ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                             ขุทฺทกนิกาย
                          มหานิทฺเทสฏฺฐกถา
                           ----------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                   คนฺถารมฺภกถา ๑-
             อวิชฺชาลงฺคึ ฆาเตนฺโต    นนฺทิราคญฺจ มูลโต
             ภาเวนฺตฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ     ผุสิ โย อมตํ ปทํ.
             ปาปุณิตฺวา ชิโน โพธึ     มิคทายํ วิคาหิย
             ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา     เถรํ โกณฺฑญฺญมาทิโต.
             อฏฺฐารสนฺนํ โกฏีนํ       โพเธสิ ตาปโส ๒- ตหึ
             วนฺเทหํ สิรสา ตญฺจ      สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
             ตถา ธมฺมุตฺตมญฺเจว      สํฆญฺจาปิ อนุตฺตรํ
             สงฺขิตฺเตน หิ ยํ ๓- วุตฺตํ  ธมฺมจกฺกํ วิภาคโส.
             สาริปุตฺโต มหาปญฺโญ     สตฺถุกปฺโป ชินตฺรโช
             ธมฺมจกฺกํ วิภาเชตฺวา     มหานิทฺเทสมพฺรวิ
             ปาโฐ วิสิฏฺโฐ นิทฺเทโส   ตํ นาม วิเสสิโต ๔- จ.
                   ตํ สาริปุตฺตํ ชินราชปุตฺตํ
                   เถรํ ถิราเนกคุณาภิรามํ ๕-
@เชิงอรรถ:  ก. อารมฺภกถา   ก. ตามเห, ม. ตาวเท   ฉ.ม. โย
@ ก. วิเสสโต   ฉ.ม. ธิราเนกคุณาธิวาสํ
                   ปญฺญาสภาวุตฺตมคุณกิตฺตึ ๑-
                   สุนีจวุตฺติญฺจ อโถ นมิตฺวา.
             ขมาทยาทิยุตฺเตน        ยุตฺตมุตฺตาทิวาทินา
             พหุสฺสุเตน เถเรน       เทเวน อภิยาจิโต.
             มหาวิหารวาสีนํ         สชฺฌายมฺหิ ปติฏฺฐิโต
             คเหตพฺพํ คเหตฺวาน      โปราเณสุ วินิจฺฉยํ.
                   อโวกฺกมนฺโต ๒- สมยํ สกญฺจ
                   อนามสนฺโต สมยํ ปรญฺจ
                   ปุพฺพาปเรปฏฺฐกถานยญฺจ ๓-
                   ยถานุรูปํ อุปสํหรนฺโต.
                   ญาณปฺปเภทาวหนสฺส ตสฺส
                   โยคีหิเนเกหิ นิเสวิตสฺส
                   อตฺถํ อปุพฺพํ อนุวณฺณยนฺโต
                   สุตฺตญฺจ ยุตฺติญฺจ อนุกฺกเมนฺโต. ๔-
             อารภิสฺสํ สมาเสน       มหานิทฺเทสวณฺณนํ
             สทฺธมฺมพหุมาเนน        นาตฺตุกฺกํสนกมฺยตา.
                   วกฺขามหํ อฏฺฐกถํ ชนสฺส
                   หิตาย สทฺธมฺมจิรฏฺฐิตตฺถํ
                   สกฺกจฺจ สทฺธมฺมปโชติกํ ตํ
                   สุณาถ ธาเรถ จ สาธุ สนฺโตติ.
@เชิงอรรถ:  สี. ปญฺญาสภาวุคฺคตนามกิตฺตึ, ฉ.ม. ปญฺญาปภาวุคฺคตจารุกิตฺตึ   ฉ.ม.
@อโวกฺกเมนฺโต   ฉ.ม. ปุพฺโพปเทสฏฺฐกถานยญฺจ   สี.,ก. อโวกฺกมนฺโต
    ตตฺถ "ปาโฐ วิสิฏฺโฐ นิทฺเทโส, ตํ นาม วิเสสิโต จา"ติ วุตฺตตฺตา ทุวิโธ
ปาโฐ พฺยญฺชนปาโฐ อตฺถปาโฐ จ. เตสุ พฺยญฺชนปาโฐ อกฺขรปทพฺยญฺชนอาการ-
นิรุตฺตินิทฺเทสวเสน ฉพฺพิโธ. อตฺถปาโฐ สงฺกาสนปฺปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณ-
ปญฺญตฺติวเสน ฉพฺพิโธ. ตตฺถ ตีสุ ทฺวาเรสุ ปริสุทฺธปฺปโยคภาเวน วิสุทฺธกรุณานํ
จิตฺเตน ปวตฺติตเทสนา วาจาหิ อกถิตตฺตา อเทสิตตฺตา ๑- อกฺขรมิติ สญฺญิตา, ตํ
ปารายนิกพฺราหฺมณานํ มนสา ปุจฺฉิตปญฺหานํ วเสน ภควตา รตนฆเร นิสีทิตฺวา
สมฺมสิตปฏฺฐานมหาปกรณวเสน จ อกฺขรํ นามาติ คเหตพฺพํ.
    อถ วา อปริปุณฺณปทํ อกฺขรมิติ คเหตพฺพํ ๒- "สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานี"ติ
เอวมาทีสุ ๓- วิย. เอตฺถ หิ สการนการโสการาทีนิ ๔- อกฺขรมิติ, เอกกฺขรํ วา
ปทํ อกฺขรมิติ เอเก. "ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา"ติ ๕- เอวมาทีสุ ๖- วิภตฺยนฺตํ
อตฺถโชตกมกฺขรปิณฺฑํ ปทํ. "นามญฺจ รูปญฺจา"ติ เอวมาทีสุ ๗- พหูหิ อกฺขเรหิ ยุตฺตํ
ปทํ นาม. สงฺขิตฺเตน วุตฺตํ ปทํ วิภาเวติ. ปเทน อภิหิตํ พฺยญฺชิยติ พฺยตฺตํ ปากฏํ
กโรตีติ พฺยญฺชนํ, วากฺยเมว. "จตฺตาโร อิทฺธิปาทา"ติ สงฺเขเปน กถิตมตฺถํ "กตเม
จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ.
วีริยจิตฺตวีมํสสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี"ติอาทีสุ ๘-
ปากฏกรณภาเวน พฺยญฺชนํ นาม. พฺยญฺชนวิภาคปกาโส อากาโร. "ตตฺถ กตโม ฉนฺโท? โย
ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา"ติ เอวมาทีสุ ๙- กถิตพฺยญฺชนํ อเนกวิเธน วิภาคกรณํ
อากาโร นาม. อาการาภิหิตสฺส ๑๐- นิพฺพจนํ นิรุตฺติ. "ผสฺโส เวทนา"ติ
เอวมาทีสุ ๑๑- อากาเรน กถิตํ "ผุสตีติ ผสฺโส. เวทิยตีติ เวทนา"ติ นีหริตฺวา วจนํ
นิรุตฺติ
@เชิงอรรถ:  สี. อเสวนตฺตา, ม. อเทสนตฺตา, ก. อเสวนฺตตฺตา   ก. มญฺเญตพฺพํ
@ ขุ.เปต.๒๖/๘๐๒/๒๕๕, ขุ.ชา. ๒๗/๕๔/๑๐๓   ก. สการทุการาทีนิ   ฉ.ม. โปโนภวิกา,
@ปฏิสํ.อ. ๑/๑๗๐   วิ.มหา. ๔/๑๔/๑๔, ม.อุ. ๑๔/๓๗๔/๓๑๙, ขุ.ปฏิ.๓๑/๓๔,๓๐/๔๑,๓๕๙,
@อภิ.วิ.๓๕/๒๐๓/๑๒๐   ขุ.สุ. ๒๕/๘๗๙/๕๐๕, ขุ.มหา. ๒๙/๔๙๑/๓๓๑, ขุ.จูฬ.
@๓๐/๘๘/๒๒(สฺยา), อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๐๙/๑๗   ที.ปา. ๑๑/๓๐๖/๑๙๘, สํ.มหา. ๑๙/๘๑๓/๒๒๑,
@องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๗๖/๒๘๖, อภิ.วิ. ๓๕/๔๓๑/๒๖๐   อภิ.วิ. ๓๕/๔๓๓/๒๖๑  ๑๐ ก.
@อาการสหิตสฺส  ๑๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑/๒๑
นาม. นิพฺพจนวิตฺถาโร นิสฺเสสโต เทโสติ นิทฺเทโส, เวทิยตีติ เวทนาติ
นิพฺพจนลทฺธปทํ "สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา, สุขยตีติ สุขา, ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา, เนว
ทุกฺขยติ น สุขยตีติ อทุกฺขมสุขา"ติ อตฺถวิตฺถาโร นิรวเสเสน ๑- กถิตตฺตา นิทฺเทโส
นาม.
    เอวํ ฉพฺพิธานิ พฺยญฺชนปทานิ ชานิตฺวา จ ฉสุ อตฺถปเทสุ สงฺเขปโต
กาสนา ทีปนา สงฺกาสนา, "มญฺญมาโน โข ภิกฺขุ พนฺโธ มารสฺส อมญฺญมาโน
มุตฺโต ปาปิมโต"ติ เอวมาทีสุ สงฺเขเปน อตฺถทีปนา สงฺกาสนา นาม. เอโส
ปน เถโร "พุทฺเธน ภควตา เอวํ สงฺเขปํ กตฺวา วุตฺตมตฺถํ `อญฺญาตํ ภควา,
อญฺญาตํ สุคตา'ติ "กเถตุํ สมตฺโถ ปฏิวิชฺฌิ.
    อุปริ วตฺตพฺพมตฺถํ อาทิโต กาสนา ทีปนา ปกาสนา, "สพฺพํ ภิกฺขเว
อาทิตฺตนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๒- ปจฺฉา กถิตพฺพมตฺถํ ปฐมวจเนน ทีปนา ปกาสนา นาม.
เอวํ ปฐมํ ทีปิตํ อตฺถํ ปุน ปากฏํ กตฺวา ทีปเนน "กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ อาทิตฺตํ?
จกฺขุํ ภิกฺขเว อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา"ติ เอวมาทีสุ ๓- กถิเตสุ "ติกฺขินฺทฺริโย
สงฺเขเปน วุตฺตํ ปฏิวิชฺฌตี"ติ กถิตตฺตา เทฺว อตฺถปทานิ ติกฺขินฺทฺริยสฺส
อุปการวเสน วุตฺตานิ.
    สงฺขิตฺตสฺส วิตฺถาราภิธานํ สกึ วุตฺตสฺส จ ปุนปิ อภิธานํ วิวรณํ, "กุสลา
ธมฺมา"ติ ๔- สงฺเขเปน นิกฺขิตฺตสฺส "กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ
กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ ๕- นิทฺเทสวเสน วิตฺถารณํ วิตฺถารวเสน ปุน กถนํ
วิวรณํ นาม.
    ตํ วิภาคกรณํ วิภชนํ, "ยสฺมึ สมเย"ติ วิวริเต กุสเล ธมฺเม "ตสฺมึ สมเย
ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี"ติ วิภาคกรณํ วิภชนํ นาม. วิวรสฺส วิตฺถาราภิธาเนน
@เชิงอรรถ:  ก. อตฺถวิตฺถาราทิวเสน   วิ.มหา. ๔/๕๔/๔๔, สํ.สฬา. ๑๘/๓๑/๒๓ (สฺยา)
@ วิ.มหา. ๔/๕๔/๔๔, สํ.สฬา. ๑๘/๓๑/๒๓ (สฺยา)   อภิ.สงฺ. ๓๔/๑/๑   อภิ.สงฺ.
@๓๔/๑/๒๑
วิภตฺตสฺส ๑- จ อุปมาภิธาเนน สมฺปฏิปาทนํ ๒- อุตฺตานีกรณํ, วิวรเณน วิวริตตฺถสฺส
"กตโม ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ? โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา"ติ ๓-
อติวิวริตฺวา กถนญฺจ วิภชเนน วิภตฺตสฺส "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว คาวี นิจฺจมฺมา,
เอวเมว ขฺวาหํ ภิกฺขเว ผสฺสาหาโร ทฏฺฐพฺโพติ วทามี"ติ ๔- เอวมาทิ อุปมากถนญฺจ
อุตฺตานีกรณํ นาม. ธมฺมํ สุณนฺตานํ ธมฺมเทสเนน จิตฺตสฺส อเนกวิเธน
โสมนสฺสอุปฺปาทนญฺจ อติขิณพุทฺธีนํ อเนกวิเธน ญาณสฺส ติขิณภาวกรณญฺจ ปญฺญตฺติ
นาม, เตสํ สุณนฺตานํ ตํจิตฺตโตสเนน ตํจิตฺตนิสามเนน จ ปญฺญายตีติ ปญฺญตฺติ.
ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาสยติ, ปเทหิ ปกาสยติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ
วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรติ, นิทฺเทเสหิ ปญฺญาปยตีติ. กึ วุตฺตํ โหติ:-
พุทฺธา ภควนโต เอกจฺเจ เวเนยฺเย เอกสฺมึ เทสเน อกฺขเรหิ อตฺถสงฺกาสนํ
กโรนฺติ ฯเปฯ นิทฺเทเสหิ อตฺถปญฺญาปนํ กโรนฺตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.
    อถ วา อกฺขเรหิ สงฺกาสยิตฺวา ปเทหิ ปกาสยติ, พฺยญฺชเนหิ วิวริตฺวา
อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกตฺวา นิทฺเทเสหิ ปญฺญาปยติ. กึ วุตฺตํ
โหติ:- เอวรูเปน ธมฺมเทสเนน เอกจฺเจสุ ฐาเนสุ เอกจฺจานํ เวเนยฺยานํ วินยตีติ.
    อถ วา อกฺขเรหิ อุคฺฆาตยิตฺวา ปเทหิ ปกาเสนฺโต วินยติ อุคฺฆติตญฺญุํ,
พฺยญฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิภชนฺโต วินยติ วิปญฺจิตญฺญุํ, นิรุตฺตีหิ
อุตฺตานีกตฺวา นิทฺเทเสหิ ปญฺญาเปนฺโต วินยติ เนยฺยํ. อิติ เวเนยฺยวเสนปิ
โยเชตพฺพเมว.
    อตฺถโต ปเนตฺถ กตโม พฺยญฺชนปาโฐ, กตโม อตฺถปาโฐติ? พุทฺธานํ
ภควนฺตานํ ธมฺมํ เทเสนฺตานํ โย อตฺถาวคมโก สวิญฺญตฺติกสทฺโท, โส พฺยญฺชนปาโฐ.
โย เตน อภิสเมตพฺโพ ลกฺขณรสาทิสหิโต ธมฺโม, โส อตฺถปาโฐติ เวทิตพฺโพ.
ปุนปิ สนฺธายภาสิโต พฺยญฺชนภาสิโต สาวเสสปาโฐ อนวเสสปาโฐ นีโต เนยฺโยติ
@เชิงอรรถ:  สี. ววฏฺฐิตสฺส   ฉ.ม. ปฏิปาทนํ   อภิ.สงฺ. ๓๔/๒/๒๒   สํ.นิ. ๑๖/๖๓/๙๖
ฉพฺพิโธ ปาโฐ. ตตฺถ อเนกตฺถวตฺตา ๑- สนฺธายภาสิโต "มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา,
ราชาโน เทฺว จ ขตฺติเย"ติ เอวมาทิ. ๒- เอกตฺถวตฺตา พฺยญฺชนภาสิโต "มโนปุพฺพงฺคมา
ธมฺมา"ติ เอวมาทิ. ๓- สาวเสโส "สพฺพํ ภิกฺขเว อาทิตฺตนฺ"ติ เอวมาทิ. ๔- วิปรีโต
อนวเสโส "สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี"ติ
เอวมาทิ. ๕- ยถา วจนํ, ตถา อวคนฺตพฺโพ นีโต "อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา"ติ
เอวมาทิ. ยุตฺติยา อนุสฺสริตพฺโพ เนยฺโย "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว"ติ เอวมาทิ. ๖-
    อตฺโถ ปน อเนกปฺปกาโร ปาฐตฺโถ สภาวตฺโถ ญายตฺโถ ปาฐานุรูโป น
ปาฐานุรูโป สาวเสสตฺโถ นิรวเสสตฺโถ นีตตฺโถ เนยฺยตฺโถ อิจฺจาทิ. ตตฺถ โย
อปฺปสฺสตฺถสฺส ญาปนตฺถมุจฺจาริยเต, โส ปาฐตฺโถ "สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺ"ติอาทีสุ ๗-
วิย. รูปารูปธมฺมานํ ลกฺขณรสาทิสภาวตฺโถ "สมฺมาทิฏฺฐึ ภาเวตี"ติอาทีสุ ๘- วิย. โย
ญายมาโน หิตาย สํวตฺตติ, โส ญาตุํ อรหตีติ ญายตฺโถ "อตฺถวาที ธมฺมวาที"ติอาทีสุ ๙-
วิย. ยถาปาฐํ ภาสิโต ๑๐- ปาฐานุรูโป "จกฺขุ ภิกฺขเว ปุราณกมฺมนฺ"ติ ภควตา
วุตฺตํ. ตสฺมา จกฺขุปิ กมฺมนฺติ. พฺยญฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหยมาเนน วุตฺโต
อตฺโถ น ปาฐานุรูโป, โส ปาฐโต อนนุญฺญาโต อกตปฏิกฺเขโป วิยุตฺโต. โส จ
สงฺคเหตพฺพมฺปิ อสงฺคเหตฺวา, ปริวชฺเชตพฺพมฺปิ วา กิญฺจิ อปริวชฺเชตฺวา ปริเสสํ
กตฺวา ๑๑- วุตฺโต สาวเสสตฺโถ "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ.
