ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                      ๑๔. ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๑๕๐] จุทฺทสเม ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทเส ปุจฺฉามิ ตนฺติ อิทมฺปิ ตสฺมึเยว มหาสมเย
"กา นุ โข  อรหตฺตปฺปตฺติยา ปฏิปตฺตี"ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ
ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํ.
    ตตฺถ อาทิปุจฺฉาคาถาย ตาว ปุจฺฉามีติ เอตฺถ อทิฏฺฐโชตนาทิวเสน ปุจฺฉา
วิภชิตา. อาทิจฺจพนฺธูติ อาทิจฺจสฺส โคตฺตพนฺธุ. วิเวกํ สนฺติปทญฺจาติ วิเวกญฺจ
สนฺติปทญฺจ. กถํ ทิสฺวาติ เกน การเณน ทิสฺวา, กถํ ปวตฺตทสฺสโน หุตฺวาติ
วุตฺตํ โหติ.
    ติสฺโส ปุจฺฉาติ คณนปริจฺเฉโท. อทิฏฺฐโชตนาติ ยํ น ทิฏฺฐํ น ปฏิวิทฺธํ,
ตสฺส ปากฏกรณตฺถาย ปุจฺฉา. ทิฏฺฐสํสนฺทนาติ ยํ ญาณจกฺขุนา ทิฏฺฐํ, ตสฺส
ฆฏนตฺถาย. วิมติจฺเฉทนาติ ยา กงฺขา, ตสฺสา เฉทนตฺถํ. ๑- ปกติยา ลกฺขณํ
อญฺญาตนฺติ ธมฺมานํ ตถลกฺขณํ ปกติยา น ญาตํ. อทิฏฺฐนฺติ น ทิฏฺฐํ. "น
ทิฏฺฐนฺ"ติปิ ปาโฐ. อตุลิตนฺติ ตุลาย ตุลิตํ วิย น ตุลิตํ. อตีริตนฺติ ตีรณาย
น ตีริตํ. อวิภูตนฺติ น ปากฏํ. อวิภาวิตนฺติ ปญฺญาย น วฑฺฒิตํ. ตสฺส ญาณายาติ
ตสฺส ธมฺมสฺส ลกฺขณชานนตฺถาย. ทสฺสนายาติ ทสฺสนตฺถาย. ตุลนายาติ ตุลนตฺถาย.
ตีรณายาติ ตีรณตฺถาย. วิภาวนายาติ วิภาวกรณตฺถาย. อญฺเญหิ  ปณฺฑิเตหีติ
อญฺเญหิ พุทฺธิสมฺปนฺเนหิ. สํสยปกฺขนฺโทติ สนฺเทหํ ปวิฏฺโฐ.
    มนุสฺสปุจฺฉาติ มนุสฺสานํ ปุจฺฉา. อมนุสฺสปุจฺฉาติ นาคสุปณฺณาทีนํ ปุจฺฉา.
คหฏฺฐาติ อวเสสคหฏฺฐา. ปพฺพชิตาติ ลิงฺควเสน วุตฺตา. นาคาติ สุผสฺสาทโย นาคา.
สุปณฺณาติ สุปณฺณสํยุตฺตวเสน. ๒- ยกฺขาติ ยกฺขสํยุตฺตวเสน ๓- จ เวทิตพฺพา.
อสุราติ ปหาราทาทโย. คนฺธพฺพาติ ปญฺจสิขคนฺธพฺพปุตฺตาทโย. มหาราชาโนติ จตฺตาโร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตสฺสาจฺเฉทนตฺถํ   สํ.ข. ๑๗/-/๒๐๙   สํ.ส. ๑๕/-/๒๔๘
มหาราชาโน. อหีนินฺทฺริยนฺติ สณฺฐานวเสน อวิกลินฺทฺริยํ. โส นิมฺมิโตติ โส ภควตา
นิมฺมิโต พุทฺโธ.
    โวทานตฺถปุจฺฉาติ วิเสสธมฺมปุจฺฉา. อตีตปุจฺฉาติ อตีเต ธมฺเม อารพฺภ ปุจฺฉา.
อนาคตาทีสุปิ เอเสว นโย. กุสลปุจฺฉาติ อนวชฺชธมฺมปุจฺฉา. อกุสลปุจฺฉาติ
สาวชฺชธมฺมปุจฺฉา. อพฺยากตปุจฺฉาติ ตทุภยวิปรีตธมฺมปุจฺฉา.
    อชฺเฌสามิ ตนฺติ ตํ อายาจามิ. ๑- กถยสฺสุ เมติ มยฺหํ กเถหิ. โคตฺตญาตโกติ
โคตฺเตน ญาตโก. โคตฺตพนฺธูติ โคตฺตชฺฌตฺติโก. เอเกนากาเรนาติ เอเกน โกฏฺฐาเสน.
    สนฺติปทนฺติ สนฺติสงฺขาตํ นิพฺพานปทํ. เย ธมฺมา สนฺตาธิคมายาติ เย
สติปฏฺฐานาทโย ธมฺมา นิพฺพานปฏิลาภตฺถาย. สนฺติผุสนายาติ ญาณผสฺเสน
นิพฺพานผุสนตฺถาย. สจฺฉิกิริยายาติ ปจฺจกฺขกรณตฺถาย. มหนฺตํ สีลกฺขนฺธนฺติ มหนฺตํ
สีลราสึ. สมาธิกฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโย. สีลกฺขนฺธาทโย โลกิยโลกุตฺตรา,
วิมุตฺติญาณทสฺสนํ โลกิยเมว.
    ตโมกายสฺส ปทาลนนฺติ อวิชฺชาราสิสฺส วิทฺธํสนํ. วิปลฺลาสสฺส เภทนนฺติ
จตุพฺพิธวิปลฺลาสสฺส เภทนํ. ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพุหนนฺติ ตณฺหากณฺฏกสฺส ลุญฺจนํ.
อภิสงฺขารสฺส วูปสมนฺติ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารสฺส นิพฺพาปนํ. ภารสฺส นิกฺเขปนนฺติ
ปญฺจกฺขนฺธภารสฺส ฐปนํ. สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทนนฺติ สํสารปฺปวตฺตสฺส เฉทนํ.
สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนนฺติ กิเลสสนฺตาปสฺส นิพฺพุติ. ปริฬาหสฺส ปฏิปสฺสทฺธินฺติ
กิเลสทรถสฺส สนฺนิสีทนํ. เทวเทโวติ เทวานํ อติเทโว.
    [๑๕๑] อถ ภควา ยสฺมา ยถา ปสฺสนฺโต กิเลเส อุปรุนฺธติ, ตถา ทิสฺวา
ตถา ปวตฺตทสฺสโน หุตฺวา ปรินิพฺพาติ, ตสฺมา ตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต นานปฺปกาเรน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาณาเปมิ
ตํ เทวปริสํ กิเลสปฺปหาเน นิโยเชนฺโต "มูลํ ปปญฺจสงฺขายา"ติ อารภิตฺวา ปญฺจ
คาถา อภาสิ.
    ตตฺถ อาทิคาถาย ตาว สงฺเขปตฺโถ:- ปปญฺจสงฺขาติ ปปญฺจาติ สงฺขาตตฺตา
ปปญฺจา เอว ปปญฺจสงฺขา. ตสฺสา อวิชฺชาทโย กิเลสา มูลํ, ตํ ปปญฺจสงฺขาย
มูลํ อสฺมีติ ปวตฺตมานญฺจ สพฺพํ มนฺตาย อุปรุนฺเธ. ยา กาจิ อชฺฌตฺตตณฺหา
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตาสํ วินยาย ปหานาย สทา สโต สิกฺเข อุปฏฺฐิตสฺสติ หุตฺวา
สิกฺเขยฺยาติ.
    อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา วาติ จิตฺเต อุปฺปนฺนา วา. ปุเรภตฺตนฺติ ทิวาภตฺตโต
ปุเรกาลํ. อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ, อตฺถโต ปน ภุมฺมเมว ปุเรภตฺเตติ, เอส
นโย ปจฺฉาภตฺตาทีสุ. ปจฺฉาภตฺตนฺติ ทิวาภตฺตโต ปจฺฉากาลํ. ปุริมยามนฺติ รตฺติยา
ปฐมโกฏฺฐาสํ. มชฺฌิมยามนฺติ รตฺติยา ทุติยโกฏฺฐาสํ. ปจฺฉิมยามนฺติ รตฺติยา
ตติยโกฏฺฐาสํ. กาเฬติ กาฬปกฺเข. ชุเณฺหติ สุกฺกปกฺเข. วสฺเสติ จตฺตาโร
วสฺสานมาเส. เหมนฺเตติ จตฺตาโร เหมนฺตมาเส. คิเมฺหติ จตฺตาโร คิมฺหานมาเส.
ปุริเม วโยขนฺเธติ ปฐเม วโยโกฏฺฐาเส, ปฐมวเยติ อตฺโถ. ตีสุ จ วเยสุ
วสฺสสตายุกสฺส ปุริสสฺส เอเกกสฺมึ วเย จตุมาสาธิกานิ เตตฺตึส วสฺสานิ โหนฺติ.
    [๑๕๒] เอวํ ปฐมคาถายํ ตาว ตีหิ สิกฺขาหิ ยุตฺตํ ๑- เทสนํ อรหตฺตนิกูเฏน
เทเสตฺวา ปุน มานปฺปหานวเสน เทเสตุํ "ยํ กิญฺจี"ติ คาถมาห. ตตฺถ ยํ กิญฺจิ
ธมฺมมภิชญฺญา อชฺฌตฺตนฺติ ยํ กิญฺจิ อุจฺจากุลีนตาทิกํ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย.
อถ วาปิ พหิทฺธาติ อถ วา พหิทฺธาปิ อาจริยุปชฺฌายานํ คุณํ ชาเนยฺย. น
เตน ถามํ กุพฺเพถาติ เตน คุเณน มานํ น กเรยฺย.
    สตานนฺติ สนฺตคุณวนฺตานํ. สนฺตานนฺติ นิพฺพุตสนฺตานํ. ๒- น วุตฺตาติ น
กถิตา. นปฺปวุตฺตาติ น วิสฺสชฺชิตา.
@เชิงอรรถ:  ก. ติสิกฺขายุตฺตํ   ก. นิพฺพุตมานานํ
    [๑๕๓] อิทานิสฺส อกรณวิธึ ทสฺเสนฺโต "เสยฺโย น เตนา"ติ คาถมาห.
ตสฺสตฺโถ:- เตน จ มาเนน "เสยฺโยหนฺ"ติ วา "นีโจหนฺ"ติ วา "สริกฺโขหนฺ"ติ
วา น มญฺเญยฺย. เตหิ จ อุจฺจากุลีนตาทีหิ คุเณหิ ผุฏฺโฐ  อเนกรูเปหิ "อหํ
อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต"ติอาทินา นเยน อตฺตานํ วิกปฺเปนฺโต น ติฏฺเฐยฺยาติ.
    [๑๕๔] เอวํ มานปฺปหานวเสนปิ เทเสตฺวา อิทานิ สพฺพกิเลสูปสมวเสน
ทเสตุํ "อชฺฌตฺตเมวา"ติ คาถมาห. ตตฺถ อชฺฌตฺตเมว อุปสเมติ อตฺตนิเยว
ราคาทิสพฺพกิเลเส อุปสเมยฺย. น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺยาติ ฐเปตฺวา จ
สติปฏฺฐานาทีนิ อญฺเญน อุปาเยน สนฺตึ น ปริเยเสยฺย. กุโต นิรตฺตํ วาติ
นิรตฺตํ กุโตเยว. ๑-
    น เอเสยฺยาติ สีลพฺพตาทีหิ น มคฺเคยฺย. น คเวเสยฺยาติ น โอโลเกยฺย.
น ปริเยเสยฺยาติ ปุนปฺปุนํ น อิกฺเขยฺย.
    [๑๕๕] อิทานิ อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส ขีณาสวสฺส ตาทิภาวํ ทสฺเสนฺโต "มชฺเฌ
ยถา"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- ยถา มหาสมุทฺทสฺส อุปริเหฏฺฐิมภาคานํ เวมชฺฌสงฺขาเต
จตุโยชนสหสฺสปฺปมาเณ มชฺเฌ ปพฺพตนฺตเร ฐิตสฺส วา มชฺเฌ สมุทฺทสฺส
อูมิ โน ชายติ, ฐิโตว โส โหติ อวิกมฺปมาโน เอวํ อเนโช ขีณาสโว ลาภาทีสุ
ฐิโต อสฺส อวิกมฺปมาโน, โส ตาทิโส ราคาทิอุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจีติ.
    อุพฺเพเธนาติ เหฏฺฐาภาเคน. คมฺภีโรติ อุทกปิฏฺฐิโต ปฏฺฐาย จตุราสีติ-
โยชนสหสฺสานิ คมฺภีโร. ๒- "อุพฺเพโธ"ติปิ ปาโฐ, ตํ น สุนฺทรํ. เหฏฺฐาติ
อนฺโตอุทกํ. อุปรีติ อุทฺธํอุทกํ. มชฺเฌติ เวมชฺเฌ. น กมฺปตีติ ฐิตฏฺฐานโต น
จลติ. น วิกมฺปตีติ อิโต จิโต จ น จลติ. น จลตีติ นิจฺจลํ โหติ. น เวธตีติ น
ผนฺทติ. นปฺปเวธตีติ น ปริวตฺตติ. น สมฺปเวธตีติ น ปริพฺภมติ. อเนริโตติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กุโต นิรตฺตา วาติ นิรตฺตา กุโตเยว   ก. จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร
น เอริโต. อฆฏฺฏิโตติ อกฺโขโภ. ๑- อจลิโตติ น กมฺปิโต. อฬุลิโตติ น กลลีภูโต.
ตตฺร อูมิ โน ชายตีติ ตสฺมึ ฐาเน วีจิ น อุปฺปชฺชติ.
    สตฺตนฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตริกาสูติ ยุคนฺธราทีนํ สตฺตนฺนํ ปพฺพตานํ
อนฺตรนฺตรา. สีทนฺตราติ อนฺตมโส สิมฺพลีตูลมฺปิ เตสุ ปติตํ ๒- สีทตีติ สีทา,
ปพฺพตนฺตเร ชาตตฺตา อนฺตรา. ๓- "สีทนฺตรา"ติปิ ๔- ปาโฐ.
    [๑๕๖] อิทานิ เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสิตํ ธมฺมเทสนํ อพฺภานุโมทนฺโต
ตสฺส จ อรหตฺตสฺส อาทิปฏิปทํ ปุจฺฉนฺโต นิมฺมิตพุทฺโธ "อกิตฺตยี"ติ คาถมาห.
ตตฺถ อกิตฺตยีติ อาจิกฺขิ. วิวฏจกฺขูติ วิวเฏหิ อนาวรเณหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ
สมนฺนาคโต. สกฺขิธมฺมนฺติ สกายตฺตํ ๕- สยํ อภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ.
ปริสฺสยวินยนฺติ ปริสฺสยวินยนํ. ๖- ปฏิปทํ วเทหีติ อิทานิ ปฏิปตฺตึ วเทหิ.
ภทฺทนฺเตติ ภทฺทํ ตว อตฺถูติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห. อถ วา ภทฺทํ สุนฺทรํ ตว
ปฏิปทํ วเทหีติปิ วุตฺตํ โหติ. ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธินฺติ ตเมว ปฏิปทํ
ภินฺทิตฺวา ปุจฺฉติ. ปฏิปทนฺติ เอเตน วา มคฺคํ ปุจฺฉติ. อิตเรหิ สีลํ สมาธิญฺจ
ปุจฺฉติ. มํสจกฺขุนาปีติ สสมฺภาริกมํสจกฺขุนาปิ. ทิพฺพจกฺขุนาปีติ ทิพฺพสทิสตฺตา
ทิพฺพํ. เทวานํ หิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุธิราทีหิ ๗- อปลิพุทฺธํ
อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติ.
อิทญฺจาปิ วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ ญาณจกฺขุ ตาทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ,
ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํ,
อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ, ติโรกุฑฺฑาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ
ทิพฺพํ. ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํ, ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ, จกฺขุกิจฺจกรเณน
จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุ, ทิพฺพญฺจ ตํ จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุ, เตน ทิพฺพจกฺขุนาปิ
วิวฏจกฺขุ. อิทานิ
@เชิงอรรถ:  สี. อกฺโขภิโต   ฉ.ม. ปติตปติตํ   สี. สีทนฺตรา   ฉ.ม. อนฺตรสีทาติปิ
@ ก. ปกาสตฺถํ   สี.,ก. ปริสฺสยวินยนาย, ม. อริสฺสวินยปฏิปทํ
@ ฉ.ม....รุหิราทีหิ
ปญฺจวิธํ จกฺขุํ วิตฺถาเรน กเถตุํ "กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขู"ติอาทิมาห.
มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปญฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺตีติ เอตฺถ สสมฺภาราทิกจกฺขุสฺมึ
พุทฺธสฺส ภควโต ปญฺจ โกฏฺฐาสา ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ อุปลพฺภนฺติ.
    นีโล จ วณฺโณติ อุมาปุปฺผวณฺโณ. ปีตโก จ วณฺโณติ กณิการปุปฺผวณฺโณ.
โลหิตโก จ วณฺโณติ อินฺทโคปกวณฺโณ. กโณฺห จ วณฺโณติ อญฺชนวณฺโณ.
โอทาโต จ วณฺโณติ โอสธิตารกวณฺโณ. ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺฐิตานีติ
ยสฺมึ ฐาเน อกฺขิโลมานิ ปติฏฺฐหิตฺวา อุฏฺฐิตานิ. ตํ นีลํ โหติ สุนีลนฺติ
เอตฺถ นีลนฺติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํ. สุนีลนฺติ อนฺตรวิรหิตํ สุฏฺฐุ
นีลํ. ปาสาทิกนฺติ ปสาทชนกํ. ทสฺสเนยฺยนฺติ ทสฺสนียํ. อุมาปุปฺผสมานนฺติ
ทกสีตลปุปฺผสทิสํ. ตสฺส ปรโตติ ตสฺส สมนฺตา พาหิรปสฺเส. ปีตกนฺติ สพฺพสงฺคาหกํ.
สุปีตกนฺติ อนฺตรวิรหิตํ สุฏฺฐุ ปีตกํ. อุภยโต จ อกฺขิกูฏานีติ เทฺว
จ อกฺขิโกฏิโย. โลหิตกานีติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํ. สุโลหิตกานีติ
อปญฺญายมานวิวรานิ สุฏฺฐุ โลหิตกานิ. มชฺเฌ กณฺหนฺติ อกฺขีนํ
มชฺฌิมฏฺฐานํ อญฺชนสทิสํ กณฺหํ. สุกณฺหนฺติ อนฺตรวิรหิตํ สุฏฺฐุ กณฺหํ. อลูขนฺติ
สสฺสิริกํ. ๑- สินิทฺธนฺติ ปณีตํ. อฬาริฏฺฐกสมานนฺติ ๒- อปนีตตจอฬาริฏฺฐกผลสทิสํ.
"อทฺทาริฏฺฐกสมานนฺ"ติปิ ปาฬิ. ตสฺสา ตินฺตกากสทิสนฺติ อตฺโถ. โอทาตนฺติ
สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํ. สุโอทาตนฺติ อนฺตรวิรหิตํ รชตมณฺฑลสทิสํ สุฏฺฐุ โอทาตํ.
เสตํ ปณฺฑรนฺติ ทฺวีหิปิ อติโอทาตตํ ทสฺเสติ. ปากติเกน มํสจกฺขุนาติ
ปกติมํสจกฺขุนา. อตฺตภาวปริยาปนฺเนนาติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสิเตน.
ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตนาติ ปุริเมสุ ตตฺถ ตตฺถุปฺปนฺเนสุ อตฺตภาเวสุ
กายสุจริตาทิกมฺมุนา อุปฺปาทิเตน. สมนฺตา โยชนํ ปสฺสตีติ สมนฺตโต จตุคาวุตปฺปมาเณ
โยชเน ติโรกุฑฺฑาทิคตํ รูปํ อาวรณวิรหิตํ ปกติมํสจกฺขุนา ทกฺขติ.
    ทิวา เจว รตฺติญฺจาติ ทิวสภาเค จ รตฺติภาเค จ. จตุรงฺคสมนฺนาคโตติ
@เชิงอรรถ:  สี. ภทฺทกนฺติ สสฺสิรีกํ, ฉ.ม. ปาสาทิกํ   สี. ภทฺทริฏฺฐกสมานนฺติ, ฉ.ม.
@ภทฺทาริฏฺฐกสมานนฺติ
จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปริปุณฺณอนฺธกาโร อาโลกวิรหิโต. สูริโย จ ๑-
อตฺถงฺคมิโตติ สูรภาวํ ชนยนฺโต อุฏฺฐิโต สูริโย วิคโต. กาฬปกฺโข จ อุโปสโถติ
กาฬปกฺเข จาตุทฺทสีอุโปสถทิวโส จ. ติพฺโพ จ วนสณฺโฑติ คหโน จ รุกฺขราสิ.
มหา จ กาฬเมโฆ ๒- อพฺภุฏฺฐิโตติ มหนฺโต กาฬเมโฆ อพฺภปฏโล จ อุฏฺฐิโต
โหติ. กุฑฺโฑ ๓- วาติ อิฏฺฐกาจโย วา. กวาฏํ วาติ ทฺวารวาตปานาทิกวาฏํ วา.
ปากาโร วาติ มตฺติกาทิปากาโร วา. ปพฺพโต วาติ ปํสุปพฺพตาทิปพฺพโต วา.
