ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                     ๑๐. ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๘๓] ทสเม ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทเส กถํ ทสฺสีติ อิมสฺส สุตฺตสฺส อิโต ปเรสญฺจ
ปญฺจนฺนํ กลหวิวาทจูฬวิยูหมหาวิยูหตุวฏกอตฺตทณฺฑสุตฺตานํ ๑- สมฺมาปริพฺพาชนีย-
สุตฺตวณฺณนายํ ๒- วุตฺตนเยเนว สามญฺโต อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. วิเสสโต ปน ยเถว
ตสฺมึ มหาสมเย ราคจริตเทวตานํ สปฺปายวเสน ธมฺมํ เทเสตุํ นิมฺมิตพุทฺธํ ๓- อตฺตานํ
ปุจฺฉาเปตฺวา สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตนฺตมภาสิ, ๔- เอวํ ตสฺมึเยว มหาสมเย "กึ นุ
โข ปุรา สรีรเภทา กตฺตพฺพนฺ"ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เทวตานํ จิตฺตํ ตฺวา ตาสํ
อนุคฺคหตฺถํ อฑฺฒเตฬสภิกฺขุสตปริวารํ นิมฺมิตพุทฺธํ อากาเสน อาเนตฺวา เตน
อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา อิมํ สุตฺตมภาสิ.
    กถํ? พุทฺธา นาม มหนฺตา เอเต สตฺตวิเสสา, สยํ ๕- สเทวกสฺส โลกสฺส
ทิฏฺ สุตํ มุตํ วิญฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา น กิญฺจิ กตฺถจิ
นีลาทิวเสน วิภตฺตรูปารมฺมเณสุ วิภตฺตรูปารมฺมณํ วา, เภริสทฺทาทิวเสน
วิภตฺตสทฺทารมฺมณาทีสุ สทฺทาทิอารมฺมณํ วา อตฺถิ, ยํ เอเตสํ าณมุเข อาปาถํ
นาคจฺฉติ. ยถาห "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺ
สุตํ มุตํ วิญฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ ตมหํ
อพฺภญฺาสินฺ"ติ, ๖- เอวํ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาโณ ภควา สพฺพาปิ ตา
เทวตา ภพฺพาภพฺพวเสน เทฺว โกฏฺาเส อกาสิ. "กมฺมาวรเณน วา
สมนฺนาคตา"ติอาทินา ๗- หิ นเยน วุตฺตา สตฺตา อภพฺพา นาม. เต เอกวิหาเร วสนฺเตปิ
พุทฺธา น โอโลเกนฺติ. วิปรีตา ปน ภพฺพา นาม. เต ทูเร วสนฺเตปิ คนฺตฺวา
สงฺคณฺหนฺติ. ตสฺมึ เทวตาสนฺนิปาเต เย อภพฺพา, เต ปหาย ภพฺเพ ปริคฺคเหสิ.
ปริคฺคเหตฺวา "เอตฺตกา เอตฺถ ราคจริตา, เอตฺตกา โทสาทิจริตา"ติ จริยวเสน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม....จูฬพฺยูหมหาพฺยูห..., เอวมุปริปิ   สุ.อ. ๒/๑๗๐   ฉ.ม.
@นิมฺมิตพุทฺเธน   ขุ.สุ. ๒๕/๓๖๒/๔๐๒   ฉ.ม. ยํ   องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙๗
@ อภิ.ปุ. ๓๖/๑๒/๑๒๐
ฉ โกฏฺาเส อกาสิ. อถ เนสํ สปฺปายธมฺมเทสนํ อุปธาเรนฺโต "ราคจริตานํ
เทวานํ สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตํ ๑- กเถสฺสามิ, โทสจริตานํ กลหวิวาทสุตฺตํ, ๒-
โมหจริตานํ มหาวิยูหสุตฺตํ, ๓- วิตกฺกจริตานํ จูฬวิยูหสุตฺตํ, ๔- สทฺธาจริตานํ
ตุวฏกสุตฺตํ, ๕- พุทฺธิจริตานํ ปุราเภทสุตฺตํ ๖- กเถสฺสามี"ติ เทสนํ ววตฺถเปตฺวา
ปุน ตํ ปริสํ มนสากาสิ "อตฺตชฺฌาสเยน นุ โข ชาเนยฺย, ปรชฺฌาสเยน,
อตฺถุปฺปตฺติเกน, ปุจฺฉาวเสนา"ติ. ตโต "ปุจฺฉาวเสน ชาเนยฺยา"ติ ตฺวา "อตฺถิ นุ
โข โกจิ เทวตานํ อชฺฌาสยํ คเหตฺวา จริยวเสน ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ สมตฺโถ"ติ "เตสุ
ปญฺจสเตสุ ภิกฺขูสุ เอโกปิ น สกฺโกตี"ติ อทฺทส. ตโต อสีติมหาสาวเก, เทฺว
อคฺคสาวเก จ สมนฺนาหริตฺวา "เตปิ น สกฺโกนฺตี"ติ ทิสฺวา จินฺเตสิ "สเจ
ปจฺเจกพุทฺโธ ภเวยฺย, สกฺกุเณยฺย นุ โข"ติ. "โสปิ น สกฺกุเณยฺยา"ติ ตฺวา
"สกฺกสุยามาทีสุ โกจิ สกฺกุเณยฺยา"ติ สมนฺนาหริ. สเจ หิ เตสุ โกจิ สกฺกุเณยฺย,
ตํ ปุจฺฉาเปตฺวา อตฺตนา วิสฺสชฺเชยฺย. น ปน เตสุปิ โกจิ สกฺโกติ. อถสฺส เอตทโหสิ
"มาทิโส พุทฺโธเยว สกฺกุเณยฺย, อตฺถิ ปน กตฺถจิ อญฺโ พุทฺโธ"ติ อนนฺตาสุ
โลกธาตูสุ อนนฺตํ าณํ ปตฺถริตฺวา โลกํ โอโลเกนฺโต น อญฺ พุทฺธํ อทฺทส.
อนจฺฉริยญฺเจตํ, อิทานิ อตฺตนา สมํ น ปสฺเสยฺย, โย ชาตทิวเสปิ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ
๗- วุตฺตนเยน อตฺตนา สมํ อปสฺสนฺโต "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสา"ติ ๘- อปฺปฏิวตฺติยมฺปิ
สีหนาทํ นทิ. เอวํ อญฺ อตฺตนา สมํ อปสฺสิตฺวา จินฺเตสิ "สเจ อหํ ปุจฺฉิตฺวา
อหเมว วิสฺสชฺเชยฺยํ, เอวํ ตา เทวตา น สกฺขิสฺสนฺติ ปฏิวิชฺฌิตุํ. อญฺสฺมึ ปน
พุทฺเธเยว ปุจฺฉนฺเต มยิ จ วิสฺสชฺชนฺเต อจฺเฉรกํ ภวิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติ จ เทวตา
ปฏิวิชฺฌิตุํ, ตสฺมา นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสฺสามี"ติ อภิญฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา
วุฏฺาย "ปตฺตจีวรคฺคหณํ อาโลกิตวิโลกิตํ สมฺมิญฺชิตปสาริตญฺจ มม สทิสํเยว
โหตู"ติ กามาวจรจิตฺเตหิ ปริกมฺมํ กตฺวา "ปาจีนยุคนฺธรปริกฺเขปโต อุลฺลงฺฆยมานํ
จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา นิกฺขมนฺโต วิย อาคจฺฉตู"ติ รูปาวจรจิตฺเตน อธิฏฺาสิ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.สุ. ๒๕/๓๖๒/๔๐๒   ขุ.สุ. ๒๕/๘๖๙/๕๐๓   ขุ.สุ. ๒๕/๘๐๒/๕๑๐   ขุ.สุ.
@๒๕/๘๘๕/๕๐๖   ขุ.สุ. ๒๕/๙๒๒/๕๑๔   ขุ.สุ. ๒๕/๘๕๕/๕๐๑   ที.อ. ๑/๒๖   ที.มหา.
@๑๐/๓๑/๑๓
เทวสงฺโฆ ตํ ทิสฺวา "อญฺโปิ นุ โข โภ จนฺโท อุคฺคโต"ติ อาห. อถ จนฺทํ
โอหาย อาสนฺนตเร ชาเต "น จนฺโท, สูริโย อุคฺคโต"ติ. ปุน อาสนฺนตเร
ชาเต "น สูริโย, เทววิมานํ เอตนฺ"ติ. ปุน อาสนฺนตเร ชาเต "น เทววิมานํ,
เทวปุตฺโต เอโส"ติ. ปุน อาสนฺนตเร ชาเต "น เทวปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา เอโส"ติ.
ปุน อาสนฺนตเร ชาเต "น มหาพฺรหฺมา, อปโรปิ โภ พุทฺโธ อาคโต"ติ อาห.
    ตตฺถ ปุถุชฺชนเทวตา จินฺตยึสุ "เอกพุทฺธสฺส ตาว อยํ เทวตาสนฺนิปาโต. ทฺวินฺนํ
กีวมหนฺโต ภวิสฺสตี"ติ. อริยเทวตา จินฺตยึสุ "เอกิสฺสา โลกธาตุยา เทฺว พุทฺธา นาม
นตฺถิ, อทฺธา ภควา อตฺตนา สทิสํ อญฺ เอกํ พุทฺธํ นิมฺมินี"ติ. อถสฺส เทวสงฺฆสฺส
ปสฺสนฺตสฺเสว นิมฺมิตพุทฺโธ อาคนฺตฺวา ทสพลํ อวนฺทิตฺวาว สมฺมุขฏฺาเน สมสมํ
กตฺวา มาปิเต อาสเน นิสีทิ. ภควโต ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ, นิมฺมิตสฺสาปิ,
ภควโต สรีรา ฉพฺพณฺณรํสิโย นิกฺขมนฺติ, นิมฺมิตสฺสาปิ, ภควโต สรีรรสฺมิโย
นิมฺมิตสรีเร ปฏิหญฺนฺติ, นิมฺมิตสฺส รสฺมิโย ภควโต กาเย ปฏิหญฺนฺติ. ตา
ทฺวินฺนมฺปิ พุทฺธานํ สรีรโต อุคฺคมฺม ภวคฺคมาหจฺจ ตโต ตโต ปฏินิวตฺติตฺวา
เทวตานํ มตฺถกมตฺถกปริยนฺเตน โอตริตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ปติฏฺหึสุ.
สกลจกฺกวาฬคพฺภํ สุวณฺณมยวงฺกโคปานสิวินทฺธมิว เจติยฆรํ วิโรจิตฺถ.
ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา เอกจกฺกวาเฬ ราสิภูตา ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ รสฺมิอพฺภนฺตรํ
ปวิสิตฺวา อฏฺสุ. นิมฺมิโต นิสีทนฺโตเยว "กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ
วุจฺจตี"ติอาทินา นเยน อธิปญฺาทิกํ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห.
    ตตฺถ ปุจฺฉา ตาว โส นิมฺมิโต กถํทสฺสีติ อธิปญฺ, กถํสีโลติ อธิสีลํ,
อุปสนฺโตติ อธิจิตฺตํ ปุจฺฉติ. เสสํ ปากฏเมว. นิมฺมิตพุทฺธาทิวิภาวนตฺถํ
เปฏเก:-
                       "อุเปติ ธมฺมํ ปริปุจฺฉมาโน
                        กุสลํ อตฺถุปสญฺหิตํ
                    น ชีวติ น มโต น นิพฺพุโต
                    ตํ ปุคฺคลํ กตมํ วทนฺติ พุทฺธา. ๑-
                    สํสารขีโณ น จ วนฺตราโค
                    น จาปิ เสกฺโข น จ ทิฏฺธมฺโม
                    อขีณาสโว อนฺติมเทหธารี
                    ตํ ปุคฺคลํ กตมํ วทนฺติ พุทฺธา.
                    น ทุกฺขสจฺเจน สมงฺคิภูโต
                    น มคฺคสจฺเจน กุโต นิโรโธ
                    สมุทยสจฺจโต สุวิทูรทูเร ๒-
                    ตํ ปุคฺคลํ กตมํ วทนฺติ พุทฺธา.
                    อเหตุโก โนปิ จ รูปนิสฺสิโต
                    อปจฺจโย โนปิ จ โส อสงฺขโต
                    อสงฺขตารมฺมโณ โนปิ จ รูปี
                    ตํ ปุคฺคลํ กตมํ วทนฺติ พุทฺธา"ติ
วุตฺตํ.
    ตตฺถ ปมคาถา นิมฺมิตพุทฺธํ สนฺธาย, ทุติยคาถา ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตํ
สนฺธาย, ตติยคาถา อรหตฺตผลฏฺ สนฺธาย, จตุตฺถคาถา อรูเป นิพฺพานปจฺจเวกฺขณ-
มโนทฺวารปุเรจาริกจิตฺตสมงฺคึ ๓- สนฺธาย วุตฺตาติ าตพฺพา. กีทิเสน ทสฺสเนนาติ
กีทิสวเสน ทสฺสเนน. กึสณฺิเตนาติ กึสริกฺเขน. กึปกาเรนาติ กึวิเธน.
กึปฏิภาเคนาติ กึอากาเรน.
@เชิงอรรถ:  วิ.ป. ๘/๔๗๙/๔๓๙-๔๐   ฉ.ม. สุวิทูรวิทูโร   สี.
@นิพฺพานปจฺจเวกฺขณปุเรจาริกตฺเถน จิตฺตสมงฺคึ
    ยํ ปุจฺฉามีติ ยํ ปุคฺคลํ ปุจฺฉามิ, ตํ มยฺหํ วิยากโรหิ. ยาจามีติ อายาจามิ.
อชฺเฌสามีติ อาณาเปมิ. ปสาเทมีติ ตว สนฺตาเน โสมนสฺสํ อุปฺปาเทมิ. พฺรูหีติ
นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. อาจิกฺขาติ เทเสตพฺพานํ "อิมานิ นามานี"ติ นามวเสน
กเถหิ. เทเสหีติ ทสฺเสหิ. ปญฺาเปหีติ ชานาเปหิ. าณมุขวเสน หิ อปฺปนํ
เปนฺโต "ปญฺาเปหี"ติ วุจฺจติ. ปฏฺเปหีติ ปญฺาเปหิ, ปวตฺตาเปหีติ อตฺโถ.
าณมุเข เปหีติ วา. วิวราติ วิวฏํ กโรหิ, วิวริตฺวา ทสฺเสหีติ อตฺโถ. วิภชาติ
วิภาคกิริยาย วิภาเวนฺโต ทสฺเสหีติ อตฺโถ. อุตฺตานีกโรหีติ ปากฏภาวํ กโรหิ.