๑๒- สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน"ติอาทีสุ ๑๓- วิย. วิปรีโต
นิรวเสสตฺโถ "สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจ. ๑๔- ตตฺร ภิกฺขเว โก มนฺตา
โก สทฺธาตา ฯเปฯ อญฺญตฺร ทิฏฺฐปเทหี"ติอาทีสุ ๑๕- วิย. สทฺทวเสเนว เวทิตพฺโพ
@เชิงอรรถ:  สี. อเนกตฺถมตฺโต   ขุ.ธ. ๒๕/๒๙๔/๖๗
@ ขุ.ธ. ๒๕/๑/๑๕   วิ.มหา. ๔/๕๔/๔๔, สํ.สฬา. ๑๘/๓๑/๒๓ (สฺยา)
@ ขุ.มหา. ๒๙/๗๒๗/๔๓๒, ขุ.จูฬ. ๓๐/๔๙๒/๒๓๘ (สฺยา), ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕/๔๐๘
@ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๗๐/๒๑   วิ.มหาวิ. ๑/๑/๑, ที.สี. ๙/๑๙๐/๖๓, ที.ปา.
@๑๑/๑๐๗,๓๕๘,๓๖๐/๖๕,๒๖๓,๒๗๖   อภิ.วิ. ๓๕/๔๘๙/๒๘๕, สํ.มหา. ๑๙/๓/๓   ที.สี.
@๙/๙,๑๙๔/๕,๖๓, ที.ปา. ๑๑/๑๘๘,๒๓๘/๑๑๖,๑๕๑, ม.มู. ๑๒/๒๙๒,๔๑๑/๒๕๗,๓๖๗  ๑๐ ก.
@ยถาปาฐกปฺปิโต  ๑๑ ก. ปฏิเสสํ อกตฺวา  ๑๒ สํ.สฬา. ๑๘/๑๖๔/๑๑๒, ขุ.มหา.
@๒๙/๔๙๒/๓๓๑ (สฺยา)  ๑๓ ขุ.ธ. ๒๕/๑๒๙/๔๐ ๑๔ วิ.มหา. ๕/๒๘๗/๖๕,
@ที.มหา. ๑๐/๑๕๕/๘๒  ๑๕ องฺ.สตฺตก. ๒๓/๖๖/๘๕
นีตตฺโถ "รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺฐพฺพา จ มโนรมา"ติอาทีสุ ๑- วิย. สมฺมุติวเสน
เวทิตพฺโพ เนยฺยตฺโถ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว วลาหกูปมา ปุคฺคลา"ติอาทีสุ ๒-
วิย. เอวมิธ ปาฐญฺจ อตฺถญฺจ วิวริตฺวา ฐิโต อสํหีโร ภวติ ปรวาทีหิ ทีฆรตฺตํ
ติตฺถวาเสน.
    อิติ อสํหีรวเสน ๓- ยาว อาคมาธิคมสมฺปทํ, ตาว วตฺตุํ สกฺโกติ.
สงฺเขปวิตฺถารนเยน เหตุทาหรณาทีหิ อวโพธยิตุํ สมตฺโถ. เอวํ วิโธ ๔- อตฺตานญฺจ
ปรญฺจ โสเธตุํ สมตฺถภาเวน ทุสฺสีลฺยทิฏฺฐิมลวิรหิตตฺตา สุจิ. ทุสฺสีโล หิ อตฺตานํ
อุปหนติ, เตน นาเทยฺยวาโจ จ ภวติ อสมตฺถาหาราหาโร ๕- อิธ นิจฺจาตุโร เวชฺโชว. ๖-
ทุทฺทิฏฺฐิ ปรํ อุปหนติ, ๗- นาวสฺสโย จ ภวติ วาฬคหากุโล ๘- อิว กมลสณฺโฑ.
อุภยวิปนฺโน ปน สพฺพถาปิ อนุปาสนีโย ภวติ คูถคตมิว ฉวาลาตํ คูถคโต วิย จ
กณฺหสปฺโป. อุภยสมฺปนฺโน ปน สพฺพถาปิ อุปาสนีโย เสวิตพฺโพ จ วิญฺญูหิ, นิรุปทฺทโว
อิว รตนากโร, เอวํภูโต เอวํอมจฺฉโร อหีนาจริยมุฏฺฐิ. สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาท-
อตฺตโนมติสงฺขาตานญฺจ จตุนฺนํ อปริจฺจาคี, เตสํ วเสน พฺยาขฺยาโต. ๙-
             "เอกํสวจนํ เอกํ        วิภชฺชวจนํ ปทํ
             ตติยํ ปฏิปุจฺเฉยฺย        จตุตฺถํ ปน ฐาปเย"ติ.
    เอเตสํ วา อปริจฺจาคี, ตโต เอว โสตูนํ หิเต นิยุตฺตตฺตา เนสํ อวโพธนํ
ปฏิอกิลาสุ ภชตีติ. อาห เจตฺถ:-
             "ปาฐตฺถวิทสํหีโร        วตฺตา สุจิ อมจฺฉโร
             จตุนฺนํ อปริจฺจาคี        เทสกสฺส หิตานฺวิโต"ติ.
@เชิงอรรถ:  วิ.มหา. ๔/๓๓/๒๘, สํ.ส. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕   องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๐๑/๑๑๖   ฉ.ม.
@อสํหีรภาเวน   ก. เอวํ วิทิเต   ม. อปตฺตาหารจาโร, ฉ. สโพฺยหารมาโน   ฉ.ม.
@วจฺโฉว   สี.,ม. ทุทฺทิฏฺฐิ ปนตฺตานํ อุปหนติ   ม. พาฬฺหคหากุโล   ม.
@พฺยาขฺยาตา
    เอตฺถ เทสกสฺสาติ เทสโก อสฺส, ภเวยฺยาติ อตโถ. หิตานฺวิโตติ หิเต อนุคโต
หิตจิตฺโต, โส เอโส สุจิตฺตา ปิโย, จตุนฺนํ อปริจจาคิตฺตา ครุ, อสํหีรตฺตา
ภาวนีโย, เทสกตฺตา วตฺตา, หิตานฺวิตตฺตา วจนกฺขโม, ปาฐตฺถวิทตฺตา คมฺภีรกถํ
กตฺตา, อมจฺฉรตฺตา น จาฏฺฐาเน นิโยชโก อิติ:-
             "ปิโย ครุ ภาวนีโย      วตฺตา จ วจนกฺขโม
             คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา      โน จาฏฺฐาเน นิโยชโก"ติ ๑-
อภิหิโต เทสโก โส ตาว อิทานิ อภิธียเต.
    ตตฺถ ธมฺมครุตฺตา ๒- กถํ น ปริภวติ, อาจริยครุตฺตา กถิกํ น ปริภวติ,
สทฺธาปญฺญาทิคุณปฏิมณฺฑิตตฺตา อตฺตานํ น ปริภวติ, อสฐามายาวิตฺตา ๓-
อมตาภิมุขตฺตา จ อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ภวติ, สุเมธตฺตา โยนิโส มนสิ กโรตีติ.
วุตฺตเญฺหตํ:-
              "ปญฺจหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สุณนฺโต สทฺธมฺมํ ภพฺโพ
           นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ. กตเมหิ ปญฺจหิ, น กถํ
           ปริโภติ, น กถิกํ ปริโภติ, น อตฺตานํ ปริโภติ, อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ธมฺมํ
           สุณาติ เอกคฺคจิตฺโต, โยนิโส มนสิ กโรตี"ติ. ๔-
    ตํลกฺขณปฺปตฺตตฺตา ภาวนํ ๕- ภวตีติ. อาห เจตฺถ:-
             "ธมฺมาจริยครุ สทฺธา-    ปญฺญาทิคุณมณฺฑิโต
             อสฐามายาวิกสฺส        สุเมโธ อมตาภิมุโข "
อิติ วตฺตา จ โสตา จ.
@เชิงอรรถ:  องฺ.สตฺตก. ๒๓/๓๗/๒๙   สี.,ก. จตุธมฺมครุตฺตา   ม. อสฐามายาจิตฺตตฺตา
@ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๕๑/๑๙๕ (สฺยา)   ม. ภาชนํ
    เอวํ วุตฺตปฺปการํ พฺยญฺชนญฺจ อตฺถญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โย อติอคฺคํ
กตฺวา กถิตตฺตา มหาสมุทฺทมหาปฐวี วิย มหา จ โส นิทฺเทโส จาติ มหานิทฺเทโส,
ตํ มหานิทฺเทสํ วณฺณยิสฺสามิ.
    ตเทตํ มหานิทฺเทสํ อตฺถสมฺปนฺนํ พฺยญฺชนสมฺปนฺนํ คมฺภีรํ คมฺภีรตฺถํ
โลกุตฺตรปฺปกาสกํ สุญฺญตปฺปฏิสํยุตฺตกํ ปฏิปตฺติมคฺคผลวิเสสสาธนํ
ปฏิปตฺติปฏิปกฺขปฏิเสธนํ โยคาวจรานํ ญาณวรรตนากรภูตํ ธมฺมกถิกานํ
ธมฺมกถาวิลาสวิเสสเหตุภูตํ สํสารภีรุกานํ ทุกฺขนิสฺสรณํ ตทุปายทสฺสเนน
อสฺสาสชนนตฺถํ ตปฺปฏิปกฺขนาสนตฺถํ คมฺภีรตฺถานญฺจ อเนเกสํ สุตฺตปทานํ
อตฺถวิวรเณน สุชนหทยปริโตสชนนตฺถํ ตถาคเตน อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน
สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตสพฺพญฺญุตญฺญาณมหาทีโปภาเสน ๑- สกลชนวิตฺถฏมหากรุณาสิเนเหน
เวเนยฺยชนหทยคตกิเลสนฺธการวิธมนตฺถํ สมุชฺชลิตสฺส สทฺธมฺมมหาปทีปสฺส
ตทธิปฺปายวิกาสนสิเนหปริเสเกน ปญฺจวสฺสสหสฺสมติจิรสมุชฺชลนมิจฺฉตา
โลกานุกมฺปเกน สตฺถุกปฺเปน ธมฺมราชสฺส ธมฺมเสนาปตินา อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน
ภาสิตํ สุตฺวา อายสฺมา อานนฺโท ปฐมมหาสงฺคีติกาเล ยถาสุตเมว สงฺคหํ อาโรเปสิ.
    โส ปเนส วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ
สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺโน, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย
ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ มหานิกาเยสุ ขุทฺทกมหานิกายปริยาปนฺโน, สุตฺตํ เคยฺยํ
เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ
สตฺถุสาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ คาถงฺคเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิโต.
             "ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ    เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต
             จตุราสีติสหสฺสานิ        เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน"ติ ๒-
@เชิงอรรถ:  ม....ญาโณภาเสน   ขุ.เถร. ๒๖/๑๐๒๗/๓๙๙
ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺเถเรน ปญฺจสุ ฐาเนสุ เอตทคฺคํ อาโรปิเตน ปฏิญฺญาตานํ
จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานํ ภิกฺขุโต คหิเตสุ ทฺวีสุ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ
อเนกสตธมฺมกฺขนฺธสงฺคหิโต. ตสฺส เทฺว วคฺคา อฏฺฐกวคฺโค ปารายนวคฺโค
ขคฺควิสาณสุตฺตญฺจ, เอเกกสฺมึ วคฺเค โสฬส โสฬส กตฺวา ขคฺควิสาณสุตฺตญฺจาติ
เตตฺตึส สุตฺตานิ กามสุตฺตาทิขคฺควิสาณสุตฺตปริโยสานานิ. เอวํ อเนกธา
ววตฺถาปิตสฺส อิมสฺส มหานิทฺเทสสฺส อนุปุพฺพปทตฺถวณฺณนํ กริสฺสามิ. อยญฺหิ
มหานิทฺเทโส ปาฐโต อตฺถโต จ อุทฺทิสนฺเตน นิทฺทิสนฺเตน จ สกฺกจฺจํ อุทฺทิสิตพฺโพ
นิทฺทิสิตพฺโพ จ, อุคฺคณฺหนฺเตนาปิ สกฺกจฺจํ อุคฺคณฺหิตพฺโพ ธาเรตพฺโพ จ, ตํ
กิสฺส เหตุ? คมฺภีรตฺตา อิมสฺส มหานิทฺเทสสฺส โลกหิตาย โลเก จิรฏฺฐิตตฺถํ. ๑-
  ๒- ตตฺถ กามสุตฺตํ อาทิ. ตสฺมิมฺปิ กามํ กามยมานสฺสาติ คาถา อาทิ. สา
อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน ติธา ฐิตา. ๒-
                       ------------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จิรฏฺฐิตตฺถนฺติ  ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
                             อฏฺฐกวคฺค
                       ๑. กามสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    ตตฺถ กามสุตฺตํ อาทิ. ตสฺมิมฺปิ "กามํ กามยมานสฺสา"ติ คาถา อาทิ.
สา อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน ติธา ฐิตา. "กามํ กามยมานสฺสา"ติ เอวมาทิ
อุทฺเทโส. "กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จา"ติ
นิทฺเทโส. "กตเม วตฺถุกามา, มนาปิกา รูปา"ติ เอวมาทิ ปฏินิทฺเทโส.
    [๑] ตตฺถ กามนฺติ มนาปิยรูปาทิเตภูมกธมฺมสงฺขาตํ วตฺถุกามํ. กามยมานสฺสาติ
อิจฺฉมานสฺส. ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตีติ ตสฺส กามยมานสฺส สตฺตสฺส ตํ กามสงฺขาตํ
วตฺถุ สมิชฺฌติ เจ, สเจ โส ตํ ลภตีติ วุตฺตํ โหติ. อทฺธา ปีติมโน โหตีติ
เอกํสํ ตุฏฺฐจิตฺโต โหติ. ลทฺธาติ ลภิตฺวา. มจฺโจติ สตฺโต. ยทิจฺฉตีติ
ยํ อิจฺฉติ. อิทํ ปน สงฺเขปโต ปทตฺถสมฺพนฺธมตฺตเมว, วิตฺถาโร ปน อุปริ ปาฬิยํ
อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยถา จ อิมสฺมึ, เอวํ อิโต ปรํ สพฺเพสุปีติ.
    กามาติ อุทฺทิสิตพฺพปทํ. อุทฺทานโตติ นิทฺทิสิตพฺพปทํ. อุทฺทานโตติ วคฺควเสน
"มจฺฉุทฺทานํ กิเนยฺยา"ติอาทีสุ ๑- วิย. อถ วา อุปรูปริ ทานโต อุทฺทานํ, อุทฺธํ
อุทฺธํโสธนโต พฺยวทานฏฺเฐน โวทานํ วิย. วิตฺถารกรณภาเวน วา. กามาอิติ
ปาฐเสสํ กตฺวา วตฺตพฺพํ. เทฺวติ คณนปริจฺเฉโท, น เอกํ, น ตโย. วตฺถุกามา
จาติ มนาปิยรูปาทิวตฺถุกามา จ. อุปตาปนฏฺเฐน วิพาธนฏฺเฐน จ กิเลสกามา
จ. เตสุ วตฺถุกาโม ปริญฺเญยฺโย, กิเลสกาโม ปหาตพฺโพ. ตตฺถ วตฺถุกาโม
กิเลสกาเมน ปตฺถยิตพฺโพติ กามียตีติ กาโม. กิเลสกาโม วตฺถุกามานํ ปจฺจาสึสนสฺส
การณภาเวน กามียเต อเนนาติ กาโม. ตตฺถ รูปาทิกฺขนฺเธ สงฺคหิโต วตฺถุกาโม,
สงฺขารกฺขนฺเธ สงฺคหิโต กิเลสกาโม. ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิชานิตพฺโพ วตฺถุกาโม,
@เชิงอรรถ:  สี. "ปจฺจาทานํ กิเณยฺยา"ติ
มโนวิญฺญาเณน ชานิตพฺโพ กิเลสกาโม. กิเลสานํ ปติฏฺฐฏฺเฐน การณฏฺเฐน
อารมฺมณฏฺเฐน จ วตฺถุกาโม.