คจฺฉํ วาติ ตรุณคจฺฉาทิคจฺฉํ วา. ลตา วาติ กรวินฺทาทิลตา วา. ๔- อาวรณํ
รูปานํ ทสฺสนายาติ รูปารมฺมณานํ ทสฺสนตฺถาย ปฏิเสธํ นตฺถิ. ๕- เอกญฺเจ ติลผลํ
นิมิตฺตํ กตฺวาติ สเจ เอกํ ติลพีชํ สญฺญาณํ กตฺวา. ติลวาเห ปกฺขิเปยฺยาติ เทฺว
สกเฏ ติลราสิมฺหิ ขิเปยฺย. เกจิ ปน "วาโห นาม กุมฺภาติเรกเทฺวสกฏนฺ"ติ วทนฺติ.
ตญฺเญว ติลผลํ อุทฺธเรยฺยาติ ตํนิมิตฺตกตํ ติลพีชํเยว อุทฺธริตฺวา คเณฺหยฺย.
    ทิพฺเพน จกฺขุนาติ อิทํ วุตฺตตฺถเมว. วิสุทฺเธนาติ จุตูปปาตทสฺสเนน
ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺเธน. โย หิ จุติมตฺตเมว ปสฺสติ น อุปปาตํ, โส
อุจฺเฉททิฏฺฐึ คณฺหาติ. โย อุปปาตเมว ปสฺสติ น จุตึ, โส นวสตฺตปาตุภาวสสฺสตทิฏฺฐึ
คณฺหาติ. โย ปน ตทุภยํ ปสฺสติ, โส ยสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิคตมติวตฺตติ,
ตสฺมาสฺส ตํ ทสฺสนํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุ โหติ, อุภยญฺเจตํ พุทฺธปุตฺตา ปสฺสนฺติ.
เตน วุตฺตํ "จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธนฺ"ติ. มนุสฺสูปจารํ
อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนน อติกฺกนฺตมานุสกํ, มานุสกํ วา มํสจกฺขุํ อติกฺกนฺตตฺตา
อติกฺกนฺตมานุสกนฺติ เวทิตพฺพํ.
    เตน ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสตีติ
มนุสฺสมํสจกฺขุนา วิย สตฺเต โอโลเกติ. จวมาเน อุปปชฺชมาเนติ เอตฺถ จุติกฺขเณ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วา   ก. อกาลเมโฆ   ฉ.ม. กุฏฺโฏ
@ สี. กรวิญฺฉาทิลตา วา, ก. กาฬวณฺณาทิลตา วา   ก. ปฏิเสธนนฺติ
อุปปตฺติกฺขเณ วา ทิพฺพจกฺขุนา ทฏฺฐุํ น สกฺกา. เย ปน อาสนฺนจุติกา อิทานิ
จวิสฺสนฺติ, เต จวมานา. เย จ คหิตปฏิสนฺธิกา สมฺปตินิพฺพตฺตาว, เต
อุปปชฺชมานาติ อธิปฺเปตา. เต เอวรูเป จวมาเน อุปปชฺชมาเน จ ปสฺสตีติ
ทสฺเสติ. หีเนติ โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา หีเน. ตพฺพิปรีเต ปณีเต. สุวณฺเณติ
อโทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อิฏฺฐกนฺตมนาปวณฺณยุตฺเต. ตพฺพิปรีเต ทุพฺพณฺเณ, อภิรูเป
วิรูเปติ อตฺโถ. สุคเตติ สุคติคเต, อโลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา อฑฺเฒ มหทฺธเน.
ทุคฺคเตติ ทุคฺคติคเต, โลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปาเน.
ยถากมฺมูปเคติ ยํ ยํ กมฺมํ อุปจิตํ, เตน เตน อุปคเต. ตตฺถ ปุริเมหิ
"จวมาเน"ติอาทีหิ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ วุตฺตํ. อิมินา ปน ปเทน ยถากมฺมูปคญาณกิจฺจํ.
    ตสฺส จ ญาณสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม:- อิธ ภิกฺขุ เหฏฺฐานิรยาภิมุขํ อาโลกํ
วฑฺเฒตฺวา เนรยิเก สตฺเต ปสฺสติ มหาทุกฺขมนุภวมาเน, ตํ ทสฺสนํ
ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว. โส เอวํ มนสิ กโรติ "กินฺนุ โข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอตํ
ทุกฺขมนุภวนฺตี"ติ, อถสฺส "อิทนฺนาม กตฺวา"ติ ตํ กมฺมารมฺมณํ ญาณมุปฺปชฺชติ.
ตถา อุปริเทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา นนฺทนวนมิสฺสกวนปารุสกวนาทีสุ ๑-
สตฺเต ปสฺสติ มหาสมฺปตฺติมนุภวมาเน. ตมฺปิ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว. โส เอวํ
มนสิ กโรติ "กินฺนุ โข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอตํ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตี"ติ.
อถสฺส "อิทนฺนาม กตฺวา"ติ ตํ กมฺมารมฺมณํ ญาณมุปฺปชฺชติ. อิทํ ยถากมฺมูปคญาณํ.
นาม. อิมสฺส วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถิ. ยถา จ อิมสฺส, เอวํ อนาคตํสญาณสฺสาปิ.
ทิพฺพจกฺขุปาทกาเนว หิ อิมานิ ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺติ.
    อิเม วต โภนฺโตติอาทีสุ อิเมติ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺฐานํ นิทสฺสนวจนํ. วตาติ
อนุโสจนตฺเถ นิปาโต. โภนฺโตติ ภวนฺโต. ทุฏฺฐุ จริตํ, ทุฏฺฐํ วา จริตํ
กิเลสปูติกตฺตาติ ทุจฺจริตํ, กาเยน ทุจฺจริตํ, กายโต วา อุปฺปนฺนํ ทุจฺจริตนฺติ
กายทุจฺจริตํ. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. สมนฺนาคตาติ สมงฺคีภูตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม....ผารุสกวนาทีสุ
    อริยานํ อุปวาทกาติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ อนฺตมโส
คิหิโสตาปนฺนานมฺปิ อนตฺถกามา หุตฺวา อนฺติมวตฺถุนา วา คุณปริธํสเนน วา
อุปวาทกา, อกฺโกสกา ครหกาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ "นตฺถิ อิเมสํ สมณธมฺโม,
อสฺสมณา เอเต"ติ วทนฺโต อนฺติมวตฺถุนา อุปวทติ. "นตฺถิ อิเมสํ ฌานํ วา
วิโมกฺโข วา มคฺโค วา ผลํ วา"ติอาทีนิ วทนฺโต คุณปริธํสเนน อุปวทตีติ
เวทิตพฺโพ. โส จ ฌานํ วา อุปวเทยฺย อฌานํ วา, อุภยถาปิ อริยูปวาโทว
โหติ, อติภาริยํ กมฺมํ, อนนฺตริยกมฺมสทิสํ, สคฺคาวรณญฺจ มคฺคาวรณญฺจ, สเตกิจฺฉํ
ปน โหติ. ตสฺมา โย อริยํ อุปวทติ, เตน คนฺตฺวา สเจ อตฺตนา วุฑฺฒตโร
โหติ, อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา "อหํ อายสฺมนฺตํ อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตมฺเม ขมาหี"ติ
ขมาเปตพฺโพ. สเจ ปน นวกตโร โหติ, วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลึ
ปคฺคเหตฺวา "อหํ ภนฺเต ตุเมฺห อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตมฺเม ขมถา"ติ ขมาเปตพฺโพ.
สเจปิ โส นกฺขมติ, ทิสาปกฺกนฺโต วา โหติ, สยํ วา คนฺตฺวา สทฺธิวิหาริเก
วา เปเสตฺวา ขมาเปตพฺโพ. สเจ นาปิ คนฺตุํ น เปเสตุํ สกฺกา โหติ, เย
ตสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู วสนฺติ, เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สเจ นวกตรา โหนฺติ, อุกฺกุฏิกํ
นิสีทิตฺวา สเจ วุฑฺฒตรา, วุฑฺเฒ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตฺวา "อหํ ภนฺเต อสุกนฺนาม
อายสฺมนฺตํ อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตํ ขมตุ เม โส อายสฺมา"ติ วตฺวา ขมาเปตพฺโพ. ๑-
สมฺมุขา อขมนฺเตปิ เอตเทว กาตพฺพํ. สเจ เอกจาริกภิกฺขุ โหติ, เนว ตสฺส
วสนฏฺฐานํ น คตฏฺฐานํ ปญฺญายติ, เอกสฺส ปณฺฑิตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺวา
"อหํ ภนฺเต อสุกํ นาม อายสฺมนฺตํ อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตมฺเม อนุสฺสรโต อนุสฺสรโต
วิปฺปฏิสาโร โหติ, กึ กโรมี"ติ วตฺตพฺพํ. โส วกฺขติ "ตุเมฺห มา จินฺตยิตฺถ,
เถโร ตุมฺหากํ ขมติ, จิตฺตํ วูปสเมถา"ติ. เตนาปิ อริยสฺส คตทิสาภิมุเขน อญฺชลึ
ปคฺคเหตฺวา "ขมถา"ติ วตฺตพฺพํ. ยทิ โส ปรินิพฺพุโต โหติ, ปรินิพฺพุตมญฺจฏฺฐานํ
คนฺตฺวา ยาว สิวถิกํ คนฺตฺวาปิ ขมาเปตพฺโพ. เอวํ กเต เนว สคฺคาวรณํ น
มคฺคาวรณํ โหติ, ปากติกเมว โหตีติ.
@เชิงอรรถ:  ก. ขมาเปตพฺพํ
    มิจฺฉาทิฏฺฐิกาติ วิปรีตทสฺสนา. มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน
สมาทินฺนนานาวิธกมฺมา, เย จ มิจฺฉาทิฏฺฐิมูลเกสุ กายกมฺมาทีสุ อญฺเญปิ
สมาทเปนฺติ. เอตฺถ จ วจีทุจฺจริตคฺคหเณเนว อริยูปวาเท, มโนทุจฺจริตคฺคหเณน
จ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สงฺคหิตายปิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุน วจนํ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถนฺติ
เวทิตพฺพํ. มหาสาวชฺโช หิ อริยูปวาโท อนนฺตริยสทิโส. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
              "เสยฺยถาปิ สาริปุตฺต ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญา-
         สมฺปนฺโน ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญํ อาราเธยฺย, เอวํ สมฺปทมิทํ สาริปุตฺต
         วทามิ. ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺฐึ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา
         ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย"ติ. ๑-
มิจฺฉาทิฏฺฐิโต จ มหาสาวชฺชตรํ นาม อญฺญํ นตฺถิ. ยถาห:-
              "นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหาสาวชฺชํ
         ยถยิทํ ภิกฺขเว มิจฺฉาทิฏฺฐิ. มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานิ ภิกฺขเว วชฺชานี"ติ. ๒-
    กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา. ปรํ มรณาติ ตทนนฺตราภิ-
นิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณ. อถ วา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉทา. ปรํ มรณาติ
จุติจิตฺตโต อุทฺธํ. อปายนฺติ เอวมาทิ สพฺพํ นิรยเววจนเมว. นิรโย หิ
สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปุญฺญสมฺมตา อยา อเปตตฺตา, สุขานํ วา อายสฺส อภาวา อปาโย.
ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ, โทสพหุลตาย วา ทุฏฺเฐน กมฺมุนา นิพฺพตฺตา
คตีติ ทุคฺคติ. วิวสา นิปตนฺติ ตตฺถ ทุกฺกฏการิโนติ วินิปาโต, วินสฺสนฺตา วา
เอตฺถ นิปตนฺติ สมฺภิชฺชมานงฺคปจฺจงฺคาติปิ วินิปาโต. นตฺถิ เอตฺถ อสฺสาทสญฺญิโต
อโยติ นิรโย.
    อถ วา อปายคฺคหเณน ติรจฺฉานโยนึ ทีเปติ, ติรจฺฉานโยนิ หิ อปาโย
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๑๔๙/๑๑๐   ฉ.ม. มหาสาวชฺชานีติ, องฺ.เอกก. ๒๐/๓๑๐/๓๕
สุคติโต ๑- อเปตตฺตา. น ทุคฺคติ, มเหสกฺขานํ นาคราชาทีนํ สมฺภวโต. ทุคฺคติคฺคหเณน
เปตฺติวิสยํ ทีเปติ, โส หิ อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุขโต ๒- อเปตตฺตา ทุกฺขสฺส
จ คติภูตตฺตา, น ตุ วินิปาโต, อสุรกายสทิสํ อวินิปติตตฺตา. วินิปาตคฺคหเณน
อสุรกายํ ทีเปติ. โส หิ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สพฺพสมุสฺสเยหิ
จ วินิปติตตฺตา วินิปาโตติ วุจฺจติ. นิรยคฺคหเณน อวีจิอาทิอเนกปฺปการํ นิรยเมว
ทีเปตีติ. อุปปนฺนาติ อุปคตา, ตตฺถ อภินิพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโย. วุตฺตวิปริยาเยน
สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส:- ตตฺถ สุคติคฺคหเณน มนุสฺสคติปิ
สงฺคยฺหติ. สคฺคคฺคหเณน เทวคติเยว. ตตฺถ สุนฺทรา คตีติ สุคติ. รูปาทีหิ วิสเยหิ
สุฏฺฐุ อคฺโคติ สคฺโค. โส สพฺโพปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติ อยํ วจนตฺโถ.
อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนาติอาทิ สพฺพํ นิคมนวจนํ.
    เอวํ ทิพฺเพน จกฺขุนา ปสฺสตีติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ทิพฺพจกฺขุญาณํ
ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ.
ยถากมฺมูปคญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอตีตอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ
ปวตฺตติ. อนาคตํสญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอนาคตอชฺฌตฺตพหิทฺธาน-
วตฺตพฺพารมฺมณวเสน อฏฺฐสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตตีติ.
    อากงฺขมาโน จ ภควาติ ภควา อิจฺฉมาโน. เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺยาติ
เอกํ จกฺกวาฬํ โอโลเกยฺย. สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกนฺติ เอตฺถ ยาวตา จนฺทิมสูริยา
ปริหรนฺติ, ทิสา ภานฺติ วิโรจมานา, ตาว สหสฺสธา โลโก, ๓- เอตฺถ เต วตฺตตี
วโสติ อาคตฏฺฐาเน ๓- เอสา สหสฺสีจูฬนิกา นาม. จูฬนิกนฺติ ขุทฺทกํ. ทฺวิสหสฺสิมฺปิ
มชฺฌิมิกํ โลกธาตุนฺติ เอตฺถ สหสฺสจกฺกวาฬานํ สหสฺสภาเคน คเณตฺวา
ทสสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณา ทฺวิสหสฺสี มชฺฌิมิกา โลกธาตุ นาม. เอตฺตเกน พุทฺธานํ
ชาติกฺเขตฺตํ นาม ทสฺสิตํ. โพธิสตฺตานํ หิ ปจฺฉิมภเว เทวโลกโต จวิตฺวา
มาตุกุจฺฉิยํ
@เชิงอรรถ:  สี. สุขโต   ม. สุคติโต  ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส จ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส จ มหาภินิกฺขมนทิวเส จ
สมฺโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนอายุสงฺขารโวสฺสชฺชนปรินิพฺพานทิวเสสุ จ เอตฺตกํ ฐานํ
กมฺปติ. ติสหสฺสิมฺปิ. มหาสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุนฺติ สหสฺสิโต ปฏฺฐาย ตติยาติ
ติสหสฺสี, ปฐมสหสฺสึ สหสฺสธา กตฺวา คณิตํ มชฺฌิมิกํ สหสฺสธา กตฺวา คณิตตฺตา
มหนฺเตหิ สหสฺเสหิ คณิตาติ มหาสหสฺสี. เอตฺตาวตา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาโณ โลโก
ทสฺสิโต โหติ. คณกปุตฺตติสฺสตฺเถโร ปน เอวมาห "น หิ ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุยา
เอตํ ปริมาณํ. อิทํ หิ อาจริยานํ สชฺฌายมูลกํ วาจาย ปริหีนฏฺฐานํ,
ทสโกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณํ ปน ฐานํ ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุ นามา"ติ.
เอตฺตาวตา หิ ภควโต อาณากฺเขตฺตํ นาม ทสฺสิตํ. เอตสฺมึ หิ อนฺตเร
อาฏานาฏิยปริตฺตอิสิคิลิปริตฺตธชคฺคปริตฺตโพชฺฌงฺคปริตฺตขนฺธปริตฺตโมรปริตฺต-
เมตฺตปริตฺตรตนปริตฺตานํ ๑- ๒- ๓- ๔- ๕- ๖- ๗- ๘- อาณา ผรติ.
    ยาวตกํ วา ปน อากงฺเขยฺยาติ ยตฺตกํ วา อิจฺเฉยฺย. อิมินา วิสยกฺเขตฺตํ
ทสฺสิตํ. พุทฺธานํ หิ วิสยกฺเขตฺตสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ, นตฺถิกภาเว
จสฺส อิมํ อุปมํ อาหรนฺติ:- โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ หิ ๙- ยาว พฺรหฺมโลกา สาสเปหิ
ปูเรตฺวา สเจ โกจิ ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกจกฺกวาเฬ เอกํ สาสปํ ปกฺขิปนฺโต
คจฺเฉยฺย, ๑๐- สพฺเพปิ เต สาสปา ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺยุํ, น เตฺวว ปุรตฺถิมาย ทิสาย
จกฺกวาฬานิ. ทกฺขิณาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ พุทฺธานํ อวิสโย นาม นตฺถิ.
ตาวตกํ ปสฺเสยฺยาติ ตตฺตกํ โอโลเกยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขูติ
ทิพฺพจกฺขุกถํ นิฏฺฐาเปสิ.
    กถํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนา วิวฏจกฺขูติ เกน ปกาเรน ปญฺญาจกฺขุนา
อปิหิตจกฺขุ. มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญติอาทิกํ ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ
ปริโยสานํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมว.
@เชิงอรรถ:  ที.ปา. ๑๑/๒๗๕/๑๖๙   ม.อุ.  ๑๔/๑๓๓/๑๑๗   สํ.ส. ๑๕/๒๔๙/๒๖๓   สํ.มหา.
@๑๙/๙๗๘/๒๗๐   ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๕/๕๖, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๖๗/๘๓   ขุ.ชา. ๒๗/๑๗/๔๐
@ ขุ.สุ. ๒๕/๑/๑๓, ขุ.สุ. ๒๕/๑๔๓/๓๖๒   ขุ.ขุ. ๒๕/๑/๕, ขุ.สุ. ๒๕/๒๒๔/๓๗๖
@ ฉ.ม....จกฺกวาฬมฺหิ  ๑๐ ฉ.ม. อาคจฺเฉยฺย
    พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จ อาสยานุสยญาเณน จ. อิเมสํ
ทฺวินฺนํ ญาณานํ พุทฺธจกฺขูติ นามํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สมนฺตจกฺขูติ, ติณฺณํ
มคฺคญาณานํ ธมฺมจกฺขูติ. โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเตติ สตฺเต อทฺทกฺขิ.
อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยเนว ปญฺญาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ อปฺปํ, เต
อปฺปรชกฺขา. เยสํ ตํ มหนฺตํ, เต มหารชกฺขา. เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ
ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยา. เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยา. เยสํ เตเยว
สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการา. เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา
โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยา. เย ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ ๑- ภยโต ปสฺสนฺติ,
เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นาม.
    อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเน. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อนฺโต นิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ
อนฺโตนิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติ. อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺฐนฺตีติ อุทกํ อติกฺกมิตฺวา
ติฏฺฐนฺติ. ตตฺถ ยานิ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานิ, ตานิ ตานิ สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ
อาคมยมานานิ ฐิตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิ. ยานิ สโมทกํ ฐิตานิ, ตานิ เสฺว ปุปฺผนกานิ.
ยานิ อุทกา อนุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ตานิ ตติยทิวเสว ปุปฺผนกานิ. อุทกา ปน
อนุคฺคตานิ อญฺญานิปิ สโรคอุปฺปลานิ นาม อตฺถิ, ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ,
มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว ภวิสฺสนฺติ, ตานิ ปาฬึ นารูฬฺหานิ, อาหริตฺวา ปน
ทีเปตพฺพานีติ ทีปิตานิ.
    ยเถว หิ ตานิ จตุพฺพิธปุปฺผานิ, เอวเมว อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนยฺโย
ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลา. ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทาหฏเวลาย ธมฺมาภิสมโย โหติ,
อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญู. ยสฺส ปุคฺคลสฺส สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน
อตฺเถ วิภชียมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญู. ยสฺส
ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโส มนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต
@เชิงอรรถ:  ก. วฏฺฏญฺจ
ปยิรุปาสโต ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เนยฺโย. ยสฺส ปุคฺคลสฺส
พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจโต น ตสฺสํ ชาติยํ ๑-
ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโม. ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ
ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต อชฺช ปุปฺผนกานิ อุคฺฆฏิตญฺญู, เสฺว ปุปฺผนกานิ
วิปญฺจิตญฺญูติ เอวํ สพฺพาการโตว ๒- อทฺทส. ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมสฺมิญฺเญว
อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ สาเธติ, ปทปรมานํ อนาคตตฺถาย วาสนา
โหติ.
    ราคจริโตติอาทีสุ รชฺชนวเสน อารมฺมเณ จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ ราคจริโต.
ทุสฺสนวเสน อารมฺมเณ จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ โทสจริโต. มุยฺหนวเสน อารมฺมเณ
จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ โมหจริโต. วิตกฺกนวเสน อูหนวเสน อารมฺมเณ จรณํ
เอตสฺส อตฺถีติ วิตกฺกจริโต. โอกปฺปนสทฺธาวเสน อารมฺมเณ จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ
สทฺธาจริโต. ญาณเมว จรณํ, ญาเณน ๓- วา จรณํ, ญาณสฺส วา จรณํ, ญาณโต
วา จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ ญาณจริโต. ราคจริตสฺสาติ ราคุสฺสทสฺส ราคพหุลสฺส.