    อถ วา อาจิกฺขาติ เทสนาทีนํ ฉนฺนํ ปทานํ มูลปทํ. เทสนาทีนิ ฉ ปทานิ
เอตสฺส อตฺถสฺส วิวรณตฺถํ วุตฺตานิ. ตตฺถ เทเสหีติ อุคฺฆฏิตญฺูนํ วเสน สงฺเขปโต
ปมํ อุทฺเทสวเสน เทเสหิ. อุคฺฆฏิตญฺู หิ สงฺเขเปน วุตฺตํ ปมํ วุตฺตญฺจ
ปฏิวิชฺฌนฺติ. ปญฺาเปหีติ วิปญฺจิตญฺูนํ วเสน เตสํ จิตฺตโตสเนน พุทฺธีนํ
วเสเนว ๑-มํ สงฺขิตฺตสฺส วิตฺถารโต นิทฺเทสวเสเนว ปญฺาเปหิ. ปฏฺเปหีติ
เตสํเยว นิทฺทิฏฺสฺส นิทฺเทสสฺส ปฏินิทฺเทสวเสน วิตฺถาริตวเสน เปหิ  ปฏฺเปหิ.
วิวราติ นิทฺทิฏฺสฺสาปิ ปุนปฺปุนํ วจเนน วิวราหิ. วิภชาติ ปุนปฺปุนํ วุตฺตสฺสาปิ
วิภาคกรเณน วิภชาหิ. อุตฺตานีกโรหีติ วิวฏสฺส วิตฺถารตรวจเนน วิภตฺตสฺส จ
นิทสฺสนวจเนน อุตฺตานึ กโรหิ. อยํ เทสนา เนยฺยานมฺปิ ปฏิเวธาย โหตีติ.
    [๘๔] วิสฺสชฺชเนน ปน ภควา สรูเปน อธิปญฺาทีนิ อวิสฺสชฺเชตฺวาว
อธิปญฺาทิปฺปภาเวน เยสํ กิเลสานํ อุปสมา "อุปสนฺโต"ติ วุจฺจติ, นานาเทวตานํ
อาสยานุโลเมน เตสํ อุปสมเมว ทีเปนฺโต "วีตตโณฺห"ติอาทิกา คาถาโย อภาสิ.
ตตฺถ อาทิโต อฏฺนฺนํ คาถานํ "ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโต"ติ อิมาย คาถาย สมฺพนฺโธ
เวทิตพฺโพ, ตโต ปราสํ "ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี"ติ อิมินา สพฺพปจฺฉิเมน ปเทน.
@เชิงอรรถ:  สี. พุทฺธินิสาเรน จ, ฉ.ม. พุทฺธินิสาเนน
    อนุปทวณฺณนานโย:- วีตตโณฺห ปุราเภทาติ โย สรีรเภทา ปุพฺพเมว
ปหีนตโณฺห. ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโตติ อตีตทฺธาทิเภทํ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. เวมชฺเฌ
นุปสงฺเขยฺโยติ ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธนิ "รตฺโต"ติอาทินา นเยน น อุปสงฺขาตพฺโพ.
ตสฺส นตฺถิ ปุเรกฺขตนฺติ ตสฺส อรหโต ทฺวินฺนํ ปุเรกฺขารานํ อภาวา อนาคเต
อทฺธนิ ปุเรกฺขตมฺปิ นตฺถิ, ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
เอเสว นโย สพฺพตฺถ.
    ปุรา กายสฺส เภทาติ กรชกายสฺส เภทโต ปุพฺเพเยว. อตฺตภาวสฺสาติ
สกลตฺตภาวสฺส. กเฬวรสฺส นิกฺเขปาติ กเฬวรสฺส นิกฺเขปโต สรีรสฺส ปนโต.
ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทาติ ทุวิธสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทโต ปุพฺพเมว.
    ปุพฺพนฺโต วุจฺจติ อตีโต อทฺธาติ ปุพฺพสงฺขาโต อนฺโต โกฏฺาโส "อตีโต
อทฺธาติ, อติกฺกนฺโต กาโล"ติ กถียติ. อตีตํ อทฺธานํ อารพฺภาติ อตีตกาลํ ปฏิจฺจ
ตณฺหา ปหีนา.
    อปรมฺปิ ภทฺเทกรตฺตปริยายํ ๑- ทสฺเสนฺโต "อถ วา"ติอาทิมาห. ตตฺถ เอวํรูโป
อโหสินฺติ กาโฬปิ สมาโน อินฺทนีลมณิวณฺโณ อโหสินฺติ เอวํ มนุญฺรูปวเสเนว
เอวํรูโป อโหสึ. กุสลสุขโสมนสฺสเวทนาวเสเนว เอวํเวทโน. ตํสมฺปยุตฺตานํเยว
สญฺาทีนํ วเสน เอวํสญฺโ. เอวํสงฺขาโร. เอวํวิญฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ
ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนตีติ เตสุ รูปาทีสุ ตณฺหํ วา ตณฺหาสมฺปยุตฺตทิฏฺึ
วา นานุปวตฺตยติ. อปเรน ปริยาเยน มหากจฺจานภทฺเทกรตฺตปริยายํ ๒- ทสฺเสนฺโต
"อถ วา อิติ เม จกฺขุ อโหสี"ติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขูติ จกฺขุปสาโท. รูปาติ
จตุสมุฏฺานิกา รูปา. อิมินา นเยน เสสายตนานิปิ เวทิตพฺพานิ. วิญฺาณนฺติ
นิสฺสยวิญฺาณํ. น ตทภินนฺทตีติ ตํ จกฺขุญฺเจว รูปญฺจ ตณฺหาทิฏฺิวเสน น
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๒๗๒/๒๔๑   ม.อุ. ๑๔/๒๗๙/๒๔๘
อภินนฺทติ. อิติ เม มโน อโหสิ อิติ ธมฺมาติ เอตฺถ ปน มโนติ ภวงฺคจิตฺตํ.
ธมฺมาติ เตภูมกธมฺมารมฺมณํ. หสิตลปิตกีฬิตานีติ ทนฺตวิทํสกหสิตญฺจ วาจาลปิตญฺจ
กายกีฬาทิกีฬิตญฺจาติ หสิตลปิตกีฬิตานิ. น ตทสฺสาเทตีติ ตานิ หสิตาทีนิ
นาภินนฺทติ. น ตํ นิกาเมตีติ กนฺตํ น กโรติ. น จ เตน วิตฺตึ อาปชฺชตีติ
เตน จ ตุฏฺึ น ปาปุณาติ.
    ตํ ตํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโนติ ปจฺจุปฺปนฺโน. รตฺโตติ นุปสงฺเขยฺโยติ ราเคน
รตฺโตติ คณนํ น อุปเนตพฺโพ. อุปริปิ เอเสว นโย. เอวํรูโป ๑- สิยนฺติอาทีสุปิ
ปณีตมนุญฺรูปาทิวเสเนว ตณฺหาทิฏฺิปฺปวตฺตนสงฺขาตา นนฺที สมนฺนานยนา
เวทิตพฺพา. น ปณิทหตีติ ปตฺถนาวเสน น เปติ. อปฺปณิธานปจฺจยาติ น
ปตฺถนาปนการเณน.
    [๘๕] อสนฺตาสีติ เตน เตน อลาภโต อสนฺตสนฺโต. อวิกตฺถีติ สีลาทีหิ
อวิกตฺถนสีโล. อกุกฺกุจฺโจติ หตฺถกุกฺกุจฺจาทิวิรหิโต. มนฺตภาณีติ มนฺตาย
ปริคฺคเหตฺวา วาจํ ภาสิตา. อนุทฺธโตติ อุทฺธจฺจวิรหิโต. ส เว วาจายโตติ โส วาจาย
ยโต สญฺโต จตุโทสวิรหิตํ วาจํ ภาสิตา โหติ.
    อกฺโกธโนติ ยํ หิ โข วุตฺตนฺติ "น โกธโน อกฺโกธโน โกธวิรหิโต"ติ
ยํ กถิตํ, ตํ ปมํ ตาว โกธํ กเถตุกาโม "อปิ จ โกโธ ตาว วตฺตพฺโพ"ติ
อาห. โกโธ ตาว วตฺตพฺโพติ ปมํ โกโธ กเถตพฺโพ. ทสหากาเรหิ โกโธ
ชายตีติ ทสหิ การเณหิ โกโธ อุปฺปชฺชติ. อนตฺถํ เม อจรีติ อวุฑฺฒึ เม อกาสิ,
อิมินา อุปาเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฏฺาเน วา ปน โกโธ ชายตีติ
อการเณ โกโธ อุปฺปชฺชติ. เอกจฺโจ หิ "เทโว อติวสฺสตี"ติ กุปฺปติ, "น วสฺสตี"ติ
กุปฺปติ, "สูริโย ตปฺปตี"ติ กุปฺปติ, "น ตปฺปตี"ติ กุปฺปติ, วาเต วายนฺเตปิ
กุปฺปติ, อวายนฺเตปิ กุปฺปติ, สมฺมชฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต โพธิปณฺณานํ กุปฺปติ, จีวรํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวรูโป
ปารุปิตุํ อสกฺโกนฺโต วาตสฺส กุปฺปติ, อุปกฺขลิตฺวา ขาณุกสฺส กุปฺปติ. อิทํ สนฺธาย
วุตฺตํ "อฏฺาเน วา ปน โกโธ ชายตี"ติ. ตตฺถ เหฏฺา นวสุ าเนสุ สตฺเต
อารพฺภ อุปฺปนฺนตฺตา กมฺมปถเภโท โหติ.
    อฏฺานาฆาโต ๑- ปน สงฺขาเรสุ อุปฺปนฺโน ๒- กมฺมปถเภทํ น กโรติ. จิตฺตํ
อาฆาเตนฺโต อุปฺปนฺโนติ จิตฺตสฺส อาฆาโต. ตโต พลวตโร ปฏิฆาโต. ปฏิหญฺนวเสน
ปฏิฆํ. ปฏิวิรุชฺฌตีติ ปฏิวิโรโธ. กุปฺปนวเสน โกโป. ปโกโป สมฺปโกโปติ อุปสคฺควเสน
ปทํ วฑฺฒิตํ. ทุสฺสนวเสน โทโส. ปโทโส สมฺปโทโสติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ.
จิตฺตสฺส ๓- วิปนฺนตา วิปนฺนากาโร ๔- วิปริวตฺตนากาโร จิตฺตสฺส ๔- พฺยาปตฺติ. ๔-
มโน ปทุสฺสยมาโน ๕- อุปฺปชฺชตีติ มโนปโทโส. กุชฺฌนวเสน โกโธ. กุชฺฌนากาโร
กุชฺฌนา. กุชฺฌิตสฺส ภาโว กุชฺฌิตตฺตํ. ทุสฺสตีติ โทโส. ทุสฺสนาติ ทุสฺสนากาโร.
ทุสฺสิตตฺตนฺติ ทุสฺสิตภาโว. ปกติภาววิชหนฏฺเน พฺยาปชฺชนํ พฺยาปตฺติ.
พฺยาปชฺชนาติ พฺยาปชฺชนากาโร. วิรุชฺฌตีติ วิโรโธ. ปุนปฺปุนํ วิรุชฺฌตีติ
ปฏิวิโรโธ. วิรุทฺธาการปฏิวิรุทฺธาการวเสน วา อิทํ วุตฺตํ. จณฺฑิโก วุจฺจติ
จณฺโฑ, ถทฺธปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว จณฺฑิกฺกํ. น เอเตน สุโรปิตํ วจนํ โหติ, ทุรุตฺตํ
อปริปุณฺณเมว โหตีติ อสุโรโป. กุทฺธกาเล หิ ปริปุณฺณวจนํ นาม นตฺถิ, สเจปิ
กสฺสจิ โหติ, ตํ อปฺปมาณํ. อปเร ปน "อสฺสุชนนฏฺเน อสฺสุโรปนโต อสฺสุโรโป"ติ
วทนฺติ, ตํ อการณํ โสมนสฺสสฺสาปิ อสฺสุชนนโต. เหฏฺาวุตฺตอตฺตมนตาปฏิปกฺขโต
น อตฺตมนตาติ อนตฺตมนตา. สา ปน ยสฺมา จิตฺตสฺเสว, น สตฺตสฺส, ตสฺมา
"จิตฺตสฺสา"ติ วุตฺตํ.
    อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพาติ อธิมตฺตภาโว จ ปริตฺตภาโว จ, พลวภาโว
จ มนฺทภาโว จาติ อตฺโถ. กญฺจิ กาเลติ เอกทา. "กญฺจิ กาลนฺ"ติ ปาโ.
จิตฺตาวิลกรณมตฺโต โหตีติ จิตฺตสฺส อาวิลกรณปฺปมาโณ, จิตฺตกิลิฏฺกรณปฺปมาโณติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อฏฺานฆาโต   ม. กุปฺปนฺโต   ฉ.ม. จิตฺตสฺส พฺยาปตฺตีติ จิตฺตสฺส
@ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. มนํ ปทูสยมาโน
อตฺโถ. "จิตฺตปีฬากรณมตฺโต"ติปิ ๑- ปาโ, ตํ น สุนฺทรํ. ตสฺส จิตฺตสฺส
กิลมถกรณมตฺโตติ อตฺโถ. น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหตีติ มุขสฺส
สงฺโกจนวิสงฺโกจโน น จ ตาว โหติ. น จ ตาว หนุสญฺโจปโน โหตีติ ทฺวินฺนํ
หนูนํ อปราปรํ จลโน น จ ตาว โหติ. น จ ตาว ผรุสวาจํ นิจฺฉารโณ
โหตีติ ปเรสํ มมฺมจฺเฉทกํ ผรุสวาจํ มุขโต นิจฺฉารเณน ๒- พหิ นิกฺขมโน น
จ ตาว โหติ. น จ ตาว ทิสาวิทิสํ อนุวิโลกโน โหตีติ ปรสฺส อพฺภุกฺกิรณตฺถํ
ทณฺฑาทิอตฺถาย ทิสญฺจ อนุทิสญฺจ ปุนปฺปุนํ วิโลกโน น จ ตาว โหติ.