                   "เนเต กามา ยานิ จิตฺรานิ โลเก
                   สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม
                   ติฏฺฐนฺติ จิตฺรานิ ตเถว โลเก
                   อเถตฺถ ธีรา วินยนฺติ ฉนฺทนฺ"ติ. ๑-
    นนฺทมาณวกโสเรยฺยเสฏฺฐิปุตฺตาทีนํ ๓- วตฺถูนิ เจตฺถ นิทสฺสนํ. กิเลสกาโม
ตาปนฏฺเฐน พาธนฏฺเฐน จ สยํ กาเมตีติ กาโม. วุตฺตมฺปิ เจตํ "รตฺโต โข
พฺราหฺมณ ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ,
ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตตี"ติ ๔- จ "รตฺโต โข พฺราหฺมณ
ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณตี"ติ จ
เอวมาทิ นิทสฺสนํ.
    ตเมว ปฏินิทฺเทสวเสน วิตฺถาเรตฺวา วตฺตุกาโม "กตเม วตฺถุกามา"ติอาทิมาห. ตตฺถ
กตเมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ปญฺจวิธา หิ ปุจฺฉา, ตาสํ วิภาโค อุปริ ปาฬิยํเยว
อาวิภวิสฺสติ. ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ตตฺถ มนาปิกาติ มนํ อปฺปายนฺติ
วฑฺเฒนฺตีติ มนาปา, มนาปา เอว มนาปิกา. รูปาติ กมฺมจิตฺตอุตุอาหารสมุฏฺฐานวเสน
จตุสมุฏฺฐานิกา รูปารมฺมณา รูปยนฺตีติ รูปา, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานา หทยงฺคตภาวํ
ปกาเสนฺตีติ อตฺโถ.
    ตตฺถ เกนฏฺเฐน รูปนฺติ? รุปฺปนฏฺเฐน. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
         "กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ วเทถ? รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา `รูปนฺ'ติ
       วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุเณฺหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ
@เชิงอรรถ:  องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๓๔/๔๖๐ (สฺยา)   ขุ.ธ. ๒๕/๓๑/๑๗, ธ.อ. ๑/๑๐๕ (สฺยา)
@ ขุ.ธ. ๒๕/๔๓/๒๔   องฺ.ติก. ๒๐/๕๔/๑๕๒
      รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติ.
      รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา `รูปนฺ'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑-
    ตตฺถ รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ, ภิชฺชตีติ อตฺโถ. สีเตน ตาว
รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํ. มหึสกรฏฺฐาทีสุปิ หิมปาตสีเตสุ ปเทเสสุ เอตํ
ปากฏเมว. ตตฺถ หิ สตฺตา สีเตน ภินฺนฉินฺนสรีรา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาปุณนฺติ.
    อุเณฺหน รุปฺปนํ อวีจิมหานิรเย ๒- ปากฏํ. ตตฺถ หิ ตตฺตาย โลหปฐวิยา
นิปชฺชาเปตฺวา ปญฺจวิธพนฺธนาทิกรณกาเล สตฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺติ.
    ชิฆจฺฉาย รุปฺปนํ เปตฺติวิสเย เจว ทุพฺภิกฺขกาเล จ ปากฏํ. เปตฺติวิสยสฺมึ
หิ สตฺตา เทฺว ตีณิ พุทฺธนฺตรานิ กิญฺจิเทว อามิสํ หตฺเถน คเหตฺวา มุเข
ปกฺขิปนฺตา นาม น โหนฺติ, อนฺโตอุทรํ อาทิตฺตสุสิรรุกฺโข วิย โหติ. ทุพฺภิกฺเข
กญฺชิกมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา มรณสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ.
    ปิปาสาย รุปฺปนํ กาลกญฺชิกาทีสุ ปากฏํ. ตตฺถ หิ สตฺตา เทฺว ตีณิ
พุทฺธนฺตรานิ หทยเตมนมตฺตํ วา ชิวฺหาเตมนมตฺตํ วา อุทกพินฺทุมฺปิ ลทฺธุํ น
สกฺโกนฺติ. "ปานียํ ปิวิสฺสามา"ติ นทึ คตานํ ชลํ วาลิกาตลํ สมฺปชฺชติ. มหาสมุทฺทํ
ปกฺขนฺตานมฺปิ ๓- สมุทฺโท ปิฏฺฐิปาสาโณเยว โหติ. เต สุสฺสนฺตา พลวทุกฺขปีฬิตา
วิรวนฺติ. ๔- ฑํสาทีหิ รุปฺปนํ ฑํสมกฺขิกาทิพหุเลสุ ปเทเสสุ ปากฏํ. ตํ ปน
"กตมนฺตํ รูปํ? สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆนฺ"ติอาทินา นเยน อภิธมฺเม ๕- วิตฺถาริตเมว.
    สปฺปนฺตีติ สทฺทา, ๖- อุทาหรียนฺตีติ อตฺโถ. อุตุจิตฺตวเสน ทฺวิสมุฏฺฐานิกา
สทฺทา. คนฺธยนฺตีติ คนฺธา, อตฺตโน วตฺถูนิ สูจยนฺตีติ อตฺโถ. รสนฺติ เต สตฺตาติ
รสา, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถ. ผุสียนฺตีติ โผฏฺฐพฺพา, เอเต คนฺธาทโย
จตุสมุฏฺฐานิกาว. เตสํ วิภาโค อภิธมฺเม ๗- วิตฺถาริโตเยว.
@เชิงอรรถ:  สํ.ข. ๑๗/๗๙/๗๑   ก. โลกนฺตนิรเย   ม. ปกฺขนฺทานมฺปิ   ม. วิจรนฺติ
@ อภิ.สงฺ. ๓๔/๕๘๖/๑๗๖-๗   สี.,ก. สทฺทียนฺตีติ สทฺทา   อภิ.สงฺ. ๓๔/๖๒๑-๓/๑๙๑
    ตเมวตฺถํ วิตฺถารวเสน ทสฺเสนฺโต "อตฺถรณา ปาวุรณา"ติอาทิมาห. ตตฺถ
อตฺถริตฺวา นิปชฺชียนฺตีติ อตฺถรณา. สรีรํ เวเฐตฺวา ปารุปียนฺตีติ ปาวุรณา.
อนฺโตชาตาทโย จตฺตาโร ทาสี จ ทาสา จ ทาสีทาสา. เขตฺตํ นาม ยสฺมึ
ปุพฺพณฺณํ รุหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ อปรณฺณํ รุหติ. ยตฺถ วา อุภยมฺปิ รุหติ,
ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถาย กตภูมิภาโค วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปีตฬากาทีนิปิ
สงฺคหิตานิ. หิรญฺญนฺติ กหาปโณ. สุวณฺณนฺติ ชาตรูปํ. เตสํ คหเณน โลหมาสโก
ชตุมาสโก ทารุมาสโกติ สพฺเพปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. คามนิคมราชธานิโยติ เอกกุฏิกาทิ
คาโม. อาปณยุตฺโต นิคโม. เอกสฺส รญฺโญ อาณาปวตฺติฏฺฐานํ ราชธานี. รฏฺฐนฺติ
ชนปเทกเทสํ. ชนปโทติ กาสีโกสลาทิ ชนปโท. โกโสติ จตุพฺพิโธ โกโส หตฺถี อสฺโส รโถ
ปตฺติ. โกฏฺฐาคารนฺติ ติวิธํ โกฏฺฐาคารํ ธนโกฏฺฐาคารํ ธญฺญโกฏฺฐาคารํ
วตฺถโกฏฺฐาคารํ. ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานวจนํ. รชนียนฺติ รญฺเชตุํ ยุตฺตฏฺเฐน.
    อิโต ปรํ ติกวเสน ทสฺเสตุํ อตีตตฺติกอชฺฌตฺตตฺติกหีนตฺติกโอกาสตฺติกปโยคตฺติก-
กามาวจรตฺติกวเสน ๑- ฉตฺติเก อาห. ตตฺถ อตีตตฺติเก ตาว อตฺตโน สภาวํ
อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา อติกฺกนฺตาติ อตีตา. ตทุภยมฺปิ น อาคตาติ อนาคตา.
ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนา. อิทํ ภเวน ปริจฺฉนฺนํ.
ปฏิสนฺธิโต หิ ปฏฺฐาย อตีตภเวสุ นิพฺพตฺตา อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตา โหนฺตุ
กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺเพ อตีตาเยว นาม. จุติโต ปฏฺฐาย อนาคตภเวสุ
นิพฺพตฺตนกา กามา อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตนฺตุ กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา,
สพฺเพ อนาคตาเยว นาม. จุติปฏิสนฺธิอนฺตเร ปวตฺตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา นาม.
    อชฺฌตฺตตฺติเก "เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา"ติ อิมินา
วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม....สํโยคตฺติก...
ปาฏิปุคฺคลิกา กามา อชฺฌตฺตา กามา นาม. ตโต พหิภูตา ปน อินฺทฺริยพทฺธา
วา อนินฺทฺริยพทฺธา วา พหิทฺธา นาม. ตติยปทํ ตทุภยวเสน วุตฺตํ.
    หีนตฺติเก หีนาติ ลามกา. มชฺฌิมาติ หีนปณีตานํ มชฺเฌ ภวาติ มชฺฌิมา.
อวเสสา อุตฺตมฏฺเฐน ปณีตา. อปิ จ อุปาทายุปาทาย หีนมชฺฌิมปณีตตา เวทิตพฺพา.
เนรยิกานํ หิ กามา โกฏิปฺปตฺตา หีนา นาม. เต อุปาทาย ติรจฺฉาเนสุ
นาคสุปณฺณานํ กามา ปณีตา นาม. เสสติรจฺฉานคตานํ กามา มชฺฌิมา นาม.
เตสมฺปิ กามา หีนา. เต อุปาทาย มเหสกฺขเปตานํ กามา ปณีตา นาม. อวเสสานํ
กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ หีนา. เต อุปาทาย ชานปทานํ กามา ปณีตา
นาม. ปจฺจนฺตวาสีนํ กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ หีนา. เต อุปาทาย
คามโภชกานํ กามา ปณีตา นาม. เตสํ ปริจาริกานํ กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ
หีนา. เต อุปาทาย ชนปทสามิกานํ กามา ปณีตา นาม. เตสํ ปริจาริกานํ
กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ หีนา. เต อุปาทาย ปเทสราชูนํ กามา ปณีตา
นาม. เตสํ อมจฺจานํ กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ หีนา. เต อุปาทาย
จกฺกวตฺติรญฺโญ กามา ปณีตา นาม. ตสฺส อมจฺจานํ กามา มชฺฌิมา นาม.
ตสฺสปิ หีนา. เต อุปาทาย ภุมฺมเทวานํ กามา ปณีตา นาม. เตสํ ปริจาริกานํ
เทวานํ กามา มชฺฌิมา นาม. เตสมฺปิ หีนา. เต อุปาทาย จาตุมหาราชิกเทวานํ
กามา ปณีตาติอาทินา นเยน ยาว อกนิฏฺฐเทวานํ กามา มตฺถกปฺปตฺตา ปณีตา
นาม. เอวํ อุปาทายุปาทาย หีนมชฺฌิมปณีตตา เวทิตพฺพา.
    โอกาสตฺติเก อาปายิกา กามาติ อวุฑฺฒิสงฺขาเตสุ ๑- อปคตอเยสุ จตูสุ อปาเยสุ
นิพฺพตฺตกามา อาปายิกา. มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตกามา มานุสิกา. เทเวสุ นิพฺพตฺตกามา
ทิพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อวฑฺฒิสงฺขาเตสุ
    ปโยคตฺติเก ๑- ปจฺจุปฏฺฐิตานํ กามานํ ปริภุญฺชนโต ฐเปตฺวา เนรยิเก
เสสอปายสตฺตานํ มนุสฺสานํ จาตุมหาราชิเก เทเว อุปาทาย ยาว ตุสิตกายิกานญฺจ เทวานํ
กามา ปจฺจุปฏฺฐิตา กามา นาม. ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน รมิตุกามตากาเล
ยถารุจิตํ อารมฺมณํ นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ
กามา นิมฺมิตา กามา นาม. อตฺตโน อชฺฌาสยํ ญตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเต
อารมฺมเณ เสวนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ กามา ปรนิมฺมิตา กามา นาม. ปริคฺคหิตาติ
"มยฺหํ เอตนฺ"ติ คหิตา กามา. อปริคฺคหิตาติ ตถา อปริคฺคหิตา อุตฺตรกุรุกานํ
กามา. มมายิตาติ ตณฺหาวเสน "มม เอตนฺ"ติ คหิตา. อมมายิตาติ วุตฺตปฏิปกฺขา.
    สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมาติ "เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา"ติอาทินา ๒-
นเยน วุตฺเตสุ กามาวจรธมฺเมสุ ปริยาปนฺนา. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- อุทฺทานโต
เทฺว กามา วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จาติ. ตตฺถ กิเลสกาโม อตฺถโต ฉนฺทราโค.
วตฺถุกาโม เตภูมกวฏฺฏํ. กิเลสกาโม เจตฺถ กาเมตีติ กาโม. อิตโร กามียตีติ.
ยสฺมึ ปน ปเทเส ทุวิโธเปโส กาโม ปวตฺติวเสน อวจรติ, โส จ จตุนฺนํ อปายานํ
มนุสฺสานํ ฉนฺนญฺจ เทวโลกานํ วเสน เอกาทสวิโธ ปเทโส กาโม เอตฺถ อวจรตีติ
กามาวจโร. ตตฺถ ปริยาปนฺนธมฺเม สนฺธาย "สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา"ติ วุตฺตํ.
อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. รูปาวจรา ธมฺมาติ "เหฏฺฐโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ
กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเฐ เทเว อนฺโตกริตฺวา"ติอาทินา ๓- นเยน วุตฺตานํ
รูปาวจรธมฺมานํ วเสน สพฺเพปิ ธมฺมา รูปาวจรา. อรูปาวจรา ธมฺมาติ "เหฏฺฐโต
อากาสานญฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนุปเค
เทเว อนฺโตกริตฺวา"ติอาทินา ๔- นเยน วุตฺตา สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา. ตตฺถ
รูเป อวจรนฺตีติ รูปาวจรา. อรูเป อวจรนฺตีติ อรูปาวจรา. ตณฺหาวตฺถุกาติ
ปติฏฺฐฏฺเฐน จ การณฏฺเฐน จ ตณฺหาย วตฺถุภูตา. ตณฺหารมฺมณาติ เต อาลมฺพิตฺวาว ๕-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สํโยคตฺติเก   อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๘๗/๒๙๔   อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๘๙/๒๙๔
@ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๙๑/๒๙๔
ตณฺหาปวตฺติวเสน ตณฺหาย อารมฺมณภูตา. กามนียฏฺเฐนาติ ปจฺจาสึสิตพฺพฏฺเฐน.
รชนียฏฺเฐนาติ รญฺเชตุํ ยุตฺตฏฺเฐน. มทนียฏฺเฐนาติ กุลมทาทิมทํ อุปฺปาทนียฏฺเฐน.
    ตตฺถ "กตเม วตฺถุกามา มนาปิกา รูปา"ติอาทึ กตฺวา "ยํ กิญฺจิ รชนียํ วตฺถุนฺ"ติ
ปริโยสานํ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกวเสน วุตฺตํ. อวเสสํ เอกจตุกฺกาธิกฉตฺติกนฺติ
เวทิตพฺพํ.
    เอวํ วตฺถุกามํ ทสฺเสตฺวา กิเลสกามํ ทสฺเสตุํ "กตเม กิเลสกามา"ติอาทิมาห.
ตตฺถ ฉนฺโทติ ทุพฺพลราโค. ราโคติ ตโต พลวตโร. อุปริ ตโยปิ ราคา อิเมหิ
พลวตรา. กาเมสูติ ปญฺจสุ กามคุเณสุ. กามจฺฉนฺโทติ กามสงฺขาโต ฉนฺโท, น
กตฺตกมฺยตาฉนฺโท, น ธมฺมจฺฉนฺโท. กามนวเสน รชฺชนวเสน จ กาโมเยว ราโค
กามราโค. กามนวเสน นนฺทนวเสน จ กาโมเยว นนฺที กามนนฺที. เอวํ สพฺพตฺถ
กามตฺถํ วิทิตฺวา ตณฺหายนฏฺเฐน กามตณฺหา. สิเนหนฏฺเฐน กามเสฺนโห.