ปรโตปิ เอเสว นโย.
    อสุภกถํ กเถตีติ อุทฺธุมาตกาทิทสวิธํ อสุภปฏิสํยุตฺตํ กถํ อาจิกฺขติ.
วุตฺตเญฺหตํ "อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานายา"ติ. ๔- เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขตีติ
เมตฺตาภาวนํ จิตฺตสิเนหนํ กเถติ. วุตฺตเญฺหตํ "เมตฺตา ภาเวตพฺพา พฺยาปาทสฺส
ปหานายา"ติ. ๔- อุทฺเทเสติ สชฺฌายเน. ปริปุจฺฉายาติ อฏฺฐกถาย. กาเลน
ธมฺมสฺสวเนติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเล อุตฺตรึ ปริยตฺติธมฺมสฺสวเน. ธมฺมสากจฺฉายาติ
อญฺเญหิ สทฺธึ สากจฺฉาย. ครุสํวาเสติ ครูนํ ปยิรุปาสเน. นิเวเสตีติ อาจริยานํ
สนฺติเก ปติฏฺฐาเปติ. อานาปานสฺสตึ อาจิกฺขตีติ อานาปานสฺสติสมฺปยุตฺตํ
กมฺมฏฺฐานํ กเถติ. วุตฺตเญฺหตํ "อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา"ติ. ๔-
ปสาทนียํ นิมิตฺตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตาย ชาติยา   ฉ.ม. สพฺพาการโต จ   ก. ญาณโต   องฺ.นวก. ๒๓/๑/๒๙๒
อาจิกฺขตีติ จูฬเวทลฺลมหาเวทลฺลาทิปสาทชนกํ ๑- ๒- สุตฺตํ กเถติ. พุทฺธสุโพธินฺติ
พุทฺธสฺส ภควโต พุทฺธตฺตปฏิเวธํ. ธมฺมสุธมฺมตนฺติ นววิธโลกุตฺตรธมฺมสฺส สฺวากฺ-
ขาตตํ. สํฆสุปฺปฏิปตฺตินฺติ อฏฺฐวิธอริยสํฆสฺส สุปฺปฏิปนฺนตาทิสุฏฺฐุปฏิปตฺตึ.
สีลานิ จ อตฺตโนติ อตฺตโน สนฺตกสีลานิ จ. อาจิกฺขติ วิปสฺสนานิมิตฺตนฺติ
อุทยพฺพยาทิปฏิสํยุตฺตํ กเถติ. อนิจฺจาการนฺติ หุตฺวา อภาวาการํ. ทุกฺขาการนฺติ
อุทยพฺพยปฏิปีฬนาการํ. อนตฺตาการนฺติ อวสวตฺตนาการํ.
    เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโตติ เสลมเย เอกคฺฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ ฐิโตว, น หิ
ตตฺถ ฐิตสฺส ทสฺสนตฺถํ อภิมุเข คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ ๓- อตฺถิ. ตถูปมนฺติ
ตปฺปฏิภาคํ เสลปพฺพตูปมํ. อยมฺปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ ฐิโต
จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย. สุเมธ สุนฺทรปญฺญ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน
สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปญฺญามยํ ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวกิณฺณํ
ชาติชราภิภูตญฺจ ชนตํ อเวกฺขสฺสุ อุปธารย อุปปริกฺขาติ. ๔-
    อยมฺปเนตฺถ อธิปฺปาโย:- ยถา หิ ปพฺพตปาทสามนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ กตฺวา
ตตฺถ เกทารปาฬีสุ กุฏิโย กตฺวา รตฺตึ อคฺคึ ชาเลยฺยุํ, ๕- จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ
อนฺธการํ อสฺส, อถ ตสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ฐตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมึ
โอโลกยโต เนว เขตฺตํ น เกทารปาฬิโย น กุฏิโย น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา
ปญฺญาเยยฺยุํ, กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลมตฺตเมว ปญฺญาเยยฺย. เอวํ ธมฺมปาสาทํ อภิรุยฺห
สตฺตกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต เอกวิหาเร
ทกฺขิณชาณุปสฺเส นิสินฺนาปิ พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตสรา
วิย โหนฺติ. เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา, เต เอวสฺส ทูเรปิ ฐิตา
อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เต เอว อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๖๐/๔๑๐   ม.มู. ๑๒/๔๔๙/๔๐๑   ก. รุกฺเข จ อภิรูหนาทิกิจฺจํ, ม.
@สมฺปสารณาทิกิจฺจํ   ฉ.ม. อุปธารยตุ อุปปริกฺขตุ   ฉ.ม. ชาเลยฺย
              "ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ  หิมวนฺโตว ปพฺพโต
              อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ    รตฺติขิตฺตา ยถา สรา"ติ. ๑-
    สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ เอตฺถ ปญฺจเนยฺยปถปฺปเภทํ สพฺพํ อญฺญาสีติ สพฺพญฺญู.
สงฺขตาสงฺขตาทิเภทา สพฺพธมฺมา หิ สงฺขาโร วิกาโร ลกฺขณํ นิพฺพานํ ปญฺญตฺตีติ
ปญฺเจว เนยฺยปถา โหนฺติ. สพฺพญฺญุสฺส ภาโว สพฺพญฺญุตา, สพฺพญฺญุตา เอว ญาณํ
"สพฺพญฺญุตาญาณนฺ"ติ วตฺตพฺเพ "สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺ"ติ วุตฺตํ. สพฺพญฺญูติ จ
กมสพฺพญฺญู สกึสพฺพญฺญู สตตสพฺพญฺญู สตฺติสพฺพญฺญู ญาตสพฺพญฺญูติ ปญฺจวิธา
สพฺพญฺญุโน สิยุํ. เตสุ กเมน สพฺพชานนกาลาสมฺภวโต กมสพฺพญฺญุตา น โหติ.
สกึ สพฺพารมฺมณคฺคหณาภาวโต สกึสพฺพญฺญุตา น โหติ, จกฺขุวิญฺญาณาทิ-
นิยตารมฺมณจิตฺตสมฺภวโต ๒- ภวงฺคจิตฺตวิโรธโต ยุตฺติอภาวโต จ สตตสพฺพญฺญุตา น
โหติ, ปริเสสโต สพฺพชานนสมตฺถตาย สตฺติสพฺพญฺญุตา วา สิยา,
วิทิตสพฺพธมฺมตฺตา ญาตสพฺพญฺญุตา วา, สตฺติสพฺพญฺญุโน สพฺพชานนตฺตํ ๓- นตฺถีติ
ตมฺปิ น ยุชฺชติ, "น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ ฯเปฯ สมนฺตจกฺขู"ติ วุตฺตตฺตา
ญาตสพฺพญฺญุตา เอว ยุชฺชติ. เอวํ หิ สติ กิจฺจโต อสมฺโมหโต การณสิทฺธิโต
อาวชฺชนปฏิพทฺธโต สพฺพญฺญุตเมว โหตีติ. เตน ญาเณนาติ เตน สพฺพชานนญาเณน.
   ปุน อปเรน ปริยาเยน สพฺพญฺญุภาวสาธนตฺถํ ๔- "น ตสฺสา"ติ คาถมาห. ตตฺถ น ตสฺส
อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจีติ ตสฺส ตถาคตสฺส อิธ อิมสฺมึ เตธาตุเก โลเก อิมสฺมึ
ปจฺจุปฺปนฺนกาเล วา ปญฺญาจกฺขุนา อทิฏฺฐํ นาม กิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ น อตฺถิ น
สํวิชฺชติ. อตฺถีติ อิทํ วตฺตมานกาลิกํ อาขฺยาตปทํ, อิมินา ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกสฺส
สพฺพธมฺมสฺส ญาตภาวํ ทสฺเสติ. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปเนตฺถ ทกาโร ปยุตฺโต. ๕-
อโถ อวิญฺญาตนฺติ เอตฺถ อโถติ วจโนปาทาเน นิปาโต. อวิญฺญาตนฺติ อตีตกาลิกํ
อวิญฺญาตํ นาม กิญฺจิ ธมฺมชาตํ นาโหสีติ ปาฐเสโส. อพฺยยภูตสฺส
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๔/๖๙   ฉ.ม. จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารมฺมณจิตฺตสมฺภวโต
@ ก. สตฺติสพฺพญฺญุตฺเต สพฺพชานนํ   ม. สพฺพญฺญุตญาณภาวสาธนตฺถํ   ก. ธกาโร
@สํยุตฺโต
อตฺถิสทฺทสฺส คหเณ ปาฐเสสํ วินาปิ ยุชฺชติเยว. อิมินา อตีตกาลิกสฺส สพฺพธมฺมสฺส
ญาตภาวํ ทสฺเสติ. อชานิตพฺพนฺติ อนาคตกาลิกํ อชานิตพฺพํ นาม ธมฺมชาตํ น
ภวิสฺสติ นตฺถิ วา. ๑- อิมินา อนาคตกาลิกสฺส สพฺพธมฺมสฺส ญาตภาวํ ทสฺเสติ.
ชานนกิริยาวิเสสมตฺตเมว วา เอตฺถ อกาโร. สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยนฺติ
เอตฺถ ยํ เตกาลิกํ วา กาลวินิมุตฺตํ วา เนยฺยํ ชานิตพฺพํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํ
อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ตถาคโต อภิญฺญาสิ อธิเกน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิ ปฏิวิชฺฌิ,
เอตฺถ อตฺถิสทฺเทน เตกาลิกสฺส กาลวินิมุตฺตสฺส จ คหเณ ๒- อตฺถิสทฺโท อพฺยยภูโตเยว
ทฏฺฐพฺโพ. ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ กาลวเสน โอกาสวเสน จ นิปฺปเทสตฺตา
สมนฺตา สพฺพโต ปวตฺตํ ญาณจกฺขุ อสฺสาติ สมนฺตจกฺขุ, เตน ยถาวุตฺเตน การเณน
ตถาคโต สมนฺตจกฺขุ สพฺพญฺญูติ วุตฺตํ โหติ. อิมิสฺสา คาถาย ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย
เทสนาย สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สาธิตํ.
    น อิติหิติหนฺติ "เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร อาสี"ติ น โหติ. น อิติกิรายาติ
"เอวํ กิร เอตนฺ"ติ น โหติ. น ปรมฺปรายาติ ปรมฺปรกถายปิ น โหติ. น
ปิฏกสมฺปทายาติ อมฺหากํ ปิฏกตนฺติยา สทฺธึ สเมตีติ ๓- น โหติ. น ตกฺกเหตูติ
ตกฺกคฺคาเหนปิ น โหติ. น อาการปริวิตกฺเกนาติ "สุนฺทรมิทํ การณนฺ"ติ เอวํ
การณปริวิตกฺเกนาปิ น โหติ. น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยาติ อมฺหากํ นิชฺฌายิตฺวา
ขมิตฺวา คหิตทิฏฺฐิยา สทฺธึ สเมตีติปิ น โหติ.
    อถ วาปิ สมาธินฺติ เอตฺถ สมาธินฺติ กุสลจิตฺเตกคฺคตา สมาธิ. เกนฏฺเฐน
สมาธีติ? สมาธานฏฺเฐน. กิมิทํ สมาธานํ นาม? เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ
สมํ สมฺมา จ อาธานํ, ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา ยสฺส ธมฺมสฺส อานุภาเวน
เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกา สมํ สมฺมา จ อวิกฺขิปฺปมานา อวิปฺปกิณฺณา จ หุตฺวา
ติฏฺฐนฺติ, อิทํ สมาธานนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺส โข ปน สมาธิสฺส:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นตฺถีติ   ฉ.ม. คหณา   ก. สเมตนฺติ
              ลกฺขณํ ตุ อวิกฺเขโป     วิกฺเขปทฺธํสนํ รโส
              อกมฺปนมุปฏฺฐานํ        ปทฏฺฐานํ สุขํ ปน. ๑-
    สมาธิ อนาวิลอจลภาเวน อารมฺมเณ ติฏฺฐตีติ ฐิติ. ปรโต ปททฺวยํ
อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. อปิ จ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณมฺหิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ติฏฺฐตีติ
สณฺฐิติ. อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺฐตีติ อวฏฺฐิติ. กุสลปกฺเข หิ
จตฺตาโรว ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ สมาธิ ปญฺญาติ. เตเนว
สทฺธา "โอกปฺปนา"ติ วุตฺตา, สติ "อปิลาปนตา"ติ, สมาธิ "อวฏฺฐิตี"ติ, ปญฺญา
"ปริโยคาหนา"ติ. อกุสลปกฺเข ปน ตโย ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ ตณฺหา
ทิฏฺฐิ อวิชฺชาติ. เตเนเวเต "โอฆา"ติ วุตฺตา. จิตฺเตกคฺคตา ปเนตฺถ น พลวตี
โหติ. ยถา หิ รชุฏฺฐานฏฺฐาเน อุทเกน สิญฺจิตฺวา สมฺมฏฺเฐ โถกเมว กาลํ รโช
สนฺนิสีทติ, สุกฺเข สุกฺเข ๒- ปุน ปกติภาเวเนว วุฏฺฐาติ, เอวเมว อกุสลปกฺเข
จิตฺเตกคฺคตา น พลวตี โหติ.
    อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโร.
อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ วิกฺขิปติ นาม. อยํ ปน ตถาวิโธ
วิกฺเขโป น โหตีติ อวิกฺเขโป. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว จิตฺตํ วิสาหฏํ นาม โหติ,
อิโต จิโต จ สาริยติ, ๓- อยํ ปน เอวํ อวิสาหฏมานสสฺส ภาโวติ อวิสาหฏมานสตา.
สมโถติ ติวิโธ สมโถ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติ. ตตฺถ
อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิตฺเตกคฺคตา จิตฺตสมโถ นาม. ตํ หิ อาคมฺม จิตฺตจลนํ
จิตฺตวิปฺผนฺทิตํ สมฺมติ วูปสมฺมติ, ตสฺมา โส "จิตฺตสมโถ"ติ วุจฺจติ.
สมฺมุขาวินยาทิสตฺตวิโธ สมโถ อธิกรณสมโถ นาม. ตํ หิ อาคมฺม ตานิ ตานิ อธิกรณานิ
สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา โส "อธิกรณสมโถ"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน สพฺเพ สงฺขารา
นิพฺพานํ อาคมฺม สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํ "สพฺพสงฺขารสมโถ"ติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ปฏิสํ.อ. ๑/๑๙   ฉ.ม. สุกฺขนฺเต สุกฺขนฺเต   ฉ.ม. หรียติ
อิมสฺมึ อตฺเถ จิตฺตสมโถ อธิปฺเปโต. สมาธิลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ
สมาธินฺทฺริยํ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. สมฺมาสมาธีติ ยาถาวสมาธิ
นิยฺยานิกสมาธิ.
    [๑๕๗] อถ ๑- ภควา ยสฺมา อินฺทฺริยสํวโร สีลสฺส รกฺขา, ยสฺมา วา
อิมินานุกฺกเมน เทสิยมานา อยํ เทสนา ตาสํ เทวตานํ สปฺปายา, ตสฺมา
อินฺทฺริยสํวรโต ปภุติ ปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต "จกฺขูหี"ติอาทิมารทฺโธ. ๒- ตตฺถ จกฺขูหิ
เนว โลลสฺสาติ อทิฏฺฐทกฺขิตพฺพาทิวเสน จกฺขูหิ โลโล เนว อสฺส. คามกถาย อาวรเย
โสตนฺติ ติรจฺฉานกถาย โสตํ อาวเรยฺย.
    จกฺขุโลลิเยนาติ จกฺขุทฺวาเร อุปฺปนฺนโลลวเสน จกฺขุโลลิเยน. อทิฏฺฐํ
ทกฺขิตพฺพนฺติ อทิฏฺฐปุพฺพํ รูปารมฺมณํ ปสฺสิตุํ ยุตฺตํ. ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพนฺติ
ทิฏฺฐปุพฺพํ รูปารมฺมณํ อติกฺกมิตุํ ยุตฺตํ. อาราเมน อารามนฺติ
ปุปฺผารามาทิอาราเมน ผลารามาทึ วา ปุปฺผารามาทึ วา. ทีฆจาริกนฺติ ทีฆจรณํ.
อนวฏฺฐิตจาริกนฺติ อสนฺนิฏฺฐานจรณํ. อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนายาติ
รูปารมฺมณทสฺสนตฺถาย ปุนปฺปุนํ ยุตฺโต โหติ.
    อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐติ อุมฺมารพฺภนฺตรํ ปวิฏฺโฐ. วีถึ ปฏิปนฺโนติ อนฺตรวีถึ
โอติณฺโณ. ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโตติ ฆรทฺวารานิ อวโลเกนฺโต. อุทฺธํ อุลฺโลเกนฺโตติ
อุปริทิสํ อุทฺธํมุโข หุตฺวา วิโลเกนฺโต.
    จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน
จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ:- "จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา,
จิตฺตํ น ปสฺสติ อจกฺขุกตฺตา. ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺเฏ ปน ๓- ปสาทวตฺถุเกน
จิตฺเตน ปสฺสติ. อีทิสี ปเนสา `ธนุนา วิชฺฌตี'ติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา
นาม โหติ. ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ"ติ. นิมิตฺตคฺคาหีติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อถสฺส   ฉ.ม....อาทิ อารทฺโธ   ม. ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน
อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ นิมิตฺตํ ฉนฺทราควเสน
คณฺหาติ, ทิฏฺฐมตฺเตเยว น สณฺฐาติ. อนุพฺยญฺชนคฺคาหีติ กิเลสานํ อนุพฺยญฺชนโต ๑-
ปากฏภาวกรณโต อนุพฺยญฺชนนฺติ ลทฺธโวหารํ หตฺถปาทหสิตกถิตอาโลกิตวิโลกิตาทิเภทํ ๒-
อาการํ คณฺหาติ. ยตฺวาธิกรณเมนนฺติอาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส
เหตุ เอตํ ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา
วิหรนฺตํ เอเต อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุปฺปพนฺเธยฺยุํ อชฺโฌตฺถเรยฺยุํ.
ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย
น ปฏิปชฺชติ. เอวํภูโตเยว จ น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ. น จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ
อาปชฺชตีติปิ วุจฺจติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ.
น หิ จกฺขุปฺปสาทํ นิสฺสาย สติ วา มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ. อปิ จ ยทา
รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา
นิรุทฺเธ กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต
จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ, ตโต วิปากมโนธาตุ ๓- สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ, ตโต
วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ
โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติ.
    ตตฺราปิ เนว ภวงฺคสมเย น อาวชฺชนาทีนํ อญฺญตรสมเย สํวโร วา อสํวโร
วา อตฺถิ. ชวนกฺขเณ ปน สเจ ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา อญฺญาณํ วา
อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติ. เอวํ โหนฺโต ปน โส
"จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโร"ติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ
อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ยถา กึ? ยถา นคเร
จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺฐกคพฺภาทโย สํวุตา, ตถาปิ
อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ. นครทฺวาเรน หิ ปวิสิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนุอนุพฺยญฺชนโต   ฉ.ม....สิตหสิต...   ฉ.ม. มโนธาตุ
โจรา ยทิจฺฉนฺติ ตํ กเรยฺยุํ, เอวเมว ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ
อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ.
    สทฺธาเทยฺยานีติ กมฺมญฺจ ผลญฺจ อิธโลกญฺจ ปรโลกญฺจ สทฺทหิตฺวา ทินฺนานิ.
"อยํ เม ญาตีติ วา, มิตฺโตติ วา, อิทํ วา ปฏิกริสฺสติ, อิทํ วาเนน กตปุพฺพนฺ"ติ
วา เอวํ น ทินฺนานีติ อตฺโถ. เอวํ ทินฺนานิ หิ น สทฺธาเทยฺยานิ นาม
โหนฺติ. โภชนานีติ จ เทสนาสีสมตฺตเมตํ, อตฺถโต ปน สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ
ภุญฺชิตฺวา จีวรานิ ปารุปิตฺวา เสนาสนานิ เสวมานา คิลานปจฺจยเภสชฺชํ
ปริภุญฺชมานาติ สพฺพเมตํ วุตฺตเมว โหติ.
    เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต. ตสฺสตฺโถ, กตโม โสติ. นจฺจํ นาม ยํ กิญฺจิ นจฺจํ,
ตํ มคฺคํ คจฺฉนฺเตนาปิ คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺฐุํ น วฏฺฏติ. คีตนฺติ ยํ กิญฺจิ
คีตํ. วาทิตนฺติ ยํ กิญฺจิ วาทิตํ. เปกฺขนฺติ นฏสมชฺชํ. อกฺขานนฺติ
ภารตรามายนาทิกํ. ยสฺมึ ฐาเน กถียติ, ตตฺถ คนฺตุมฺปิ น วฏฺฏติ. ปาณิสฺสรนฺติ
กํสตาฬํ, "ปาณิตาฬนฺ"ติปิ วทนฺติ. เวตาฬนฺติ ฆนตาฬํ, "มนฺเตน
มตสรีรุฏฺฐาปนนฺ"ติปิ เอเก. กุมฺภถูณนฺติ จตุรสฺสอมฺพณกตาฬํ, "ภุมฺภสทฺทนฺ"ติปิ
เอเก. โสภนกนฺติ นฏานํ อพฺโภกิรณํ, โสภนกรํ วา, ๑- ปฏิภานจิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
จณฺฑาลนฺติ อโยคุฬกีฬา, "จณฺฑาลานํ สาณโธวนกีฬา"ติปิ วทนฺติ. วํสนฺติ เวณุํ
อุสฺสาเปตฺวา กีฬนํ.