    น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหตีติ อาฆาตนตฺถํ ทณฺฑญฺจ เอกโตธาราทิสตฺถญฺจ
ปรามสโน ๓- น จ ตาว โหติ. น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหตีติ วุตฺตปฺปการํ
ทณฺฑสตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา ปหรโณ น จ ตาว โหติ. น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหตีติ
เอวํ ๔- ทุวิธํ ปรสฺส ปหรณตฺถํ น จ ตาว ขิปโน โหติ. น จ ตาว ฉิทฺทวิจฺฉิทฺทกรโณ
๕- โหตีติ ทณฺฑสตฺถาทิขิปเนน ปรสรีรํ ทฺวิธากรโณ จ วิวิธากาเรน วณกรโณ จ น ตาว
โหติ. "ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ"ติปิ ปาโ. น จ ตาว สมฺภญฺชนปลิภญฺชโน โหตีติ สรีรํ
ภญฺชิตฺวา จุณฺณวิจุณฺณกรโณ น จ ตาว โหติ. น จ ตาว องฺคมงฺคาปกฑฺฒโน โหตีติ
องฺคปจฺจงฺคํ สมฺปคฺคเหตฺวา อปเนตฺวา กฑฺฒโน น จ ตาว โหติ. น จ ตาว
ชีวิตา ปนาสโน ๖- โหตีติ ชีวิตินฺทฺริยโต ปนาสโน น จ ตาว โหติ. น จ
ตาว สพฺพจาคปริจฺจาคสณฺิโต โหตีติ สพฺพํ ปรสฺส ชีวิตํ นาเสตฺวา อตฺตโน
ชีวิตนาสนตฺถาย สณฺิโต น จ ตาว โหติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยทา อญฺ
ชีวิตา โวโรเปตฺวา อตฺตานํ ชีวิตา โวโรปนตฺถาย ิโต, ตทา สพฺพจาคปริจฺจาคา
นาม โหติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จิตฺตาลสกรณมตฺโต   ฉ.ม. นีหรเณน   ฉ.ม. อาทิยโน
@ ฉ.ม. เอตํ   ฉ.ม. ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ   ฉ.ม. ชีวิตา โวโรปโน
            "โกธํ เฉตฺวา สุขํ เสติ  โกธํ เฉตฺวา น โสจติ
            โกธสฺส วิสมูลสฺส       มธุรคฺคสฺส พฺราหฺมณ
            วธํ อริยา ปสํสนฺติ      ตํ หิ เฉตฺวา น โสจตี"ติ. ๑-
    ยโตติ ยทา. ปรปุคฺคลํ ฆาเตตฺวาติ ปรปุคฺคลํ ๒- นาเสตฺวา. อตฺตานํ ฆาเตตีติ
อตฺตานํ มาเรติ. ปรมุสฺสทคโตติ อติพลวภาวํ คโต. ปรมเวปุลฺลปฺปตฺโตติ
อติวิปุลภาวํ ปตฺโต. โกธสฺส ปหีนตฺตาติ อนาคามิมคฺเคน วุตฺตปฺปการสฺส โกธสฺส
ปหีนภาเวน. โกธวตฺถุสฺส ปริญฺาตตฺตาติ โกธสฺส ปติฏฺาภูตสฺส การณภูตสฺส
ปิยาปิยอฏฺานสงฺขาตสฺส วตฺถุสฺส าตตีรณปริญฺาหิ พฺยาเปตฺวา าตภาเวน.
โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตาติ โกธสฺส ชนกเหตุโน โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทสฺส
อุจฺฉินฺนภาเวน.
    ตาสีติ ภายนสีโล โหติ. อุตฺตาสีติ อติภายนสีโล. ปริตฺตาสีติ สมนฺตโต
ภายนสีโล. ภายตีติ ภยํ อาปชฺชติ. ๓- สนฺตาสํ อาปชฺชตีติ วิรูปภาวํ ปาปุณาติ.
กตฺถี โหตีติ อตฺตโน วณฺณภณนสีโล โหติ. วิกตฺถีติ วิวิธา นานปฺปการโต
วณฺณภณนสีโล. ชาติยา วาติ ขตฺติยภาวาทิชาติสมฺปตฺติยา วา. โคตฺเตน วาติ
โคตมโคตฺตาทินา อุกฺกฏฺโคตฺเตน วา. โกลปุตฺติเยน วาติ มหากุลภาเวน วา.
วณฺณโปกฺขรตาย วาติ วณฺณสมฺปนฺนสรีรตาย วา. สรีรญฺหิ "โปกฺขรนฺ"ติ วุจฺจติ,
ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติยา อภิรูปภาเวนาติ อตฺโถ. ธเนน วาติอาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนว.
    กุกฺกุจฺจนฺติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. ตตฺถ กุกฺกุจฺจนฺติ กุจฺฉิตํ กตํ
กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ,
วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ, ทาสพฺยํ วิย ทฏฺพฺพํ.
หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปีติ หตฺเถหิ กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว หตฺถกุกฺกุจฺจํ.
ปาทกุกฺกุจฺจาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ:  สํ.ส. ๑๕/๑๘๗,๒๖๗/๑๙๓,๒๘๖   สี. สตฺตุปุคฺคลํ   ฉ.ม. อุปฺปชฺชติ
    อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺิตาติ อจฺฉมํสํ สูกรมํสนฺติ ขาทติ, ทีปิมํสํ มิคมํสนฺติ
ขาทติ, อกปฺปิยโภชนํ กปฺปิยโภชนนฺติ ภุญฺชติ, วิกาเล กาลสญฺิตาย ภุญฺชติ,
อกปฺปิยปานกํ กปฺปิยปานกนฺติ ปิวติ. อยํ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺิตา. กปฺปิเย
อกปฺปิยสญฺิตาติ สูกรมํสํ อจฺฉมํสนฺติ ขาทติ, มิคมํสํ ทีปิมํสนฺติ ขาทติ,
กปฺปิยโภชนํ อกปฺปิยโภชนนฺติ ภุญฺชติ, กาเล วิกาลสญฺิตาย ภุญฺชติ, กปฺปิยปานกํ
อกปฺปิยปานกนฺติ ปิวติ. อยํ กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺิตา. อวชฺเช วชฺชสญฺิตาติ
นิทฺโทเส โทสสญฺิตา. วชฺเช อวชฺชสญฺิตาติ สโทเส นิทฺโทสสญฺิตา.
กุกฺกุจฺจายนาติ กุกฺกุจฺจายนากาโร. กุกฺกุจฺจายิตตฺตนฺติ กุกฺกุจฺจายิตภาโว.
เจตโส วิปฺปฏิสาโรติ จิตฺตสฺส วิรูโป ปฏิปฺผรณภาโว. ๑- มโนวิเลโขติ จิตฺตสฺส
วิเลโข.
    กตตฺตา จ อกตตฺตา จาติ กายทุจฺจริตาทีนํ กตภาเวน จ กายสุจริตาทีนํ
อกตภาเวน จ. กตํ เม กายทุจฺจริตนฺติ มยา กาเยน กิเลสปูติกตฺตา ทุฏฺุํ
จริตํ กาเยน กตํ. อกตํ เม กายสุจริตนฺติ มยา กาเยน สุฏฺุ จริตํ น กตํ.
วจีทุจฺจริตวจีสุจริตาทีสุปิ เอเสว นโย นิโรธปริโยสาเนสุ.
    จิตฺตสฺสาติ น สตฺตสฺส น โปสสฺส. อุทฺธจฺจนฺติ อุทฺธตากาโร. อวูปสโมติ
น วูปสโม. เจโต วิกฺขิปตีติ เจตโส วิกฺเขโป, ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺสาติ จิตฺตสฺส
ภนฺตภาโว ภนฺตยานภนฺตโคณาทีนํ วิย. อิมินา เอการมฺมณสฺมึเยว วิปฺผนฺทนํ กถิตํ.
อุทฺธจฺจํ หิ เอการมฺมเณ วิปฺผนฺทติ, วิจิกิจฺฉา นานารมฺมเณติ. อิทํ วุจฺจติ
อุทฺธจฺจนฺติ อยํ อุทฺธตภาโว กถียติ.
    มุสาวาทํ ปหายาติ เอตฺถ มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชโก วจีปโยโค
กายปโยโค วา. วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา
เจตนา มุสาวาโท.
@เชิงอรรถ:  สี. ปฏิหตภาโว, ฉ.ม. ปฏิสรณภาโว
    อปโร นโย:- มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ. วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺาปนํ.
ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺตฺติสมุฏฺาปิกา ๑-
เจตนา มุสาวาโท, ตํ มุสาวาทํ. ปหายาติ อิมํ มุสาวาทเจตนาสงฺขาตํ
ทุสฺสีลฺยํ ปชหิตฺวา. ปฏิวิรโตติ ปหีนกาลโต ปฏฺาย ตโต ทุสฺสีลฺยโต
อารโต ๒- วิรโต จ. นตฺถิ ตสฺส วีติกฺกมิสฺสามีติ จกฺขุโสตวิญฺเยฺยา ธมฺมา, ปเคว
กายวิญฺเยฺยาติ อิมินา นเยน อญฺเสุปิ เอวรูเปสุ ปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    สจฺจํ วทตีติ สจฺจวาที. สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติ ฆเฏตีติ สจฺจสนฺโธ, น
อนฺตรนฺตรา มุสา วทตีติ อตฺโถ. โย หิ ปุริโส กทาจิ มุสา วทติ, กทาจิ
สจฺจํ, ตสฺส มุสาวาเทน อนฺตริกตฺตา สจฺจํ สจฺเจน น ฆฏิยติ, ตสฺมา โส
น สจฺจสนฺโธ, อยํ ปน น ตาทิโส, ชีวิตเหตุปิ มุสา อวตฺวา สจฺเจน สจฺจํ
สนฺทหติเยวาติ สจฺจสนฺโธ.
    เถโตติ ถิโร, ถิรกโถติ อตฺโถ. เอโก หิ ปุคฺคโล หลิทฺทิราโค วิย, ถุสราสิมฺหิ
นิขาตขาณุ วิย, อสฺสปิฏฺเ ปิตกุมฺภณฺฑมิว จ น ถิรกโถ โหติ, เอโก ปาสาณเลขา
วิย, อินฺทขีโล วิย จ ถิรกโถ โหติ, อสินา สีเส ๓- ฉิชฺชนฺเตปิ เทฺว กถา น กเถติ,
อยํ วุจฺจติ เถโต.
    ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺพโก, สทฺธายิตพฺพโกติ อตฺโถ. เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล น
ปจฺจยิโก โหติ, "อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา"ติ วุตฺเต "มา ตสฺส วจนํ สทฺทหถา"ติ
วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. เอโก ปจฺจยิโก โหติ, "อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา"ติ
วุตฺเต "ยทิ เตน วุตฺตํ, อิทเมว ปมาณํ, อิทานิ อุปปริกฺขิตพฺพํ นตฺถิ, เอวเมว
อิทนฺ"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ปจฺจยิโก.
    อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ ตาย สจฺจวาทิตาย โลกํ น วิสํวาเทตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ม. ตถาวจีวิญฺตฺติ...   ฉ.ม. โอรโต   ฉ.ม. สีสํ
    ปิสุณํ วาจํ ปหายาติอาทีสุ ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส
หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส เปสุญฺภาวํ ๑- กโรติ, สา ปิสุณา วาจา. ยาย
ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา, เนว จ กณฺณสุขา
น หทยงฺคมา, อยํ ผรุสวาจา. เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโป.
ยา เตสํ มูลภูตา เจตนาปิ ปิสุณวาจาทินามเมว ลภติ, สา เอว จ อิธ อธิปฺเปตา.
    อิเมสํ เภทายาติ เยสํ อิโต วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ เภทาย. ภินฺนานํ
วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนํ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ วา เกนจิเทว การเณน
ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา "ตุมฺหากํ อีทิเส กุเล ชาตานํ เอวํ พหุสฺสุตานํ
อิทํ น ยุตฺตนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ กตฺตา. ๒-
    อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตา. เทฺว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา "ตุมฺหากํ เอวรูเป
กุเล ชาตานํ เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ อนุจฺฉวิกเมตนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา
ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถ. สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโม, ยตฺถ สมคฺคา
นตฺถิ, ตตฺถ วสิตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. "สมคฺคราโม"ติปิ ปาฬิ, อยเมเวตฺถ
อตฺโถ. สมคฺครโตติ สมคฺเคสุ รโต, เต ปหาย อญฺตฺถ คนฺตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ
อตฺโถ. สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ นนฺทตีติ สมคฺคนนฺที. สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตาติ
ยา วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว กโรติ, ตํ สามคฺคิคุณปริทีปิกเมว วาจํ ภาสติ,
น อิตรนฺติ.
    ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจา,
เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถ "เนลงฺโค
เสตปจฺฉาโท"ติ เอตฺถ ๓- วุตฺตเนลํ วิย. กณฺณสุขาติ พฺยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ
สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติ. อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปรสฺส จ สุญฺภาวํ   ฉ.ม. กตฺตา อนุกตฺตา   ขุ.อุ. ๒๕/๖๕/๒๐๖
เปมํ ชเนตีติ เปมนียา. หทยํ คจฺฉติ อปฺปฏิหญฺมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ
หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี, ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ
โปรี, ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา
โหนฺติ, ปิติมตฺตํ ปิตาติ ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติ. เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส
กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา. กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ
พหุชนมนาปา.
    อนตฺถวิญฺาปกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา ๑- อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป. กาเลน วทตีติ
กาลวาที, วตฺตพฺพยุตฺตกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ อตฺโถ. ภูตํ ตถํ ตจฺฉํ สภาวเมว
วทตีติ ภูตวาที. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกอตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา วทตีติ อตฺถวาที.
นวโลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ ธมฺมวาที. สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ
กตฺวา วทตีติ วินยวาที.
    นิธานํ วุจฺจติ ปโนกาโส, นิธานมสฺสา ๒- อตฺถีติ นิธานวตี, หทเย
นิเธตพฺพยุตฺตกํ วจนํ ๓- ภาสิตาติ อตฺโถ. กาเลนาติ เอวรูปึ ภาสมาโนปิ จ "อหํ
นิธานวตึ วาจํ ภาสิสฺสามี"ติ นากาเลน ภาสติ, ยุตฺตกาลํ ปน อเปกฺขิตฺวาว
ภาสตีติ อตฺโถ สาปเทสนฺติ สอุปมํ, สการณนฺติ อตฺโถ. ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ
ทสฺเสตฺวา ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท ปญฺายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถ. อตฺถสญฺหิตนฺติ
อเนเกหิปิ  นเยหิ วิภชนฺเตน ปริยาทาตุมสกฺกุเณยฺยํ อตฺถสมฺปนฺนํ. ๔- ยํ วา โส
อตฺถวาที อตฺถํ วทติ, เตน อตฺเถน สหิตตฺตา อตฺถสญฺหิตํ วาจํ ภาสติ, น
อญฺ นิกฺขิปิตฺวา อญฺ ภาสตีติ วุตฺตํ โหติ. จตุทฺโทสาปคตํ วาจํ ภาสตีติ
มุสาวาทาทีหิ จตูหิ โทเสหิ อปคตํ วาจํ ภาสติ. ทฺวตฺตึสาย ติรจฺฉานกถายาติ
ทฺวตฺตึสาย สคฺคโมกฺขานํ ติรจฺฉานภูตาย กถาย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนตฺถวิญฺาปิกา กายวจีปโยค...   ฉ.ม. นิธานมสฺส
@ ฉ.ม. นิธาตพฺพยุตฺตกํ วาจํ   ฉ.ม. ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อตฺถสมฺปนฺนํ
@ภาสติ
    ทส กถาวตฺถูนีติ อปฺปิจฺฉตาทีนิ ทส วิวฏฺฏนิสฺสิตาย, กถาย วตฺถุภูตานิ
การณานิ. อปฺปิจฺฉกถนฺติ เอตฺถ อปฺปิจฺโฉติ อิจฺฉาวิรหิโต อนิจฺโฉ นิตฺตโณฺห.