ปริฑยฺหนฏฺเฐน กามปริฬาโห. มุจฺฉนฏฺเฐน กามมุจฺฉา. คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาปนฏฺเฐน
กามชฺโฌสานํ. วฏฺฏสฺมึ โอเฆหิ ๑- โอสีทาเปตีติ กาโมโฆ. วฏฺฏสฺมึ โยเชตีติ
กามโยโค. ทฬฺหวเสน ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคหณํ อุปาทานํ. จิตฺตํ นีวรติ ปริโยนนฺธตีติ
นีวรณํ.
    อทฺทสนฺติ อทฺทกฺขึ. กามาติ อาลปนํ. เตติ ตว. มูลนฺติ ปติฏฺฐํ. สงฺกปฺปาติ
ปริกปฺเปน. น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามีติ ตํ ปริกปฺปนํ น กริสฺสามิ. น เหหิสีติ ๒-
น ภวิสฺสสิ.
    อิจฺฉมานสฺสาติ ปจฺจาสึสนฺตสฺส. สาทิยมานสฺสาติ อสฺสาทิยมานสฺส.
ปตฺถยมานสฺสาติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทนฺตสฺส. ปิหยมานสฺสาติ ปาปุณิตุํ อิจฺฉํ
อุปฺปาเทนฺตสฺส. อภิชปฺปมานสฺสาติ ตณฺหาวเสน ติตฺตึ อุปฺปาเทนฺตสฺส. ๓- อถ วา
อภิวทนฺตสฺส.
@เชิงอรรถ:  สี.,ก. โอเฆติ   ฉ.ม. โหหิสีติ   ม.,ก. น อุปฺปาเทนฺตสฺส
    ขตฺติยสฺส วาติอาทิ จตุชฺชาติวเสน วุตฺตํ. คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วาติ
ลิงฺควเสน วุตฺตํ. เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ อุปปตฺติวเสน วุตฺตํ. อิชฺฌตีติ
นิปฺผชฺชติ. สมิชฺฌตีติ สมฺมา นิปฺผชฺชติ, อิชฺฌติ วิเสสรูปปฏิลาภวเสน. ลภติ
ทสฺสนียรูปปฏิลาภวเสน. ปฏิลภติ ปสาทนียรูปปฏิลาภวเสน. อธิคจฺฉติ
สณฺฐานรูปปฏิลาภวเสน. วินฺทติ ฉวิปฺปสาทรูปปฏิลาภวเสน. อถ วา ปุญฺญมหตฺเตน ๑-
อิชฺฌติ. ชาติมหตฺเตน ลภติ. อิสฺสริยมหตฺเตน ปฏิลภติ. สุขมหตฺเตน อธิคจฺฉติ.
สมฺปตฺติมหตฺเตน วินฺทตีติ.
    เอกํสวจนนฺติ เอกโกฏฺฐาสวจนํ. "เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, ๒- เอกํสพฺยากรณีโย
ปโญฺห"ติอาทีสุ ๓- วิย อเนกํสคหณปฏิกฺเขโป. นิสฺสํสยวจนนฺติ สํสยวิรหิตวจนํ,
สนฺเทหปฏิกฺเขปวจนนฺติ อตฺโถ. นิกฺกงฺขาวจนนฺติ "กถมิทํ กถมิทนฺ"ติ กงฺขา
ปฏิกฺเขปวจนํ. อเทฺวชฺฌวจนนฺติ ทฺวิธาภาวํ เทฺวชฺฌํ, ตทภาเวน ๔- อเทฺวชฺฌวจนํ.
ทฺวิธาภาววิรหิตํ "อเทฺวชฺฌวจนา พุทฺธา"ติอาทีสุ ๕- วิย วิมติปฏิกฺเขโป.
อเทฺวฬฺหกวจนนฺติ ทฺวิหทยาภาเวน อเทฺวฬฺหกํ. "อิติหาสา"ติ ๖-
เทฺวฬฺหกปฏิกฺเขปวจนํ. นิโยควจนนฺติ เอกสฺมึ อตฺเถ เทฺว น ยุชฺชนฺตีติ นิโยควจนํ
ทฺวิธาปถปฏิกฺเขโป. อญฺญตฺถ ปน "นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี"ติ อาคตํ.
อปณฺณกวจนนฺติ สลฺลาปรหิตํ ๗- สารวจนํ อวิรทฺธการณํ "อปณฺณกํ ฐานเมเก"ติอาทีสุ ๘-
วิย, อปณฺณกมณิ ๙- วิย สปฺปติฏฺฐวจนํ. อวตฺถาปนวจนเมตนฺติ เอตํ วจนํ โอตริตฺวา
ปติฏฺฐิตํ สนฺติฏฺฐาปนํ ฐปนํ.
    ยานิ อิมสฺมึ มหานิทฺเทเส วิภตฺตึ อาโรปิตานิ ปทานิ, ตานิ วิภตฺตึ
คจฺฉนฺตานิ ตีหิ การเณหิ วิภตฺตึ คจฺฉนฺติ, นานา โหนฺตานิ จตูหิ การเณหิ
นานา ภวนฺติ. อปรทีปนา ปเนตฺถ เทฺว ฐานานิ คจฺฉนฺติ. กถํ? ตานิ หิ
@เชิงอรรถ:  ก. สุภคฺคมหตฺเตน   วิ.มหาวิ. ๑/๓๔๙,๓๖๗/๒๖๔,๒๗๘, วิ.มหาวิ. ๒/๔๖๓/๓
@ ที.ปา. ๑๑/๓๑๒/๒๐๔, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๔๒/๕๑   ฉ.ม. ตํอภาเวน   ขุ.พุทฺธ.
@๓๓/๑๐๙/๔๕๘   ฉ.ม. อิติหาส, อิติหาสาติ   ฉ.ม. ปลาสรหิตํ   ขุ.ชา. ๒๗/๑/๑
@ ก. อปณฺณกกมฺมกรณี
พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน จาติ อิเมหิ ตีหิ การเณหิ วิภตฺตึ คจฺฉนฺติ.
ตตฺถ "โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทูสนา ทูสิตตฺตนฺ"ติ ๑- เอวํ พฺยญฺชนวเสน
วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ ๒- หิ เอโกว โกโธ พฺยญฺชนวเสน เอวํ วิภตฺตึ ลภติ.
๓- "อิชฺฌติ สมิชฺฌติ ลภติ ปฏิลภติ คจฺฉติ อธิคจฺฉตี"ติ เอวํ ปน อุปสคฺควเสน
วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ. "ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ ๔- เวภพฺยา จินฺตา
อุปปริกฺขา"ติ ๕- เอวํ อตฺถวเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ.
    เตสุ ปีติปทนิทฺเทเส ตาว อิมา ติสฺโส วิภตฺติโย ลพฺภนฺติ. ปีติ ปาโมชฺชนฺติ
หิ พฺยญฺชนวเสน วิภตฺติคมนํ โหติ. อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโสติ
อุปสคฺควเสน. วิตฺติ ตุฏฺฐิ โอทคฺยํ อตฺตมนตาติ อตฺถวเสน. อิมินา นเยน
สพฺพปทนิทฺเทเสสุ วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํ.
    นานา โหนฺตานิปิ นามนานตฺเตน ลกฺขณนานตฺเตน กิจฺจนานตฺเตน
ปฏิกฺเขปนานตฺเตนาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ นานา โหนฺติ. ตตฺถ "กตโม ตสฺมึ สมเย
พฺยาปาโท โหติ? โย ตสฺมึ สมเย โทโส ทูสนา"ติ ๖- เอตฺถ พฺยาปาโทติ วา
โทโสติ วา เทฺวปิ เอเต โกโธ เอว, นาเมน ปน นานตฺตํ คตาติ เอวํ
นามนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
    ราสฏฺเฐน จ ปญฺจปิ ขนฺธา เอโกว ขนฺโธ โหติ. เอตฺถ ปน รูปํ รุปฺปนลกฺขณํ,
เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สญฺญา สญฺชานนลกฺขณา, เจตนา เจตยิตลกฺขณา,
วิญฺญาณํ วิชานนลกฺขณนฺติ อิมินา ลกฺขณนานตฺเตน ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติ. เอวํ
ลกฺขณนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
    "จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา:- อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ
ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฯเปฯ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหตี"ติ ๗- เอกเมว วีริยํ
กิจฺจนานตฺเตน จตูสุ ฐาเนสุ อาคตํ. เอวํ กิจฺจนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๓๗/๒๘๔   ฉ.ม. ตตฺถ   ก. คโต   ก. เนปญฺญํ   อภิ.สงฺ.
@๓๔/๗๙/๓๔   อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๓๗/๒๘๔   ที.มหา. ๑๐/๔๐๒/๒๖๗, อภิ.วิ. ๓๕/๓๙๐/๒๔๙
    "จตฺตาโร อสทฺธมฺมา โกธครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, มกฺขครุตา, น สทฺธมฺมครุตา,
ลาภครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, สกฺการครุตา, น สทฺธมฺมครุตา"ติ เอวมาทีสุ ๑-
ปน ปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
    อิมานิ ปน จตฺตาริ นานตฺตานิ น ปีติยาเยว ลพฺภนฺติ, สพฺเพสุปิ ยถาลาภวเสน
ลพฺภนฺติ. ปีติยา หิ ปีตีติ นามํ, จิตฺตสฺส จิตฺตนฺติ นามํ. ปีติ จ ผรณลกฺขณา,
เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สญฺญา สญฺชานนลกฺขณา, เจตนา เจตยิตลกฺขณา,
วิญฺญาณํ วิชานนลกฺขณํ.
    ตถา ปีติ ผรณกิจฺจา, เวทนา อนุภวนกิจฺจา, สญฺญา สญฺชานนกิจฺจา,
เจตนา เจตยิตกิจฺจา, วิญฺญาณํ วิชานนกิจฺจนฺติ เอวํ กิจฺจนานตฺเตน นานตฺตํ
เวทิตพฺพํ. ปฏิกฺเขปนานตฺตํ ปีติปเท นตฺถิ.
    อโลภาทินิทฺเทเส ปน "อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน
ลพฺภตีติ เอวํ ปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. เอวํ สพฺพปทนิทฺเทเสสุ
ลพฺภมานวเสน จตุพฺพิธมฺปิ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
    อปรทีปนา ปน ปทตฺถุติ วา โหติ ทฬฺหีกมฺมํ วาติ เอวํ เทฺว ฐานานิ
คจฺฉติ. ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺเตน วิย หิ สกิเมว "ปีตี"ติ วุตฺเต เอตํ ปทํ
ผุลฺลิตมณฺฑิตวิภูสิตํ นาม น โหติ, ปุนปฺปุนํ พฺยญฺชนวเสน, อุปสคฺควเสน, อตฺถวเสน
"ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺตี"ติ ๓- วุตฺเต
ผุลฺลิตมณฺฑิตวิภูสิตํ นาม โหติ. ยถา หิ ทหรกุมารํ นฺหาเปตฺวา มโนรมํ วตฺถํ
ปริทหาเปตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา อกฺขีนิ อญฺเชตฺวา อถสฺส นลาเฏ เอกเมว
มโนสิลาพินฺทุํ กเรยฺย, น ตสฺส เอตฺตาวตา จิตฺตติลโก นาม โหติ, นานาวณฺเณหิ
ปน ปริวาเรตฺวา พินฺทูสุ กเตสุ จิตฺตติลโก นาม โหติ. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ.
อยํ ปทตฺถุติ นาม.
@เชิงอรรถ:  องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๔๓-๔/๕๒-๓   อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๐๔/๓๘   อภิ.สงฺ. ๓๔/๙/๒๒-๓
    พฺยญฺชนวเสน ปน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน จ ปุนปฺปุนํ ภณนเมว ทฬฺหีกมฺมํ
นาม. ยถา หิ "อาวุโส"ติ วา "ภนฺเต"ติ วา "ยกฺโข"ติ วา "สปฺโป"ติ วา
วุตฺเต ทฬฺหีกมฺมํ นาม น โหติ, "อาวุโส อาวุโส, ภนฺเต ภนฺเต, ยกฺโข ยกฺโข,
สปฺโป สปฺโป"ติ วุตฺเต ปน ทฬฺหีกมฺมํ นาม โหติ, เอวเมว สกึเทว ยฏฺฐิโกฏิยา
อุปฺปีเฬนฺเตน วิย "ปีตี"ติ วุตฺตมตฺเต ทฬฺหีกมฺมํ นาม น โหติ, ปุนปฺปุนํ
พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน "ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส
วิตฺตี"ติ วุตฺเตเยว ทฬฺหีกมฺมํ นาม โหตีติ เอวํ อปรทีปนา เทฺว ฐานานิ คจฺฉติ.
เอติสฺสาปิ วเสน ลพฺภมานกปทนิทฺเทเสสุ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    ตตฺถ ปีณยตีติ ปีติ. สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา, ผรณรสา
วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺฐานา. ยา ปญฺจกามคุณปฏิสํยุตฺตาติ ยา รูปาทิปญฺจกาม-
โกฏฺฐาสปฏิสํยุตฺตา ปีติ, สา ปีณยตีติ ปีติ, อิทํ สภาวปทํ. ปมุทิตสฺส ภาโว
ปาโมชฺชํ. อาโมทนากาโร อาโมทนา. ปโมทนากาโร ปโมทนา. ยถา วา
เภสชฺชานํ วา เตลานํ วา อุโณฺหทกสีโตทกานํ วา เอกโต กรณํ "โมทนา"ติ
วุจฺจติ, เอวมยมฺปิ ปีติธมฺมานํ เอกโต กรเณน โมทนา. อุปสคฺควเสน ปน
มณฺเฑตฺวา "อาโมทนา ปโมทนา"ติ วุตฺตา.
    หาเสตีติ หาโส. ปหาเสตีติ ปหาโส, หฏฺฐปฺปหฏฺฐาการานํ เอตํ อธิวจนํ. วิตฺตีติ
วิตฺตํ, ธนสฺเสตํ นามํ. อยํ ปน โสมนสฺสปจฺจยตฺตา วิตฺติสริกฺขตาย วิตฺติ.
ยถา หิ ธนิโน ธนํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปีติมโตปิ ปีตึ ปฏิจฺจ
โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา "วิตฺตี"ติ วุตฺตา. ตุฏฺฐีติ สภาวสณฺฐิตาย ปีติยา
เอตํ นามํ. ปีติมา ปน ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา "อุทคฺโค"ติ
วุจฺจติ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ.
    อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา. อนภิรทฺธสฺส หิ มโน ทุกฺขปทฏฺฐานตฺตา น
อตฺตโน มโน นาม โหติ, อภิรทฺธสฺส สุขปทฏฺฐานตฺตา อตฺตโน มโน นาม
โหติ, อิติ อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา, สกมนตา, สกมนสฺส ภาโวติ อตฺโถ.
สา ปน ยสฺมา น อญฺญสฺส กสฺสจิ อตฺตโน มนตา, จิตฺตสฺเสว ปน โสภนภาโว ๑-
เจตสิโก ธมฺโม, ตสฺมา "อตฺตมนตา จิตฺตสฺสา"ติ วุตฺตา.
    จิตฺตวิจิตฺตตาย จิตฺตํ. อารมฺมณํ มนติ ๒- ชานาตีติ มโน. มานสนฺติ มโน
เอว, "อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส"ติ ๓- หิ เอตฺถ มนสมฺปยุตฺตกธมฺโม
"มานโส"ติ วุตฺโต.
            "กถํ หิ ภควา ตุยฺหํ       สาวโก สาสเน รโต
            อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข ๔-  กาลํ กยิรา ชเนสุตา"ติ ๕-
เอตฺถ อรหตฺตํ "มานสนฺ"ติ วุตฺตํ. อิธ ปน มโน เอว มานสํ, พฺยญฺชนวเสน
เหตํ ปทํ วฑฺฒิตํ.
    หทยนฺติ จิตฺตํ. "จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี"ติ ๖- เอตฺถ
อุโร "หทยนฺ"ติ วุตฺตํ. "หทยา หทยํ มญฺเญ อญฺญาย ตจฺฉตี"ติ ๗- เอตฺถ จิตฺตํ.