    โธวนนฺติ อฏฺฐิโธวนํ, เอกจฺเจสุ กิร ชนปเทสุ กาลกเต ญาตเก น ฌาเปนฺติ,
นิขณิตฺวา ฐเปนฺติ. อถ เตสํ ปูติภูตํ กายํ ญตฺวา นีหริตฺวา อฏฺฐีนิ โธวิตฺวา
คนฺเธหิ มกฺเขตฺวา ฐเปนฺติ. เต นกฺขตฺตกาเล เอกสฺมึ ฐาเน อฏฺฐีนิ ฐเปตฺวา
เอกสฺมึ ฐาเน สุราทีนิ ฐปาเปตฺวา ๒- โรทนฺตา ปริเทวนฺตา สุรํ ปิวนฺติ. วุตฺตมฺปิ
เจตํ "อตฺถิ ภิกฺขเว ทกฺขิเณสุ ชนปเทสุ โธวนํ นาม, ตตฺถ โหติ อนฺนมฺปิ
@เชิงอรรถ:  ม. โสภนาการกตํ วา   ฉ.ม. ฐเปตฺวา
ปานมฺปิ ขชฺชมฺปิ โภชฺชมฺปิ เลยฺยมฺปิ เปยฺยมฺปิ นจฺจมฺปิ คีตมฺปิ วาทิตมฺปิ.
อตฺเถตํ ภิกฺขเว โธวนํ, เนตํ นตฺถีติ วทามี"ติ. ๑- เอกจฺเจ ปน "อินฺทชาเลน
อฏฺฐิโธวนํ โธวนนฺ"ติ วทนฺติ. หตฺถิยุทฺธาทีสุ ภิกฺขุโน เนว หตฺถิอาทีหิ สทฺธึ
ยุชฺฌิตุํ, น เต ยุชฺฌาเปตุํ, น ยุชฺฌนฺเต ทฏฺฐุํ วฏฺฏติ. นิพฺพุทฺธนฺติ มลฺลยุทฺธํ.
อุยฺโยธิกนฺติ ยตฺถ สมฺปหาโร ทิยฺยติ. พลคฺคนฺติ พลคณนฏฺฐานํ. เสนาพฺยูหนฺติ
เสนานิเวโส, สกฏพฺยูหาทิวเสน เสนาย นิเวสนํ. อนีกทสฺสนนฺติ "ตโย หตฺถี ปจฺฉิมํ
หตฺถานีกนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺตสฺส อนีกสฺส ทสฺสนํ.
    น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติ ฉนฺทราควเสน วุตฺตปฺปการํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติ.
เอวํ เสสปทานิปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพานิ. ยถา จ เหฏฺฐา ชวเน
ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานีติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตสฺมึ สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ
ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ยถา กึ? ยถา
นครทฺวาเรสุ สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา โหนฺติ, ตถาปิ อนฺโตนคเร
สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ, นครทฺวาเรสุ ปิหิเตสุ โจรานํ ปเวโส
นตฺถิ. เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ "จกฺขุนฺทฺริเย
สํวโร"ติ วุตฺโต. อิโต ปรํ เหฏฺฐา จ อุปริ จ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    วิสูกทสฺสนาติ ปฏาณีทสฺสนโต. คามกถาติ คามวาสีนํ กถา. พาตฺตึสาติ ทฺวตฺตึส.
อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา กถาติ ติรจฺฉานกถา. ตตฺถ ราชานํ
อารพฺภ "มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก เอวํ มหานุภาโว"ติอาทินา นเยน
ปวตฺตา กถา ราชกถา. เอส นโย โจรกถาทีสุ. เตสุ "อสุโก ราชา อภิรูโป
ทสฺสนีโย"ติอาทินา นเยน เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติ. "โสปิ
@เชิงอรรถ:  องฺ.ทสก. ๒๔/๑๐๗/๑๗๕   วิ.มหาวิ. ๒/๓๒๔/๒๖๘
นาม เอวํ มหานุภาโว ขยํ คโต"ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺฐานภาเว ติฏฺฐติ.
โจเรสุปิ "มูลเทโว เอวํ มหานุภาโว, เมฆมาโล เอวํ มหานุภาโว"ติ เตสํ กมฺมํ
ปฏิจฺจ "อโห สูรา"ติ เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา. ยุทฺเธปิ ภารตยุทฺธาทีสุ "อสุเกน
อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ"ติ กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา. "เตปิ
นาม ขยํ คตา"ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺฐานเมว โหติ.
    อปิ จ อนฺนาทีสุ "เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห
ภุญฺชิมฺห ปิวิมฺหา ปริภุญฺชิมฺหา"ติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ
ปน กตฺวา "ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ สยนํ มาลํ คนฺธํ
สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติยปูชํ อกริมฺหา"ติ กเถตุํ วฏฺฏติ. ญาติกถาทีสุ ปน "อมฺหากํ
ญาตกา สูรา สมตฺถา"ติ วา, "ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิเตฺรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา"ติ
วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา "เตปิ โน ญาตกา
ขยํ คตา"ติ วา, "ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สํฆสฺส อทมฺหา"ติ วา กเถตุํ
วฏฺฏติ. คามกถาปิ สุนิวิฏฺฐทุนฺนิวิฏฺฐสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน "อสุกคามวาสิโน
สูรา สมตฺถา"ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา
"สทฺธา ปสนฺนา"ติ วา, "ขยวยํ คตา"ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ.
    นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโย. อิตฺถิกถาปิ วณฺณสณฺฐานาทีนิ ปฏิจฺจ
อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, "สทฺธา ปสนฺนา, ขยวยํ คตา"ติ เอวเมว วฏฺฏติ.
สูรกถาปิ "นนฺทิมิตฺโต นาม โยโธ สูโร อโหสี"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ.
"สทฺโธ อโหสิ, ขยวยํ คโต"ติ เอวเมว วฏฺฏติ. วิสิขากถาปิ "อสุกา วิสิขา
สุนิวิฏฺฐา ทุนฺนิวิฏฺฐา สูรา สมตฺถา"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. "สทฺธา ปสนฺนา,
ขยวยํ คตา"อิจฺเจว วฏฺฏติ.
    กุมฺภฏฺฐานกถาติ อุทกฏฺฐานกถา, ๑- "อุทกติตฺถกถา"ติปิ วุจฺจติ, กุมฺภทาสิกถา
@เชิงอรรถ:  สี. กุฏฏฺฐานกถา
วา, สาปิ "ปาสาทิกา, นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, "สทฺธา
ปสนฺนา"ติอาทินา นเยน วฏฺฏติ. ปุพฺพเปตกถาติ อตีตญาติกถา. ตตฺถ
วตฺตมานญาติกถาสทิโสว วินิจฺฉโย.
    นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา นิรตฺถกกถา.
โลกกฺขายิกาติ อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต? อสุเกน นาม นิมฺมิโต. กาโก เสโต
อฏฺฐีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตาติ เอวมาทิกา
โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา.
    สมุทฺทกฺขายิกา นาม กสฺมา สมุทฺโท สาคโร? สาครเทเวน ขตตฺตา สาคโร,
"ขโต เม"ติ หตฺถมุทฺธาย สยํ นิเวทิตตฺตา สมุทฺโทติ เอวมาทิกา นิรตฺถกา
สมุทฺทกฺขานกถา. ภโวติ วุฑฺฒิ. อภโวติ หานิ. อิติ ภโว อิติ อภโวติ ยํ วา
ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถา.
    อาวเรยฺยาติ อาวรณํ กเรยฺย. นิวาเรยฺยาติ อารมฺมณโต วาเรยฺย. สํวเรยฺยาติ
สมฺมา นิสฺเสสํ กตฺวา วาเรยฺย. รกฺเขยฺยาติ รกฺขํ กเรยฺย. โคเปยฺยาติ สงฺโคเปยฺย.
ปิทเหยฺยาติ ปิทหนํ กเรยฺย. ปจฺฉินฺเทยฺยาติ โสตํ ฉินฺเทยฺย.
    เตน เตน น ตุสฺสนฺตีติ เตน เตน อมฺพิลาทิรเสน ๑- น สนฺโตสํ อาปชฺชนฺติ.
อปราปรํ ปริเยสนฺตีติ อุปรูปริ คเวสนฺติ.
    [๑๕๘] ผสฺเสนาติ โรคผสฺเสน. ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺยาติ ตสฺส ผสฺสสฺส
วิโนทนตฺถาย กามภวาทิภวญฺจ น ปตฺเถยฺย. เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยาติ ตสฺส
ผสฺสสฺส ปจฺจยภูเตสุ สีหพฺยคฺฆาทีสุ เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺย, อวเสเสสุ วา
ฆานินฺทฺริยมนินฺทฺริยวิสเยสุ น สมฺปเวเธยฺย. เอวํ ปริปูโร อินฺทฺริยสํวโร จ
วุตฺโต ๒- โหติ. ปุริเมหิ วา อินฺทฺริยสํวรํ ทสฺเสตฺวา อิมินา "อรญฺเญ วสตา
เภรวํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา นปฺปเวธิตพฺพนฺ"ติ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อมฺพิลาทินา รเสน   สี.,ก. คุตฺโต
    เอเกนากาเรนาติ เอเกน การเณน. ภยมฺปิ เภรวมฺปิ ตญฺเญวาติ ภยนฺติ
จ เภรวนฺติ จ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ อุตฺตาสนิมิตฺตเมว. ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ
"วุตฺตเญฺหตนฺ"ติอาทิมาห. ภยนฺติ ตปฺปจฺจยา อุปฺปนฺนภยํ. ภยานกนฺติ
อาการนิทฺเทโส. ฉมฺภิตตฺตนฺติ ภยวเสน คตฺตจลนํ. โลมหํโสติ โลมานํ หํสนํ
อุทฺธคฺคภาโว. อิมินา ปททฺวเยน กิจฺจโต ภยํ ทสฺเสตฺวา ปุน "เจตโส อุพฺเพโค
อุตฺราโส"ติ สภาวโต ทสฺเสติ. อุพฺเพโคติ ภีรุโก. ๑- อุตฺราโสติ จิตฺตกฺโขโภ.
ชาติภยนฺติ ชาตึ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนภยํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ราชโต อุปฺปนฺนํ ภยํ
ราชภยํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อตฺตานุวาทภยนฺติ ปาปกมฺมิโน อตฺตานํ อนุวทนฺตสฺส
อุปฺปชฺชนกภยํ. ปรานุวาทภยนฺติ ปรสฺส อนุวาทโต อุปฺปชฺชนกภยํ.
    ทณฺฑภยนฺติ อาคาริกสฺส รญฺญา ปวตฺติตทณฺฑํ, อนาคาริกสฺส วินยทณฺฑํ
ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํ. ทุคฺคติภยนฺติ จตฺตาโร อปาเย ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํ.
อูมิภยนฺติ มหาสมุทฺเท อุทกํ โอโรหนฺตสฺส ปตฺตภยํ. ๒- มหาสมุทฺเท กิร มหินฺทวีจิ
นาม สฏฺฐิโยชนานิ อุคฺคจฺฉติ, ตรงฺควีจิ ๓- นาม ปณฺณาส โยชนานิ, โรหณวีจิ
นาม จตฺตาลีสโยชนานิ อุคฺคจฺฉติ. เอวรูปา อูมิโย ปฏิจฺจ ปวตฺตภยํ อูมิภยํ.
กุมฺภีลโต ปวตฺตํ ภยํ ภุมฺภีลภยํ. อุทกาวฏฺฏโต ภยํ อาวฏฺฏภยํ. สุสุกา วุจฺจติ
จณฺฑมจฺโฉ, ตโต ภยํ สุสุกาภยํ. อาชีวิกภยนฺติ ชีวิตวุตฺติโต ภยํ อาชีวิกภยํ.
อสิโลกภยนฺติ ครหโต ภยํ.
    [๑๕๙] ลทฺธา น สนฺนิธึ กยิราติ เอเตสํ อนฺนาทีนํ ยํ กิญฺจิ ธมฺเมน
ลภิตฺวา "อรญฺเญ จ เสนาสเน วสตา ทุลฺลภนฺ"ติ จินฺเตตฺวา สนฺนิธึ น กเรยฺย.
    โอทโนติ สาลิ วีหิ ยโว โคธุโม กงฺคุ วรโก กุทฺรูสโกติ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ
ธญฺญานุโลมานญฺจ ตณฺฑุเลหิ นิพฺพตฺโต. กุมฺมาโสติ ยเวหิ นิพฺพตฺโต. สตฺตูติ
สาลิอาทีหิ กตสตฺตุ. มจฺโฉ ทกสมฺภโว. มํสํ ปากฏเมว. อมฺพปานนฺติ อาเมหิ
@เชิงอรรถ:  สี. อุพฺเพโคติ ตุริโต   ฉ.ม. ปวตฺตภยํ   สี.,ก. คงฺคาวีจิ
วา ปกฺเกหิ วา อมฺเพหิ กตปานํ. ตตฺถ อาเมหิ กโรนฺเตน อมฺพตรุณานิ ภินฺทิตฺวา
อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อาตเป อาทิจฺจปาเกน ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ตทหุ ปฏิคฺคหิเตหิ
มธุสกฺกรกปฺปูราทีหิ โยเชตฺวา กาตพฺพํ. ชมฺพุปานนฺติ ชมฺพุผเลหิ กตปานํ.
โจจปานนฺติ อฏฺฐิกกทลิผเลหิ กตปานํ. โมจปานนฺติ อนฏฺฐิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํ.
มธุกปานนฺติ มธุกานํ ชาติรเสน กตปานํ. ตมฺปน อุทกสมฺภินฺนํ วฏฺฏติ, สุทฺธํ
น วฏฺฏติ. มุทฺทิกปานนฺติ มุทฺทิกา อุทเก มทฺทิตฺวา อมฺพปานํ วิย กตปานํ.
สาลูกปานนฺติ รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ สาลูเก มทฺทิตฺวา กตปานํ. ผารุสกปานนฺติ
ผารุสเกหิ อมฺพปานํ วิย กตปานํ. โกสมฺพปานนฺติ โกสมฺพผเลหิ กตปานํ.
โกลปานนฺติ โกลผเลหิ กตปานํ. พทรปานนฺติ มหาโกลผเลหิ อมฺพปานํ วิย กตปานํ.
อิมานิ เอกาทส ปานานิ, ตานิปิ อาทิจฺจปกฺกานิปิ วฏฺฏนฺติ.
    ฆฏปานนฺติ สปฺปิปานํ. เตลปานนฺติ ติลเตลาทิปานํ. ปโยปานนฺติ ขีรปานํ.
ยาคุปานนฺติ อมฺพิลาทิยาคุปานํ. ๑- รสปานนฺติ สากาทิรสปานํ. ปิฏฺฐขชฺชกนฺติ
สตฺตนฺนํ ตาว ธญฺญานํ ธญฺญานุโลมานํ อปรณฺณานญฺจ ปิฏฺฐํ ปนสปิฏฺฐํ ลพุชปิฏฺฐํ
อมฺพาฏกปิฏฺฐํ สาลปิฏฺฐํ ขีรวลฺลิปิฏฺฐญฺจาติ เอวมาทีนํ ปิฏฺเฐหิ กตํ
ปิฏฺฐขชฺชกํ. ปูวขชฺชกมฺปิ เอเตหิเยว กตํ. มูลขชฺชกนฺติ มูลกมูลํ ขารกมูลํ
จุจฺจุมูลนฺติ เอวมาทิ. ตจขชฺชกนฺติ อุจฺฉุตจาทโย. ปตฺตขชฺชกนฺติ
นิมฺพปณฺณกุฏชปณฺณปโฏลปณฺณสุลสปณฺณาทโย. ปุปฺผขชฺชกนฺติ
มูลกปุปฺผขารกปุปฺผเสตวรณสิคฺคุอุปฺปลปทุมกาทโย. ผลขชฺชกนฺติ
ปนสลพุชตาลนาฬิเกรอมฺพาฏกตินฺติณิกมาตุลุงฺคกปิฏฺฐผลอลาพุกุมฺภณฺฑ-
ปุสฺสผลติมฺพรุสกติปุสวาติงฺคณโจจโมจมธุกาทีนํ ผลานํ ขชฺชกํ.
    น  กุหนายาติ น วิมฺหาปนาย. น ลปนายาติ ปจฺจยตฺถํ น ลปนาย.
วิหารํ อาคเต มนุสฺเส ทิสฺวา "กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา"ติ ภิกฺขู นิมนฺเตตุนฺติ.
"ยทิ เอวํ คจฺฉถ, อหํ ปจฺฉโต คเหตฺวา อาคจฺฉามี"ติ เอวํ น ลปนาย. อถ
@เชิงอรรถ:  สี.,ฉ.ม. สีตลาทิยาคุปานํ
วา อตฺตานํ อุปเนตฺวา "อหํ ติสฺโส, มยิ ราชา ปสนฺโน, มยิ อสุโก ราชา
อสุโก จ ราชมหามตฺโต ปสนฺโน"ติ เอวํ น ลปนาย. น เนมิตฺติกตายาติ เยน
เกนจิ ปเรสํ ปจฺจยทานสญฺญาชนเกน กายวจีกมฺเมน น เนมิตฺติกตาย. น
นิปฺเปสิกตายาติ ยา ปเรสํ อกฺโกสนาทิกิริยา ยสฺมา เวฬุเปสิกา วิย อพฺภงฺคํ
ปรสฺส คุณํ นิปฺเปเสติ นิปุญฺฉติ, ยสฺมา วา คนฺธชาตํ นิปิสิตฺวา คนฺธมคฺคนา
วิย ปรคุเณ นิปิสิตฺวา วิจุณฺเณตฺวา เอสา ลาภมคฺคนา โหติ, ตสฺมา "นิปฺเปสิกตา"ติ
วุจฺจติ. น เอวรูปาย นิปฺเปสิกตาย. น ลาเภน ลาภํ นิชิคึสนตายาติ ๑- เอตฺถ
นิชิคึสนตาติ มคฺคนา, อญฺญโต ลทฺธํ หิ อญฺญตฺถ หรณวเสน ลาเภน ลาภมคฺคนา
นาม โหติ. น เอวรูปาย ลาเภน ลาภมคฺคนาย.
    น ทารุทาเนนาติ น ปจฺจยเหตุเกน ทารุทาเนน วิหาเร อุฏฺฐิตํ หิ อรญฺญโต ๒-
วา อาหริตฺวา รกฺขิตโคปิตํ ทารุํ "เอวํ เม ปจฺจยํ ทสฺสนฺตี"ติ อุปฏฺฐากานํ
ทาตุํ น วฏฺฏติ. เอวํ หิ ชีวิกํ กปฺเปนฺโต อเนสนาย มิจฺฉาชีเวน ชีวติ, โส
ทิฏฺเฐว ธมฺเม ครหํ ปาปุณาติ, สมฺปราเย จ อปายปริปูรโก โหติ. อตฺตโน
ปุคฺคลิกํ ทารุํ กุลสงฺคหตฺถาย ททนฺโต กุลทูสกทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, ปรปุคฺคลิกํ
เถยฺยจิตฺเตน ททมาโน ๓- ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ. สํฆิเกปิ เอเสว นโย. สเจ ปน
ตํ อิสฺสรตาย เทติ, ครุภณฺฑวิสฺสชฺชนํ อาปชฺชติ. กตรํ ปน ทารุ ครุภณฺฑํ
โหติ, กตรํ น โหตีติ? ยํ ตาว อโรปิมํ สยํ ชาตํ, ตํ สํเฆน ปริจฺฉินฺนฏฺฐาเนเยว
ครุภณฺฑํ, ตโต ปรํ น ครุภณฺฑํ. โรปิมฏฺฐาเน จ สพฺเพน สพฺพํ ครุภณฺฑํ,
ปมาณโต สูจิทณฺฑกปฺปมาณํ ครุภณฺฑํ.
    น เวฬุทาเนนาติอาทีสุปิ น เวฬุทาเนนาติ น ปจฺจยเหตุเกน เวฬุทาเนนาติอาทิ
สพฺพํ น ทารุทาเนนาติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เวฬุ ปน ปมาณโต
เตลนาฬิปฺปมาโณ ครุภณฺฑํ, น ตโต เหฏฺฐา. มนุสฺสา วิหารํ คนฺตฺวา เวฬุํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิชิคีสนตายาติ. เอวมุปริปิ   สี.,ก. อญฺญโต   ฉ.ม. ททนฺโต
ยาจนฺติ, ภิกฺขู "สํฆิโก"ติ ทาตุํ น วิสหนฺติ, มนุสฺสา ปุนปฺปุนํ ยาจนฺติ วา
ตชฺเชนฺติ วา, ตทา ภิกฺขูหิ "ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา คณฺหถา"ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, เวฬุทานํ
นาม น โหติ. สเจ เต ทณฺฑกมฺมตฺถาย วาสิผรสุอาทีนิ วา ขาทนียํ วา
โภชนียํ วา เทนฺติ, คเหตุํ น วฏฺฏติ.
    วินยฏฺฐกถายํ ปน "ทฑฺฒเคหา มนุสฺสา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตา น
วาเรตพฺพา"ติ วุตฺตํ. สเจ สํฆสฺส เวฬุคุมฺเพ เวฬุทูสิกา อุปฺปชฺชติ, ตํ
อโกฏฺฏาเปนฺตานํ เวฬุ นสฺสติ. "กึ กาตพฺพนฺ"ติ ภิกฺขาจาเร มนุสฺสานํ
อาจิกฺขิตพฺพํ. สเจ โกฏฺเฏตุํ น อิจฺฉนฺติ, "สมฺภาคํ ลภิสฺสถา"ติ วตฺตพฺพา. น
อิจฺฉนฺติเยว, "เทฺว โกฏฺฐาเส ลภิสฺสถา"ติ วตฺตพฺพา. เอวมฺปิ อนิจฺฉนฺเตสุ นฏฺเฐน
อตฺโถ นตฺถิ, "ตุมฺหากํ ขเณ สติ ทณฺฑกมฺมํ กริสฺสถ, โกฏฺเฏตฺวา คณฺหถา"ติ
วตฺตพฺพา, เวฬุทานํ นาม น  โหติ. เวฬุคุมฺเพ อคฺคิมฺหิ อุฏฺฐิเตปิ อุทเกน
วุยฺหมานเวฬูสุปิ เอเสว นโย.