เอตฺถ หิ พฺยญฺชนํ สาวเสสํ วิย, อตฺโถ ปน นิรวเสโส. น หิ ขีณาสวสฺส
อณุมตฺตาปิ อิจฺฉา นาม อตฺถิ.
    อปิ เจตฺถ อตฺริจฺฉตา ปาปิจฺฉตา มหิจฺฉตา อปฺปิจฺฉตาติ อยํ เภโท เวทิตพฺโพ:-
ตตฺถ สกลาเภ อติตฺตตาย ๑- ปรลาภปตฺถนา อตฺริจฺฉตา นาม, ตาย สมนฺนาคตสฺส
เอกภาชเน ปกฺกปูโวปิ ๒- อตฺตโน ปตฺเต ปกฺขิตฺโต ๓- น สุปกฺโก วิย ขุทฺทโก วิย
จ ขายติ, เสฺวว ปน ปรสฺส ปตฺเต ปกฺขิตฺโต สุปกฺโก วิย มหนฺโต วิย จ ขายติ.
อสนฺตคุณสมฺภาวนตา ปน ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺุตา ปาปิจฺฉตา นาม, สา "อิเธกจฺโจ
อสทฺโธ สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู"ติอาทินา ๔- นเยน อาคตาเยว. ๕- ตาย จ
สมนฺนาคโต ปุคฺคโล โกหญฺเ ปติฏฺาติ. สนฺตคุณสมฺภาวนตา ปน ปฏิคฺคหเณ จ
อมตฺตญฺุตา มหิจฺฉตา นาม, สาปิ "อิเธกจฺโจ อสฺสทฺโธ สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน
ชานาตูติ อิจฺฉติ, ทุสฺสีโล สมาโน สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู"ติ ๖- อิมินา นเยน
อาคตาเยว. ตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทุสฺสนฺตปฺปิโย โหติ, วิชาตมาตาปิสฺส จิตฺตํ
คเหตุํ น สกฺโกติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
            "อคฺคิกฺขนฺโธ สมุทฺโท จ  มหิจฺโฉ จาปิ ปุคฺคโล
            สกเฏน ปจฺจเย เทตุ    ตโยเปเต อตปฺปิยา"ติ. ๗- ๘-
    สนฺตคุณนิคูหนตา ปน ปฏิคฺคหเณ จ มตฺตญฺุตา อปฺปิจฺฉตา นาม, ตาย
สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อตฺตนิ วิชฺชมานมฺปิ คุณํ ปฏิจฺฉาเทตุกามตาย สทฺโธ สมาโน
"สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู"ติ น อิจฺฉติ. สีลวา. ปวิวิตฺโต. พหุสฺสุโต.
อารทฺธวีริโย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อติตฺตสฺส   ฉ.ม. ปกฺกปูเวปิ   สี. ปติโต, ฉ.ม. ปติเต
@ อภิ.วิ. ๓๕/๘๕๑/๔๒๘   ฉ.ม. อเตฺรว อาคตาเยว   อภิ.วิ. ๓๕/๘๕๑/๔๒๘
@ ฉ.ม. อตปฺปยา   ม.อ. ๒/๔๖, องฺ.อ. ๑/๖๗, อภิ.อ. ๒/๕๑๐, อุ.อ. ๒๔๒
สมาธิสมฺปนฺโน. ปญฺวา. ขีณาสโว สมาโน "ขีณาสโวติ มํ ชโน ชานาตู"ติ
น อิจฺฉติ เสยฺยถาปิ มชฺฌนฺติกตฺเถโร. เอวํ อปฺปิจฺโฉ จ ปน ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ
ลาภํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ ถาวรํ กโรติ, ทายกานํ จิตฺตํ อาราเธติ, ยถา ยถา
หิ โส อตฺตโน อปฺปิจฺฉตาย อปฺปํ คณฺหาติ, ตถา ตถาสฺส วตฺเต ปสนฺนา
มนุสฺสา พหู เทนฺติ.
    อปโรปิ จตุพฺพิโธ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ
อธิคมอปฺปิจฺโฉติ. ตตฺถ จตูสุ ปจฺจเยสุ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ. โย ๑- ทายกสฺส
วสํ ชานาติ, เทยฺยธมฺมสฺส วสํ ชานาติ, อตฺตโน ถามํ ชานาติ. ยทิ หิ เทยฺยธมฺโม
พหุ โหติ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, ทายกสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติ. เทยฺยธมฺโม
อปฺโป, ทายโก พหุํ ทาตุกาโม, เทยฺยธมฺมสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติ. เทยฺยธมฺโมปิ
พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, อตฺตโน ถามํ ตฺวา ปมาเณเนว คณฺหาติ.
    ธุตงฺคสมาทานสฺส อตฺตนิ อตฺถิภาวํ น ชานาเปตุกาโม ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ นาม.
โย ปน พหุสฺสุตภาวํ น ชานาเปตุกาโม, อยํ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ นาม. โย ปน
โสตาปนฺนาทีสุ อญฺตโร หุตฺวา โสตาปนฺนาทิภาวํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ
อธิคมอปฺปิจฺโฉ นาม. ขีณาสโว ปน อตฺริจฺฉตํ ปาปิจฺฉตํ มหิจฺฉตํ ปหาย สพฺพโส
อิจฺฉาปฏิปกฺขภูตาย อโลภสงฺขาตาย ปริสุทฺธาย อปฺปิจฺฉตาย สมนฺนาคตตฺตา
อปฺปิจฺโฉ นาม. "อาวุโส อตฺริจฺฉตา ปาปิจฺฉตา มหิจฺฉตาติ อิเม ธมฺมา
ปหาตพฺพาติ เตสุ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา เอวรูปํ อปฺปิจฺฉตํ สมาทาย วตฺติตพฺพนฺ"ติ
วทนฺโต อปฺปิจฺฉกถํ กเถติ นาม.
    สนฺตุฏฺิกถนฺติอาทีสุ วิเสสตฺถเมว ทีปยิสฺสาม, โยชนา ปน วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพา. สนฺตุฏฺิกถนฺติ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตสนิสฺสิตํ กถํ. โส ปเนส สนฺโตโส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โส
ทฺวาทสวิโธ โหติ. เสยฺยถิทํ? จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส,
ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ. เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุปิ.
    ตสฺสายํ ปเภทวณฺณนา:- อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ
วา. โส เตเนว ยาเปติ, อญฺ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส
จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน โย ปกติทุพฺพโล วา โหติ, อาพาธชราภิภูโต
วา, ครุจีวรํ ปารุปนฺโต กิลมติ. โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธึ ตํ ปริวตฺเตตฺวา
ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโส. อปโร
ปณีตปจฺจยลาภี โหติ. โส ปตฺตุณฺณจีวราทีนํ อญฺตรํ มหคฺฆจีวรํ, พหูนิ วา
ปน จีวรานิ ลภิตฺวา "อิทํ เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ, อิทํ พหุสฺสุตานํ อนุรูปํ, อิทํ
คิลานานํ, อิทํ อปฺปลาภีนํ โหตู"ติ ทตฺวา เตสํ ปุราณจีวรํ วา สงฺการกูฏาทิโต
วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา เตหิ สงฺฆาฏึ กตฺวา ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ.
อยมสฺส จีวเร ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ยาเปติ, อญฺ น
ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน อตฺตโน
ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปิณฺฑปาตํ ลภติ, เยนสฺส ปริภุตฺเตน อผาสุ
โหติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต สปฺปายโภชนํ ภุญฺชิตฺวา
สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโส. อปโร พหุํ
ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ, โส ตํ จีวรํ วิย จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ๑-
ทตฺวา เตสํ วา เสสกํ ปิณฺฑาย วา จริตฺวา มิสฺสกาหารํ ภุญฺชนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว
โหติ. อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เถรจิร...ลาภีคิลานานํ. เอวมุปริปิ
    อิธ ปน ภิกฺขุ เสนาสนํ ลภติ มนาปํ วา อมนาปํ วา, โส เตน
เนว โสมนสฺสํ น โทมนสฺสํ อุปฺปาเทติ, อนฺตมโส ติณสนฺถารเกนาปิ ยถาลทฺเธเนว
ตุสฺสติ. อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา
พฺยาธิวิรุทฺธํ วา เสนาสนํ ลภติ, ยตฺถสฺส วสโต อผาสุ โหติ, โส ตํ สภาคสฺส
ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส สนฺตเก สปฺปายเสนาสเน วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส
เสนาสเน ยถาพลสนฺโตโส.
    อปโร มหาปุญฺโ เลณมณฺฑปกูฏาคาราทีนิ พหูนิ ปณีตเสนาสนานิ ลภติ,
โส ตานิ จีวราทีนิ วิย เถรจิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภีคิลานานํ ทตฺวา ยตฺถ
กตฺถจิ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. โยปิ
"อุตฺตมเสนาสนํ นาม ปมาทฏฺานํ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ,
นิทฺทาภิภูตสฺส ปุน ปฏิพุชฺฌโต ปาปวิตกฺกา ปาตุภวนฺตี"ติ ปฏิสญฺจิกฺขิตฺวา ตาทิสํ
เสนาสนํ ปตฺตมฺปิ น สมฺปฏิจฺฉติ, โส ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสรุกฺขมูลาทีสุ
วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส ๑- เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส ยํ ลภติ, เตเนว
ตุสฺสติ, อญฺ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย
ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน เตเลนตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน
ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต เตลํ คเหตฺวา อญฺเทว วา ปริเยสิตฺวา เตหิ เภสชฺชํ
กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโส.
    อปโร มหาปุญฺโ พหุํ เตลมธุผาณิตาทิปณีตเภสชฺชํ ลภติ, โส ตํ จีวรํ
วิย เถรจิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภีคิลานานํ ทตฺวา เตสํ อาคตาคเตน ๒- เยน เกนจิ
ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. โย ปน เอกสฺมึ ภาชเน จตุมธุรํ เปตฺวา เอกสฺมึ
@เชิงอรรถ:  สี. อยมฺปิสฺส. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. อาภเตน
มุตฺตหรีตกํ "คณฺห ภนฺเต ยทิจฺฉสี"ติ วุจฺจมาโน "สจสฺส เตสุ อญฺตเรนาปิ โรโค
วูปสมฺมติ, อถ มุตฺตหรีตกํ นาม พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺ"ติ จตุมธุรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา
มุตฺตหรีตเกน เภสชฺชํ กโรนฺโต ปรมสนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. อิเมสํ ปน ปจฺเจกปจฺจเยสุ ติณฺณํ ติณฺณํ สนฺโตสานํ
ยถาสารุปฺปสนฺโตโสว อคฺโค. อรหา เอเกกสฺมึ ปจฺจเย อิเมหิ ตีหิปิ สนฺโตเสหิ
สนฺตุฏฺโว.
    ปวิเวกกถนฺติ ปวิเวกนิสฺสิตํ กถํ. ตโย หิ วิเวกา กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก
อุปธิวิเวโกติ. ตตฺถ เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ
กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก
จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ, เอโก วิหรตีติ อยํ กายวิเวโก นาม. อฏฺ สมาปตฺติโย
ปน จิตฺตวิเวโก นาม. นิพฺพานํ อุปธิวิเวโก นาม.
    วุตฺตมฺปิ เหตํ:- "กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ. จิตฺตวิเวโก
จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ. อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ
วิสงฺขารคตานนฺ"ติ. ๑-
    อสํสคฺคกถนฺติ เอตฺถ ปน สวนสํสคฺโค ทสฺสนสํสคฺโค  สมุลฺลปนสํสคฺโค
สมฺโภคสํสคฺโค กายสํสคฺโคติ ปญฺจวิโธ สํสคฺโค. เตสุ อิธ ภิกฺขุ สุณาติ "อมุกสฺมึ
คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา กุมารี วา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา
ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา"ติ, โส ตํ สุตฺวา สํสีทติ วิสีทติ, น
สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ, สิกฺขาทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา หีนายาวตฺตติ. เอวํ
ปเรหิ วา กถิยมานํ รูปาทิสมฺปตฺตึ อตฺตนา วา หสิตลปิตคีตสทฺทํ สุณนฺตสฺส
โสตวิญฺาณวีถิวเสน อุปฺปนฺโน ราโค สวนสํสคฺโค นาม.
    อิธ ภิกฺขุ น เหว โข สุณาติ, อปิ จ โข สามํ ปสฺสติ อิตฺถึ วา
@เชิงอรรถ:  ขุ.มหา. ๒๙/๒๖๐/๑๙๑ (สฺยา)
กุมารึ วา อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ, โส ตํ
ทิสฺวา สํสีทติ วิสีทติ, น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ, สิกฺขาทุพฺพลฺยํ
อนาวิกตฺวา หีนายาวตฺตติ. เอวํ วิสภาครูปํ โอโลเกนฺตสฺส ปน จกฺขุวิญฺาณวีถิวเสน
อุปฺปนฺนราโค ทสฺสนสํสคฺโค นาม.
    อญฺมญฺ อลฺลาปสลฺลาปวเสน อุปฺปนฺนราโค ปน สมุลฺลาปสํสคฺโค ๑- นาม. ภิกฺขุโน
ภิกฺขุนิยา สนฺตกํ ภิกฺขุนิยา วา ภิกฺขุสฺส สนฺตกํ คเหตฺวา ปริโภคกรณวเสน
อุปฺปนฺนราโค สมฺโภคสํสคฺโค นาม. หตฺถคฺคาหาทิวเสน อุปฺปนฺนราโค ปน
กายสํสคฺโค นาม. อรหา อิเมหิ ปญฺจหิ สํสคฺเคหิ จตูหิปิ ปริสาหิ สทฺธึ อสํสฏฺโ,
คาหมุตฺตโก เจว สํสคฺคมุตฺตโก จ. อสํสคฺคสฺส วณฺณํ ภณนฺโต อสํสคฺคกถํ กเถติ
นาม.
    วีริยารมฺภกถนฺติ เอตฺถ โย ปคฺคหิตวีริโย ปริปุณฺณกายิกเจตสิกวีริโย โหติ,
คมเน อุปฺปนฺนกิเลสํ านํ ปาปุณิตุํ น เทติ, าเน อุปฺปนฺนกิเลสํ นิสชฺชํ,
นิสชฺชาย อุปฺปนฺนกิเลสํ สยนํ ปาปุณิตุํ น เทติ, ทณฺเฑน ๒- กณฺหสปฺปํ อุปฺปีเฬตฺวา
คณฺหนฺโต วิย อมิตฺตํ คีวายํ อกฺกมนฺโต วิย จ วิจรติ, ตาทิสสฺส อารทฺธวีริยสฺส
วณฺณํ ภณนฺโต วีริยารมฺภกถํ กเถติ นาม.
    สีลกถนฺติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. สมาธีติ วิปสฺสนาปาทกา อฏฺ
สมาปตฺติโย. ปญฺาติ โลกิยโลกุตฺตราณํ. วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ.
วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณาณํ. สีลาทีนํ คุณํ ปกาเสนฺโต
สีลาทิกถํ กเถติ นาม.