"วกฺกํ หทยนฺ"ติ ๘- เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเฐน "หทยนฺ"ติ
วุตฺตํ. ตเมว ปริสุทฺธฏฺเฐน ปณฺฑรํ, ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห "ปภสฺสรมิทํ
ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐนฺ"ติ. ๙-
ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน กุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที คงฺคา วิย โคธาวริโต
นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ "ปณฺฑรนฺ"เตฺวว วุตฺตํ.
    มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํ.
เตเนตํ ทีเปติ "นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถ โข
มโน เอว อายตนํ มนายตนนฺ"ติ. เอตฺถ ๑๐- นิวาสนฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปเนสา ภาโว   สี.,ฉ.ม. มินมานํ   วิ.มหา. ๔/๓๓/๒๘, สํ.ส. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕
@ สี. เสโข   สํ.ส. ๑๕/๑๕๙/๑๔๖   ขุ.สุ. ๒๕/-/๓๖๙, สํ.ส. ๑๕/๒๓๗/๒๔๙   ม.มู.
@๑๒/๖๓/๔๑   ขุ.ขุ. ๒๕/-/๒, ที.มหา. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม.มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙   องฺ.เอกก.
@๒๐/๕๑/๙  ๑๐ ฉ.ม. ตตฺถ
สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก
"อิสฺสรายตนํ, เทวายตนนฺ"ติอาทีสุ ๑- นิวาสนฏฺฐานํ "อายตนนฺ"ติ วุจฺจติ.
"สุวณฺณายตนํ, รชตายตนนฺ"ติอาทีสุ อากโร. สาสเน ปน "มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ
นํ วิหงฺคมา"ติอาทีสุ ๒- สโมสรณฏฺฐานํ. "ทกฺขิณาปโถ คุนฺนมายตนนฺ"ติอาทีสุ
สญฺชาติเทโส. "ตตฺร ตเตฺรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติ อายตเน"ติอาทีสุ ๓-
การณํ. อิธ ปน สญฺชาติเทสฏฺเฐน, สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน, การณฏฺเฐนาติ ติธาปิ วตฺตติ.
    ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สญฺชายนฺตีติ สญฺชาติเทสฏฺเฐนปิ เอตํ อายตนํ. พหิทฺธา
รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ โอสรนฺตีติ สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐนปิ อายตนํ.
ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเฐน การณตฺตา การณฏฺเฐนปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตเทว มนนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, มโน เอว อินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ.
    วิชานาตีติ วิญฺญาณํ. วิญฺญาณเมว ขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ. ตสฺส ราสิอาทิวเสน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี"ติ ๔- เอตฺถ หิ ราสฏฺเฐน
ขนฺโธ วุตฺโต. "สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ๕- คุณฏฺเฐน. "อทฺทสา โข ภควา
มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธนฺ"ติ ๖- เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเฐน. อิธ ปน รูฬฺหิโต ขนฺโธ
วุตฺโต. ราสฏฺเฐน หิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺญาณํ. ตสฺมา ยถา รุกฺขสฺส
เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต "รุกฺขํ ฉินฺทตี"ติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส
เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺญาณํ รูฬฺหิโต "วิญฺญาณกฺขนฺโธ"ติ วุตฺตํ.
    ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺญาณธาตุ.
อิมสฺมิญฺหิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มนนฏฺเฐน มโน. วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ.
@เชิงอรรถ:  สี.,ฉ.ม. วาสุเทวายตนนฺติ   องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๓๘/๔๖ (สฺยา)
@ องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๒/๒๔๘-๕๐, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๓/๑๘ (สฺยา), ม.อุ. ๑๔/๑๕๘/๑๔๔
@ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๕๑/๖๒   ที.ปา. ๑๑/๓๕๕/๒๕๑   สํ.สฬา. ๑๘/๓๒๒/๒๒๓ (สฺยา)
สภาวฏฺเฐน นิสฺสตฺตฏฺเฐน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ. สหคโตติ อวิชหิโต.
สหชาโตติ สทฺธึ นิคฺคโต. สํสฏฺโฐติ สํสคฺโค หุตฺวา ฐิโต. สมฺปยุตฺโตติ สมํ
ปกาเรหิ ยุตฺโต. กตเมหิ ปกาเรหีติ? เอกุปฺปาทาทีหิ. นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ
ธมฺเมหิ สมฺปยุตฺตาติ. อามนฺตา. ๑- อิติ หิ อิมสฺส ปญฺหสฺส ปฏิกฺเขเป "นนุ อตฺถิ
เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา สหชาตา สํสฏฺฐา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา
เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา"ติ ๒- เอวํ เอกุปฺปาทตาทีนํ วเสน สมฺปโยคตฺโถ วุตฺโต.
อิติ อิเมหิ เอกุปฺปาทตาทีหิ สมํ ปกาเรหิ ยุตฺโต สมฺปยุตฺโต. เอกุปฺปาโทติ เอกโต
อุปฺปนฺโน, น วินาติ อตฺโถ. เอกนิโรโธติ เอกโต นิโรโธ. เอกวตฺถุโกติ
หทยวตฺถุวเสน เอกวตฺถุโก. เอการมฺมโณติ รูปาทิวเสน เอการมฺมโณ.
    เอตฺถ สหคตสทฺโท ตพฺภาเว, โวกิณฺเณ, อารมฺมเณ, นิสฺสเย, สํสฏฺเฐติ ปญฺจสุ
อตฺเถสุ ทิสฺสติ ชินวจเน. "ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา"ติ ๓- เอตฺถ
ตพฺภาเว เวทิตพฺโพ, นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถ. "ยา ภิกฺขเว วีมํสา โกสชฺชสหคตา
โกสชฺชสมฺปยุตฺตา"ติ ๔- เอตฺถ โวกิณฺเณ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน
โวกิณฺณาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. "ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ อรูปสหคตานํ
วา สมาปตฺตีนนฺ"ติ ๕- เอตฺถ อารมฺมเณ, รูปารมฺมณานํ อรูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถ.
"อฏฺฐิกสญฺญาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี"ติ ๖- เอตฺถ นิสฺสเย, อฏฺฐิกสญฺญํ
นิสฺสาย อฏฺฐิกสญฺญํ ภาเวตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถ. "อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ
โหติ สหชาตํ สมฺปยุตฺตนฺ"ติ ๗- เอตฺถ สํสฏฺเฐ, สมฺมิสฺสนฺติ อตฺโถ. อิมสฺมิมฺปิ
ฐาเน สํสฏฺเฐ อาคโต.
    สหชาตสทฺโท "สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาตนฺ"ติ ๘- เอตฺถ วิย สหชาเต.
สํสฏฺฐสทฺโท "คิหีหิ สํสฏฺโฐ"ติ ๙- จ, "เอวํ สํสฏฺโฐ ภนฺเต"ติ จาติ เอวมาทีสุ
@เชิงอรรถ:  อภิ.ก. ๓๗/๔๗๑/๒๘๔   อภิ.ก. ๓๗/๔๗๓/๒๘๕-๖
@ วิ.มหา. ๔/๑๔/๑๔, อภิ.วิ. ๓๕/๒๐๓/๑๒๐, ม.อุ. ๑๔/๓๗๔/๓๑๙, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗
@ สํ.มหา. ๑๙/๘๓๒/๒๔๕   อภิ.ก. ๓๖/๓/๑๑๘   สํ.มหา. ๑๙/๒๓๘/๑๑๔
@ อภิ.วิ. ๓๕/๕๗๘/๓๑๒   อภิ.ป. ๔๐/๔๓๕/๑๕๐   สํ.ข. ๑๗/๓/๙
สํสคฺเค. "กิเส ถูเล วิวชฺเชตฺวา สํสฏฺฐา โยชิตา หยา"ติ ๑- เอตฺถ สทิเส.
            "ปุจิมนฺทปริวาโร         อมฺโพ เต ทธิวาหน
            มูลํ มูเลน สํสฏฺฐํ         สาขา สาขา นิเสวเร"ติ ๒-
เอตฺถ อุปจิเต. "จิตฺตสํสฏฺฐา ธมฺมา"ติ ๓- เอตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตธมฺเม. อิธ ปน โย
ผลปฺปทาเน อวิโยคธมฺโม ๔- วิย วินิพฺโภคํ อกตฺวา เอกุปฺปาทาทิธมฺโม หุตฺวา
"สมฺปยุตฺโต"ติ วุจฺจติ. ตํวิสโย. อถ วา "สหคโต"ติ วตฺวา ปจฺฉโต ปจฺฉโต
อาคตสุตฺเตน วิย โส น โหตีติ ทสฺเสตุํ "สหชาโต"ติ วุตฺตํ. เอกโต อุปฺปนฺนรูปารูปํ
วิย โสปิ น โหตีติ ทสฺเสตุํ "สํสฏฺโฐ"ติ วุตฺตํ.
    ขีโรทกํ วิย จ โสปิ น โหตีติ ทสฺเสตุํ "สมฺปยุตฺโต"ติ วุตฺตํ. วินิพฺโภคํ
กาตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺเฐน หิ สหุปฺปนฺนา ธมฺมา สมฺปยุตฺตาปิ อตฺถิ ขีรเตลํ วิย.
ตถา วิปฺปยุตฺตาปิ ขีรโต อปนีตํ นวนีตํ วิย. เอวํ ลกฺขณสมฺปยุตฺโต
เอกุปฺปาทาทิลกฺขโณเยว โหตีติ ทสฺเสตุํ "เอกุปฺปาโท"ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ
เอกุปฺปาทสหชาตานํ กึ นานตฺตํ? อุปฺปาเท อนฺตรวิรหิโต เอกุปฺปาโท.
ขีรกาลมุตฺตสฺสาปิ ทธิโน มถเน มถเน ๕- ปากฏํ นวนีตํ วิย ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺตวเสน
เอกทิวสเมว ชาโต วิย โส น โหตีติ ทสฺเสตุํ เอกกฺขเณ นิพฺพตฺโตติ สหชาโต.
เอกวตฺถุโกติ ปติฏฺฐฏฺเฐน เอกปริจฺเฉเทน เอกวตฺถุโก, ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ
เอกวตฺถุกตา วิย ฐานนฺตรวิรหิโต. เอการมฺมโณติ อนิยเตการมฺมโณ น จกฺขุวิญฺญาณํ
วิยาติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    มจฺโจติ มูลปทํ. รูปาทีสุ สตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโตติ สตฺโต. วุตฺตเญฺหตํ "สตฺโต
สตฺโตติ ภนฺเต วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต `สตฺโต'ติ วุจฺจตีติ? รูเป
โข ราธ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต,
ตสฺมา `สตฺโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๖- สตฺตโยเคน วา สตฺโต. สุคติทุคฺคตึ นรตีติ
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๘/๗๐/๑๓๓   ขุ.ชา. ๒๗/๗๒/๕๑   อภิ.สงฺ. ๓๔/๕๙/๑๒
@ ม.,ก. อวิโยคธมฺมา   ม. มถนฺเต มถนฺเต   สํ.ข. ๑๗/๑๖๑/๑๕๓, ขุ.มหา. ๒๙/๓๑/๒๖
@(สฺยา)
นโร. ๑- มนุโน ปุตฺโตติ มานโว. อุปกรเณน สยํ โปสยตีติ โปโส. ปุํ วุจฺจติ นิรโย,
ตํ คลตีติ ปุคฺคโล. ชีวิตินฺทฺริยํ ธาเรตีติ ชีโว. จุติโต ชาตึ คจฺฉตีติ ชาคุ.
ชิยตีติ ชนฺตุ. อินฺทฺริเยน คจฺฉตีติ อินฺทคุ. อถ วา อินฺทฺริยภูเตน กมฺมุนา
คจฺฉตีติ อินฺทคุ. "หินฺทคู"ติปิ ปาฬิ. หินฺทนฺติ มรณํ, ตํ คจฺฉตีติ หินฺทคุ.
มนุโต ชาโตติ มนุโช. ยํ สาทิยตีติ ยํ รูปาทึ อสฺสาทิยติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิโต
ปรํ วุตฺตมตฺถํ นิคเมนฺโต เตนาห ภควา:-
         "กามํ กามยมานสฺส ฯเปฯ ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี"ติ.
    อิโต ปรํ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา วิเสสมตฺตเมว วกฺขาม.
    [๒] ตสฺส เจ กามยมานสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาเม อิจฺฉมานสฺส,
กาเมน วา ยายมานสฺส. ฉนฺทชาตสฺสาติ ชาตตณฺหสฺส. ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส. เต
กามา ปริหายนฺตีติ เต กามา ปริหายนฺติ เจ. สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ อถ โส
อโยมยาทินา สลฺเลน วิทฺโธ วิย ปีฬียติ. อิโต ปรํ วุตฺตํ วชฺเชตฺวา อวุตฺเตสุ
ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตํ ตเทว กถยิสฺสามิ.
    จกฺขุปีณนํ อารมฺมณํ ปาปุณนวเสน ยายติ คจฺฉติ. ทสฺสนียวเสน ปิยตฺตํ
อารมฺมณวเสน อปฺปาเปตีติ นิยฺยติ. สวนียํ หุตฺวา กณฺณโสตปีณนํ อารมฺมณวเสน
ปริกฑฺฒตีติ วุยฺหติ. สริตพฺพํ หุตฺวา จิตฺตปีณนํ อารมฺมณวเสน คเหตฺวา
อุปสํหรียตีติ สํหรียติ. ยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. หตฺถินา ยายติ คจฺฉตีติ
หตฺถิยาเนน วา, วาอิติ วิกปฺปตฺเถ. อสฺเสน ยายติ คจฺฉตีติ อสฺสยาเนน วา.
โคยุตฺตวยฺหาทิยานํ โคยานํ, เตน โคยาเนน. อชยานาทีสุปิ เอเสว นโย.
อิฏฺฐวเสน ชาโต สญฺชาโต.
@เชิงอรรถ:  ม. นยตีติ นโร
    อารมฺมณปิยตฺตวเสน นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต. อารมฺมณมนาปภาเวน
ปาตุภูโต. อถ วา กามราควเสน ชาโต สญฺชาโต. กามนนฺทิวเสน นิพฺพตฺโต
อภินิพฺพตฺโต. กามตณฺหาวเสน กามสิเนหวเสน กามจฺฉนฺทวเสน กามปริฬาหวเสน
จ ปาตุภูโตติ เวทิตพฺโพ.
    เต วา กามา ปริหายนฺตีติ เต วตฺถุกามาทโย ปริหายนฺติ วิคจฺฉนฺติ. โส วา
กาเมหิ ปริหายตีติ เอโส ขตฺติยาทิปุคฺคโล วตฺถุกามาทิกาเมหิ ปริหายติ วิคจฺฉติ
"ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจ ธเน ปุพฺพตรํ ชหาตี"ติ เอวมาทีสุ ๑- วิย.
กถนฺติ เกน ปกาเรน. ติฏฺฐนฺตสฺเสวาติ ธรนฺตสฺเสว. เต โภเคติ เต วตฺถุกามาทโย
โภเค. ราชาโน วาติ ปฐพฺยาทิราชาโน. หรนฺตีติ คเหตฺวา คจฺฉนฺติ,
อปหรนฺติ วา. โจรา วาติ สนฺธิจฺเฉทาทิกา. อคฺคิ วาติ ทาวคฺคิอาทิ. ฑหตีติ
ฌาเปติ ภสฺมํ กโรติ. อุทกํ วาติ โอฆาทิอุทกํ. วหตีติ คเหตฺวา มหาสมุทฺทํ
ปาเปติ. อปฺปิยา วาติ อกนฺตา อมนาปา. ทายาทา หรนฺตีติ ทายชฺชวิรหิตา
อสฺสามิกา หรนฺติ. นิหิตํ วาติ นิธานํ กตฺวา ฐปิตํ. นาธิคจฺฉตีติ น วินฺทติ
น ปฏิลภติ, น ปสฺสตีติ อตฺโถ. ทุปฺปยุตฺตาติ วิสมปฺปโยเคน โยชิตา
กสิวาณิชฺชาทิกมฺมนฺตา. ภิชฺชนฺตีติ เภทํ ปาปุณนฺติ, นปฺปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
"ภญฺชนฺติ รถํ อยานกา"ติอาทีสุ ๒- สมฺภโว เวทิตพฺโพ.
    กุเล วา กุลชฺฌาปโก ๓- อุปฺปชฺชตีติ ขตฺติยาทิกุเล กุลฌาปโก ๔- กุเล
อนฺติมปุริโส นิพฺพตฺตติ. "กุเล วา กุลงฺคาโร"ติปิ ๕- ปาฬิ. โย เต โภเค
วิกิรตีติ โย เอโส กุเล ปจฺฉิมโก เต หิรญฺญาทิโภเค เขเปติ. วิธมตีติ วิโยคํ
กโรติ, ทูเร ขิปติ. วิทฺธํเสตีติ วินาเสติ อทสฺสนํ คเมติ. อถ วา อิตฺถีธุตฺโต
หุตฺวา วิกิรติ. สุราธุตฺโต หุตฺวา วิธมติ. อกฺขธุตฺโต หุตฺวา วิทฺธํเสติ.