    ปตฺตทาเน ครุภณฺฑตาย อยํ วินิจฺฉโย:- ปตฺตมฺปิ หิ ยตฺถ วิกฺกายติ,
คนฺธการาทโย ๑- คนฺธปลิเวฐนาทีนํ อตฺถาย คณฺหนฺติ, ตาทิเส ทุลฺลภฏฺฐาเนเยว
ครุภณฺฑํ โหติ. เอส ตาว กึสุกปตฺตกณฺณปิฬนฺธนตาลปตฺตาทีสุ วินิจฺฉโย.
ตาลปณฺณมฺปิ อิมสฺมึเยว ฐาเน กเถตพฺพํ:- ตาลปณฺณมฺปิ หิ สยํ ชาเต ตาลวเน
สํเฆน ปริจฺฉินฺนฏฺฐาเนเยว ครุภณฺฑํ, น ตโต ปรํ, โรปิมตาเลสุ สพฺพมฺปิ
ครุภณฺฑํ, ตสฺส ปมาณํ เหฏฺฐิมโกฏิยา อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณปิ ริตฺตโปตฺถโก. ติณมฺปิ
เอตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา กเถตพฺพํ. ยตฺถ ปน ติณํ นตฺถิ, ตตฺถ ตาลนาฬิเกรปณฺณาทีหิปิ
ฉาเทนฺติ. ตสฺมา ตานิปิ ติเณเนว สงฺคหิตานิ. อิติ มุญฺชปลาลาทีสุ ยํ กิญฺจิ
มุฏฺฐิปฺปมาณํ ติณํ. นาฬิเกรปณฺณาทีสุ จ เอกปณฺณมฺปิ สํฆสฺส ทินฺนํ วา ตตฺถ
ชาตํ วา พหิอาราเม สํฆสฺส ติณวตฺถุมฺหิ ชาตติณํ วา รกฺขิตโคปิตํ วา ครุภณฺฑํ
@เชิงอรรถ:  สี.,ก. คนฺธิกาทโย
โหติ. ตํ ปน สํฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ
วฏฺฏติ. เหฏฺฐา วุตฺตทารุเวฬูสุปิ เอเสว นโย.
    ปุปฺผทาเน "เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ปุปฺผานิ วิสฺสชฺชิตฺวา ยาคุภตฺตตฺถาย
อุปเนนฺตุ, เอตฺตเกสุ เสนาสนปฏิสงฺขรเณ อุปเนนฺตู"ติ เอวํ นิยมิตฏฺฐาเนเยว
ปุปฺผานิ ครุภณฺฑานิ โหนฺติ. ยทิ สามเณรา ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ราสึ กโรนฺติ,
ปญฺจงฺคสมนฺนาคโต ปุปฺผภาชโก ภิกฺขุ ภิกฺขุสํฆํ คเณตฺวา โกฏฺฐาเส กโรติ. โส
สมฺปตฺตปริสาย สํฆํ อนาปุจฺฉิตฺวาว ทาตุํ ลภติ. อสมฺมเตน ปน อาปุจฺฉิตฺวาว
ทาตพฺพํ. ภิกฺขุโน ปน กสฺส ปุปฺผานิ ทาตุํ ลพฺภติ, กสฺส น ลพฺภตีติ? มาตาปิตูนํ
เคหํ หริตฺวาปิ เคหโต ปกฺโกสาเปตฺวาปิ "วตฺถุปูชํ กโรถา"ติ ทาตุํ ลพฺภติ,
ปิฬนฺธนตฺถาย ๑- น ลพฺภติ. เสสญาตีนํ ปน หริตฺวา น ทาตพฺพํ, ปกฺโกสาเปตฺวา
ปูชนตฺถาย ทาตพฺพํ. เสสชนสฺส ปูชนฏฺฐานํ สมฺปตฺตสฺส อปจฺจาสึสนฺเตน ทาตพฺพํ,
ปุปฺผทานํ นาม น โหติ.
    วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ ปุปฺผนฺติ, ภิกฺขุนา ปิณฺฑาย จรนฺเตน มนุสฺเส ทิสฺวา
"วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ ปูเชถา"ติ วตฺตพฺพํ, วจนมตฺเต โทโส นตฺถิ, "มนุสฺสา
ขาทนียโภชนียํ อาทาย อาคมิสฺสนฺตี"ติ จิตฺเตน ปน น วตฺตพฺพํ. สเจ วทติ,
ขาทนียโภชนียํ น ปริภุญฺชิตพฺพํ. มนุสฺสา อตฺตโน ธมฺมตาย "วิหาเร ปุปฺผานิ
อตฺถี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "อสุกทิวเส วิหารํ อาคมิสฺสาม, สามเณรานํ ปุปฺผานิ โอจินิตุํ
มา เทถา"ติ วทนฺติ. ภิกฺขุ สามเณรานํ กเถตุํ ปมุฏฺโฐ, สามเณเรหิ ปุปฺผานิ
โอจิตานิ, มนุสฺสา ภิกฺขู ๒- อุปสงฺกมิตฺวา มยํ ตุมฺหากํ อสุกทิวเส เอวํ
อาโรจยิมฺห "สามเณรานํ ปุปฺผานิ โอจินิตุํ มา เทถา"ติ, กสฺมา น วารยิตฺถาติ? "สติ
เม ปมุฏฺฐา, ปุปฺผานิ โอจินิตมตฺตาเนว, น ตาว ปูชา กตา"ติ วตฺตพฺพํ, "คณฺหถ
ปูเชถา"ติ น วตฺตพฺพํ. สเจ วทติ, อามิสํ น ปริภุญฺชิตพฺพํ. อปโร ภิกฺขุ
@เชิงอรรถ:  ก. สิวลิงฺคขนฺธตฺถาย   ฉ.ม. ภิกฺขุํ
สามเณรานํ อาจิกฺขติ "อสุกคามวาสิโน `ปุปฺผานิ มา โอจินิตฺถา'ติ อาหํสู"ติ
มนุสฺสาปิ อามิสํ อาหริตฺวา ทานํ ทตฺวา วทนฺติ "อมฺหากํ มนุสฺสา น พหุกา,
สามเณเร อเมฺหหิ สห ปุปฺผานิ โอจินิตุํ อาณาเปถา"ติ. "สามเณเรหิ ภิกฺขา
ลทฺธา. เย ภิกฺขาจารํ น คจฺฉนฺติ, เต สยเมว ชานิสฺสนฺติ อุปาสกา"ติ วตฺตพฺพํ.
เอตฺตกํ นยํ ลภิตฺวา สามเณเร ปุตฺเต วา ภาติเก วา กตฺวา ปุปฺผานิ โอจินาเปตุํ
โทโส นตฺถิ, ปุปฺผทานํ นาม น โหติ.
    ผลทาเน ผลมฺปิ ปุปฺผํ วิย นิยมิตเมว ครุภณฺฑํ โหติ. วิหาเร พหุกมฺหิ
ผลาผเล สติ อผาสุกมนุสฺสา อาคนฺตฺวา ยาจนฺติ, ภิกฺขู "สํฆิกนฺ"ติ ทาตุํ น
อุสฺสหนฺติ, มนุสฺสา วิปฺปฏิสาริโน อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, ตตฺถ กึ กาตพฺพนฺติ?
ผเลหิ วา รุกฺเขหิ วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา กติกา กาตพฺพา "อสุเก จ รุกฺเข อสุเก
จ รุกฺเข เอตฺตกานิ ผลานิ คณฺหนฺตา, เอตฺตเกสุ วา รุกฺเขสุ ผลานิ คณฺหนฺตา
น วาเรตพฺพา"ติ. โจรา วา อิสฺสรา วา พลกฺกาเรน คณฺหนฺตา น วาเรตพฺพา.
กุทฺธา หิ เต สกลวิหารมฺปิ นาเสยฺยุํ, อาทีนโว ปน กเถตพฺโพติ.
    สินานทาเน สินานจุณฺณานิ โกฏฺฏิตานิ น ครุภณฺฑานิ, อโกฏฺฏิโต รุกฺเข
ฐิโตว รุกฺขตโจ ครุภณฺฑํ, จุณฺณํ ปน อคิลานสฺส รชนนิปกฺกํ วฏฺฏติ. คิลานสฺส
ยํ กิญฺจิ จุณฺณํ ทาตุํ วฏฺฏติเยว.
    น จุณฺณทาเนนาติ วุตฺตนเยน น ๑- สิรีสจุณฺณาทีนํ ทาเนน. มตฺติกาทาเน
มตฺติกา หิ ยตฺถ ทุลฺลภา โหติ, ตตฺเถว ครุภณฺฑํ. สาปิ เหฏฺฐิมโกฏิยา
ตึสปลคุฬปิณฺฑปฺปมาณาว, ตโต เหฏฺฐา น ครุภณฺฑนฺติ.
    ทนฺตกฏฺฐทาเน ทนฺตกฏฺฐํ อจฺฉินฺนกเมว ครุภณฺฑํ. เยสํ สามเณรานํ สํฆโต
ทนฺตกฏฺฐวาโร ปาปุณาติ, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ ปาฏิเยกฺกํ ทาตุํ น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นสทฺโท น ทิสฺสติ
ลภนฺติ. เยหิ ปน "เอตฺตกานิ ทนฺตกฏฺฐานิ อาหริตพฺพานี"ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วารา
คหิตา, เต อติเรกานิ อาจริยุปชฺฌายานํ ทาตุํ ลภนฺติ. เอเกน ภิกฺขุนา
ทนฺตกฏฺฐมาฬกโต พหูนิ ทนฺตกฏฺฐานิ น คเหตพฺพานิ, เทวสิกํ เอเกกเมว คเหตพฺพํ.
ปาฏิเยกฺกํ วสนฺเตนาปิ ภิกฺขุสํฆํ คณยิตฺวา ๑- ยตฺตกานิ อตฺตโน ปาปุณนฺติ,
ตตฺตกาเนว คเหตฺวา คนฺตพฺพํ. อนฺตรา อาคนฺตุเกสุ วา อาคเตสุ ทิสํ วา
ปกฺกมนฺเตสุ อาหริตฺวา คหิตฏฺฐาเนเยว ฐเปตพฺพานิ. น มุโขทกทาเนนาติ น
มุขโธวนอุทกทาเนน.
    น จาฏุกมฺยตายาติอาทีสุ จาฏุกมฺยตา วุจฺจติ อตฺตานํ ทาสํ วิย นีจฏฺฐาเน
ฐเปตฺวา ปรสฺส ขลิตวจนมฺปิ สณฺฐเปตฺวา ปิยกามตาย ปคฺคยฺหวจนํ. น
มุคฺคสูปตายาติ ๒- น มุคฺคสูปสมานตาย. มุคฺคสูปสมานตาติ สจฺจาลิเกน ชีวิกํ
กปฺปนตาย เอตํ อธิวจนํ. ยถา หิ มุคฺคสูเป ปจฺจนฺเต พหู มุคฺคา ปากํ คจฺฉนฺติ
โถกา น คจฺฉนฺติ, เอวเมว สจฺจาลิเกน ชีวิกกปฺปเก ปุคฺคเล พหุํ อลิกํ โหติ, อปฺปกํ
สจฺจํ. ยถา วา มุคฺคสูปสฺส อปวิสนฏฺฐานํ นาม นตฺถิ, เอวเมว สจฺจาลิกวุตฺติโน
ปุคฺคลสฺส อปฺปติฏฺฐานํ นาม นตฺถิ. สิงฺฆาฏกํ วิย อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานสฺส
ปติฏฺฐาติ. เตนสฺส สา มุสาวาทิตา "มุคฺคสูปตา"ติ วุตฺตา. น ปาริภฏฺยตายาติ น
ปริภฏกมฺมภาเวน. ปริภฏสฺส หิ กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ตสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตา,
อลงฺการกรณาทีหิ ทารกกีฬาปนสฺเสตํ อธิวจนํ. น ปีฐมทฺทิกตายาติ น สหสา ฆรํ
ปวิสิตฺวา ปีฐเก นิสีทนกตาย.
    น วตฺถุวิชฺชายาติอาทีสุ วตฺถุวิชฺชา นาม คามนิคมนคราทีนํ
สุนิวิฏฺฐทุนฺนิวิฏฺฐชานนสตฺถํ. ติรจฺฉานวิชฺชา นาม อนิยฺยานิกตฺตา
สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา องฺคสตฺถนิมิตฺตาทิกา อวเสสา วิชฺชา. องฺควิชฺชา
นาม อิตฺถิปุริสานํ สุภคทุพฺภคลกฺขณชานนํ. นกฺขตฺตวิชฺชา นาม นกฺขตฺตานํ
โยคชานนสตฺถํ.
@เชิงอรรถ:  สี. คาหยิตฺวา   ฉ.ม. น มุคฺคสูปฺยตายาติ. เอวมุปริปิ
    น ทูตคมเนนาติ น ทูเตยฺยํ กตฺวา คมเนน. น ปหิณคมเนนาติ น คิหีนํ ๑-
สาสนํ คเหตฺวา ฆรา ฆรํ ปหิตสฺส คมเนน. น ชงฺฆเปสนิเยนาติ น ๒-
คามนฺตรเทสนฺตราทีสุ เตสํ เตสํ คิหีนํ สาสนปฏิสาสนํ หรเณน. อิทํ หิ
ชงฺฆเปสนิยํ นาม อตฺตโน มาตาปิตูนํ, เย จสฺส มาตาปิตโร อุปฏฺฐหนฺติ, เตสํ สาสนํ
คเหตฺวา กตฺถจิ คมนวเสน วฏฺฏติ. เจติยสฺส วา สํฆสฺส วา อตฺตโน วา กมฺมํ กโรนฺตานํ
วฑฺฒกีนมฺปิ สาสนํ หริตุํ วฏฺฏติ. มนุสฺสา "ทานํ ทสฺสาม, ปูชํ กริสฺสาม,
ภิกฺขุสํฆสฺส อาจิกฺขถา"ติ จ วทนฺติ, "อสุกตฺเถรสฺส นาม เทถา"ติ ปิณฺฑปาตํ วา
เภสชฺชํ วา จีวรํ วา เทนฺติ, "วิหาเร ปูชํ กโรถา"ติ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ
วา ธชปฏากาทีนิ วา นิยฺยาเตนฺติ. สพฺพํ หริตุํ วฏฺฏติ, ชงฺฆเปสนิยํ นาม น โหติ.
เสสสาสนํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ปทวาเร ปทวาเร ทุกฺกฏํ. ๓-
    น เวชฺชกมฺเมนาติ น เวชฺเชน หุตฺวา กายติกิจฺฉนาทิเภสชฺชกรเณน. เภสชฺชํ
ปน ปญฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ กาตพฺพํ ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุนิยา สิกฺขมานาย สามเณรสฺส
สามเณริยา. สมสีลสทฺธาปญฺญานํ หิ เอเตสํ ตีสุ สิกฺขาสุ ยุตฺตานํ เภสชฺชํ อกาตุํ
น ลพฺภติ. มาตาปิตูนํ ตทุปฏฺฐากานํ อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรสฺส ปณฺฑุปลาสสฺสาติ
เอเตสํ ปญฺจนฺนมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติ. เชฏฺฐภาตุ กนิฏฺฐภาตุ เชฏฺฐภาตุเชฏฺฐภคินิยา
กนิฏฺฐภคินิยา จูฬมาตุยา มหามาตุยา จูฬปิตุโน มหาปิตุโน ปิตุจฺฉาย มาตุจฺฉายาติ
เอเตสํ ปน ทสนฺนมฺปิ กโรนฺเตน เตสํเยว สนฺตกํ เภสชฺชํ คเหตฺวา เกวลํ โยเชตฺวา
ทาตพฺพํ. สเจ นปฺปโหติ, อตฺตโน สนฺตกํ ตาวกาลิกํ ทาตพฺพํ. เอเตสํ ปุตฺตปรมฺปรา
ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา, ตาว จตฺตาโร ปจฺจเย อาหราเปนฺตสฺส อกตวิญฺญตฺติ
วา เภสชฺชํ กโรนฺตสฺส เวชฺชกมฺมํ วา กุลทูสกาปตฺติ วา น โหติ.
    น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกนาติ เอตฺถ ปิณฺฑปาโต กสฺส ทาตพฺโพ, กสฺส น
ทาตพฺโพ? มาตาปิตูนํ ตทุปฏฺฐากานํ เวยฺยาวจฺจกรสฺส ปณฺฑุปลาสสฺส สมฺปตฺตสฺส
@เชิงอรรถ:  ก. น คิหิโน   ฉ.ม. นสทฺโท น ทิสฺสติ   สี.,ฉ.ม. โทโส
ทามริกโจรสฺส อิสฺสรสฺสาปิ ทาตพฺโพ. เอเตสํ ทตฺวา ปจฺฉา ลทฺธมฺปิ
ปิณฺฑปฏิปิณฺฑํ นาม น โหติ. น ทานานุปฺปทาเนนาติ อตฺตโน ทินฺนกานํ น ปุน
ทาเนน. ธมฺเมนาติ ธมฺเมน อุปฺปนฺนํ. สเมนาติ กายสุจริตาทินา. ลทฺธาติ กาเยน
ลทฺธา. ลภิตฺวาติ จิตฺเตน ปาปุณิตฺวา. อธิคนฺตฺวาติ สมฺปาปุณิตฺวา. วินฺทิตฺวาติ
ญาเณน วินฺทิตฺวา. ปฏิลภิตฺวาติ ปุนปฺปุนํ ลภิตฺวา.
    อนฺนสนฺนิธินฺติ เอตฺถ ทุวิธา อนฺนกถา วินยวเสน จ สลฺเลขวเสน จ.
วินยวเสน ตาว ยํ กิญฺจิ อนฺนํ อชฺช ปฏิคฺคหิตํ อปรชฺชุ สนฺนิธิกรณํ ๑- โหติ,
ตสฺส ปริโภเค ปาจิตฺติยํ. อตฺตนา ลทฺธํ ปน สามเณรานํ ทตฺวา เตหิ ลทฺธํ
ฐปาเปตฺวา ทุติยทิวเส ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, สลฺเลโข ปน น โหติ.
    ปานสนฺนิธิมฺหิปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปานํ นาม อมฺพปานาทีนิ อฏฺฐ
ปานานิ, ยานิ เจ เตสํ อนุโลมานิ.
    วตฺถสนฺนิธินฺติอาทิมฺหิ อนธิฏฺฐิตาวิกปฺปิตํ สนฺนิธิ จ โหติ สลฺเลขญฺจ
โกเปติ. อยํ ปริยาย กถาว, นิปฺปริยายโต ปน ติจีวรสนฺตุฏฺเฐน ภวิตพฺพํ, จตุตฺถํ
ลภิตฺวา อญฺญสฺส ทาตพฺพํ. สเจ ยสฺส กสฺสจิ ทาตุํ น สกฺโกติ, ยสฺส ปน ทาตุกาโม
โหติ, โส อุทฺเทสตฺถาย วา ปริปุจฺฉตฺถาย วา คโต, อาคตมตฺเต ทาตพฺพํ,
อทาตุํ น วฏฺฏติ. จีวเร ปน อปฺปโหนฺเต สติยา ปจฺจาสาย อนุญฺญาตกาลํ
ฐเปตุํ วฏฺฏติ. สูจิสุตฺตจีวรการกานํ อลาเภน ตโต ปรมฺปิ วินยกมฺมํ กตฺวา ฐเปตุํ
วฏฺฏติ. "อิมสฺมึ ชิณฺเณ ปุน อีทิสํ กุโต ลภิสฺสามี"ติ ปน ฐเปตุํ น วฏฺฏติ,
สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ วิโกเปติ.
    ยานสนฺนิธิมฺหิ ยานํ นาม วยฺหํ รโถ สกฏํ สนฺธมานิกา ๒- สิวิกา ปาฏงฺกีติ
เนตํ ปพฺพชิตสฺส ยานํ. อุปาหนา ปน ปพฺพชิตสฺส ยานํเยว. เอกภิกฺขุสฺส หิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สนฺนิธิการกํ   ฉ.ม. สนฺทมานิกา
เอโก อรญฺญตฺถาย, เอกา โธตปาทกตฺถายาติ อุกฺกํสโต เทฺว อุปาหนสงฺฆาฏา
วฏฺฏนฺติ, ตติยํ ลภิตฺวา อญฺญสฺส ทาตพฺโพ, "อิมสฺมึ ชิณฺเณ อญฺญํ กุโต
ลภิสฺสามี"ติ หิ ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ วิโกเปติ.
    สยนสนฺนิธิมฺหิ สยนนฺติ มญฺโจ. เอกสฺส ภิกฺขุโน เอโก คพฺเภ เอโก
ทิวาฏฺฐาเนติ อุกฺกํสโต เทฺว มญฺจา วฏฺฏนฺติ, ตโต อุตฺตริ ลภิตฺวา อญฺญสฺส
ภิกฺขุโน วา คณสฺส วา ทาตพฺโพ, อทาตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ เจว โหติ,
สลฺเลขญฺจ กุปฺปติ.
    คนฺธสนฺนิธิมฺหิ ภิกฺขุโน กณฺฑุกจฺฉุฉวิโทสาทิอาพาเธ สติ คนฺโธ วฏฺฏติ.
เตน คนฺเธน ตสฺมึ โรเค วูปสนฺเต อญฺเญสํ วา อาพาธิกานํ ทาตพฺโพ. ทฺวาเร
ปญฺจงฺคุลฆรธูปนาทีสุ วา อุปเนตพฺโพ. "ปุน โรเค สติ ภวิสฺสตี"ติ ฐเปตุํ น
วฏฺฏติ, คนฺธสนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติ.