    สติปฏฺานกถนฺติอาทีนิ สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติปริโยสานานิ ปุพฺเพ
วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมุลฺลปนสํสคฺโค   สี. มนฺเตน
    [๘๖] นิราสตฺตีติ นิตฺตโณฺห. วิเวกทสฺสี ผสฺเสสูติ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ
จกฺขุสมฺผสฺสาทีสุ อตฺตาทิภาววิเวกํ ปสฺสติ. ทิฏฺีสุ จ น นิยฺยตีติ ๑-
ทฺวาสฏฺิทิฏฺีสุ กายจิ ทิฏฺิยา น นิยฺยติ.
    วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจตีติ ปกติภาวํ ชหิตฺวา นฏฺเ กิสฺมิญฺจิ วตฺถุสฺมึ
น โสกํ อาปชฺชติ. วิปริณตสฺมึ วาติ วินสฺสมาเน วตฺถุมฺหิ.
    จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุํ วตฺถุํ กตฺวา จกฺขุวิญฺาณสหชาโต ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส.
เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ปุริมา จกฺขุปฺปสาทาทิวตฺถุกาว, มโนสมฺผสฺโส
หทยวตฺถุโกปิ อวตฺถุโกปิ สพฺโพ จตุภูมโก ผสฺโส. อธิวจนสมฺผสฺโสติ ปริยาเยน
เอตสฺส นามํ โหติเยว. ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา สยํ ปิฏฺิวฏฺฏกา หุตฺวา อตฺตนา ๒-
สหชาตสมฺผสฺสสฺส อธิวจนสมฺผสฺโสติ นามํ กโรนฺติ. ปฏิฆสมฺผสฺโสติ นิปฺปริยาเยน
ปน ปฏิฆสมฺผสฺโส นาม ปญฺจทฺวาริกสมฺผสฺโส. ๓- อธิวจนสมฺผสฺโส นาม
มโนทฺวาริกสมฺผสฺโส. ๔- สุขเวทนีโย ผสฺโสติ สุขเวทนาย หิโต อุปฺปาทโก ผสฺโส.
อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโย. กุสโล ผสฺโสติ เอกวีสติกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโส. อกุสโลติ
ทฺวาทสอกุสลสหชาโต ผสฺโส. อพฺยากโตติ ฉปฺปญฺาสอพฺยากตสหชาโต ผสฺโส.
กามาวจโรติ จตุปฺปญฺาสกามาวจรสหชาโต ผสฺโส. รูปาวจโรติ กุสลาทิปญฺจทส-
รูปาวจรสมฺปยุตฺโต. อรูปาวจโรติ กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวาทสอรูปาวจรสมฺปยุตฺโต.
    สุญฺโตติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน มคฺโค สุญฺโต,
เตน สหชาโต ผสฺโส สุญฺโต ผสฺโส. อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโย. อนิมิตฺโตติ
เอตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน มคฺโค อนิมิตฺโต. อปฺปณิหิโตติ
ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน มคฺโค อปฺปณิหิโต. โลกิโยติ โลโก
วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน วฏฺโฏ, ตสฺมึ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโย,
เตภูมโก ธมฺโม. โลกุตฺตโรติ โลกโต อุตฺตโร อุตฺติณฺโณติ โลกุตฺตโร, โลเก
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นียตีติ   ฉ.ม. อตฺตโน   ฉ.ม. ปญฺจทฺวาริกผสฺโส   ฉ.ม.
@มโนทฺวาริกผสฺโส
อปริยาปนฺนภาเวนปิ โลกุตฺตโร. อตฺเตน วาติ อตฺตภาเวน วา. อตฺตนิเยน วาติ
อตฺตายตฺเตน วา.
    [๘๗] ปฏิลีโนติ ราคาทีนํ ปหีนตฺตา ตโต อปคโต. อกุหโกติ อวิมฺหาปโก
ตีหิ กุหนวตฺถูหิ. อปิหาลูติ อปิหนสีโล, ปตฺถนาตณฺหาย รหิโตติ วุตฺตํ โหติ.
อมจฺฉรีติ ปญฺจมจฺเฉรวิรหิโต. อปฺปคพฺโภติ กายปาคพฺภิยาทิวิรหิโต. อเชคุจฺโฉติ
สมฺปนฺนสีลาทิตาย อเชคุจฺฉนีโย อเสจนโก มนาโป. เปสุเณยฺเย จ โน ยุโตติ
ทฺวีหิ อากาเรหิ อุปสํหริตพฺเพ ปิสุณกมฺเม อยุตฺโต.
    ราคสฺส ปหีนตฺตาติ อรหตฺตมคฺเคน ราคกิเลสสฺส ปหีนภาเวน. อสฺมิมาโน
ปหีโน โหตีติ อสฺมีติ อุณฺณติมาโน ๑- สมุจฺเฉทวเสน ปหีโน โหติ.
    ตีณิ กุหนวตฺถูนีติ ตีณิ วิมฺหาปนการณานิ. ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ
กุหนวตฺถูติอาทีสุ จีวราทีหิ นิมนฺติตสฺส ตทตฺถิกสฺเสว สโต ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย
ปฏิกฺขิปเนน เต จ คหปติเก อตฺตนิ สุปติฏฺิตสทฺโธ ๒- ตฺวา ปุน เตสํ "อโห
อยฺโย อปฺปิจฺโฉ, น กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อิจฺฉติ, สุลทฺธํ วต โน อสฺส, สเจ
อปฺปมตฺตกมฺปิ กิญฺจิ ปฏิคฺคเณฺหยฺยา"ติ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ปณีตานิ จีวราทีนิ
อุปเนนฺตานํ ตทนุคฺคหกามตํเยว อาวิกตฺวา ปฏิคฺคหเณน จ ตโต ปภูติ อปิ
สกฏภาเรหิ ๓- อุปนามนเหตุภูตํ วิมฺหาปนํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถูติ
เวทิตพฺพํ. ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต สมฺภาวนาธิปฺปาเยน กเตน อิริยาปเถน วิมฺหาปนํ
อิริยาปถสนฺนิสฺสิตํ ๔- กุหนวตฺถูติ เวทิตพฺพํ. ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมปริทีปนวาจาย ตถา ตถา วิมฺหาปนํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ
กุหนวตฺถูติ เวทิตพฺพํ.
    กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตนฺติ เอตฺถ ปจฺจยปฏิเสวนนฺติ เอวํ สงฺขาตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุนฺนติมาโน   ฉ.ม. สุปฺปติฏฺิตปสาเท   ม. อสีติสกฏภาเรหิ   ฉ.ม.
@อิริยาปถสงฺขาตํ
ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ. นิมนฺเตนฺตีติ อิธ คหปติกา "ภิกฺขํ คณฺหถา"ติ ภิกฺขู
นิมนฺเตนฺติ. อยเมว วา ปาโ. "นิมนฺเตนฺตี"ติ วา "วทนฺตี"ติ วา เกจิ ปนฺติ.
ตาทิเส นิมนฺตาเปนฺติ. นิมนฺเตนฺตีติ ปาสฺส สมฺภโว ทฏฺพฺโพ. จีวรํ ปจฺจกฺขาตีติ
จีวรํ ปฏิกฺขิปติ. เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณติ ยํ จีวรธารณํ สมโณ กโรติ, เอตํ
สารุปฺปํ อนุจฺฉวิกํ. ปาปณิกา วา นนฺตกานีติ อาปณทฺวาเร ปติตานิ อนฺตวิรหิตานิ
ปิโลติกานิ. อุจฺจินิตฺวาติ สงฺกฑฺฒิตฺวา. อุญฺฉาจริยายาติ ภิกฺขาจรเณน.
ปิณฺฑิยาโลเปนาติ ปิณฺฑํ กตฺวา ลทฺธอาโลเปน. ปูติมุตฺเตน วาติ โคมุตฺเตน วา.
โอสธํ กเรยฺยาติ เภสชฺชกิจฺจํ กเรยฺย. ตทุปาทายาติ ตโต ปฏฺาย. ธุตวาโทติ
ธุตคุณวาที. ภิยฺโย ภิยฺโย นิมนฺเตนฺตีติ อุปรูปริ นิมนฺเตนฺติ. สมฺมุขีภาวาติ
สมฺมุขีภาเวน, วิชฺชมานตายาติ อตฺโถ. ปสวตีติ ปฏิลภติ. สทฺธาย สมฺมุขีภาเวน
สกฺกา กาตุนฺติ "สทฺธาย สมฺมุขีภาวา"ติอาทิมาห. เทยฺยธมฺมา สุลภา ทกฺขิเณยฺยา
จ, สทฺธา ปน ทุลฺลภา. ปุถุชฺชนสฺส หิ สทฺธา อถาวรา, ปทวาเร ปทวาเร
นานา โหติ. เตเนวสฺส มหาโมคฺคลฺลานสทิโสปิ อคฺคสาวโก ปาฏิโภโค ภวิตุํ
อสกฺโกนฺโต อาห "ทฺวินฺนํ โข เต ๑- อาวุโส ธมฺมานํ ปาฏิโภโค โภคานญฺจ
ชีวิตสฺส จ, สทฺธาย ปน ตฺวํ ปาฏิโภโค"ติ.
    เอวํ ตุเมฺห ปุญฺเน ปริหีนา ๒- ภวิสฺสถาติ เอตฺถ ปุญฺเนาติ นิสฺสกฺกตฺเถ
กรณวจนํ. ปุญฺโต ปริหีนา ปรมฺมุขา ภวิสฺสถ. ภากุฏิกาติ มุขานํ
ปริมทฺทิตภาวทสฺสเนน ๓- ภากุฏิกรณํ, มุขสงฺโกโจติ วุตฺตํ โหติ. ภากุฏิกรณํ
สีลมสฺสาติ ภากุฏิโก, ภากุฏิกสฺส ภาโว ภากุฏิยํ. กุหนาติ วิมฺหาปนา. กุหสฺส อายนา
กุหายนา. กุหิตสฺส ภาโว กุหิตตฺตํ.
    ปาปิจฺโฉติ อสนฺตคุณทีปนกาโม. อิจฺฉาปกโตติ อิจฺฉาย อปกโต, อุปทฺทูโตติ
อตฺโถ. สมฺภาวนาธิปฺปาโยติ พหุมานชฺฌาสโย. คมนํ สณฺเปตีติ อภิกฺกมาทิคมนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เนสํ   ฉ.ม. ปริพาหิรา   สี. ปธานปริมถิตภาวทสฺสเนน, ฉ.ม.
@ปธานปุริมฏฺิตภาวทสฺสเนน
อภิสงฺขโรติ, ปาสาทิกภาวํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. ปณิธาย
คจฺฉตีติ ปตฺถนํ เปตฺวา คจฺฉติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. สมาหิโต วิย คจฺฉตีติ
อุปจารปฺปนาปตฺโต ๑- วิย คจฺฉติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
    อาปาถกชฺฌายีว โหตีติ สมฺมุขา อาคตานํ มนุสฺสานํ ฌานํ สมาปชฺชนฺโต
วิย สนฺตภาวํ ทสฺเสติ. อิริยาปถสฺสาติ จตุอิริยาปถสฺส. อาปนาติ อาทิฏฺปนา,
อาทเรน วา ปนา. ปนาติ ปนากาโร. สณฺปนาติ อภิสงฺขรณํ,
ปาสาทิกภาวกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อริยธมฺมสนฺนิสฺสิตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมปฏิพทฺธํ.
กุญฺจิกนฺติ อปาปุรณํ. ๒- มิตฺตาติ สิเนหวนฺโต. สนฺทิฏฺาติ ทิฏฺมตฺตา.
สมฺภตฺตาติ ทฬฺหมิตฺตา. อุทฺทณฺโฑติ เอโก ปติสฺสยวิเสโส.
    โกรชิกโกรชิโกติ สงฺโกจสงฺโกจโก, อติสงฺโกจโกติ วุตฺตํ โหติ.
"โกรจกโกรจโก"ติ ๓- วา ปาโ. ภากุฏิกภากุฏิโกติ อติวิย มุขสงฺโกจนสีโล.
กุหกกุหโกติ อติวิย วิมฺหาปโก. ลปกลปโกติ อติวิย สลฺลาปโก. มุขสมฺภาวิโตติ ๔-
อตฺตโน มุขวเสน อญฺเหิ สมฺภาวิโต, ๕- อปฺปิตจิตฺโตติ เอเก. สนฺตานนฺติ
กิเลสสนฺตตาย สนฺตานํ. สมาปตฺตีนนฺติ สมาปชฺชิตพฺพานํ. คมฺภีรนฺติ
นินฺนปฺปติฏฺานํ. คูฬฺหนฺติ ทสฺเสตุํ ทุกฺขํ. นิปุณนฺติ สุขุมํ. ปฏิจฺฉนฺนนฺติ
ปทตฺเถน ทุปฺปฏิวิชฺฌาธิปฺปายํ. โลกุตฺตรนฺติ ธมฺมทีปกํ. สุญฺตาปฏิสญฺุตฺตนฺติ
นิพฺพานปฏิสญฺุตฺตํ. อถ วา โลกุตฺตรสุญฺตาปฏิสญฺุตฺตนฺติ
โลกุตฺตรธมฺมภูตนิพฺพานปฏิสญฺุตฺตํ.
    กายิกํ ปาคพฺภิยนฺติ กาเย ภวํ กายิกํ. วาจสิกเจตสิเกสุปิ เอเสว นโย.
อจิตฺตีการกโตติ พหุมานกิริยารหิโต. อนุปาหนานํ จงฺกมนฺตานนฺติ อุปาหนวิรหิตานํ
จงฺกมนฺตานํ สมีเป, อนาทเร วา สามิวจนํ. สอุปาหโนติ อุปาหนารูโฬฺห หุตฺวา
จงฺกมติ. นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺตานนฺติ อกตปริจฺเฉทาย ภูมิยา จงฺกมนฺเต ปริจฺเฉทํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุปจารปฺปตฺโต   ฉ.ม. อวาปุรณํ   สี. โกรญฺชกโกติ
@ ฉ.ม. มุขสมฺภาวิโกติ   ฉ.ม. สห สมฺภาวิโก
กตฺวา วาลิกํ อากิริตฺวา อาลมฺพนํ โยเชตฺวา กตจงฺกเม นีเจปิ จงฺกเม จงฺกมนฺเต.
อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมตีติ อิฏฺกจยนสมฺปนฺเน เวทิกาปริกฺขิตฺเต อุจฺเจ จงฺกเม
จงฺกมติ. สเจ ปาการปริกฺขิตฺโต โหติ ทฺวารโกฏฺกยุตฺโต ปพฺพตนฺตรวนนฺตรคุมฺพนฺ-
ตรสฺส ๑- วา สุปฺปฏิจฺฉนฺโน, ตาทิเส จงฺกเม จงฺกมิตุํ วฏฺฏติ, อปฺปฏิจฺฉนฺเนปิ
อุปจารํ มุญฺจิตฺวา วฏฺฏติ. ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺตีติ อติสมีเป ติฏฺติ. ปุรโตปิ
ติฏฺตีติ ปุรตฺถิมโตปิ ติฏฺติ. ิตโกปิ ภณตีติ ขาณุโก วิย อโนนมิตฺวา ภณติ.