วิกิรติ วา อุปฺปนฺนํ อายํ อชานเนน. วิธมติ วิสฺสชฺชนมุขํ อชานเนน. วิทฺธํเสติ
ฐปิตฏฺฐาเน อารกฺขํ อสํวิธาเนนาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๑/๑๒๔   ขุ.ชา. ๒๘/๒๙๖/๙๕   ฉ.ม. กุลงฺคาโร. เอวมุปริปิ
@ สี. กุลฆาตโก, ม. กุลฌามโก   ฉ.ม. กุลงฺกโรติปิ
    อนิจฺจตาเยว อฏฺฐมีติ วินาสภาโว เอว อฏฺฐโม. หายนฺตีติ อทสฺสนํ ยนฺติ.
ปริหายนฺตีติ น ปุน ปญฺญายนฺติ. ปริธํเสนฺตีติ ฐานโต อปคจฺฉนฺติ. ปริจฺจชนฺติ ๑-
ปคฺฆรนฺติ. อนฺตรธายนฺตีติ อนฺตรธานํ อทสฺสนํ คจฺฉนฺติ. วิปฺปลุชฺชนฺตีติ
จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อปคจฺฉนฺติ.
    ติฏฺฐนฺเตว เต โภคาติ เตสํ โภคานํ ฐิตกาเล "ติฏฺฐนฺเต นิพฺพุเต วา"ติ
เอวมาทีสุ ๒- วิย. โสติ โส โภคสามิโก ปุคฺคโล. จวติ เทวโลกโต. มรติ มนุสฺสโลกโต.
วิปฺปลุชฺชติ นาคสุปณฺณาทิโลกโต. อถ วา หายติ ธญฺญโกฏฺฐาคารวเสน. ปริหายติ
ธนโกฏฺฐาคารวเสน. ปริธํสติ พลิพทฺทหตฺถิอสฺสาทิวเสน. ปริปตติ ทาสีทาสวเสน.
อนฺตรธายติ ทาราภรณวเสน. นสฺสติ อุทกาทิวเสนาติ เอเก วณฺณยนฺติ.
    อโยมเยนาติ กาฬโลหาทินิพฺพตฺเตน. สลฺเลนาติ กณฺเฑน. อฏฺฐิมเยนาติ
มนุสฺสฏฺฐึ ฐเปตฺวา อวเสเสน. ทนฺตมเยนาติ หตฺถิทนฺตาทินา. วิสาณมเยนาติ
โควิสาณาทินา. กฏฺฐมเยนาติ เวฬุกฏฺฐาทินา. วิทฺโธติ วุตฺตปฺปการสลฺลานํ
อญฺญตรญฺญตเรน ปหโฏ. รุปฺปตีติ วิกิรติ, วิการํ อาปชฺชติ. กุปฺปตีติ จลติ, โกธํ
๓- อุปฺปาเทติ. ฆฏฺฏียตีติ ฆฏฺฏิโต โหติ. ปีฬียตีติ ปีฬิโต โหติ. ลทฺธปฺปหาโร
กุปฺปติ. "ตติยทิวเส สลากํ ปเวเสตฺวา โธวนกาเล ฆฏฺฏียติ. ขารปฺปทาเน
ปีฬียติ. ปหารโธวเน วา รุปฺปติ. ตสฺมึ ทุกฺขุปฺปาทเน กุปฺปติ. สลากปฺปเวสเน
ปีฬียติ. ขารปฺปทาเน ฆฏฺฏียตี"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    พฺยาธิโตติ ลทฺธปฺปหาโร หุตฺวา ปีฬิโต. โทมนสฺสิโตติ โทมนสฺสปฺปตฺโต.
วิปริณามญฺญถาภาวาติ ปกติภาวํ ชหิตฺวา อญฺญถาภาวํ อุปนีเตน, อนฺโตโสสาทิ
โสโก จ วาจาวิปฺปลาโป ปริเทโว จ กายปีฬนาทิ ทุกฺขญฺจ จิตฺตปีฬนาทิ
โทมนสฺสญฺจ ภุโส อายาโส อุปายาโส จ. เอเต วุตฺตปฺปการา โสกาทโย
อุปฺปชฺชนฺติ สมุทาจารํ คจฺฉนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริปตนฺติ   ขุ.วิ. ๒๖/๘๐๖/๘๐   ฉ.ม. โกปํ
    [๓] ตติยคาถายํ สงฺเขปตฺโถ:- โย ปน อิเม กาเม ตตฺถ ฉนฺทราควิกฺขมฺภเนน
วา สมุจฺเฉเทน วา อตฺตโน ปาเทน สปฺปสฺส สิรํ วิย ปริวชฺเชติ, โส
ภิกฺขุ สพฺพโลกํ วิปฺผาเรตฺวา ๑- ฐิตตฺตา โลเก วิสตฺติกาสงฺขาตํ ตณฺหํ สโต
หุตฺวา สมติวตฺตตีติ.
    โยติ วิภชิตพฺพํ ปทํ. โย ยาทิโสติอาทีนิ ตสฺส วิภชนปทานิ. เอตฺถ จ
ยสฺมา โยติ อตฺถปทํ, ตญฺจ อนิยเมน ปุคฺคลํ ทีเปติ. ตสฺมา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต
อนิยเมน ปุคฺคลทีปกํ โยสทฺทเมว อาห. ตสฺมา เอตฺถ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. โยติ
โย โกจีติ. ยสฺมา โย โกจิ นาม, โส อวสฺสํ ยถาลิงฺคยถายุตฺตยถาวิหิตยถาปฺ-
ปการยํฐานปฺปตฺตยํธมฺมสมนฺนาคตวเสน เอเกนากาเรน ปญฺญายติ, ตสฺมา ตํ ตตฺถ
ญาเปตุํ ตํ ปเภทํ ๒- ปกาเสนฺโต "ยาทิโส"ติอาทิมาห. ตตฺถ ยาทิโสติ ลิงฺควเสน
ยาทิโส วา ตาทิโส วา โหตุ, ทีโฆ วา รสฺโส วา กาโฬ วา โอทาโต
วา มงฺคุรจฺฉวิ วา กิโส วา ถูโล วาติ อตฺโถ.
    ยถายุตฺโตติ โยควเสน เยน วา เตน วา ยุตฺโต โหตุ, นวกมฺมยุตฺโต
วา อุทฺเทสยุตฺโต วา วาสธุรยุตฺโต วาติ อตฺโถ. ยถาวิหิโตติ ยถาฐปิโต
นวกมฺมาธิฏฺฐายิกาทิวเสน. ยถาปกาโรติ ยถาปกาเรน ปติฏฺฐิโต ปทีปนายกาทิวเสน. ๓-
ยํฐานปฺปตฺโตติ ยํ ฐานนฺตรํ ปตฺโต เสนาปติเสฏฺฐิฏฺฐานาทิวเสน. ยํธมฺมสมนฺนาคโตติ
เยน ธมฺเมน อุปาคโต ธุตงฺคาทิวเสน.
    วิกฺขมฺภนโต วาติ อุปจารปฺปนาสมาธีหิ กิเลสานํ ทูรีกรณโต วา ฆฏปฺปหาเรน
เสวาลานํ วิย. สมุจฺเฉทโต วาติ ปุน อปฺปวตฺตึ กตฺวา อจฺจนฺตโต มคฺเคน กิเลสานํ
อุจฺฉินฺนมูลโต ปหานวเสน สมุจฺเฉทโต วา. อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามาติอาทีนิ
เอกาทสปทานิ วิปสฺสนาวเสน วุตฺตานิ.
@เชิงอรรถ:  ก. วิสริตฺวา   ฉ.ม. เภทํ   สี.,ก. ปริสนายกาทิวเสน
    พุทฺธานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปีติอาทีนิ ฉ ปทานิ มรณานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ.
อุปสมานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปีติ อิมานิ จ อุปจารชฺฌานวเสน วุตฺตานิ. อานาปานสฺสตึ
ภาเวนฺโตปิ. กายคตาสตึ ภาเวนฺโตปิ. ปฐมชฺฌานํ ภาเวนฺโตปีติอาทีนิ
เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปีติ ปริโยสานานิ อปฺปนาชฺฌานวเสน วุตฺตานิ.
ตตฺถ อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามาติ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ
อฏฺฐิกงฺกลํ อุปมา เอเตสํ กามานนฺติ อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา. อปฺปสฺสาทฏฺเฐนาติ
"อปฺปํ ปริตฺตํ สุขสฺสาทํ อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย"ติ ทสฺสนฏฺเฐน. ปสฺสนฺโตติ
"ยาวเทว ปน โส กุกฺกุโร กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา"ติ ญาณจกฺขุนา ปสฺสนฺโต.
ปริวชฺเชตีติ ทูรํ คเมติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
            เสยฺยถาปิ คหปติ กุกฺกุโร ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรโต โคฆาตกสูนํ
      ปจฺจุปฏฺฐิโต อสฺส, ตเมนํ ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา
      อฏฺฐิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ อุปสุมฺเภยฺย. ๑-
      ตํ กึ มญฺญสิ คหปติ? อปิ นุ โข โส กุกฺกุโร อมุํ อฏฺฐิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ
      นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ ปเลหนฺโต ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยํ ปฏิวิเนยฺยาติ.
      โน เหตํ ภนฺเต. ตํ กิสฺส เหตุ? อทุํ หิ ภนฺเต อฏฺฐิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ
      นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ, ยาวเทว ปน โส กุกฺกุโร กิลมถสฺส
      วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสาติ. เอวเมว โข คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ
      "อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว
      เอตฺถ ภิยฺโย"ติ. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ยายํ อุเปกฺขา
      นานตฺตา นานตฺตสิตา, ตํ อภินิวชฺเชตฺวา ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา
      เอกตฺตสิตา, ยตฺถ สพฺพโส โลกามิสุปาทานา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, ตเมว
      อุเปกฺขํ ภาเวตีติ. ๒-
@เชิงอรรถ:  ก. ปจฺจุปฏฺเฐยฺย   ม.ม. ๑๓/๔๒/๒๙
    คิชฺฌาทีหิ สาธารณา มํสเปสิ อุปมา เอเตสนฺติ มํสเปสูปมา. พหุนฺนํ
สาธารณฏฺเฐน พหุสาธารณา. อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ อุปมา เอเตสนฺติ ติณุกฺกูปมา.
อนุทหนฏฺเฐนาติ หตฺถาทิชฺฌาปนฏฺเฐน. สาธิกโปริสปฺปมาณา วีตจฺฉิกานํ วีตธูมานํ
องฺคารานํ ปูรา องฺคารกาสุ อุปมา เอเตสนฺติ องฺคารกาสูปมา. มหาปริฬาหฏฺเฐนาติ
มหนฺตปริตาปนฏฺเฐน. อารามรามเณยฺยาทิกํ สุปินํ อุปมา เอเตสนฺติ สุปินกูปมา.
อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐนาติ ๑- อปฺปตฺวา, น อุปคนฺตวา ติฏฺฐนฏฺเฐน. ยาจิเตน ลทฺธํ
ยานาทิภณฺฑํ อุปมา เอเตสนฺติ ยาจิตกูปมา. ตาวกาลิกฏฺเฐนาติ อนิพนฺธนฏฺเฐน.
สมฺปนฺนผลรุกฺโข อุปมา เอเตสนฺติ รุกฺขผลูปมา. สมฺภญฺชนปริภญฺชนฏฺเฐนาติ
สาขาภญฺชนฏฺเฐน เจว สมนฺตโต ภญฺชิตฺวา รุกฺขปาตนฏฺเฐน จ. อสิ จ สูนา จ
อุปมา เอเตสนฺติ อสิสูนูปมา. อธิกุฏฺฏนฏฺเฐนาติ ฉินฺทนฏฺเฐน. สตฺติสูลํ อุปมา
เอเตสนฺติ สตฺติสูลูปมา. วินิวิชฺฌนฏฺเฐนาติ นิปเตตฺวา ๒- คมนฏฺเฐน. ภยชนนฏฺเฐน
สปฺปสิรํ อุปมา เอเตสนฺติ สปฺปสิรูปมา. สปฺปฏิภยฏฺเฐนาติ สห อภิมุเข ภยฏฺเฐน.
ทุกฺขชนนํ อคฺคิกฺขนฺธํ อุปมา เอเตสนฺติ อคฺคิกฺขนฺธูปมา. มหาภิตาปนฏฺเฐนาติ
มหนฺตอภิตาปกายปีฬาอุปฺปาทนฏฺเฐนาติ กามํ ปริวชฺเชตีติ. วุตฺตเญฺหตํ:-
         เสยฺยถาปิ คหปติ คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา มํสเปสึ
    อาทาย อุฑฺฑีเยยฺย, ตเมนํ คิชฺฌาปิ กงฺกาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา
    อนุปติตฺวา วิตจฺเฉยฺยุํ วิสฺสชฺเชยฺยุํ. ตํ กึ มญฺญสิ คหปติ? สเจ โส
    คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา ตํ มํสเปสึ น ขิปฺปเมว ปฏินิสฺสชฺเชยฺย.
    โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย, มรณมตฺตํ วา ทุกฺขนฺติ. เอวํ
    ภนฺเต. เอวเมว โข คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "มํสเปสูปมา
    กามา วุตฺตา ภควตา ฯเปฯ ตเมว อุเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ คหปติ
    ปุริโส อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ อาทาย ปฏิวาตํ คจฺเฉยฺย. ตํ กึ มญฺญสิ
    คหปติ? สเจ โส ปุริโส ตํ อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ น ขิปฺปเมว ปฏินิสฺสชฺเชยฺย.
@เชิงอรรถ: ขุ.มหา. ๒๙/๑๒/๗ (สฺยา)   สี. นิพฺพฏฺเฏตฺวา
    ตสฺส สา อาทิตฺตา ติณุกฺกา หตฺถํ วา ฑเหยฺย, พาหํ วา ฑเหยฺย,
    อญฺญตรํ วา อญฺญตรํ วา องฺคปฺปจฺจงฺคํ ฑเหยฺย, โส ตโตนิทานํ มรณํ
    วา นิคจฺเฉยฺย, มรณมตฺตํ วา ทุกฺขนฺติ. เอวํ ภนฺเต. เอวเมว โข
    คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ติณุกฺกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา
    พหุทุกฺขา พหุปายาสา ฯเปฯ ตเมว อุเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ คหปติ
    องฺคารกาสุ สาธิกโปริสา ปูรา องฺคารานํ วีตจฺฉิกานํ วีตธูมานํ. อถ
    ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกูโล, ตเมนํ
    เทฺว พลวนฺโต ปุริสา นานาพาหาสุ คเหตฺวา องฺคารกาสุํ อุปกฑฺเฒยฺยุํ.