    อามิสนฺติอาทิ อนฺนาทิวุตฺตาวเสสํว ทฏฺฐพฺพํ. เสยฺยถิทํ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ
"ตถารูเป กาเล อุปการาย ภวิสฺสนฺตี"ติ ติลตณฺฑุลมุคฺคมาสนาฬิเกรโลณมจฺฉมํส-
วลฺลูรสปฺปิเตลคุฬภาชนาทีนิ อาหราเปตฺวา ฐเปติ. โส วสฺสกาเล กาลสฺเสว
สามเณเรหิ ยาคุํ ปจาเปตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา "สามเณร อุทกกทฺทเม ทุกฺขํ คามํ
ปวิสิตุํ, คจฺฉ อสุกกุลํ คนฺตฺวา มยฺหํ วิหาเร นิสินฺนภาวํ อาโรเจหิ, อสุกกุลโต
ทธิอาทีนิ อาหรา"ติ เปเสติ. ภิกฺขูหิ "กึ ภนฺเต คามํ ปวิสถา"ติ วุตฺเตปิ
"ทุปฺปเวโส อาวุโส อิทานิ คาโม"ติ วทติ. เต "โหตุ ภนฺเต อจฺฉถ ตุเมฺห, มยํ
ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา อาหริสฺสามา"ติ คจฺฉนฺติ. อถ สามเณโรปิ ทธิอาทีนิ อาหริตฺวา
ภตฺตญฺจ พฺยญฺชนญฺจ สมฺปาเทตฺวา อุปเนติ, ตํ ภุญฺชนฺตสฺเสว อุปฏฺฐากา ภตฺตํ
ปหิณนฺติ, ตโตปิ มนาปํ มนาปํ ภุญฺชติ. อถ ภิกฺขู ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺติ,
ตโตปิ มนาปํ มนาปํ คีวายามกํ ภุญฺชติเยว. เอวํ จตุมาสมฺปิ วีตินาเมติ. อยํ
วุจฺจติ ภิกฺขุ "มุณฺฑกุฏุมฺพิกชีวิกํ ชีวติ, น สมณชีวิกนฺ"ติ. เอวรูโป
อามิสสนฺนิธิ นาม โหติ.
    ภิกฺขุโน ปน วสนฏฺฐาเน เอกา ตณฺฑุลนาฬิ เอโก คุฬปิณฺโฑ จตุภาคมตฺตํ
สปฺปีติ เอตฺตกํ นิเธตุํ วฏฺฏติ อกาเล สมฺปตฺตโจรานํ อตฺถาย. เตหิ เอตฺตกมฺปิ
อามิสปฏิสนฺถารํ อลภนฺตา ชีวิตาปิ โวโรเปยฺยุํ, ตสฺมา สเจปิ เอตฺตกํ นตฺถิ,
อาหราเปตฺวาปิ ฐเปตุํ วฏฺฏติ. อผาสุกกาเล จ ยเทตฺถ กปฺปิยํ, ตํ อตฺตนาปิ
ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ. กปฺปิยกุฏิยํ ปน พหุํ ฐเปนฺตสฺสาปิ สนฺนิธิ นาม นตฺถิ.
    [๑๖๐] ฌายี น ปาทโลลสฺสาติ ฌานาภิรโต จ น จ ปาทโลโล อสฺส.
วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺยาติ หตฺถกุกฺกุจฺจาทิกุกฺกุจฺจํ วิโนเทยฺย,
สกฺกจฺจการิตาย เจตฺถ นปฺปมชฺเชยฺย.
    เอกคฺคมนุยุตฺโตติ ๑- เอกีภาวํ อนุยุตฺโต. สทตฺถครุโกติ ๒- อุตฺตมตฺถครุโก.
"สกตฺถครุโก"ติ วา ปาโฐ.
    ปฏิสลฺลานาราโมติ อารมณํ อาราโม, ตโต ตโต อารมฺมณโต ปฏิสํหริตฺวา
เอกีภาเว ปฏิสลฺลาเน อาราโม ยสฺส โส ปฏิสลฺลานาราโม. อสฺสาติ ภเวยฺย.
ตสฺมึ รโตติ ปฏิสลฺลานรโต. เอเตหิ สีเลสุ ปริปูรการิตํ ทสฺเสติ. ตํ กิสฺส เหตุ?
สีลวิปนฺนสฺส เอกคฺคตาปิ น สมฺปชฺชติ. อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโตติ อตฺตโน
จิตฺตสมเถ ยุตฺโต. เอตฺถ หิ อชฺฌตฺตนฺติ วา อตฺตโนติ วา เอตํ เอกตฺถํ, พฺยญฺชนเมว
นานํ. ภุมฺมตฺเถ ปเนตํ อุปโยควจนํ. อนูติ อิมินา อุปสคฺเคน โยเค สิทฺธํ.
    อนิรากตชฺฌาโนติ พหิ อนีหตชฺฌาโน อวินาสิตชฺฌาโน วา. นีหรณวินาสตฺถํ
หิ อิทํ นิรากรณํ นาม. "ถมฺภํ นิรงฺกตฺวา ๓- นิวาตวุตฺตี"ติอาทีสุ ๔- จสฺส ปโยโค
ทฏฺฐพฺโพ. วิปสฺสนาย สมนฺนาคโตติ สตฺตวิธาย อนุปสฺสนาย ยุตฺโต. สตฺตวิธา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอกตฺตมนุยุตฺโตติ   ฉ.ม. ปรมตฺถครุโกติ   สี. นิรากตฺวา   ขุ.สุ.
@๒๕/๓๒๙/๓๙๖
อนุปสฺสนา นาม อนิจฺจานุปสฺสนา ทุกฺขานุปสฺสนา อนตฺตานุปสฺสนา
นิพฺพิทานุปสฺสนา วิราคานุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาติ. ตา
วิสุทฺธิมคฺเค ๑- วิตฺถาริตา. พฺรูเหตา สุญฺญาคารานนฺติ วฑฺเฒตา สุญฺญาคารานํ.
เอตฺถ จ สมถวิปสฺสนาวเสน กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา รตฺตินฺทิวํ สุญฺญาคารํ ปวิสิตฺวา
นิสีทมาโน ภิกฺขุ "พฺรูเหตา สุญฺญาคารานนฺ"ติ เวทิตพฺโพ. เอกภูมกาทิเภเท
ปาสาเท กุรุมาโนปิ สุญฺญาคารานํ พฺรูเหตาติ ทฏฺฐพฺโพ.
    สกฺกจฺจการีติอาทีสุ ทานาทีนํ กุสลธมฺมานํ ภาวนาย ปุคฺคลสฺส วา
เทยฺยธมฺมสฺส วา สกฺกจฺจการิตาวเสน สกฺกจฺจการี. อสฺสาติ ภเวยฺย. สตตภาโว
สาตจฺจํ, สาตจฺจการิตาวเสน สาตจฺจการี. นิรนฺตรการิตาย อฏฺฐิตการี. ยถา นาม
กกณฺฏโก โถกํ คนฺตฺวา โถกํ ติฏฺฐติ, น นิรนฺตรํ คจฺฉติ, เอวเมว โย ปุคฺคโล
เอกทิวสํ ทานํ ทตฺวา ปูชํ วา กตฺวา ธมฺมํ วา สุตฺวา สมณธมฺมํ วา กตฺวา ปุน
จิรสฺสํ กโรติ, ตํ น นิรนฺตรํ ปวตฺเตติ. โส "อสาตจฺจการี, ฐิตการี"ติ วุจฺจติ.
โย ปน เอวํ น โหติ, โส อฏฺฐิตการี. อโนลีนวุตฺติโกติ นิรนฺตรกรณสงฺขาตสฺส
วิปฺผารสฺส อตฺถิตาย น โอลีนวุตฺติโก. อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโทติ กุสลกิริยาย
วีริยจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตภาเวน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท. อนิกฺขิตฺตธุโรติ วีริยธุรสฺส
อโนโรปโก, อโนสกฺกิตมานโสติ อตฺโถ.
    อปฺปฏิวานีติ อนิวตฺตนํ. อธิฏฺฐานนฺติ กุสลกรเณ ปติฏฺฐาภาโว. อนุโยโคติ
อนุยุญฺชนํ. อปฺปมาโทติ สติยา อวิปฺปวาโส.
    [๑๖๑] ตนฺทึ มายํ หสํ ๒- ขิฑฺฑนฺติ อาลสิยญฺจ มายญฺจ หสญฺจ กายิกํ
วาจสิกํ ขิฑฺฑญฺจ. สวิภูสนฺติ สทฺธึ วิภูสาย.
    รตฺตินฺทิวํ ฉโกฏฺฐาสํ กริตฺวาติ ปุริมยามมชฺฌิมยามปจฺฉิมยามวเสน รตฺตึ ตโย
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๓/๒๖๑ (สฺยา)   ฉ.ม. หสฺสํ. เอวมุปริปิ
ตถา ทิวาติ ฉพฺพิธํ โกฏฺฐาสํ กตฺวา. ปญฺจโกฏฺฐาสํ ชคฺเคยฺยาติ ๑- รตฺตึ
มชฺฌิมยามํ วิสฺสชฺชิตฺวา อวเสสปญฺจโกฏฺฐาเสสุ น นิทฺทํ โอกฺกเมยฺย. เอกโกฏฺฐาสํ
นิปชฺเชยฺยาติ เอกํ มชฺฌิมยามโกฏฺฐาสํ สโต สมฺปชาโน นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ
โอกฺกเมยฺย.
    อิธ ภิกฺขุ ทิวสมฺปิ ปุพฺพเณฺห มชฺฌเนฺห สายเนฺหติ ตโยปิ ทิวสโกฏฺฐาสา
คหิตา. จงฺกเมน นิสชฺชายาติ สกลํ ทิวสํ อิมินา อิริยาปถทฺวเยน วิหรนฺโต จิตฺตสฺส
อาวรณโต อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ ปญฺจหิ นีวรเณหิ สพฺพากุสลธมฺเมหิ วา. จิตฺตํ
ปริโสเธยฺยาติ เตหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ วิโสเธยฺย ปริโสเธยฺย. ๒- ฐานํ ปเนตฺถ
กิญฺจาปิ น คหิตํ, จงฺกมนิสชฺชาสนฺนิสฺสิตํ ปน กตฺวา คเหตพฺพเมว. ปฐมํ ยามนฺติ
สกลสฺมิมฺปิ ปฐมยาเม.
    เสยฺยนฺติ เอตฺถ กามโภคีเสยฺยา เปตเสยฺยา สีหเสยฺยา ตถาคตเสยฺยาติ จตสฺโส
เสยฺยา. ตตฺถ "เยภุยฺเยน ภิกฺขเว กามโภคี วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี"ติ ๓- อยํ
กามโภคีเสยฺยา. เตสุ หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิ. "เยภุยฺเยน
ภิกฺขเว เปตา อุตฺตานา เสนฺตี"ติ ๓- อยํ เปตเสยฺยา. อปฺปมํสโลหิตตฺตา หิ
อฏฺฐิสงฺฆาฏฆฏฺฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติ. "สีโห
ภิกฺขเว มิคราชา ทกฺขิณปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปติ ฯเปฯ อตฺตมโน โหตี"ติ ๓- อยํ
สีหเสยฺยา. เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา เทฺว ปุริมปาเท เอกสฺมึ ปจฺฉิมปาเท
เอกสฺมึ ฐาเน ฐเปตฺวา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาท-
นงฺคุฏฺฐานํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ ฐเปตฺวา
สยติ. ทิวสมฺปิ สยิตฺวา ปพุชฺฌมาโน น อุตฺรสฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา
ปุริมปาทาทีนํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขติ. สเจ กิญฺจิ ฐานํ วิชหิตฺวา ฐิตํ โหติ, "นยิทํ
ตุยฺหํ ชาติยา, น สูรภาวสฺส อนุรูปนฺ"ติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น
โคจราย ปกฺกมติ. อวิชหิตฺวา ฐิเต ปน "ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏิชคฺเคยฺยาติ   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔๖/๒๗๒
อนุรูปมิทนฺ"ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุฏฺฐาย สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธุนิตฺวา
ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติ. จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ตถาคตเสยฺยาติ
วุจฺจติ. ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา อาคตา. อยํ หิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา
นาม.
    ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํ. อจฺจาธายาติ อติอาธาย อีสกํ
อติกฺกมฺม ฐเปตฺวา. โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก, ชาณุนา วา ชาณุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน
อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุ โหติ. ยถา
ปน น สงฺฆฏฺเฏติ, เอวํ อติกฺกมฺม ฐปิเต เวทนา นุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ
โหติ, เสยฺยา ผาสุ โหติ. เตน วุตฺตํ "ปาเท ปาทํ อจฺจาธายา"ติ. สโต สมฺปชาโนติ
สติยา เจว สมฺปชานปญฺญาย จ สมนฺนาคโต หุตฺวา. อิมินา สุปริคฺคหิตสติสมฺปชญฺญํ ๑-
กถิตํ. อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวาติ "อสุกเวลาย นาม อุฏฺฐหิสฺสามี"ติ เอวํ
อุฏฺฐานเวลาปริจฺเฉทกํ อุฏฺฐานสญฺญํ จิตฺเต ฐเปตฺวา. เอวํ กตฺวา นิปนฺโน
หิ ยถาปริจฺฉินฺนกาเลเยว อุฏฺฐาติ.
    วีริยินฺทฺริยนิทฺเทเส เจตสิโกติ อิทํ วีริยสฺส นิยมโต เจตสิกภาวทีปนตฺถํ
วุตฺตํ, อิทํ หิ วีริยํ "ยทปิ ภิกฺขเว กายิกํ วีริยํ, ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค,
ยทปิ เจตสิกํ วีริยํ, ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโคติ. อิติหิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉตี"ติ
เอวมาทีสุ สุตฺเตสุ ๒- จงฺกมาทีนิ กโรนฺตสฺส อุปฺปชฺชนตาย กายิกนฺติ วุจฺจมานมฺปิ
กายวิญฺญาณํ วิย กายิกํ นาม นตฺถิ, เจตสิกเมว ปเนตนฺติ ทีเปตุํ "เจตสิโก"ติ
วุตฺตํ. วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ. อยํ หิ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ
กิริยาย วีริเย หึสายํ วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโต.
             "ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ  สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา
             อารมฺภานํ นิโรเธน    นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว"ติ ๓-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุปริคฺคาหกํ สติสมฺปชญฺญํ   สํ.มหา. ๑๙/๒๓๓/๙๙   ขุ.สุ. ๒๕/๗๕๐/๔๘๑
เอตฺถ หิ กมฺมํ อารมฺโภติ อาคตํ. "อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี"ติ ๑- เอตฺถ
อาปตฺติ. "มหายญฺญา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา"ติ ๒- เอตฺถ
ยูปุสฺสาปนาทิกิริยา. "อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน"ติ ๓- เอตฺถ วีริยํ.
"สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารมฺภนฺตี"ติ ๔- เอตฺถ หึสา. "พีชคามภูตคามสมารมฺภา
ปฏิวิรโต โหตี"ติ ๕- เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํ. อิธ ปน วีริยเมว อธิปฺเปตํ.
เตนาห "วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ"ติ. วีริยํ หิ อารมฺภนวเสน อารมฺโภติ
วุจฺจติ. อิทมสฺส สภาวปทํ. โกสชฺชโต นิกฺขมนวเสน นิกฺกโม. ปรํ ปรํ ฐานํ
อกฺกมนวเสน ปรกฺกโม. อุคฺคนฺตฺวา ยมนวเสน อุยฺยาโม. วายมนวเสน วายาโม.
อุสฺสหนวเสน อุสฺสาโห. อธิมตฺตุสฺสหนวเสน อุสฺโสฬฺหี. ถิรภาวฏฺเฐน ถาโม.
จิตฺตเจตสิกานํ ธารณวเสน อวิจฺเฉทโต วา ปวตฺตนวเสน กุสลสนฺตานํ ธาเรตีติ ธิติ.
    อปโร นโย:- นิกฺกโม เจโส กามานํ ปนุทนาย. ปรกฺกโม เจโส
พนฺธนจฺเฉทาย. อุยฺยาโม เจโส โอฆสฺส นิตฺถรณาย. วายาโม เจโส ปารํ
คมนฏฺเฐน. อุสฺสาโห เจโส ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน. อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเฐน. ถาโม
เจโส ปลิฆุคฺฆาตนตาย. ธิติ เจสา ๖- อฏฺฐิตการิตายาติ.
    "กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตู"ติ ๗- เอวํ ปวตฺติกาเล
อสิถิลปรกฺกมวเสน อสิถิลปรกฺกมตา, ถิรปรกฺกโม ทพฺหปรกฺกโมติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตํ
วีริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺฐาเน ฉนฺทํ น นิกฺขิปติ, ธุรํ น นิกฺขิปติ, น โอตาเรติ
น วิสฺสชฺเชติ, อโนสกฺกิตมานสตํ อาวหติ, ตสฺมา "อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา
อนิกฺขิตฺตธุรตา"ติ วุตฺตํ. ยถา ปน ตชฺชาติเก คงฺคาตีเร ๘- อุทกสมฺภินฺนฏฺฐาเน
ธุรวาหโคณํ "คณฺหถา"ติ วทนฺติ, โส ชาณุนา ภูมึ อุปฺปีเฬตฺวาปิ ธุรํ วหติ, ภูมิยํ
ปติตุํ
น เทติ, เอวเมว วีริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺฐาเน ธุรํ น นิกฺขิปติ ๙- ปคฺคณฺหาติ,
@เชิงอรรถ:  องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๔๒/๑๘๕ (สฺยา), อภิ.ปุ. ๓๖/๑๙๑/๑๗๙   สํ.ส. ๑๕/๑๒๐/๙๒,
@องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๙/๔๗   สํ.ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๘, อภิ.ก. ๓๗/๓๓๓/๑๗๕   ม.ม. ๑๓/๕๑/๓๔
@ ที.สี. ๙/๑๐/๕, ม.มู. ๑๒/๒๙๓/๒๕๗   ฉ.ม. เจโส   องฺ.ทุก. ๒๐/๕/๕๐   ฉ.ม.
@อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ม. ธุรํ อุกฺขิปติ
ตสฺมา "ธุรสมฺปคฺคาโห"ติ วุตฺตํ. ปคฺคหลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ วีริยินฺทฺริยํ.
โกสชฺเช น กมฺปตีติ วีริยพลํ. ยาถาวนิยฺยานิกกุสลวายามตาย สมฺมาวายาโม.
    ตนฺทีติ ชาติอาลสิยํ. ตนฺทิยนาติ ตนฺทิยนากาโร. ตนฺทิมนกตาติ ตนฺทิยา
อภิภูตจิตฺตตา. อลสสฺส ภาโว  อาลสฺยํ, อาลสฺยายนากาโร อาลสฺยายนา.
อาลสฺยายิตสฺส ภาโว อาลสฺยายิตตฺตํ. อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ กิเลสวเสน
กายาลสิยํ กถิตํ.
    วญฺจนิกา จริยาติ วญฺจนิกา กิริยา. มา มํ ชญฺญาติ วาจํ ภาสตีติ ชานํเยว
ปณฺณตฺตึ วีติกฺกมนฺโต ภิกฺขุ ภาริยํ กโรติ, อมฺหากํ ปน วีติกฺกมฏฺฐานํ นาม
นตฺถีติ อุปสนฺโต วิย ภาสติ. กาเยน ปรกฺกมตีติ "มยา กตํ อิทํ ปาปกมฺมํ,
มา เกจิ ชานึสู"ติ กาเยน วตฺตํ กโรติ. วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนมายา
วิยาติ มายา, มายาวิโน ภาโว มายาวิตา. กตฺวา ปาปํ ปุน ปฏิจฺฉาทนโต
อติ อสฺสรติ เอตาย สตฺโตติ อจฺจสรา. กายวาจากิริยาหิ ๑- อญฺญถา ทสฺสนโต
วญฺเจตีติ วญฺจนา. เอตาย สตฺตา นิกโรนฺตีติ นิกติ, มิจฺฉา กโรนฺตีติ อตฺโถ.
"นาหํ เอวํ กโรมี"ติ ปาปานํ นิกฺขิปนโต ๒- นิกิรณา. "นาหํ เอวํ กโรมี"ติ
ปริวชฺชนโต ปริหรณา. กายาทีหิ สํวรณโต คูหนา. สพฺพโต ภาเคน คูหนา ปริคูหนา.
ติณปณฺเณหิ วิย คูถํ กายวจีกมฺเมหิ ปาปํ ฉาทิยตีติ ฉาทนา. สพฺพโต ภาเคน ฉาทนา
ปริจฺฉาทนา. น อุตฺตานํ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนุตฺตานีกมฺมํ. น ปากฏํ กตฺวา
ทสฺเสตีติ อนาวิกมฺมํ. สุฏฺฐุ ฉาทนา โวจฺฉาทนา. กตปาปปฏิจฺฉาทนวเสน ปุนปิ
ปาปสฺส กรณโต ปาปกิริยา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ กตปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา นาม วุจฺจติ.
ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ภสฺมาปฏิจฺฉนฺโน วิย องฺคาโร, อุทกปฏิจฺฉนฺโน วิย ขาณุ,
ปิโลติกาปลิเวฐิตํ วิย จ สตฺถํ โหติ. อติเวลํ ทนฺตวิทํสกํ หสตีติ ปมาณาติกฺกนฺตํ
ทนฺตํ วิวริตฺวา ปเรสํ ทสฺเสตฺวา หาสํ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา หสติ.
@เชิงอรรถ:  ม. ตถกิริยาหิ   ม. วิกฺขิปนโต
    กายิกา จ ขิฑฺฑาติ กาเยน ปวตฺตา กีฬา. เอเสว นโย วาจสิกายปิ.