พาหาวิกฺเขปโกติ พาหุํ ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา ภณติ.
    อนุปขชฺชาติ สพฺเพสํ นิสินฺนฏฺานํ ปวิสิตฺวา. นเวปิ ภิกฺขู อาสเนน
ปฏิพาหตีติ อตฺตโน ปตฺตาสเน อนิสีทิตฺวา ปุเร วา ปจฺฉา วา ปวิสนฺโต อาสเนน
ปฏิพาหติ นาม.
    อนาปุจฺฉาปิ ๒- กฏฺ ปกฺขิปตีติ อนาปุจฺฉิตฺวา อนปโลเกตฺวา อคฺคิมฺหิ ทารุํ
ขิปติ. ทฺวารํ ปิทหตีติ ชนฺตาฆเร ปิทหติ.
    โอตรตีติ อุทกติตฺถํ ปวิสติ. นฺหายตีติ สรีรํ สิเนเหติ. อุตฺตรตีติ
อุทกติตฺถโต ตีรํ อุคฺคจฺฉติ.
    โวกฺกมฺมาปีติ อติกฺกมิตฺวาปิ. โอวรกานีติ คพฺภปฏิมณฺฑิตสยนฆรานิ. ๓-
    คูฬฺหานีติ ปฏิจฺฉนฺนานิ. ปฏิจฺฉนฺนานีติ อญฺเหิ ปฏิจฺฉาทิตานิ.
    อนชฺฌิฏฺโ วาติ เถเรหิ "ธมฺมํ ภณาหี"ติ อนาณตฺโต อนายาจิโต จ.
    ปาปธมฺโมติ ลามกธมฺโม. อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโรติ อญฺเหิ "อยํ ทุสฺสีโล"ติ
สงฺกาย สริตพฺโพ อาจาโร สํโยโค เอตสฺสาติ อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโร.
สงฺกสฺสรสมาจาโรติ สการํ สํโยคํ กตฺวาปิ ปนฺติ. ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ
ปฏิจฺฉาทิตกายวจีกมฺมนฺโต. อสฺสมโณติ น สมโณ. สมณปฏิญฺโติ "อหํ สมโณ"ติ
ปฏิชานมาโน.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปพฺพตนฺตรวนนฺตรภูมนฺตรสฺส   ฉ.ม. อนาปุจฺฉมฺปิ   ฉ.ม. คพฺเภ
@ปติฏฺิตสยนฆรานิ
อพฺรหฺมจารีติ เสฏฺจริยา วิรหิโต. พฺรหฺมจาริปฏิญฺโติ วุตฺตปฏิปกฺโข.
อนฺโตปูตีติ อพฺภนฺตเร กุสลธมฺมวิรหิตตฺตา อนฺโตปูติภาวมาปนฺโน. อวสฺสุโตติ ราเคน
ตินฺโต. กสมฺพุชาโตติ สงฺการสภาโว. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เอตฺถ ภิกฺขุ สคารโว
สปฺปติสฺโส หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน
ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมฺมิญฺชิเตน ปสาริเตน โอกฺขิตฺตจกฺขุ
อิริยาปถสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺู ชาคริยมนุยุตฺโต
สติสมฺปชญฺเน สมนฺนาคโต อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโ อารทฺธวีริโย อภิสมาจาริเกสุ
สกฺกจฺจการี ครุจิตฺตีการพหุโล วิหรติ, อยํ วุจฺจติ อาจาโร. เอวํ ตาว อาจาโร
เวทิตพฺโพ.
    โคจโร ปน ติวิโธ อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติ. ตตฺถ
กตโม อุปนิสฺสยโคจโร? ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต, ยํ อุปนิสฺสาย ๑-
อสฺสุตํ สุณาติ, สุตํ ปริโยทาเปติ, กงฺขํ วิตรติ, ทิฏฺึ อุชุํ กโรติ, จิตฺตํ
ปสาเทติ, ยสฺส วา ปน อนุสิกฺขมาโน สทฺธาย วฑฺฒติ, สีเลน, สุเตน, จาเคน, ปญฺาย
วฑฺฒติ. อยํ วุจฺจติ อุปนิสฺสยโคจโร.
    กตโม อารกฺขโคจโร? อิธ ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน โอกฺขิตฺตจกฺขุ
ยุคมตฺตทสฺสาวี สุสํวุโต คจฺฉติ, น หตฺถึ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ, น รถํ,
น ปตฺตึ, น อิตฺถึ, น ปุริสํ โอโลเกนฺโต, น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, น อโธ
โอโลเกนฺโต, น ทิสาวิทิสํ เปกฺขมาโน คจฺฉติ. อยํ วุจฺจติ อารกฺขโคจโร.
    กตโม อุปนิพนฺธโคจโร? จตฺตาโร สติปฏฺานา ยตฺถ จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "โก จ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย?
ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา"ติ, ๒- อยํ วุจฺจติ อุปนิพนฺธโคจโรติ. อิติ อิมินา จ
อาจาเรน อิมินา จ โคจเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต สมนฺนาคโต. เตนปิ วุจฺจติ
อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิสฺสาย   สํ.มหา. ๑๙/๓๗๒/๑๒๙
    อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อณุปฺปมาเณสุ อสญฺจิจฺจ อาปนฺนเสขิย-
อกุสลจิตฺตุปฺปาทาทิเภเทสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสนสีโล. สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ
ยํ กิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ สมฺมา อาทาย สิกฺขติ. เอตฺถ จ
"ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต"ติ เอตฺตาวตา จ ปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนาย ปาติโมกฺขสํวรสีลํ
ทสฺสิตํ. "อาจารโคจรสมฺปนฺโน"ติอาทิ ปน สพฺพํ ยถาปฏิปนฺนสฺส ตํ สีลํ
สมฺปชฺชติ, ตํ ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
    [๘๘] สาติเยสุ อนสฺสาวีติ สาตวตฺถูสุ กามคุเณสุ ตณฺหาสนฺถววิรหิโต. สโณฺหติ
สเณฺหหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโต. ปฏิภานวาติ ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมปฏิภาเนหิ
สมนฺนาคโต. น สทฺโธติ สามํ อธิคตธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติ. น วิรชฺชตีติ ขยา
ราคสฺส วิรตฺตตฺตา อิทานิ น วิรชฺชติ.
    เยสํ เอสา สาติยาติ เยสํ ปุคฺคลานํ สาตวตฺถูสุ กามคุเณสุ อิจฺฉา ตณฺหา.
อปฺปหีนาติ สนฺถวสมฺปยุตฺตา ตณฺหา อรหตฺตมคฺเคน อปฺปหีนา. เตสํ จกฺขุโต
รูปตณฺหา สวตีติ เอเตสํ จกฺขุทฺวารโต ปวตฺตชวนวีถิสมฺปยุตฺตา รูปารมฺมณา ตณฺหา
อุปฺปชฺชติ. ปสวตีติ ๑- โอกาสโต ยาว ภวคฺคา ธมฺมโต ยาว โคตฺรภู สวติ. สนฺทตีติ
นทีโสตํ วิย อโธมุขํ สนฺทติ. ปวตฺตตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน ปวตฺตติ.
เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย. สุกฺกปกฺเข วุตฺตวิปริยาเยน ตณฺหา อรหตฺตมคฺเคน
สุปฺปหีนา. เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา น สวติ.
    สเณฺหน กายกมฺเมน สมนฺนาคโตติ อผรุเสน มุทุนา กายกมฺเมน สมงฺคีภูโต
เอกีภูโต. วจีกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโย. สเณฺหหิ สติปฏฺาเนหีติอาทีสุ สติปฏฺานาทโย
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา. ปริยาปุณนอตฺถาทิปริปุจฺฉาโลกิยโลกุตฺตรธมฺมาธิคมวเสน
สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถา ติสฺโส ปฏิภานปฺปเภทสงฺขาตา ปญฺา ยสฺส
อตฺถิ, โส ปฏิภานวา. ตสฺส ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปฏิภายตีติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาสวตีติ
ปริยาปุณนํ อลฺลียิตฺวา าณํ ชายติ าณํ อภิมุขํ โหติ. จตฺตาโร สติปฏฺานาติ
สตฺตตึส โพธิปกฺขิยา ธมฺมา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกวเสน วุตฺตา. มคฺคผลานิ
นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรวเสน. จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ จ อภิญฺาโย วิโมกฺขนฺติกวเสน
วุตฺตาติ าตพฺพา.
    ตตฺถ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโยติ จตฺตาโร าณปฺปเภทาติ อตฺโถ. อิทฺธิวิธาทิ-
อาสวกฺขยปริโยสานานิ อธิกานิ ฉ าณานิ. ตสฺสาติ ปุคฺคลสฺส, ๑- อตฺโถ ปฏิภายตีติ
สมฺพนฺโธ. อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลํ. ตญฺหิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมียติ
ปาปุณียติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน ยํ กิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิพฺพานํ
ภาสิตตฺโถ วิปาโก กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถติ เวทิตพฺพา, ตํ อตฺถํ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส โส อตฺโถ ปเภทโต าโต ปากโฏ โหติ. ธมฺโมติ สงฺเขปโต
ปจฺจโย. โส หิ ยสฺมา ตนฺตํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ
วุจฺจติ. ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ
อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ เวทิตพฺพา, ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส โส
ธมฺโม ปเภทโต าโต ปากโฏ โหติ, ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ
อพฺยภิจารี โวหาโร, ตสฺส อภิลาเป ภาสเน อุทีรเณ ตํ ลปิตํ ภาสิตํ อุทีริตํ
สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สา นิรุตฺติ าตา ปากฏา
โหติ.
    เอตฺถ อตฺเถ าเต อตฺโถ ปฏิภายตีติ อิทานิ ตสฺส สทฺทํ อาหริตฺวา
วุตฺตปฺปเภเท อตฺเถ ปากฏีภูเต วุตฺตปฺปเภโท อตฺโถ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิภายติ
าณาภิมุโข โหติ. ธมฺเม าเต ธมฺโม ปฏิภายตีติ วุตฺตปฺปเภเท ธมฺเม ปากฏีภูเต
วุตฺตปฺปเภโท ธมฺโม ปฏิภายติ. นิรุตฺติยา าตาย นิรุตฺติ ปฏิภายตีติ
วุตฺตปฺปเภทาย นิรุตฺติยา ปากฏาย วุตฺตปฺปเภทา นิรุตฺติ ปฏิภายติ. อิเมสุ ตีสุ
าเณสุ าณนฺติ
@เชิงอรรถ:  สี. ปทสฺส, ฉ.ม. ปรสฺส
อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ อิเมสุ ตีสุ สพฺพตฺถกาณมารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส เตสุ
ตีสุ าเณสุ ปเภทคตํ าณํ, ยถาวุตฺเตสุ วา เตสุ ตีสุ าเณสุ โคจรกิจฺจาทิวเสน
วิตฺถารคตํ ๑- าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทายาติ อิมาย
วุตฺตปฺปการาย ยถาวุตฺตวิตฺถารปญฺาย อุเปโต โหติ. โส วุจฺจติ ปฏิภานวาติ
นิคเมนฺโต อาห. ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถีติ ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนํ. ตํ หิ
อุคฺคณฺหนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ยสฺส ปุคฺคลสฺส เอวรูปา ปริยตฺติ นตฺถิ.
ปริปุจฺฉา นตฺถีติ ปริปุจฺฉา นาม ปาฬิอฏฺกถาทีสุ คณฺิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา.
อุคฺคหิตปาฬิอาทีสุ หิ อตฺถํ กเถนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. อธิคโม
นตฺถีติ อธิคโม นาม อรหตฺตปฺปตฺติ. อรหตฺตํ หิ ปตฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา
โหนฺติ. ยสฺส วุตฺตปฺปการา ติวิธา สมฺปตฺติ นตฺถิ. กึ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ
เกน การเณน ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปเภทคตํ าณํ อุปฏฺหิสฺสติ.
    สามนฺติ สยเมว. สยมภิญฺาตนฺติ สยเมว เตน าเณน อวคมิตํ. อตฺตปจฺจกฺขํ
ธมฺมนฺติ อตฺตนา ปฏิวิชฺฌิตํ ปจฺจเวกฺขิตํ ธมฺมํ. น กสฺสจิ สทฺทหตีติ
อตฺตปจฺจกฺขตาย ปเรสํ น สทฺทหติ, สทฺธาย น คจฺฉติ. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทิกํ
ทฺวาทสปทิกปจฺจยาการทสฺสนวเสน วุตฺตํ. อวิชฺชานิโรธาติอาทโย สํสารนิวตฺตึ สนฺธาย
วุตฺตา. อิทํ ทุกฺขนฺติอาทโย สจฺจานํ ทสฺสนวเสน. ๒- อิเม อาสวาติอาทโย อปเรน
ปริยาเยน กิเลสวเสน ปจฺจยทสฺสนวเสน. อิเม ธมฺมา อภิญฺเยฺยาติอาทโย
อภิญฺเยฺยปริญฺเยฺยปหาตพฺพภาเวตพฺพสจฺฉิกาตพฺพธมฺมานํ ทสฺสนวเสน. ฉนฺนํ
ผสฺสายตนานนฺติอาทโย ผสฺสายตนานํ อุปฺปตฺติญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ
อาทีนวญฺจ ๓- นิสฺสรณญฺจ ทสฺสนวเสน. ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ปญฺจวีสติวิเธน
อุทยญฺจ วยญฺจ, เตสุ ฉนฺทราควเสน อสฺสาทญฺจ, เตสํ วิปริณามํ อาทีนวญฺจ,
นิสฺสรณสงฺขาตํ นิพฺพานญฺจ. จตุนฺนํ มหาภูตานํ อวิชฺชาทิสมุทยญฺจ,
อวิชฺชาทินิโรเธ
@เชิงอรรถ:  ม. วิตฺถารโต   ฉ.ม....อาทิ สจฺจทสฺสนวเสน   ฉ.ม. อุปฺปทฺทวญฺจ
อตฺถงฺคมญฺจ เอวมาทิทสฺสนวเสน วุตฺตา. เอเต ธมฺมา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยน
เวทิตพฺพา.
    อมโตคธนฺติ นตฺถิ เอตสฺส มรณสงฺขาตํ มตนฺติ อมตํ. กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา
อคทนฺติปิ อมตํ. ตสฺมึ นินฺนตาย อมโตคธํ. อมตปรายนนฺติ วุตฺตปฺปการํ อมตํ
ปรํ อยนํ คติ ปติฏฺา อสฺสาติ อมตปรายนํ. อมตปริโยสานนฺติ ตํ อมตํ สํสารสฺส
นิฏฺาภูตตฺตา ปริโยสานมสฺสาติ อมตปริโยสานํ.