    ตํ กึ มญฺญสิ คหปติ? อปิ นุ โส ปุริโส อิติ จิติ เจว กายํ
    สนฺนาเมยฺยาติ. เอวํ ภนฺเต. ตํ กิสฺสเหตุ? วิทิตํ หิ ภนฺเต ตสฺส
    ปุริสสฺส "อิมญฺจ อหํ องฺคารกาสุํ ปปติสฺสามิ, ตโตนิทานํ มรณํ วา
    นิคจฺฉิสฺสามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺขนฺ"ติ. เอวเมว โข คหปติ อริยสาโก
    อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "องฺคารกาสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา ฯเปฯ ตเมว
    อุเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ คหปติ ปุริโส สุปินกํ ปสฺเสยฺย
    อารามรามเณยฺยกํ วนรามเณยฺยกํ ภูมิรามเณยฺยกํ โปกฺขรณิรามเณยฺยกํ, โส
    ปฏิพุทฺโธ น กิญฺจิ ปฏิปสฺเสยฺย. เอวเมว โข คหปติ อริยสาวโก อิติ
    ปฏิสญฺจิกฺขติ "สุปินกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา ฯเปฯ ตเมว อุเปกฺขํ
    ภาเวติ. เสยฺยถาปิ คหปติ ปุริโส ยาจิตกํ โภคํ ยาจิตฺวา ยานํ วา
    โปริเสยฺยํ ปวรมณิกุณฺฑลํ. โส เตหิ ยาจิตเกหิ โภเคหิ ปุรกฺขโต ปริวุโต
    อนฺตราปณํ ปฏิปชฺเชยฺย. ตเมนํ ชโน ทิสฺวา เอวํ วเทยฺย "โภคี วต
    โภ ปุริโส, เอวํ กิร โภคิโน โภคานิ ภุญฺชนฺตี"ติ. ตเมนํ สามิกา
    ยตฺถ ยตฺเถว ตานิ ปสฺเสยฺยุํ, ตตฺถ ตตฺเถว ตานิ หเรยฺยุํ. ตํ กึ
    มญฺญสิ คหปติ? อลํ นุ โข ตสฺส ปุริสสฺส อญฺญถตฺตายาติ. เอวํ
    ภนฺเต. ตํ กิสฺสเหตุ? สามิโน หิ ภนฺเต ตานิ หรนฺตีติ. เอวเมว
    โข คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "ยาจิตกูปมา กามา วุตฺตา
    ภควตา ฯเปฯ ตเมว อุเปกฺขํ ภาเวติ. เสยฺยถาปิ คหปติ คามสฺส วา
    นิคมสฺส วา อวิทูเร ติพฺโพ วนสณฺโฑ, ตตฺรสฺส รุกฺโข สมฺปนฺนผโล
    จ อุปปนฺนผโล จ. น จสฺสุ กานิจิ ผลานิ ภูมิยํ ปติตานิ. อถ ปุริโส
    อาคจฺเฉยฺย ผลตฺถิโก ผลคเวสี ผลปริเยสนํ จรมาโน. โส ตํ วนสณฺฑํ
    อชฺโฌคาเหตฺวา ตํ รุกฺขํ ปสฺเสยฺย สมฺปนฺนผลญฺจ อุปปนฺนผลญฺจ. ตสฺส
    เอวมสฺส "อยํ โข รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จ, นตฺถิ จ
    กานิจิ ผลานิ ภูมิยํ ปติตานิ, ชานามิ โข ปนาหํ รุกฺขํ อาโรปิตุํ.
    ยนฺนูนาหํ อิมํ รุกฺขํ อาโรหิตฺวา ยาวทตฺถญฺจ ขาเทยฺยํ, อุจฺฉงฺคญฺจ
    ปูเรยฺยนฺ"ติ. โส ตํ รุกฺขํ อาโรหิตฺวา ยาวทตฺถญฺจ ขาเทยฺย, อุจฺฉงฺคญฺจ
    ปูเรยฺย. อถ ทุติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ผลตฺถิโก ผลคเวสี ผลปริเยสนํ
    จรมาโน ติณฺหํ กุฐารึ อาทาย, โส ตํ วนสณฺฑํ อชฺโฌคาเหตฺวา
    ตํ รุกฺขํ ปสฺเสยฺย สมฺปนฺนผลญฺจ อุปปนฺนผลญฺจ. ตสฺส เอวมสฺส "อยํ
    โข รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จ, นตฺถิ จ กานิจิ ผลานิ
    ภูมิยํ ปติตานิ, น โข ปนาหํ ชานามิ รุกฺขํ อาโรหิตุํ. ยนฺนูนาหํ
    อิมํ รุกฺขํ มูลโต เฉตฺวา ยาวทตฺถญฺจ ขาเทยฺยํ, อุจฺจงฺคญฺจ ปูเรยฺยนฺ"ติ.
    โส ตํ รุกฺขํ มูลโตว ฉินฺเทยฺย. ตํ กึ มญฺญสิ คหปติ? อมุโก โส
    ปุริโส ปฐมํ รุกฺขํ อารูโฬฺห. สเจ โส น ขิปฺปเมว โอโรเหยฺย. ตสฺส
    โส รุกฺโข ปปตนฺโต หตฺถํ วา ภญฺเชยฺย ปาทํ วา ภญฺเชยฺย อญฺญตรํ
    วา อญฺญตรํ วา องฺคปจฺจงฺคํ ภญฺเชยฺย. โส ตโตนิทานํ มรณํ วา
    นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขนฺติ. เอวํ ภนฺเต. เอวเมว โข คหปติ
    อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ "รุกฺขผลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา
    พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย"ติ. เอวเมตํ ยถาภูตํ
    สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ยายํ อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา, ตํ อภินิวชฺเชตฺวา
         ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา. ยตฺถ สพฺพโส โลกามิสูปาทานา
         อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. ตเมว อุเปกฺขํ ภาเวตีติ. ๑-
    เอวํ อฏฺฐิกงฺกลาทิกอคฺคิกฺขนฺธูปมปริโยสานโต วิปสฺสนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
    อุปจารสมาธึ ทสฺเสนฺโต "พุทฺธานุสฺสตึ ภาเวนฺโต"ติอาทิมาห.
    ตตฺถ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สติ เอว อนุสฺสติ. ปวตฺติตพฺพฏฺฐานมฺหิเยว
จ ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา สตีติปิ อนุสฺสติ. พุทฺธํ
อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ. อรหตฺตาทิพุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา
เอตํ อธิวจนํ, ตํ พุทฺธานุสฺสตึ. ภาเวนฺโตติ วฑฺเฒนฺโต พฺรูเหนฺโต. ธมฺมํ อารพฺภ
อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสตึ, สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ
อธิวจนํ. สํฆํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สํฆานุสฺสติ, สุปฏิปนฺนตาทิสํฆ-
คุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. สีลํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สีลานุสฺสติ,
อตฺตโน อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา
อนุสฺสติ จาคานุสฺสติ, อตฺตโน มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ.
เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติ, เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา
อตฺตโน สทฺธาทิคุณารมฺมณาย ๒- สติยา เอตํ อธิวจนํ. อานาปาเน อารพฺภ
อุปฺปนฺนา สติ อานาปานสฺสติ, อานาปานนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ.
มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ มรณสฺสติ, เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉท-
สงฺขาตมรณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ.
    กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ ปฏิกูลานํ อายตฺตา อากรตฺตา กาโยติ สงฺขฺยํ คเต
สรีเร คตา ปวตฺตา สติ กายคตาสติ, ตาทิสํ วา กายํ คตา สติ "กายคตสตี"ติ
วตฺตพฺเพ รสฺสํ อกตฺวา "กายคตาสตี"ติ วุตฺตํ. เกสาทิเกสุ กายโกฏฺฐาเสสุ
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๔๓-๔๘/๒๙   ม. มุตฺตจาคตาทิจาคารมฺมณาย
ปฏิกูลนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. อุปสมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ
อุปสมานุสฺสติ, สพฺพทุกฺขูปสมารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ.
    วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฐมชฺฌานํ ภาเวนฺโต.
ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยชฺฌานํ ภาเวนฺโต. สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ
ตติยชฺฌานํ ภาเวนฺโต. อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถชฺฌานํ ภาเวนฺโต ฯเปฯ
เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ภาเวนฺโตปิ กาเม ปริวชฺเชตีติ.
    วิกฺขมฺภนปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมุจฺเฉเทน กามานํ ปหานํ ทสฺเสตุํ
"โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโตปี"ติอาทิมาห. ตตฺถ มคฺคโสตสฺส อาปชฺชนํ โสตาปตฺติ,
โสตาปตฺติยา มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. อปายคมนีเย กาเมติ เย หิ อปายํ คจฺฉนฺติ,
เต อปายคมนีเย กาเม สมุจฺเฉทโต โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโต ปริวชฺเชติ.
ปฏิสนฺธิวเสน สกึเยว อิมํ โลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค.
ตํ มคฺคํ ภาเวนฺโต. โอฬาริเกติ ปริฬาหปฺปตฺเต. ปฏิสนฺธิวเสเนว กามภวํ
นาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตสฺส มคฺโค อนาคามิมคฺโค. ตํ มคฺคํ ภาเวนฺโต. อณุสหคเตติ
สุขุมภาวปฺปตฺเต. กิเลเสหิ อารกตฺตา, กิเลสารีนํ หตตฺตา, สํสารจกฺกสฺส อรานํ
หตตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา จ อรหํ, อรหโต ภาโว
อรหตฺตํ. กินฺตํ? อรหตฺตผลํ. อรหตฺตสฺส มคฺโค อรหตฺตมคฺโค. ตํ อรหตฺตมคฺคํ
ภาเวนฺโต. สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพนากาเรน สพฺพํ. สพฺพถา สพฺพนฺติ สพฺพปฺปกาเรน
สพฺพํ. อเสสํ นิสฺเสสนฺติ นิรวเสสํ คนฺธมตฺตมฺปิ อฏฺฐเปตฺวา. อถ วา
สพฺเพน สพฺพํ มูลวเสน. สพฺพถา สพฺพํ อาการนิปฺปเทสวเสน. อเสสํ นิสฺเสสํ
ภาวนานิปฺปเทสวเสน. ตถา ปุริเมน ทุจฺจริตาภาเวน. ทุติเยน ปริยุฏฺฐานาภาเวน.
ตติเยน อนุสยาภาเวน เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    สปฺโป วุจฺจติ อหีติ โย โกจิ สรนฺโต คจฺฉติ. เกนฏฺเฐนาติ เกน อตฺเถน.
สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ ยสฺมา สมฺมา สํสรนฺโต ๑- คจฺฉตีติ สปฺโป. ภุชนฺโตติ
วงฺกวงฺโก
@เชิงอรรถ:  ม. สงฺกนฺโต
หุตฺวา. ปนฺนสิโรติ นิปนฺนสีโส หุตฺวา. สิเรน สุปตีติ สีสํ โภคนฺตเร กตฺวา
สุปนภาเวน สิรสา สุปตีติ สรีสโป. พิเล สยตีติ พิลาสโย. "พิลสโย"ติปิ
ปาฬิ, ตํ สุนฺทรํ. คุหายํ เสตีติ คุหาสโย. ทาฐา ตสฺส อาวุโธติ ตสฺส สปฺปสฺส
ทุเว ทาฐา ปหรณสตฺถสงฺขาโต อาวุโธ. วิสํ ตสฺส โฆรนฺติ ตสฺส สปฺปสฺส
พฺยาปกสงฺขาตํ วิสํ ทารุณํ กกฺขฬํ. ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ตสฺส สปฺปสฺส เทฺวธา
ชิวฺหา. ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทุวิธาหิ ชิวฺหาหิ รสํ ชานาติ อสฺสาทํ
วินฺทติ สาทิยตีติ. ชีวิตุํ กามยตีติ ชีวิตุกาโม. อมริตุํ กามยตีติ อมริตุกาโม. สขํ
กามยตีติ สุขกาโม. ทุกฺขปฏิกูโลติ ทุกฺขํ อนิจฺฉมาโน. ปาเทนาติ อตฺตโน ปาเทน.
สปฺปสิรนฺติ สปฺปสฺส สีสํ. วชฺเชยฺยาติ ทูรโต วชฺเชยฺย. วิวชฺเชยฺยาติ ตสฺส
ปมาเณน. ปริวชฺเชยฺยาติ สมนฺตโต. อภินิวชฺเชยฺยาติ จตุตฺถปฺปมาเณน. ๑- อถ
วา ปุริเมน สีสโต. ทุติยตติเยน ทฺวีหิ ปสฺเสหิ. จตุตฺเถน ปจฺฉโต.
"กาเม ปน อปฺปตฺตสฺส ปริเยสนมูลทุกฺขวตฺถุภาเวน วชฺเชยฺย. ปตฺตสฺส
อารกฺขมูลทุกฺขวตฺถุภาเวน วิวชฺเชยฺย. อญฺญาณปริฬาหทุกฺขวตฺถุภาเวน ปริวชฺเชยฺย.
วินาสมุเข ปิยวิปฺปโยคทุกฺขวตฺถุภาเวน อภินิวชฺเชยฺยา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    รญฺชนวเสน ราโค. พลวรญฺชนฏฺเฐน สาราโค. วิสเย สตฺตานํ อนุ อนุ
นยนโต อนุนโย. อนุรุชฺฌตีติ อนุโรโธ, กาเมตีติ อตฺโถ. ยตฺถ กตฺถจิ ภเว
สตฺตา เอตาย นนฺทนฺตีติ นนฺที, สยํ วา นนฺทตีติ นนฺที. นนฺที จ สา รญฺชนฏฺเฐน
ราโค จาติ นนฺทิราโค. ตตฺถ เอกสฺมึ อารมฺมเณ สกึ อุปฺปนฺนา ตณฺหา นนฺที,
ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานา นนฺทิราโคติ วุจฺจติ. จิตฺตสฺส สาราโคติ โย เหฏฺฐา
"พลวรญฺชนฏฺเฐน สาราโค"ติ วุตฺโต, โส น สตฺตสฺส, จิตฺตสฺเสว สาราโคติ
อตฺโถ.
    อิจฺฉนฺติ เอตาย อารมฺมณานีติ อิจฺฉา. พหลกิเลสภาเวน มุจฺฉนฺติ เอตาย
ปาณิโนติ มุจฺฉา. คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา คหณวเสน อชฺโฌสานํ. อิมินา สตฺตา
@เชิงอรรถ:  สี. จตุหตฺถปฺปมาเณน
คิชฺฌนฺติ เคธํ อาปชฺชนฺตีติ เคโธ. พหลฏฺเฐน วา เคโธ. "เคธํ วา ปน
ปวนสณฺฑนฺ"ติ ๑- หิ พหลฏฺเฐเนว วุตฺตํ. อนนฺตรปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ, สพฺพโต
ภาเคน วา เคโธติ ปลิเคโธ. สชฺชนฺติ เอเตนาติ สงฺโค. ลคฺคนฏฺเฐน วา สงฺโค.
โอสีทนฏฺเฐน ปงฺโก. อากฑฺฒนวเสน เอชา. "เอชา อิมํ ปุริสํ ปริกฑฺฒติ ตสฺส ตสฺเสว
ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา"ติ หิ วุตฺตํ. วญฺจนฏฺเฐน มายา. วฏฺฏสฺมึ สตฺตานํ ชนนฏฺเฐน
ชนิกา. "ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ, จิตฺตมสฺส วิธาวตี"ติ ๒- หิ วุตฺตํ. วฏฺฏสฺมึ สตฺเต
ทุกฺเขน สํโยชยมานา ชเนตีติ สญฺชนนี. ฆฏนฏฺเฐน สิพฺพินี. อยํ หิ วฏฺฏสฺมึ สตฺเต
จุติปฏิสนฺธิวเสน สิพฺพติ ฆเฏติ ตุนฺนกาโร วิย ปิโลติกาย ปิโลติกํ, ตสฺมา
"ฆฏนฏฺเฐน สิพฺพินี"ติ วุตฺตา. อเนกปฺปการํ วิสยชาลํ ตณฺหาวิปฺผนฺทิตนิเวสสงฺขาตํ
วา ชาลมสฺสา อตฺถีติ ชาลินี.
    อากฑฺฒนฏฺเฐน สีฆโสตา สริตา วิยาติ สริตา. อลฺลฏฺเฐน วา สริตา. วุตฺตเญฺหตํ
"สริตานิ สิเนหิตานิ จ โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน"ติ. ๓- อลฺลานิ เจว สินิทฺธานิ
จาติ อยํ เหตฺถ อตฺโถ. อนยพฺยสนาปาทนฏฺเฐน กุมฺมานุพนฺธสุตฺตกํ วิยาติ
สุตฺตํ. วุตฺตเญฺหตํ "สุตฺตกนฺติ โข ภิกฺขเว นนฺทิราคสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติ. ๔-
รูปาทีสุ วิตฺถตฏฺเฐน วิสฏา. ตสฺส ตสฺส ปฏิลาภตฺถาย สตฺเต อายูหาเปตีติ
อายูหินี. อุกฺกณฺฐิตุํ อปทานโต สหายฏฺเฐน ทุติยา. อยํ หิ สตฺตานํ วฏฺฏสฺมึ
อุกฺกณฺฐิตุํ น เทติ, คตคตฏฺฐาเน ปิยสหาโย วิย อภิรมาเปติ. เตเนว วุตฺตํ:-
            "ตณฺหาทุติโย ปุริโส       ทีฆมทฺธานสํสรํ
            อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ        สํสารํ นาติวตฺตตี"ติ. ๕-
    ปณิธานกวเสน ปณิธิ. ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุ. เอตาย หิ สตฺตา รชฺชุยา
คีวายํ พทฺธา โคณา วิย อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ นิยฺยนฺติ. ตํ ตํ อารมฺมณํ วนติ
@เชิงอรรถ:  สี. เคธานํ สณฺฑนฺติ   สํ.ส. ๑๕/๕๕/๔๒   ขุ.ธ. ๒๕/๓๔๑/๗๕   สํ.นิ.
@๑๖/๑๕๙/๒๑๘   ขุ.อิติ. ๒๕/๑๕/๒๔๑,๑๐๕/๓๒๔, องฺ.จตุกฺก ๒๑/๙/๑๑, ขุ.มหา.