หตฺถีหิปิ กีฬนฺตีติ หตฺถีหิ กีฬิตตฺถาย ปุรโต ธาวนอาธาวนปิฏฺฐนิสีทนาทิกีฬาย
กีฬนฺติ. เอส ๑- นโย อสฺสรเถสุปิ. อฏฺฐปเทปิ กีฬนฺตีติ เอเกกาย ปนฺติยา อฏฺฐ
อฏฺฐ ปทานิ อสฺสาติ อฏฺฐปทํ, ตสฺมึ อฏฺฐปเท. ทสปเทปิ เอเสว นโย. อากาเสปีติ
อฏฺฐปททสปเทสุ วิย อากาเสเยว กีฬนฺติ. ปริหารปเถปีติ ภูมิยํ นานาปถมณฺฑลํ
กตฺวา ตตฺถ ปริหริตพฺพปถํ ปริหรนฺตา กีฬนฺติ. สนฺติกายปิ  กีฬนฺตีติ สนฺติกกีฬาย
กีฬนฺติ, เอกชฺฌํ ฐปิตา สาริโย วา ปาสาณสกฺขราโย วา อจาเลนฺตา นเขเนว
อปเนนฺติ จ อุปเนนฺติ จ. สเจ ตตฺถ กาจิ จลติ, ปราชโย โหติ. ๒-
    ขลิกายาติ ชูตผลเก ปาสกกีฬาย กีฬนฺติ. ฆฏิกายาติ ฆฏิกา วุจฺจติ ทีฆทณฺฑเกน
รสฺสทณฺฑกํ ปหรณกีฬา, ตาย กีฬนฺติ. สลากหตฺเถนาติ ลาขาย วา มญฺชฏฺฐิยา วา
ปิฏฺโฐทเกน วา สลากหตฺถํ เตเมตฺวา "กึ โหตู"ติ ภูมิยํ วา ภิตฺติยํ วา ตํ ปหริตฺวา
หตฺถิอสฺสาทิรูปานิ ทสฺเสนฺตา กีฬนฺติ. อกฺเขนาติ คุเฬน. ปงฺกจีเรนาติ ปงฺกจีรํ
วุจฺจติ ปณฺณนาฬิกา, ตํ ธมนฺตา กีฬนฺติ. วงฺกเกนาติ คามทารกานํ กีฬนเกน
ขุทฺทกนงฺคเลน. โมกฺขจิกายาติ สมฺปริวตฺตกกีฬาย, อากาเส วา ทณฺฑกํ คเหตฺวา
ภูมิยํ วา สีสํ ฐเปตฺวา เหฏฺฐุปริยภาเวน ปริวตฺตนฺตา กีฬนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
จิงฺคุลเกนาติ จิงฺคุลกํ วุจฺจติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํ,
เตน กีฬนฺติ. ปตฺตาฬฺหเกนาติ ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิ, ตาย วาลิกาทีนิ
มินนฺตา กีฬนฺติ. รถเกนาติ ขุทฺทกรเถน. ธนุเกนาติ ขุทฺทกธนุนา. อกฺขริกายาติ
อกฺขริกา วุจฺจติ อากาเส วา ปิฏฺฐิยํ วา อกฺขรชานนกีฬา, ตาย กีฬนฺติ.
มเนสิกายาติ มเนสิกา วุจฺจติ มนสา จินฺติตชานนกีฬา, ตาย กีฬนฺติ. ยถาวชฺเชนาติ
ยถาวชฺชํ วุจฺจติ กาณกุณิขญฺชาทีนํ ๓- ยํ ยํ วชฺชํ, ตํ ตํ ปโยเชตฺวา ทสฺสนกีฬา,
ตาย กีฬนฺติ. มุขเภริกนฺติ มุขสทฺเทน เภรี วิย วาทนํ. มุขาลมฺพรนฺติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอเสว   ฉ.ม. โหตีติ   ฉ.ม....ขุชฺชาทีนํ
มุขานุลิตฺตเภริสทฺทกรณํ. มุขเทณฺฑิมกนฺติ ๑- มุเขน ปหตเภริสทฺทกรณํ.
มุขวลิมกนฺติ โอฏฺฐมํสํ ๒- ชิวฺหํ ๓- กตฺวา สทฺทกรณํ. "มุขตลิกนฺ"ติปิ ๔- ปาโฐ,
มุขํ ปริวตฺเตตฺวา ธมฺนํ. มุขเภรุฬกนฺติ มุเขน เภริวาทนํ. นาฏกนฺติ อภินยํ
ทสฺเสตฺวา อุคฺคณฺหาปนํ. "นฏฺฏกนฺ"ติปิ ปาโฐ. ลาปนฺติ ๕- อุกฺกุฏฺฐิตกรณํ.
คีตนฺติ คายนํ. ทวกมฺมนฺติ หสฺสกีฬากรณํ. อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑาติ อยํ กีฬา วาจาย
ชาตา วจีทฺวาเร อุปฺปนฺนา.
    เกสา จ มสฺสุ จาติอาทีสุ เกสานํ กตฺตริกาย ฐานาติริตฺตานิ อกตฺวา กตฺตริกาย
เฉทนํ มสฺสูนํ ทาฐิกํ ฐเปตฺวา กปฺปาสนญฺจ เอกโตวณฺฑิกาทิมาลา จ มูลคนฺธาทิคนฺธา จ
ฉวิราคกรณวิเลปนา ๖- จ. คีวาทีสุ ปิฬนฺธนอาภรณา จ สีเส ปฏิมุญฺจนปสาธนปิฬนฺธนา
จ สรีรนิวาสนวิจิตฺรวตฺถา จ สํเวลฺลิยพนฺธนปสาธนญฺจ. "ปราสนนฺ"ติปิ ๗- ปาโฐ.
สีสเวฐนปฏสงฺขาตเวฐนญฺจ.
    อุจฺฉาทนาทีสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทารกานํ สรีรคนฺโธ ทฺวาทสมตฺตวสฺสกาเล
นสฺสติ, เตสํ สรีรคนฺธหรณตฺถาย หลิทฺทจุณฺณาทีหิ ๘- อุจฺฉาเทนฺติ, เอวรูปํ
อุจฺฉาทนํ น วฏฺฏติ. ปุญฺญวนฺเต ปน ทารเก อูรูสุ นิปชฺชาเปตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา
หตฺถปาทอูรุนาภิอาทีนํ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ ปริมทฺทนฺติ, เอวรูปํ ปริมทฺทนํ น
วฏฺฏติ.
    นฺหาปนนฺติ เตสํเยว ทารกานํ คนฺธาทีหิ นฺหาปนํ. สมฺพาหนนฺติ มหามลฺลานํ
วิย หตฺถปาเท มุคฺคราทีหิ ปหริตฺวา พาหุวฑฺฒนํ. อาทาสนฺติ ยํ กิญฺจิ อาทาสํ
ปริหริตุํ น วฏฺฏติ. อญฺชนํ อลงฺการญฺชนเมว. มาลาติ พทฺธมาลา วา อพทฺธมาลา วา. ๙-
วิเลปนนฺติ ยํ กิญฺจิ ฉวิราคกรณํ. มุขจุณฺณกํ มุขเลปนนฺติ มุเข กาฬปีฬกาทีนํ
หรณตฺถาย มตฺติกากกฺกํ เทนฺติ. เตน โลหิเต จลิเต สาสปกกฺกํ เทนฺติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มุขฑิณฺฑิมกนฺติ   สี.,ก. โอฏฺฐมํเส   ฉ.ม. ชิมฺหํ
@ สี.,ก. มุขจาลิกนฺติปิ   ก. ลาสนฺติ   ฉ.ม. ฉวิกรณวิเลปนา
@ สี. รสนนฺติปิ   สี.,ฉ.ม. คนฺธจุณฺณาทีหิ   สี. คนฺถิตมาลา วา อคนฺถิตมาลา
@วา
เตน โทเส ขาทิเต ติลกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต สนฺนิสินฺเน หลิทฺทิกกฺกํ เทนฺติ,
เตน ฉวิวณฺเณ อารูเฬฺห มุขจุณฺณเกน มุขํ จุณฺเณนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ.
    หตฺถพนฺธาทีสุ หตฺเถ วิจิตฺรสงฺขกปาลาทีนิ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, ตํ วา อญฺญํ
วา สพฺพมฺปิ หตฺถาภรณํ น วฏฺฏติ. อปเร สิขํ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ,
สุวณฺณจีรกมุตฺตาวลิอาทีหิ จ ตํ ปริกฺขิปนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. อปเร
จตุหตฺถทณฺฑํ วา อญฺญํ วา ปน อลงฺกตทณฺฑํ คเหตฺวา วิจรนฺติ, ตถา
อิตฺถิปุริสรูปาทิวิจิตฺตํ เภสชฺชนาฬิกํ สุปริกฺขิตฺตํ วามอํเสเยว ๑-
โอลคฺเคนฺติ, อปเร อเนกจิตฺรโกสํ อติติขิณํ อสึ, ปญฺจวณฺณสุตฺตสิพฺพิตํ
มกรทนฺตกาทิวิจิตฺตํ ฉตฺตํ, สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรา โมรปิญฺฉาทิปริกฺขิตฺตา
อุปาหนา, เกจิ รตนมตฺตายามํ จตุรงฺคุลวิตฺถตํ เกสนฺตปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา เมฆมุเข
วิชฺชุลตํ วิย นลาเฏ อุณฺหีสปฏฺฏํ พนฺธิตฺวา จูฬามณึ ธาเรนฺติ, จามรวาลวีชนึ
ธาเรนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ.
    อิมสฺส วา ปูติกายสฺสาติ อิมสฺส จาตุมหาภูตมยสฺส กุณปสรีรสฺส. เกฬนาติ
กีฬาปนา. ปริเกฬนาติ สพฺพโต ภาเคน กีฬาปนา. เคธิตตาติ อภิกงฺขิตตา.
เคธิตตฺตนฺติ คิทฺธภาโว อภิกงฺขิตภาโว. จปลตาติ อลงฺการกรณํ. จาปลฺยนฺติ
จปลภาวํ.
    สวิภูสนฺติอาทีสุ วิภูสาย สห สวิภูสํ. ฉวิราคกรณสงฺขาเตน ปริวาเรน สห
สปริวารํ. ปริภณฺเฑน สห สปริภณฺฑํ. ปริกฺขาเรน สห สปริกฺขารํ.
    [๑๖๒] อาถพฺพณนฺติ อาถพฺพณิกมนฺตปฺปโยคํ. สุปินนฺติ สุปินสตฺถํ. ลกฺขณนฺติ
มณิลกฺขณาทึ. โน วิทเหติ นปฺปโยเชยฺย. วิรุตญฺจาติ มิคาทีนํ วฏฺเฏตฺวา วสฺสิตํ.
    อาถพฺพณิกาติ ปรูปฆาตมนฺตชานนกา. อาถพฺพณํ ปโยเชนฺตีติ อาถพฺพณิกา
กิร สตฺตาหํ อโลณกํ ภุญฺชิตฺวา ทพฺเพ อตฺถริตฺวา ปฐวิยํ สยมานา ตปํ จริตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วามปสฺเส
สตฺตเม ทิวเส สุสานภูมึ สชฺเชตฺวา สตฺตเม ปเท ฐตฺวา หตฺถํ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา
มุเขน วิชฺชํ ปริชปฺปนฺติ, อถ เตสํ กมฺมํ สมิชฺฌติ. เอวรูปํ สนฺธาย "อาถพฺพณํ
ปโยเชนฺตี"ติ อาห. ตตฺถ ปโยเชนฺตีติ ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหนฺติ. นคเร วา รุทฺเธติ
นคเร สมนฺตโต รุนฺธิตฺวา อาวริตฺวา คหิเต. สงฺคาเม วา ปจฺจุปฏฺฐิเตติ รเณ
วา อุปคนฺตฺวา ฐิเต. ปจฺจตฺถิเกสุ ปจฺจามิตฺเตสูติ ปจฺจนีกภูเตสุ ๑- เวรีสุ. อีตึ
อุปฺปาเทนฺตีติ สรีรจลนํ กมฺปนํ, ตสฺส อุปฺปาทนํ กโรนฺติ. อุปทฺทวนฺติ กายปีฬนํ
กโรนฺติ. โรคนฺติ พฺยาธึ. ปชฺชรกนฺติ ชรํ. สูลนฺติ อุทฺธุมาตกํ. วิสูจิกนฺติ
วิชฺฌนํ. ปกฺขนฺทิกนฺติ โลหิตปกฺขนฺทิกํ. กโรนฺตีติ อุปฺปาเทนฺติ.
    สุปินปาฐกาติ สุปินพฺยากรณกา. อาทิสนฺตีติ พฺยากโรนฺติ. โย ปุพฺพณฺหสมยํ
สุปินํ ปสฺสตีติอาทีสุ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, ปุพฺพณฺหสมเยติ อตฺโถ. เอวํ
วิปาโก โหตีติ อิฏฺฐานิฏฺฐวเสน เอวรูโป วิปาโก โหติ. อวกุชฺช นิปนฺโนติ อโธมุโข
หุตฺวา นิปนฺโน ปสฺสติ. เอวํ สุปินปาฐกา สุปินํ อาทิสนฺติ.
    ตญฺจ ปน สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ ธาตุกฺโขภโต วา
อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วาติ. ตตฺถ ปิตฺตาทีนํ
โขภกรณปจฺจยโยเคน ขุภิตธาตุโก ธาตุกฺโขภโต สุปินํ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต จ
นานาวิธํ สุปินํ ปสฺสติ. อนุภูตปุพฺพโต ปสฺสนฺโต ปุพฺเพ อนุภูตปุพฺพํ อารมฺมณํ
ปสฺสติ. เทวโตปสํหารโต ปสฺสนฺโต เทวตานํ อานุภาเวน อารมฺมณานิ ปสฺสติ.
ปุญฺญนิมิตฺตโต ๒- ปสฺสนฺโต ปุญฺญาปุญฺญวเสน อุปฺปชฺชิตุกามสฺส อตฺถสฺส วา
อนตฺถสฺส วา ปุพฺพนิมิตฺตภูตํ สุปินํ ปสฺสติ. ตตฺถ ยํ ธาตุกฺโขภโต อนุภูตปุพฺพโต
จ สุปินํ ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํ โหติ. ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ
วา โหติ อลิกํ วา. กุทฺธา หิ เทวตา อุปาเยน วินาเสตุกามา วิปรีตมฺปิ
กตฺวา ทสฺเสนฺติ. ยํ ปน ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ, ตํ เอกนฺตสจฺจเมว โหติ. เอเตสํ
@เชิงอรรถ:  สี.,ฉ.ม. ปฏาณีภูเตสุ   ก. ปุพฺพนิมิตฺตโต
จตุนฺนํ มูลการณานํ สํสคฺคเภทโตปิ สุปินเภโท โหติเยว. ตญฺจ ปเนตํ จตุพฺพิธํ
สุปินํ เสกฺขปุถุชฺชนา ปสฺสนฺติ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา. อเสกฺขา น ปสฺสนฺติ
ปหีนวิปลฺลาสตฺตา.
    กึ ปเนตํ ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ, อุทาหุ ปฏิพุทฺโธ, อุทาหุ เนว สุตฺโต
น ปฏิพุทฺโธติ? กิญฺเจตฺถ:- ยทิ ตาว สุตฺโต ปสฺสติ, อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติ.
ภวงฺคจิตฺเตน หิ สุปติ, ตํ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ ราคาทิสมฺปยุตฺตํ วา น โหติ,
สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส จ อีทิสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อถ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ,
วินยวิโรโธ อาปชฺชติ. ยํ หิ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, ตํ สพฺโพหาริกจิตฺเตน ปสฺสติ,
สพฺโพหาริกจิตฺเตน จ กเต วีติกฺกเม อนาปตฺติ นาม นตฺถิ, สุปินํ ปสฺสนฺเตน
ปน กเต วีติกฺกเม เอกนฺตมนาปตฺติ เอว. อถ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ,
โก ๑- นาม ปสฺสติ. เอวญฺจ สติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชติ, น อภาโว. กสฺมา?
ยสฺมา กปินิทฺทาปเรโต ปสฺสติ. วุตฺตเญฺหตํ "มชฺฌูปคโต มหาราช กปินิทฺทาปเรโต
สุปินํ ปสฺสตี"ติ.
    กปินิทฺทาปเรโตติ มกฺกฏนิทฺทายุตฺโต. ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา
โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุวิปริวตฺตา. ยสฺสา
ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติ.
เตนายํ สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ อพฺยากโตปิ. ตตฺถ สุปินนฺเต
เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนาทีนิ กโรนฺตสฺส กุสโล, ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส
อกุสโล, ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโต อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณ อพฺยากโตติ เวทิตพฺโพ.
สฺวายํ ทุพฺพลวตฺถุกตฺตา เจตนาย ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ อสมตฺโถ, ปวตฺเต ปน อญฺเญหิ
กุสลากุสเลหิ อุปตฺถมฺภิโต วิปากํ เทติ.
@เชิงอรรถ:  สี.,ก. น โกจิ
    มณิลกฺขณาทีสุ เอวรูโป มณิ ปสตฺโถ, เอวรูโป อปฺปสตฺโถ, สามิโน
อาโรคฺยอิสฺสริยาทีนํ เหตุ โหติ, น โหตีติ เอวํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน มณิอาทีนํ
ลกฺขณํ อาทิสนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ อาวุธลกฺขณนฺติ ฐเปตฺวา อสิอาทีนิ อวเสสํ อาวุธํ.
อิตฺถิลกฺขณาทีนิปิ ยมฺหิ กุเล อิตฺถิปุริสาทโย วสนฺติ, ตสฺส วุฑฺฒิหานิวเสเนว
เวทิตพฺพานิ. อชลกฺขณาทีสุ ปน "เอวรูปานํ อชาทีนํ มํสํ ขาทิตพฺพํ, เอวรูปานํ
น ขาทิตพฺพนฺ"ติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
    อปิ เจตฺถ โคธาลกฺขเณ จิตฺตกมฺมปิฬนฺธนาทีสุปิ "เอวรูปาย โคธาย สติ
อิทํ นาม โหตี"ติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพ. กณฺณิกาลกฺขณํ ปิฬนฺธนกณฺณิกายปิ
เคหกณฺณิกายปิ วเสน เวทิตพฺพํ. กจฺฉปลกฺขณมฺปิ โคธลกฺขณสทิสเมว. มิคลกฺขณํ
สพฺพสงฺคาหิกํ สพฺพจตุปฺปทานํ ลกฺขณวเสน วุตฺตํ. เอวํ ลกฺขณปาฐกา ลกฺขณํ
อาทิสนฺตีติ เอวํ ลกฺขณสตฺถวาจกา ลกฺขณํ อาทิสนฺติ กเถนฺติ.
    นกฺขตฺตานีติ กตฺติกาทีนิ อฏฺฐวีสติ นกฺขตฺตานิ. อิมินา นกฺขตฺเตน ฆรปฺปเวโส
กาตพฺโพติ เคหปฺปเวสมงฺคลํ กาตพฺพํ. มกุฏํ พนฺธิตพฺพนฺติ ปสาธนมงฺคลํ กาตพฺพํ.
วาเรยฺยนฺติ "อิมสฺส ทารกสฺส อสุกกุลโต อสุกนกฺขตฺเตน ทาริกํ อาเนถา"ติ
อาวาหกรณญฺจ "อิมํ ทาริกํ อสุกสฺส นาม ทารกสฺส อสุกนกฺขตฺเตน เทถ, เอวํ เอเตสํ
วุฑฺฒิ ภวิสฺสตี"ติ วิวาหกรณญฺจ วตฺวา วาเรยฺยสงฺขาตํ อาวาหวิวาหมงฺคลํ
กาตพฺพนฺติ อาทิสนฺติ. พีชนีหาโรติ พีชานํ วปฺปตฺถาย พหิ นีหรณํ.
"นิหโร"ติปิ ๑- ปาฬิ. มิคจกฺกนฺติ ๒- อิทํ สพฺพสงฺคาหิกนามํ, สพฺพสกุณจตุปฺปทานํ
รุตญาณวเสเนว วุตฺตํ. มิคจกฺกปาฐกาติ ๓- สกุณจตุปฺปทานํ สทฺทพฺยากรณกา.
มิคจกฺกํ อาทิสนฺตีติ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา พฺยากโรนฺติ. รุตนฺติ สทฺทํ. "รุทนฺ"ติ
วา ปาฬิ. วสฺสิตนฺติ วาจํ. คพฺภกรณียาติ วินสฺสมานสฺส คพฺภสฺส ปุน อวินาสาย
โอสธทาเนน คพฺภสณฺฐานการกา. คพฺโภ หิ วาเตน ปาณเกหิ กมฺมุนา จาติ
@เชิงอรรถ:  สี.,ก. นิหาโรติ   ฉ.ม. มิควากฺกนฺติ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. มิควากฺกปาฐกาติ
ตีหิ การเณหิ วินสฺสติ. ตตฺถ วาเตน วินสฺสนฺเต วาตวินาสนํ สีตลํ เภสชฺชํ
เทติ. ปาณเกหิ วินสฺสนฺเต ปาณกานํ ปฏิกมฺมํ กโรติ. กมฺมุนา วินสฺสนฺเต ปน
พุทฺธาปิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตสฺมา น ตํ อิธ คหิตํ. สาลากิยนฺติ
สลากเวชฺชกมฺมํ. สลฺลกตฺติยนฺติ สลฺลกตฺตเวชฺชกมฺมํ. กายติกิจฺฉนฺติ
มูลเภสชฺชาทีนิ โยเชตฺวา กายติกิจฺฉเวชฺชกมฺมํ. ภูติยนฺติ ภูตเวชฺชกมฺมํ.
โกมารกเวชฺชนฺติ ๑- โกมารกเวชฺชกมฺมํ. กุหาติ วิมฺหาปกา. ถทฺธาติ ทารุกฺขณฺฑํ
วิย ถทฺธสรีรา. ลปาติ ปจฺจยปฏิพทฺธวจนกา. สิงฺคีติ มณฺฑนปกติกา. อุนฺนฬาติ
อุคฺคตมานนฬา. อสมาหิตาติ อุปจารปฺปนาสมาธิวิรหิตา.