    [๘๙] ลาภกมฺยา น สิกฺขตีติ ลาภปตฺถนาย สุตฺตนฺตาทีสุ  ๑- น สิกฺขติ.
อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย, รเส จ ๒- นานุคิชฺฌตีติ วิโรธาภาเวน จ อวิรุทฺโธ หุตฺวา
ตณฺหาย มูลรสาทีสุ เคธํ นาปชฺชติ.
    เกน นุ โขติ ลาภปตฺถนาย การณจินฺตเน ปิหสฺส ปริเยสเน นิปาโต.
ลาภาภินิพฺพตฺติยาติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ วิเสเสน อุปฺปตฺติยา. ลาภํ ปริปาเจนฺโตติ
ปจฺจยํ ๓- ปริปาจยนฺโต.
    อตฺตทมถายาติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาย ปญฺาย อตฺตโน ทมนตฺถาย.
อตฺตสมตฺถายาติ สมาธิสมฺปยุตฺตาย ปญฺาย อตฺตโน สมาธานตฺถาย.
อตฺตปรินิพฺพาปนตฺถายาติ ทุวิเธนาปิ าเณน อตฺตโน อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย.
วุตฺตเญฺหตํ "อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข อาวุโส ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี"ติ. ๔-
อปฺปิจฺฉํเยว นิสฺสายาติ เอตฺถ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ อธิคมอปฺปิจฺโฉ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ
ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉติ จตฺตาโร อปฺปิจฺฉา, เตสํ นานตฺตํ เหฏฺา วิตฺถาริตํ เอว, ตํ
อปฺปิจฺฉํ อลฺลียิตฺวา. สนฺตุฏฺึเยวาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ จ ติวิธสนฺโตสํ
อลฺลียิตฺวา, เตสํ วิภาโค เหฏฺา วิตฺถาริโตเยว. สลฺเลขํเยวาติ กิเลสเลขนํ.
อิทมตฺถิตํเยวาติ อิเมหิ กุสลธมฺเมหิ อตฺถิ อิทมตฺถิ, ตสฺส ภาโว อิทมตฺถิตา, ตํ
อิทมตฺถิตํเยว นิสฺสาย อลฺลียิตฺวา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุตฺตนฺตาทีนิ   ฉ.ม. รเสสุ   ฉ.ม. ปจฺจเย   ม.มู. ๑๒/๒๕๙/๒๒๑
    รโสติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. มูลรโสติ ยํ กิญฺจิ มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺตรโส.
ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโย. อมฺพิลนฺติ ตกฺกมฺพิลาทิ. มธุรนฺติ เอกนฺตโต
โคสปฺปิอาทิ. มธุ ปน กสาวยุตฺตํ จิรนิกฺขิตฺตํ กสาวํ โหติ, ผาณิตํ ขาริยุตฺตํ
จิรนิกฺขิตฺตํ ขาริยํ โหติ. สปฺปิ ปน จิรนิกฺขิตฺตํ วณฺณคนฺธํ ชหนฺตมฺปิ รสํ น
ชหตีติ ตเทว เอกนฺตมธุรํ. ติตฺตกนฺติ นิมฺพปณฺณาทิ. กฏุกนฺติ สิงฺคิเวรมริจาทิ.
โลณิกนฺติ สามุทฺทิกโลณาทิ. ขาริกนฺติ วาติงฺคณกฬีราทิ. ๑- ลมฺพิกนฺติ
ปทรามลกกปิฏฺสาลวาทิ. ๒- กสาวนฺติ หรีตกาทิ. อิเม สพฺเพปิ รสา วตฺถุวเสน วุตฺตา.
ตํตํวตฺถุโก ปเนตฺถ รโส จ อมฺพิลาทีหิ ๓- นาเมหิ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. สาทูติ
อิฏฺรโส. อสาทูติ อนิฏฺรโส. อิมินาปิ ปททฺวเยน สพฺโพปิ รโส ปริยาทินฺโน.
สีตนฺติ สีตรโส. อุณฺหนฺติ อุณฺหรโส. เอวมยํ ๔- มูลรสาทินา เภเทน ภินฺโนปิ รโส
ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยว. สพฺโพปิ เอส ๕- ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ, ชิวฺหาวิญฺาณสฺส
วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานีติ เอเต
สมณพฺราหฺมณา ปสาทชิวฺหคฺเคน อุตฺตมรสานิ. ปริเยสนฺตาติ คเวสมานา. อาหิณฺฑนฺตีติ
ตตฺถ  ตตฺถ วิจรนฺติ. เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺตีติ ตกฺกาทิอมฺพิลํ
ลทฺธา อนมฺพิลํ คเวสนฺติ. เอวํ สพฺพํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา โยชิตํ.
    ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรตีติ ปฏิสงฺขานปญฺาย ๖- ชานิตฺวา อุปาเยน
อาหารํ อาหาเรติ. อิทานิ อุปายํ ทสฺเสตุํ "เนว ทวายา"ติอาทิ วุตฺตํ.
    ตตฺถ เนว ทวายาติ ทวตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นฏลงฺฆกาทโย ทวตฺถาย
อาหาเรนฺติ นาม. ยญฺหิ โภชนํ ภุตฺตสฺส นจฺจคีตกพฺพสิโลกสงฺขาโต ทโว
อติเรกตเรน ปฏิภาติ, ตํ โภชนํ อธมฺเมน วิสเมน ปริเยสิตฺวา เต อาหาเรนฺติ.
อยมฺปน ภิกฺขุ น เอวมาหาเรติ.
@เชิงอรรถ:  สี. วาติงฺคนกมฺปิลฺลกาทิ   สี. ลปิลนฺติ ปีลวกปิฏฺสาลวาทิ   ฉ.ม.
@อมฺพิลาทีนิ   ม. เอวมสฺส   ฉ.ม. เหส   ม. ปฏิสงฺขาย ปญฺาย
    น มทายาติ มานมทปุริสมทานํ วฑฺฒนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ
ราชราชมหามตฺตา มทตฺถาย อาหาเรนฺติ นาม. เต หิ อตฺตโน มานมทปุริสมทานํ
วฑฺฒนตฺถาย ปิณฺฑรสโภชนาทีนิ ปณีตโภชนานิ ภุญฺชนฺติ. อยมฺปน ภิกฺขุ เอวํ
นาหาเรติ.
    น มณฺฑนายาติ สรีรมณฺฑนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ รูปูปชีวินิโย
มาตุคามา อนฺเตปุริกาทโย จ สปฺปิผาณิตาทีนิ ปิวนฺติ, สินิทฺธมุทุมทฺทวโภชนํ
อาหาเรนฺติ. เอวํ โน องฺคุลฏฺ๑- สุสณฺิตา ภวิสฺสติ, สรีเร ฉวิวณฺโณ ปสนฺโน
ภวิสฺสตีติ. อยมฺปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติ.
    น วิภูสนายาติ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นิพฺพทฺธมลฺลมุฏฺิก-
มลฺลเจตกาทโย ๒- สุสินิทฺเธหิ มจฺฉมํสาทีหิ สรีรํ ปีเณนฺติ "เอวํ โน มํสํ อุสฺสทํ
ภวิสฺสติ ปหารสหนตฺถายา"ติ. อยมฺปน ภิกฺขุ เอวํ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น
อาหาเรติ.
    ยาวเทวาติ อาหาราหรณปฺปโยชนสฺส ปริจฺเฉทนิยมทสฺสนํ. อิมสฺส กายสฺส
ิติยาติ อิมสฺส จาตุมฺมหาภูติกสฺส กรชกายสฺส ปนตฺถาย อาหาเรติ, อิทมสฺส
อาหาราหรเณ ปโยชนนฺติ อตฺโถ. ยาปนายาติ ชีวิตินฺทฺริยยาปนตฺถาย อาหาเรติ.
วิหึสุปรติยาติ วิหึสา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกขุทฺทา, ๓- ตสฺสา อุปรติยา
วูปสมนตฺถาย อาหาเรติ. พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ พฺรหฺมจริยํ นาม ติสฺโส สิกฺขา
สกลํ สาสนํ, ตสฺส อนุคฺคหณตฺถาย อาหาเรติ.
    อิตีติ อุปายนิทสฺสนํ, อิมินา อุปาเยนาติ อตฺโถ. ปุราณญฺจ เวทนํ
ปฏิหงฺขามีติ ปุราณเวทนา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตํ ปฏิหนิสฺสามีติ
อาหาเรติ. นวญฺจ เวทนํ  น อุปฺปาเทสฺสามีติ นวเวทนา นาม อติภุตฺตปจฺจเยน
@เชิงอรรถ:  ม. องฺคสนฺธิ, ฉ. องฺคลฏฺ ฉ.ม. นิพฺพุทฺธ...   สี. ขุทา
อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ อาหาเรติ. อถ วา นวเวทนา นาม
ภุตฺตปจฺจยา ๑- อุปฺปชฺชนกเวทนา, ๒- ตสฺสา อนุปฺปนฺนาย อนุปฺปชฺชนตฺถเมว
อาหาเรติ.
    ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ ยาปนา จ เม ภวิสฺสติ. อนวชฺชตา จาติ เอตฺถ อตฺถิ
สาวชฺชํ, อตฺถิ อนวชฺชํ. ตตฺถ อธมฺมิกปริเยสนา อธมฺมิกปฏิคฺคหณํ อธมฺเมน
ปริโภโคติ อิทํ สาวชฺชํ นาม. ธมฺเมน ปน ปริเยสิตฺวา ธมฺเมน ปฏิคฺคเหตฺวา
ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนํ อนวชฺชํ นาม. เอกจฺโจ อนวชฺชํเยว ๓- สาวชฺชํ กโรติ,
"ลทฺธํ เม"ติ กตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ ภุญฺชติ, ตํ ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อุทฺธํ-
วิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ กิลมติ, สกลวิหาเร ภิกฺขู ตสฺส สรีรปฏิชคฺคนเภสชฺช-
ปริเยสนาทีสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺติ, "กิมิทนฺ"ติ วุตฺเต "อสุกสฺส นาม อุทรํ
อุทฺธุมาตนฺ"ติอาทึ วทนฺติ. "เอส นิจฺจกาลมฺปิ เอวํ ปกติโกเยว, อตฺตโน
กุจฺฉิปฺปมาณํ นาม น ชานาตี"ติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ. อยํ อนวชฺชํเยว สาวชฺชํ กโรติ
นาม. เอวํ อกตฺวา "อนวชฺชตา จ เม ภวิสฺสตี"ติ อาหาเรติ.
    ผาสุวิหาโร จาติ เอตฺถปิ อตฺถิ ผาสุวิหาโร, อตฺถิ น ผาสุวิหาโร. ตตฺถ
อาหรหตฺถโก อลํสาฏโก ตตฺรวฏฺฏโก กากมาสโก ภุตฺตวมิตโกติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ
พฺราหฺมณานํ โภชนํ น ผาสุวิหาโร นาม. เอเตสุ หิ อาหรหตฺถโก นาม พหุํ
ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย อุฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต "อาหร หตฺถนฺ"ติ วทติ. อลํสาฏโก
นาม อจฺจุทฺธุมาตกุจฺฉิตาย อุฏฺิโตปิ สาฏกํ นิวาเสตุํ น สกฺโกติ. ตตฺรวฏฺฏโก
นาม อุฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต ตเตฺรว ปริวตฺตติ. กากมาสโก นาม ยถา กาเกหิ
อามสิตุํ สกฺกา โหติ, ๔- เอวํ ยาว มุขทฺวารา อาหาเรติ. ภุตฺตวมิตโก นาม
มุเขน สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ตเตฺรว วมติ. เอวํ อกตฺวา "ผาสุวิหาโร จ เม
ภวิสฺสตี"ติ อาหาเรติ. ผาสุวิหาโร นาม จตูหิ ปญฺจหิ อาโลเปหิ อูนูทรตา.
เอตฺตกํ หิ ภุญฺชิตฺวา ปานียํ ปิวโต จตฺตาโร อิริยาปถา สุเขน ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา
ธมฺมเสนาปติ เอวมาห:-
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. ภุตฺตปจฺจเยน   ฉ.ม. น อุปฺปชฺชนกเวทนา   ฉ. อนวชฺเชเยว. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. สกฺโกติ
          "จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป   อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
          อลํ ผาสุวิหาราย         ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๑-
    อิมสฺมึ ปน าเน องฺคานิ สโมธาเนตพฺพานิ. เนว ทวายาติ หิ เอกํ
องฺคํ, น มทายาติ เอกํ, น มณฺฑนายาติ เอกํ, น วิภูสนายาติ เอกํ, ยาวเทว
อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนายาติ เอกํ, วิหึสุปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ
เอกํ, อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ เอกํ,
ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ เอกํ องฺคํ, อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ อยเมตฺถ
โภชนานิสํโส.
    มหาสิวตฺเถโร ปนาห "เหฏฺา จตฺตาริ องฺคานิ ปฏิกฺเขโป นาม, อุปริ
ปน อฏฺ องฺคานิ สโมธาเนตพฺพานี"ติ. ตตฺถ ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยาติ
เอกํ องฺคํ, ยาปนายาติ เอกํ, วิหึสุปรติยาติ เอกํ, พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ เอกํ,
อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามีติ เอกํ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ
เอกํ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ เอกํ, อนวชฺชตา จาติ เอกํ, ผาสุวิหาโร ปน
โภชนานิสํโสติ. เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตมาหารํ อาหาเรติ.
    [๙๐] อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต. สโตติ กายานุปสฺสนาทิสติยุตฺโต.
    อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโตติ เอตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขาธมฺโม นาม
โกติ? าณาทโย. "าณนฺ"ติ วุตฺเต กิริยโต จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺตานิ ลพฺภนฺติ,
"สตตวิหาโร"ติ ๒- วุตฺเต อฏฺ มหาจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ, "รชฺชนทุสฺสนํ นตฺถี"ติ
วุตฺเต ทส จิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. โสมนสฺสํ อาเสวนวเสน ลพฺภติ. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ
การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวา.
@เชิงอรรถ:  ขุ.เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕   สี. สนฺตวิหาโรติ
โปราณา ปนาหุ:- จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา, จิตฺตมฺปิ รูปํ ๑- น ปสฺสติ
อจกฺขุกตฺตา. ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน ปน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน ปสฺสติ. อีทิเสสุ
ปน าเนสุ "ธนุนา วิชฺฌตี"ติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา นาม โหติ. ตสฺมา
จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถติ.