    น  คเณฺหยฺยาติอาทีสุ อุทฺเทสคฺคหณวเสน น คเณฺหยฺย. สชฺฌายวเสน น
อุคฺคเณฺหยฺย. จิตฺเต ฐปนวเสน น ธาเรยฺย. สมีปํ กตฺวา ฐปนวเสน น อุปธาเรยฺย.
อุปปริกฺขาวเสน น อุปลกฺเขยฺย. อญฺเญสํ วาจนวเสน นปฺปโยเชยฺย.
    [๑๖๓] เปสุเณยฺยนฺติ ๒- เปสุญฺญํ. เสสนิทฺเทโส จ วุตฺตตฺโถเยว.
    [๑๖๔] กยวิกฺกเยติ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สทฺธึ วญฺจนวเสน วา อุทยปตฺถนาวเสน
วา น ติฏฺเฐยฺย. อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺยาติ อุปวาทกเร กิเลเส
อนิพฺพตฺเตนฺโต อตฺตนิ ปเรหิ สมณพฺราหฺมเณหิ อุปวาทํ น ชเนยฺย. คาเม จ
นาภิสชฺเชยฺยาติ คาเม จ คิหิสํสคฺคาทีหิ นาภิสชฺเชยฺย. ลาภกมฺยา ชนํ น
ลปเยยฺยาติ ลาภกมฺยตาย ๓- ชนํ น ลปเยยฺย.
    เย กยวิกฺกยา วินเย ปฏิกฺขิตฺตาติ เย ทานปฏิคฺคหณวเสน กยวิกฺกยสิกฺขาปเท ๔-
น วฏฺฏตีติ ปฏิกฺขิตฺตา, อิธาธิปฺเปตํ กยวิกฺกยํ ทสฺเสตุํ "ปญฺจนฺนํ สทฺธึ ปตฺตํ
วา จีวรํ วา"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปญฺจนฺนํ สทฺธินฺติ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สห. ปญฺจ
สหธมฺมิกา นาม ภิกฺขุภิกฺขุนีสิกฺขมานสามเณรสามเณริโย. วญฺจนิยํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โกมารภจฺจนฺติ   ฉ.ม. เปสุณิยนฺติ   ฉ.ม. ลาภกามตาย   วิ.มหาวิ.
@๒/๕๙๓/๖๕
วาติ ปฏิรูปกํ ทสฺเสตฺวา วญฺจนิยํ วา. อุทยํ วา ปตฺถยนฺโตติ วุฑฺฒึ ปตฺเถนฺโต
วา. ปริวตฺเตตีติ ปริวตฺตนํ กโรติ.
    อิทฺธิมนฺโตติ อิชฺฌนปฺปภาววนฺโต. ทิพฺพจกฺขุกาติ ทิพฺพสทิสญาณจกฺขุกา. อถ
วา ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสเยน ลทฺธญาณจกฺขุกา. ปรจิตฺตวิทุโนติ อตฺตโน จิตฺเตน
ปเรสํ จิตฺตชานนกา. เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺตีติ เอกโยชนโตปิ ๑- โยชนสตโตปิ
โยชนสหสฺสโตปิ ๒- โยชนสตสหสฺสโตปิ จกฺกวาฬโตปิ เทฺวตีณิจตฺตาริปญฺจทสวีสติ-
จตฺตาลีสสหสฺสโตปิ ตโต อติเรกโตปิ จกฺกวาฬโต ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติ. อาสนฺนาปิ
น ทิสฺสนฺตีติ สมีเป ฐิตาปิ นิสินฺนาปิ น ปญฺญายนฺติ. เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺตีติ
อตฺตโน จิตฺเตนปิ ปเรสํ จิตฺตํ ปชานนฺติ. เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโยติ
เทวตาปิ เอวํ สํวิชฺชนฺติ อิชฺฌนปฺปภาววนฺตินิโย. ปรจิตฺตวิทุนิโยติ ปเรสํ จิตฺตํ
ชานนฺติโย. โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหีติ กายทุจฺจริตาทิเกหิ วา อุปตาเปหิ. มชฺฌิเมหิ
วาติ กามวิตกฺกาทิเกหิ วา. สุขุเมหิ วาติ ญาติวิตกฺกาทิเกหิ วา. กายทุจฺจริตาทโย
กมฺมปถวเสน, กามวิตกฺกาทโย วฏฺฏมูลกกิเลสวเสน เวทิตพฺพา.
    ญาติวิตกฺกาทีสุ "มยฺหํ ญาตโย สุขชีวิโน สมฺปตฺติยุตฺตา"ติ เอวํ
ปญฺจกามคุณสนฺนิสฺสิเตน เคหสนฺนิสฺสิตเปเมน ญาตเก อารพฺภ อุปฺปนฺนวิตกฺโก
ญาติวิตกฺโก. "มยฺหํ ญาตโย ขยํ คตา วยํ คตา สทฺธา ปสนฺนา"ติ เอวํ ปวตฺโต ปน
ญาติวิตกฺโก นาม น โหติ.
    "อมฺหากํ ชนปโท สุภิกฺโข สมฺปนฺนสสฺโส"ติ ตุฏฺฐมานสสฺส เคหสฺสิตเปมวเสเนว
อุปฺปนฺนวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก นาม. "อมฺหากํ ชนปเท มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา
ขยํ คตา วยํ คตา"ติ เอวํ ปวตฺโต ปน ชนปทวิตกฺโก นาม น โหติ.
@เชิงอรรถ:  ม. เอกโยชนโตปิ ทสโยชนโตปิ   ม. โยชนสหสฺสโตปิ โยชนทสสหสฺสโตปิ
    อมรตฺตาย วิตกฺโก, อมโร วา วิตกฺโกติ อมรวิตกฺโก. ตตฺถ
อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีหิ ทุกฺเข นิชิณฺเณ ๑- สมฺปราเย อตฺตา สุขี โหติ. อมโรติ
ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ตาย ทุกฺกรการิกาย ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อมรตฺตาย วิตกฺโก
นาม. ทิฏฺฐิคติโก ปน "สสฺสตํ วเทสี"ติอาทีนิ ปุฏฺโฐ "เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ
เม โน, อญฺญถาติปิ เม โน, โนติปิ เม โน, โน โนติปิ เม โน"ติ วิกฺเขปํ
อาปชฺชติ, ตสฺส โส ทิฏฺฐิคตปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ยถา อมโร นาม มจฺโฉ อุทเก
คเหตฺวา มาเรตุํ น สกฺกา, อิโต จิโต จ ธาวติ คาหํ น คจฺฉติ, เอวเมว
เอกสฺมึ ปกฺเข อสณฺฐหนโต น มรตีติ อมโร นาม โหติ, ตํ ทุวิธมฺปิ เอกโต
กตฺวา "อมรวิตกฺโก"ติ วุตฺตํ.
    ปรานุทฺทยตาปฏิสญฺญุตฺโตติ อนุทฺทยตาปฏิรูปเกน เคหสฺสิตเปเมน ปฏิสํยุตฺโต.
อุปฏฺฐาเกสุ นนฺทเกสุ โสจนฺเตสุ จ เตหิ สทฺธึ ทฺวิคุณํ ๒- นนฺทติ ทฺวิคุณํ โสจติ,
เตสุ สุขิเตสุ ทฺวิคุณํ สุขิโต โหติ, ทุกฺขิเตสุ ทฺวิคุณํ ทุกฺขิโต โหติ.
อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. ตานิ ตานิ กิจฺจานิ สาเธนฺโต
ปญฺญตฺตึ วีติกฺกมติ, สลฺเลขํ โกเปติ. โย ตสฺมึ สํสฏฺฐวิหาเร ตสฺมึ วา
โวโยคาปชฺชเน เคหสฺสิโต วิตกฺโก, อยํ ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นาม.
    ลาภสกฺการสิโลกปฏิสญฺญุตฺโตติ จีวราทิลาเภน เจว สกฺกาเรน จ กิตฺติสทฺเทน
จ สทฺธึ อารมฺมณกรณวเสน ปฏิสํยุตฺโต. อนวญฺญตฺติปฏิสญฺญุตฺโตติ "อโห วต มํ ปเร น
อวชาเนยฺยุํ, น โจเทตฺวา วิเหเฐตฺวา ๓- กเถยฺยุนฺ"ติ เอวํ อนวญฺญาตภาวปตฺถนาย
สทฺธึ อุปฺปชฺชนกวิตกฺโก. โส ตสฺมึ "มา มํ ปเร อวชานึสู"ติ อุปฺปนฺนจิตฺเต ๔-
ปญฺจกามคุณสงฺขาตเคหนิสฺสิโต หุตฺวา อุปฺปนฺนวิตกฺโก อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโต
วิตกฺโก.
@เชิงอรรถ:  สี.,ม.,ก. นิทฺทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ   ฉ.ม. ทิคุณํ. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. โสเธตฺวา วิโสเธตฺวา   ฉ.ม. อุปฺปนฺเน วิตกฺเก
    ตตฺร ตตฺร สชฺชตีติ เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ ลคฺคติ. ตตฺร ตตฺร คณฺหาตีติ
วุตฺตปฺปการํ อารมฺมณํ ปวิสติ. พชฺฌตีติ เตหิ เตหิ อารมฺมเณหิ สทฺธึ พชฺฌติ
เอกีภวติ. อนยพฺยสนนฺติ ตตฺถ ตตฺถ อวุฑฺฒึ วินาสํ. อาปชฺชตีติ ปาปุณาติ.
    อามิสจกฺขุกสฺสาติ จีวราทิอามิสโลลสฺส. โลกธมฺมครุกสฺสาติ โลกุตฺตรธมฺมํ
มุญฺจิตฺวา รูปาทิโลกธมฺมเมว ครุํ กตฺวา จรนฺตสฺส. อาลปนาติ วิหารํ อาคเต
มนุสฺเส ทิสฺวา "กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา, กึ ภิกฺขู นิมนฺเตตุํ, ยทิ เอวํ คจฺฉถ,
อหํ ปจฺฉโต ภิกฺขู คเหตฺวา อาคจฺฉามี"ติ เอวํ อาทิโตว ลปนา. อถ วา อตฺตานํ
อุปเนตฺวา "อหํ ติสฺโส, มยิ ราชา ปสนฺโน, มยิ อสุโก จ อสุโก จ ราชมหามตฺโต
ปสนฺโน"ติ เอวํ อตฺตุปนายิกา ลปนาติ อาลปนา. ลปนาติ ปุฏฺฐสฺส สโต
วุตฺตปฺปการเมว ลปนํ.
    สลฺลปนาติ คหปติกานํ อุกฺกณฺฐเน ภีตสฺส โอกาสํ ทตฺวา สุฏฺฐุ ลปนา.
อุลฺลปนาติ "มหากุฏุมฺพิโก มหานาวิโก มหาทานปตี"ติ เอวํ อุทฺธํ กตฺวา ลปนา.
สมุลฺลปนาติ สพฺพโต ภาเคน อุทฺธํ กตฺวา ลปนา. อุนฺนหนาติ "อุปาสกา ปุพฺเพ
อีทิเส กาเล นวทานํ เทถ, อิทานิ กึ น เทถา"ติ เอวํ ยาว "ทสฺสาม ภนฺเต,
โอกาสํ น ลภามา"ติอาทีนิ วทนฺติ, ตาว อุทฺธํ ๑- นหนา, เวฐนาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา
อุจฺฉุหตฺถํ ทิสฺวา "กุโต อาภตํ อุปาสกา"ติ ปุจฺฉติ. อุจฺฉุเขตฺตโต ภนฺเตติ.
กึ ตตฺถ อุจฺฉุ มธุรนฺติ. ขาทิตฺวา ภนฺเต ชานิตพฺพนฺติ. น อุปาสกา "ภิกฺขุสฺส
อุจฺฉุํ เทถา"ติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ยา เอวรูปา นิพฺเพเฐนฺตสฺสาปิ นิเวฐนกกถา, สา
อุนฺนหนา. สพฺพโต ภาเคน ปุนปฺปุนํ อุนฺนหนา สมุนฺนหนา. อุกฺกาจนาติ "เอตํ
กุลํ มํเยว ชานาติ, สเจ เอตฺถ เทยฺยธมฺโม อุปฺปชฺชติ, มยฺหํเยว เทตี"ติ เอวํ
อุกฺขิปิตฺวา กาจนา อุกฺกาจนา, อุทฺทีปนาติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพโต ภาเคน ปน
ปุนปฺปุนํ อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนา. อนุปฺปิยภาณิตาติ ปจฺจยวเสน ปุนปฺปุนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุทฺธํ อุทฺธํ
ปิยวจนภณนา. สณฺหวาจตาติ มุทุวจนตา. สขิลวาจตาติ มนฺทปฺปมาณยุตฺตวจนตา,
สิถิลวจนตา วา. เมตฺตวาจกตาติ ๑- อลฺลียวจนตา. อผรุสวาจตาติ มธุรวจนตา.
    โปราณํ ๒- มาตาเปตฺติกนฺติ ปุเร อุปฺปนฺนํ มาตาปิตูนํ สนฺตกํ. อนฺตรหิตนฺติ
ปฏิจฺฉนฺนํ ติโรภูตํ. ญายามีติ ปากโฏ โหมิ. อสุกสฺส กุลูปโกติ อสุกสฺส อมจฺจสฺส
กุลปยิรุปาสโก. อสุกายาติ อสุกาย อุปาสิกาย. มํ อุสฺสชฺชิตฺวาติ ๓- มํ
วิสฺสชฺชิตฺวา.
    [๑๖๕] ปยุตฺตนฺติ จีวราทีหิ สมฺปยุตฺตํ, ตทตฺถํ วา ปโยชิตํ. อิมิสฺสา คาถาย
นิทฺเทโส สพฺโพ เหฏฺฐา วุตฺตนโยว.
    [๑๖๖] โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติ มุสาวาเท น นิยฺเยถ. ชีวิเตนาติ ชีวิกาย.
    สโฐติ อสนฺตคุณทีปนโต น สมฺมา ภาสิตา. สพฺพโต ภาเคน สโฐ ปริสโฐ. ยํ ตตฺถาติ
ยํ ตสฺมึ ปุคฺคเล. สฐนฺติ อสนฺตคุณทีปนํ เกราฏิยํ. สฐตาติ สฐากาโร. สาเฐยฺยนฺติ
สฐภาโว. กกฺกรตาติ ปทุมนาฬสฺส วิย อปรามสนกฺขโม ผรุสภาโว. กกฺกริยนฺติปิ ตสฺเสว
เววจนํ. ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยนฺติ ปททฺวเยน นิขณิตฺวา ฐปิตํ วิย ทฬฺหเกราฏิยํ
วุตฺตํ. เกจิ ปน "กกฺกรตาติ สมฺภาวยิตฺวา วจนํ. กกฺกริยนฺติ สมฺภาวยิตฺวา
วจนภาโว. ปริกฺขตฺตตาติ อลงฺกรณากาโร. ปาริกฺขตฺติยนฺติ อลงฺกรณภาโว"ติ อตฺถํ
วณฺณยนฺติ. อิทํ วุจฺจตีติ อิทํ อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํ นาม
วุจฺจติ. เยน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส กุจฺฉึ วา ปิฏฺฐึ วา ชานิตุํ น สกฺกา.
             "วาเมน สูกโร โหติ    ทกฺขิเณน อชามิโค
              สเรน เอฬโก ๔- โหติ  วิสาเณน ชรคฺคโว"ติ ๕-
เอวํ วุตฺตยกฺขสูกรสทิโส โหติ. อติมญฺญตีติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สิถิลวาจตาติ   ฉ.ม. ปุราณํ   ฉ.ม. มํ อุชฺฌิตฺวาติ
@ ฉ.ม. เนฬโก   ที.อ. ๒/๒๖๙, อภิ.อ. ๒/๕๓๔
    กึ ปนายํ พหุลาชีโวติ อยํ ปน ปุคฺคโล โก นาม พหุลาชีวโก. สพฺพํ
สมฺภกฺเขตีติ ลทฺธํ ลทฺธํ สพฺพํ ขาทติ. อปฺปปุญฺโญติ มนฺทปุญฺโญ. อปฺเปสกฺโขติ
ปริวารวิรหิโต. ปญฺญาสมฺปนฺโนติ สมฺปนฺนปญฺโญ ปริปุณฺณปญฺโญ. ปญฺหํ
วิสฺสชฺเชตีติ ปญฺหํ กเถติ พฺยากโรติ.
    [๑๖๗] สุตฺวา ทูสิโต ๑- พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานนฺติ ฆฏฺฏิโต ๒-
ปเรหิ เตสํ สมณานํ วา ขตฺติยาทิเภทานํ วา อญฺเญสํ ปุถุชนานํ พหุมฺปิ
อนิฏฺฐวาจํ สุตฺวา. น ปฏิวชฺชาติ น ปฏิวเทยฺย. กึการณา? น หิ สนฺโต ปฏิเสนึ
กโรนฺติ.
    กกฺขเฬนาติ ทารุเณน. สนฺโตติ นิพฺพุตกิเลสา. ปฏิเสนินฺติ ปฏิสตฺตุํ.
ปฏิมลฺลนฺติ ปฏิโยธํ. ปฏิกณฺฏกนฺติ ปฏิเวรึ. ปฏิปกฺขนฺติ กิเลสปฏิปกฺขํ,
กิเลสวเสน สงฺคํ น กโรนฺตีติ อตฺโถ.
    [๑๖๘] เอตญฺจ ธมฺมมญฺญายาติ สพฺพเมตํ ยถาวุตฺตํ ธมฺมํ ญตฺวา. วิจินนฺติ
วิจินนฺโต. สนฺตีติ นิพฺพุตึ ญตฺวาติ นิพฺพุตึ ราคาทีนํ สนฺตีติ ญตฺวา.
    สมญฺจาติ กายสุจริตาทึ. วิสมญฺจาติ กายทุจฺจริตาทึ. ปถญฺจาติ ทสกุสลกมฺมปถํ.
วิปถญฺจาติ ทสอกุสลกมฺมปถํ. สาวชฺชญฺจาติ อกุสลญฺจ. อนวชฺชญฺจาติ กุสลญฺจ.
หีนปฺปณีตกณฺหสุกฺกวิญฺญูครหิตวิญฺญูปสตฺถนฺติ อิทมฺปิ กุสลากุสลเมว. ตตฺถ
กายสุจริตาทิ สมกรณโต สมํ. กายทุจฺจริตาทิ วิสมกรณโต วิสมํ. ทสกุสลกมฺมปถา
สุคติคมนปถตฺตา ปถํ. ทสอกุสลกมฺมปถา สุคติคมนปฏิปกฺขตฺตา อปายคมนปถตฺตา วิปถํ.
อกุสลํ สโทสตฺตา สาวชฺชํ. กุสลํ นิทฺโทสตฺตา อนวชฺชํ. ตถา โมเหน วา โทสโมเหน
วา โลภโมเหน วา สมฺปยุตฺตตฺตา หีนํ. อโลภอโทสอโมหสมฺปยุตฺตตฺตา ปณีตํ.
กณฺหวิปากตฺตา กณฺหํ. สุกฺกวิปากตฺตา สุกฺกํ. พุทฺธาทีหิ วิญฺญูหิ ครหิตตฺตา
วิญฺญูครหิตํ. เตหิ เอว โถมิตตฺตา วิญฺญูปสตฺถนฺติ ญาตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. รุสิโต. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. รุสิโต ฆฏฺฏิโต
    [๑๖๙] กึการณา นปฺปมชฺเชยฺย อิติ เจ:- อภิภู หิ โสติ คาถา. ตตฺถ อภิภูติ
รูปาทีนํ อภิภวิตา. อนภิภูโตติ เตหิ อนภิภูโต. สกฺขิธมฺมํ อนีติหมทสฺสีติ ๑-
ปจฺจกฺขเมว อนีติหํ ธมฺมํ อทฺทกฺขิ. สทา นมสฺสมนุสิกฺเขติ สทา นมสฺสนฺโต
ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขยฺย.
    เกหิจิ กิเลเสหีติ เกหิจิ ราคาทิอุปตาปกเรหิ กิเลเสหิ. อภิโภสิ เนติ เต
กิเลเส อภิภวิ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
    เกวลํ ปน เอตฺถ "จกฺขูหิ เนว โลโล"ติอาทีหิ อินฺทฺริยสํวโร, "อนฺนานมโถ
ปานานนฺ"ติอาทีหิ สนฺนิธิปฏิกฺเขปมุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ, เมถุนโมสวชฺช-
เปสุณิยาทีหิ ๒- ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, "อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณนฺ"ติอาทีหิ
อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ, "ฌายี น ปาทโลลสฺสา"ติ ๓- อิมินา สมาธิ, "วิจินํ ภิกฺขู"ติ
อิมินา ปญฺญา, "สทา สโต สิกฺเข"ติ อิมินา ปน สงฺเขปโต ติสฺโสปิ สิกฺขา,
"อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย, นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยา"ติอาทีหิ
สีลสมาธิปฺปญฺญานํ อุปการสงฺคณฺหนวิโนทนานิ ๔- วุตฺตานีติ. เอวํ ภควา นิมฺมิตสฺส
ปริปุณฺณปฏิปทํ วตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน
ปุราเภทสุตฺเต ๕- วุตฺตสทิโสเยวาภิสมโย อโหสีติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย
                    ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                             จุทฺทสมํ.
                        -----------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สิกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสีติ   ก. โมสวชฺเชน นิยฺเยถาติ   ก. ฌายี อสฺสาติ
@ ฉ.ม. อุปการานุปการสงฺคณฺหนวิโนทนานิ   ขุ.มหา. ๒๙/๓๗๔/๒๕๑ (สฺยา)


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๓๗๕-๔๒๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=8634&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=8634&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=699              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=7639              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=8220              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=8220              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]