    เนว สุมโน โหตีติ โลภุปฺปตฺติวเสน ฉนฺทราคุปฺปตฺติวเสน ๑- โสมนสฺโส น
โหติ. น ทุมฺมโนติ ปฏิฆุปฺปตฺติวเสน ทุฏฺจิตฺโต น โหติ. อุเปกฺขโก โหตีติ
อุปปตฺติโต อิกฺขโก โหติ, อปกฺขปติโต หุตฺวา อิริยาปถํ ปวตฺเตติ. สโต สมฺปชาโนติ
สติมา าณสมฺปนฺโน. มนาปํ นาภิคิชฺฌตีติ มนวฑฺฒนกํ อิฏฺารมฺมณํ นาภิคิชฺฌติ
น ปตฺเถติ. นาภิหํสตีติ น ตุสฺสติ. น ราคํ ชเนตีติ ตตฺถ ตตฺถ รญฺชนํ น
อุปฺปาเทติ. ตสฺส ิโตว กาโย โหตีติ ตสฺส ขีณาสวสฺส จกฺขฺวาทิกาโย
กมฺปารหิตตฺตา ิโต นิจฺจโล โหติ. อมนาปนฺติ อนิฏฺารมฺมณํ. น มงฺกุ โหตีติ
โทมนสฺสิโต น โหติ. อปฺปติฏฺิตจิตฺโตติ โกธวเสน ิตมโน น โหติ. อลีนมนโสติ
อลีนจิตฺโต. อพฺยาปนฺนเจตโสติ พฺยาปาทรหิตจิตฺโต.
    รชนีเย น รชฺชตีติ รชนียสฺมึ วตฺถุสฺมึ น ราคํ อุปฺปาเทติ. โทสนีเย ๒-
น ทุสฺสตีติ โทสุปฺปาเท วตฺถุสฺมึ น โทสํ อุปฺปาเทติ. โมหนีเย น มุยฺหตีติ
โมหนียสฺมึ วตฺถุสฺมึ น โมหํ อุปฺปาเทติ. โกปนีเย น กุปฺปตีติ โกปนียสฺมึ
วตฺถุสฺมึ น จลติ. มทนีเย น มชฺชตีติ มทนียสฺมึ วตฺถุสฺมึ น สํสีทติ. กิเลสนีเย น
กิลิสฺสตีติ อุปตปนียสฺมึ วตฺถุสฺมึ น อุปตปฺปติ. ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺโตติ รูปารมฺมเณ
จกฺขุวิญฺาเณน ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺโต. สุเต สุตมตฺโตติ สทฺทายตเน โสตวิญฺาเณน
สุเต สุตมตฺโต. มุเต มุตมตฺโตติ ฆานชิวฺหากายวิญฺาเณน ปาปุณิตฺวา คหิเต
คหิตมตฺโต. วิญฺาเต วิญฺาตมตฺโตติ มโนวิญฺาเณน าเต าตมตฺโต. ทิฏฺเ
น ลิมฺปตีติ จกฺขุวิญฺาเณน ทิฏฺเ รูปารมฺมเณ ตณฺหาทิฏฺิเลเปน น ลิมฺปติ.
ทิฏฺเ อนูปโยติ รูปารมฺมเณ นิตฺตโณฺหว โหติ. อนปาโยติ อปทุฏฺจิตฺโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ทุสฺสนีเย
    สํวิชฺชตีติ อุปลพฺภติ. ๑- ปสฺสตีติ โอโลเกติ. ฉนฺทราโคติ สิเนโห. รูปารามนฺติ
รูปํ อารามํ อสฺสาติ รูปารามํ. รูปรตนฺติ รูเป รตํ. รูปสมฺมุทิตนฺติ รูเป
สนฺตุฏฺี.
    ทนฺตํ นยนฺติ สมิตินฺติ อุยฺยานกีฬามณฺฑลาทีสุ หิ ๒- มหาชนมชฺฌํ คจฺฉนฺตา
ทนฺตเมว โคณชาตึ วา อสฺสชาตึ วา ยาเน โยเชตฺวา นยนฺติ. ราชาติ ตถารูปาเนว
านานิ คจฺฉนฺโต ราชาปิ ทนฺตเมว อภิรุหติ. มนุสฺเสสูติ มนุสฺเสสุปิ จตูหิ
อริยมคฺเคหิ ทนฺโต นิพฺพิเสวโนว เสฏฺโ โหติ. ๓- โยติวากฺยนฺติ โย เอวรูปํ
อติกฺกมวจนํ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมานมฺปิ ติติกฺขติ น ปฏิปฺผรติ ๔- น วิหญฺติ,
เอวรูโป ทนฺโต เสฏฺโติ อตฺโถ.
    อสฺสตราติ วฬวาย คทฺรเภน ชาตา. อาชานียาติ ยํ อสฺสทมฺมสารถิ การณํ
กาเรติ, ตสฺส ขิปฺปํ ชานนสมตฺถา. สินฺธวาติ สินฺธวรฏฺเ ชาตา อสฺสา. มหานาคาติ
กุญฺชรสงฺขาตา มหาหตฺถิโน. อตฺตทนฺโตติ เอเต อสฺสตรา วา อาชานียา วา
สินฺธวา วา กุญฺชรา วา ทนฺตา วรา, น อทนฺตา. ๕- โย ปน จตุมคฺคสงฺขาเตน
อตฺตทนฺเตน ทนฺตตาย อตฺตทนฺโต นิพฺพิเสวโน, อยํ ตโตปิ วรํ, สพฺเพหิปิ เอเตหิ
อุตฺตริตโรติ อตฺโถ.
    น หิ เอเตหิ ยาเนหีติ ยานิ เอตานิ หตฺถิยานาทีนิ ยานานิ, น หิ
เอเตหิ ยาเนหิ โกจิ ปุคฺคโล สุปินนฺเตนาปิ อคตปุพฺพตฺตา "อคตนฺ"ติ สงฺขคตํ ๖-
นิพฺพานทิสํ, ตํ านํ คจฺเฉยฺย. ยถา ปุพฺพภาเค อินฺทฺริยทเมน ทนฺเตน อปรภาเค
อริยมคฺคภาวนาย สุทนฺเตน ทนฺโต นิพฺพิเสวโน สปฺปญฺโ ปุคฺคโล ตํ อคตปุพฺพํ
ทิสํ คจฺฉติ, ทนฺตภูมึ ปาปุณาติ. ตสฺมา อตฺตทมนเมว วรนฺติ อตฺโถ.
    วิธาสุ น วิกมฺปนฺตีติ เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติอาทีสุ มานวิธาสุ น จลนฺติ
น ปเวธนฺติ. ๗- วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวาติ ปุนพฺภวปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ลพฺภติ   ฉ.ม. หิสทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ปฏิปฺผนฺทติ   ธ.อ. ๒/๕๐   ฉ.ม. สงฺขาตํ   ม. เวเธนฺติ
สุฏฺุ มุตฺตา มุญฺจิตฺวา ิตา. ทนฺตภูมึ อนุปฺปตฺตาติ เอกนฺตทมนํ อรหตฺตผลภูมึ
ปาปุณิตฺวา ิตา. เต โลเก วิชิตาวิโนติ เต อรหนฺโต สตฺตโลเก วิชิตวิชยา
วิชิตวนฺโต นาม โหนฺติ.
    ยสฺมา จ ภาวิตินฺทฺริโย นิพฺภโย นิพฺพิกาโร ทนฺโต โหติ, ตสฺมา ตมตฺถํ
ทสฺเสนฺโต "ยสฺสินฺทฺริยานี"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- ยสฺส จกฺขฺวาทีนิ
ฉฬินฺทฺริยานิ โคจรภาวนาย อนิจฺจาทิติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วาสนาภาวนาย
สติสมฺปชญฺคนฺธํ ๑- คาหาเปตฺวา  จ ภาวิตานิ, ตานิ จ โข อชฺฌตฺตโคจรภาวนาย,
เอวํ ปน พหิทฺธา จ สพฺพโลเกติ ยตฺถ ยตฺถ อินฺทฺริยานํ เวกลฺลตา เวกลฺลโต วา
สมฺภโว, ตตฺถ นาภิชฺฌาทิวเสน ภาวิตานีติ เอวํ นิพฺพิชฺฌ ตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา อิมํ
ปรญฺจ โลกํ สกปรสนฺตตึ ขนฺธโลกํ ๒- ทนฺตมรณํ มริตุกาโม กาลํ กงฺขติ,
ชีวิตกฺขยกาลํ อาคเมติ ปฏิมาเนติ, น ภายติ มรณสฺส. ยถาห:-
          "มรเณ เม ภยํ นตฺถิ     นิกนฺติ นตฺถิ ชีวิเต ๓-
          นาภินนฺทามิ ๔- มรณํ     นาภินนฺทามิ ชีวิตํ
          กาลญฺจ ปฏิมาเนมิ       นิพฺพิสํ ภตโก ยถา"ติ. ๕-
    ภาวิโต ส ทนฺโตติ เอวํ ภาวิตินฺทฺริโย โส ทนฺโต.
    [๙๑] นิสฺสยตาติ ๖- ตณฺหาทิฏฺินิสฺสยา. ตฺวา ธมฺมนฺติ อนิจฺจาทีหิ อากาเรหิ
ธมฺมํ ชานิตฺวา. อนิสฺสิโตติ เอวํ เตหิ นิสฺสเยหิ อนิสฺสิโต. เตน อญฺตฺร
ธมฺมาณา นตฺถิ นิสฺสยานํ อภาโวติ ทีเปติ. ภวาย วิภวาย วาติ สสฺสตาย
อุจฺเฉทาย วา. อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโน.
    [๙๒] ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ ตํ เอวรูปํ เอเกกคาถาย วุตฺตํ อุปสนฺโตติ
@เชิงอรรถ:  ม....คพฺภํ   ฉ.ม. สกสนฺตติขนฺธโลกํ ปรสนฺตติขนฺธโลกญฺจ   ขุ.เถร. ๒๖/๒๐/๒๖๓
@ ฉ.ม. นาภิกงฺขามิ   ขุ.เถร. ๒๖/๖๐๖,๖๘๕/๓๕๖,๓๖๕   ม. นิสฺสยนาติ
กเถมิ. อตรี โส วิสตฺติกนฺติ โส อิมํ วิสตาทิภาเวน วิสตฺติกาสงฺขาตํ มหาตณฺหํ
อตริ.
    อตฺตโน ทิฏฺิยา ราโค อภิชฺฌากายคนฺโถติ สยํ คหิตาย ทิฏฺิยา รญฺชนสงฺขาโต
ราโค อภิชฺฌากายคนฺโถ. ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโยติ ปเรสํ วาทปฏิวาเทสุ
โกโป จ อตุฏฺากาโร จ พฺยาปาโท กายคนฺโถ. อตฺตโน สีลํ วา วตํ
วาติ สยํ คหิตํ เมถุนวิรติสงฺขาตํ สีลํ วา โควตาทิวตํ วา. สีลพฺพตํ วาติ
ตทุภยํ วา. ปรามสตีติ ๑- อิมินา สุทฺธีติอาทิวเสน ปรโต อามสติ. อตฺตโน ทิฏฺิ
อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ สยํ คหิตทิฏฺึ "อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺ"ติ ๒-
อโยนิโส อภินิเวโส อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺตีติ ตสฺส
ขีณาสวสฺส เทฺว ทิฏฺิคนฺถา โสตาปตฺติมคฺเคน น สนฺติ. พฺยาปาโท กายคนฺโถ
อนาคามิมคฺเคน. อภิชฺฌากายคนฺโถ อรหตฺตมคฺเคน.
    [๙๓] อิทานิ ตเมว อุปสนฺตํ ปสํสนฺโต อาห "น ตสฺส ปุตฺตา"ติ เอวมาทึ.
ตตฺถ ปุตฺตา อตฺรชาทโย จตฺตาโร. เอตฺถ จ ปุตฺตปริคฺคหาทโย ปุตฺตาทินาเมน
วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เต หิสฺส น วิชฺชนฺติ, เตสํ วา อภาเวน ปุตฺตาทโย น
วิชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ๓- อตฺตาติ "อตฺตา อตฺถี"ติ คหิตา สสฺสตทิฏฺิ นตฺถิ.
นิรตฺตาติ "อุจฺฉิชฺชตี"ติ คหิตา อุจฺเฉททิฏฺิ นตฺถิ. ๓-
    คหิตํ ๓- นตฺถีติ คเหตพฺพํ นตฺถิ. มุญฺจิตพฺพํ นตฺถีติ โมเจตพฺพํ นตฺถิ. ยสฺส
นตฺถิ คหิตนฺติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ตณฺหาทิฏฺิวเสน คหิตํ น วิชฺชติ. ตสฺส นตฺถิ
มุญฺจิตพฺพนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส มุญฺจิตพฺพํ น วิชฺชติ. คหณมุญฺจนํ
สมติกฺกนฺโตติ ๔- คหณญฺจ โมจนญฺจ วีติวตฺโต. วุฑฺฒิปริหานิวีติวตฺโตติ วุฑฺฒิญฺจ
หานิญฺจ อติกฺกนฺโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปรามาโสติ   ขุ.อุ. ๒๕/๕๔/๑๘๗, ม.อุ. ๑๔/๒๗,๓๐๑/๒๒,๒๗๔
@ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. คาหมุญฺจนสมติกฺกนฺโตติ
    [๙๔] เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณาติ เยน ตํ ราคาทินา
วชฺเชน ปุถุชฺชนา สพฺเพปิ เทวมนุสฺสา อิโตว พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณา จ
รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา วเทยฺยุํ. ตํ ตสฺส อปุเรกฺขตนฺติ ๑- ตํ ราคาทิวชฺชํ
ตสฺส อรหโต อปุเรกฺขตํ. ตสฺมา วาเทสุ เนชตีติ ตํการณา นินฺทาวจเนสุ น
กมฺปติ.
    เนชตีติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. น อิญฺชตีติ จลนํ น กโรติ. น จลตีติ
น ตตฺถ นมติ. น เวธตีติ กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย น ผนฺทติ. น ปเวธตีติ
น กมฺปติ. น สมฺปเวธตีติ น ปริวตฺตติ.
    [๙๕] น อุสฺเสสุ วทเตติ วิสิฏฺเสุ อตฺตานํ อนฺโตกตฺวา "อหํ วิสิฏฺโ"ติ
อติมานวเสน น วทติ. เอส นโย อิตเรสุ ทฺวีสุ. กปฺปํ เนติ อกปฺปิโยติ โส
เอวรูโป ทุวิธมฺปิ กปฺปํ น เอติ. กสฺมา? ยสฺมา อกปฺปิโย, ปหีนกปฺโปติ วุตฺตํ
โหติ. อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโนว.
    [๙๖] สกนฺติ มยฺหนฺติ ปริคฺคหิตํ. อสตา จ น โสจตีติ อวิชฺชมานาทินา
จ อสตา น โสจติ. ธมฺเมสุ จ น คจฺฉตีติ สพฺพธมฺเมสุ ฉนฺทาทิวเสน น
คจฺฉติ. ส เว สนฺโตติ วุจฺจตีติ โส เอวรูโป นรุตฺตโม "สนฺโต"ติ วุจฺจติ.
อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโนว. อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
เทสนาปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตานํ อรหตฺตปฺปตฺติ อโหสิ, โสตาปนฺนาทีนํ คณนา
นตฺถีติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
                   ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              ทสมํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อปุรกฺขตนฺติ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๓๑๓-๓๕๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=7251&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=7251&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=374              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=4612              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=5001              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=5001              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]