@๒๙/๘๙๑/๕๕๘ (สฺยา), ขุ.จุฬ. ๓๐/๕๙๕/๒๙๑ (สฺยา)
ภชติ อลฺลียตีติ วนํ, วนติ ยาจตีติ วา วนํ. วนโถติ พฺยญฺชเนน ปทํ วฑฺฒิตํ.
อนตฺถทุกฺขานํ วา สมุฏฺฐาปนฏฺเฐน คหนฏฺเฐน จ วนํ วิยาติ วนํ. พลวตณฺหาเยตํ
นามํ. คหนตรฏฺเฐน ปน ตโต พลวตรา วนโถ นาม. เตน วุตฺตํ:-
            "วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ      วนโต ชายเต ภยํ
            เฉตฺวา วนญฺจ วนถญฺจ     นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว"ติ. ๑-
    สนฺถวนวเสน สนฺถโว, สํสคฺโคติ อตฺโถ. โส ทุวิโธ ตณฺหาสนฺถโว มิตฺตสนฺถโว
จ. เตสุ อิธ ตณฺหาสนฺถโว อธิปฺเปโต. สิเนหวเสน เสฺนโห. อาลยกรณวเสน กมฺปมานา
อเปกฺขตีติ อเปกฺขา. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อิมานิ เต เทว จตุราสีตินครสหสฺสานิ
กุสาวตีราชธานิปฺปมุขานิ, เอตฺถ เทว ฉนฺทํ ชเนหิ, ชีวิเต อเปกฺขํ กโรหี"ติ. ๒-
อาลยํ กโรหีติ อยํ เหตฺถ อตฺโถ. ปาฏิเยกฺเก ปาฏิเยกฺเก อารมฺมเณ พนฺธตีติ
ปฏิพนฺธุ, ญาตกฏฺเฐน วา ปาฏิเยกฺโก พนฺธูติปิ ปฏิพนฺธุ. นิจฺจสนฺนิสฺสิตฏฺเฐนปิ
สตฺตานํ ตณฺหาสโม พนฺธุ นาม นตฺถิ. อารมฺมณานํ อสนโต อาสา, อชฺโฌตฺถรณโต
เจว ติตฺตึ อนุคนฺตฺวาว ปริภุญฺชนโต จาติ อตฺโถ. อาสีสนวเสน อาสีสนา. อาสีสิตสฺส
ภาโว อาสีสิตตฺตํ.
    อิทานิ ตสฺสา ปวตฺติฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ "รูปาสา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาสีสนวเสน
อาสาติ อาสาย อตฺถํ คเหตฺวา รูเป อาสา รูปาสา. เอวํ นวปิ ปทานิ เวทิตพฺพานิ.
เอตฺถ จ ปุริมานิ ปญฺจ ปญฺจกามคุณวเสน วุตฺตานิ, ปริกฺขารโลภวเสน ฉฏฺฐํ.
ตํ วิเสสโต ปพฺพชิตานํ, ตโต ปรานิ ตีณิ อติตฺติยวตฺถุวเสน คหฏฺฐานํ.
น หิ เตสํ ธนปุตฺตชีวิเตหิ อญฺญํ ปิยตรํ อตฺถิ. "อิทํ มยฺหํ, อิทํ มยฺหนฺ"ติ
วา "อสุเกน เม อิทํ ทินฺนํ, อิทํ ทินฺนนฺ"ติ วา เอวํ สตฺเต ชปฺปาเปตีติ
ชปฺปา. ปรโต เทฺว ปทานิ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตานิ, ตโต ปรํ อญฺเญนากาเรน
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๒๘๓/๖๕   ที.มหา. ๑๐/๒๖๖/๑๖๕
วิภชิตุํ อารทฺธตฺตา ปุน "ชปฺปา"ติ วุตฺตํ. ชปฺปนากาโร ชปฺปนา. ชปฺปิตสฺส
ภาโว ชปฺปิตตฺตํ. ปุนปฺปุนํ วิสเย ลุมฺปติ อากฑฺฒตีติ โลลุโป, โลลุปสฺส ภาโว
โลลุปฺปํ. โลลุปฺปนากาโร โลลุปฺปายนา. โลลุปฺปสมงฺคิโน ภาโว โลลุปฺปายิตตฺตํ.
    ปุจฺฉญฺชิกตาติ ยาย ตณฺหาย ลาภฏฺฐาเนสุ ปุจฺฉํ  จาลยมานา สุนขา วิย
กมฺปมานา วิจรนฺติ, ตํ ตสฺสา กมฺปนตณฺหาย นามํ. สาธุ มนาปมนาเป วิสเย
กาเมตีติ สาธุกาโม, ตสฺส ภาโว สาธุกมฺยตา. มาตามาตุจฺฉาติอาทิเก อยุตฺตฏฺฐาเน
ราโคติ อธมฺมราโค. ยุตฺตฏฺฐาเนปิ พลวา หุตฺวา อุปฺปนฺนโลโภ วิสมโลโภ. "ราโค
วิสมนฺ"ติอาทิวจนโต ๑- ยุตฺตฏฺฐาเน วา อยุตฺตฏฺฐาเน วา อุปฺปนฺโน ฉนฺทราโค
อธมฺมฏฺเฐน อธมฺมราโค. วิสมฏฺเฐน วิสมโลโภติ เวทิตพฺโพ. อารมฺมณานํ นิกามนวเสน
นิกนฺติ. นิกามนากาโร นิกามนา. ปตฺถนวเสน ๒- ปตฺถนา. ปิหายนวเสน
ปิหนา. สุฏฺฐุ ปตฺถนา สมฺปตฺถนา. ปญฺจสุ กามคุเณสุ ตณฺหา กามตณฺหา.
รูปารูปภเวสุ ตณฺหา  ภวตณฺหา. อุจฺเฉทสงฺขาเต วิภเว ตณฺหา วิภวตณฺหา. สุทฺเธ
รูปภวสฺมึเยว ตณฺหา รูปตณฺหา. อรูปภเว ตณฺหา อรูปตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต
ราโค, นิโรเธ ตณฺหา นิโรธตณฺหา. รูเป ตณฺหา รูปตณฺหา. สทฺเท ตณฺหา
สทฺทตณฺหา. คนฺธตณฺหาทีสุปิ เอเสว นโย. โอฆาทโย วุตฺตตฺถาว.
    กุสลธมฺเม อาวรตีติ อาวรณํ. ฉาทนวเสน ฉทนํ. สตฺเต วฏฺฏสฺมึ พนฺธตีติ พนฺธนํ.
จิตฺตํ อุปหนฺตฺวา กิลิสฺสติ สํกิลิฏฺฐํ กโรตีติ อุปกฺกิเลโส. ถามคตฏฺเฐน อนุ
อนุ เสตีติ อนุสโย. อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาตีติ ปริยุฏฺฐานํ, อุปฺปชฺชิตุํ
อปทาเนน กุสลาจารํ ๓- คณฺหาตีติ อตฺโถ. "โจรา มคฺเค ปริยุฏฺฐึสุ, ธุตฺตา
มคฺเค ปริยุฏฺฐึสู"ติอาทีสุ ๔- หิ มคฺคํ คณฺหึสูติ อตฺโถ. เอวมิธาปิ คหณฏฺเฐน
ปริยุฏฺฐาน เวทิตพฺพํ. ปลิเวฐนฏฺเฐน ลตา วิยาติ ลตา. "ลตา อุพฺภิชฺช ๕-
ติฏฺฐตี"ติ ๖- อาคตฏฺฐาเนปิ อยํ ตณฺหา ลตาว วุตฺตา. วิวิธานิ วตฺถูนิ อิจฺฉตีติ
เววิจฺฉํ. วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลนฺติ
@เชิงอรรถ:  อภิ.วิ. ๓๕/๙๒๔/๔๔๙   อภิ.อ. ๑/๑๐๖๕/๔๒๔, ฉ.ม. ปตฺถยนวเสน, ก. วตฺถุสฺส
@ปฏฺฐนวเสน   ฉ.ม. กุสลวารํ   วิ.จูฬ. ๗/๔๓๐/๒๖๓   ฉ.ม. อุปฺปชฺช   ขุ.ธ.
@๒๕/๓๔๐/๗๕
ทุกฺขมูลํ. ตสฺเสว ทุกฺขสฺส นิทานนฺติ ทุกฺขนิทานํ. ตํ ทุกฺขํ อิโต ปภวตีติ
ทุกฺขปฺปภโว. พนฺธนฏฺเฐน ปาโส วิยาติ ปาโส, มารสฺส ปาโส มารปาโส.
ทุรุคฺคิลนฏฺเฐน พฬิสํ วิยาติ พฬิสํ, มารสฺส พฬิสํ มารพฬิสํ. ตณฺหาภิภูตา
มารสฺส วิสยํ นาติกฺกมนฺติ, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตตีติ อิมินา ปริยาเยน
มารสฺส วิสโยติ มารวิสโย. สนฺทนฏฺเฐน ตณฺหาว นที ตณฺหานที.
อชฺโฌตฺถรณฏฺเฐน ตณฺหาว ชาลํ ตณฺหาชาลํ. ยถา สุนขา คทฺทูลพทฺธา ยทิจฺฉกํ
นิยฺยนฺติ, เอวํ ตณฺหาพทฺธา สตฺตาติ ทฬฺหพนฺธนฏฺเฐน คทฺทูลํ วิยาติ คทฺทูลํ,
ตณฺหาว คทฺทูลํ ตณฺหาคทฺทูลํ. ทุปฺปูรณฏฺเฐน ตณฺหาว สมุทฺโท ตณฺหาสมุทฺโท.
อภิชฺฌายนฏฺเฐน อภิชฺฌา. ลุพฺภนฺติ เอเตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว
วา ตนฺติ โลโภ. สมฺปยุตฺตกานํ อกุสลานํ ปติฏฺฐฏฺเฐน มูลํ.
    วิสตฺติกาตีติ วิสตฺติกา อิติ. เกนตฺเถนาติ เกน สภาเวน. วิสตาติ ปตฺถตา ๑-
รูปาทีสุ. วิสาลาติ วิปุลา. วิสฏาติ เตภูมกพฺยาปกวเสน วิสฏา. ปุริมวจนเมว
ตการสฺส ฏการํ กตฺวา พฺยญฺชนวิภาคํ กตฺวา วุตฺตํ. วิสกฺกตีติ ปริสปฺปติ สหติ
วา. รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปาเทน ตาฬิยมาโนปิ สหติ. โอสกฺกนํ วิปฺผนฺทนํ
วา "วิสกฺกนนฺ"ติปิ วทนฺติ. "กุสลากุสลานํ ปตี"ติ เกจิ วณฺณยนฺติ. วิสํหรตีติ
ตถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ปสฺสนฺตี วิวิเธหิ อากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต
จิตฺตํ สํหรติ สํขิปติ, วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ, วหตีติ อตฺโถ. วิสํวาทิกาติ
อนิจฺจาทึ นิจฺจาทิโต คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหติ. ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส
เหตุภาวโต วิสมูลา, วิสํ วา ทุกฺขทุกฺขาทิภูตา เวทนา มูลํ เอติสฺสาติ วิสมูลา.
ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ วิสผลา. ยาย ตณฺหาย รูปาทิกสฺส ทุกฺขสฺเสว
ปริโภโค โหติ, น อมตสฺสาติ สา "วิสปริโภคา"ติ วุตฺตา. สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน
ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิตฺถฏา
    ตสฺสา วิสยํ ทสฺเสตุกาโม "วิสาลา วา ปน สา รูเป ตณฺหา"ติอาทิมาห.
ตตฺถ วิสาลา วา ปนาติ มหนฺตี เอว ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหา, รูปาทโย ปญฺจ
ปญฺจกามคุณิกราควเสน วุตฺตา. กุเล คเณติอาทีนิ เอกาทส ปทานิ โลลุปฺปาทวเสน
วุตฺตานิ. กามธาตุตฺติโก กมฺมวฏฺฏวเสน วิภตฺโต, กามภวตฺติโก วิปากวฏฺฏวเสน
วิภตฺโต, สญฺญาภวตฺติโก สญฺญาวเสน วิภตฺโต, เอกโวการภวตฺติโก ขนฺธวเสน
วิภตฺโต. อตีตตฺติโก กาลวเสน, ทิฏฺฐจตุกฺโก อารมฺมณวเสน, อปายตฺติโก
โอกาสวเสน, ขนฺธตฺติโก นิสฺสตฺตนิชฺชีววเสน วิภตฺโตติ ญาตพฺพํ. ตตฺรายํ สงฺเขเปน
อตฺถทีปนา อตฺถวิภาวนา ๑- จ:-
    "ตตฺถ กตมา กามธาตุ? เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต
ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ
ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ, อยํ
วุจฺจติ กามธาตุ. "๒-
    "ตตฺถ กตมา รูปธาตุ? เหฏฺฐโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต
อกนิฏฺฐเทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ  เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา
สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา,
อยํ วุจฺจติ รูปธาตุ. "๓-
    "ตตฺถ กตมา อรูปธาตุ? เหฏฺฐโต อากาสานญฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ
กริตฺวา อุปริโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนุปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร
เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส
วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อยํ วุจฺจติ อรูปธาตู"ติ. ๔- อฏฺฐกถายมฺปน "กามธาตูติ
กามภโว, ปญฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติ. รูปธาตูติ รูปภโว, ปญฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติ.
อรูปธาตูติ อรูปภโว, จตฺตาโร ขนฺธา ลพฺภนฺตี"ติ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิภาวนา   อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๘๗/๒๙๔   อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๘๙/๒๙๔   อภิ.สงฺ.
@๓๔/๑๒๙๑/๒๙๔
    อถ วา กามราคสงฺขาเตน กาเมน ยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามสงฺขาตา
วา ธาตุ กามธาตุ. กามํ ปหาย รูเปน ยุตฺตา ธาตุ รูปธาตุ, รูปสงฺขาตา
วา ธาตุ รูปธาตุ. กามญฺจ รูปญฺจ ปหาย อรูเปน ยุตฺตา ธาตุ อรูปธาตุ,
อรูปสงฺขาตา วา ธาตุ อรูปธาตุ. ตา เอว ธาตุโย ปุน ภวปริยาเยน วุตฺตา.
ภวนฺตีติ หิ ภวาติ วุจฺจนฺติ. สญฺญาย ยุตฺโต ภโว, สญฺญาภโว, ๑- สญฺญาวตํ
วา ภโว, สญฺญา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺญาภโว. โส กามภโว จ
อสญฺญาภวมุตฺโต รูปภโว จ เนวสญฺญานาสญฺญาภวมุตฺโต อรูปภโว จ โหติ.
    น สญฺญาภโว อสญฺญาภโว, โส รูปภเวกเทโส. โอฬาริกตฺตาภาวโต
เนวสญฺญา, สุขุมตฺเตน สภาวโต นาสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญา, ตาย ยุตฺโต
ภโว เนวสญฺญานาสญฺญาภโว. อถ วา โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวา สุขุมาย
จ อภาวา เนวสญฺญานาสญฺญา อสฺมึ ภเวติ เนวสญฺญานาสญฺญาภโว, โส
อรูปภเวกเทโส. เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว, เอโก วา โวกาโร, อสฺส
ภวสฺสาติ เอกโวการภโว, โส อสญฺญาภโวว. จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว,
จตฺตาโร วา โวการา อสฺส ภวสฺสาติ จตุโวการภโว, โส อรูปภโว เอว. ปญฺจหิ
ขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว, ปญฺจ วา โวการา อสฺส ภวสฺสาติ ปญฺจโวการภโว,
โส กามภโว จ รูปภเวกเทโส จ โหติ. อตีตตฺติโก เหฏฺฐา วุตฺตนโยว. ทิฏฺฐนฺติ
จตุสฺสมุฏฺฐานิกํ รูปารมฺมณํ. สุตนฺติ ทฺวิสมุฏฺฐานิกํ สทฺทารมฺมณํ. มุตนฺติ
มุนิตฺวา ๒- คเหตพฺพานิ จตุสฺสมุฏฺฐานิกานิ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพารมฺมณานิ. วิญฺญาตพฺพํ
นาม มนสา ชานิตพฺพํ ธมฺมารมฺมณํ. เตสุ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ. วิสฏา
วิตฺถตาติ มหนฺตา ปตฺถฏา.
    อปายโลเกติ วุฑฺฒิสงฺขาตสฺส อยสฺส อภาเวน อปาโย, ตสฺมึ อปายโลเก.
ขนฺธโลเกติ ราสฏฺเฐน รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธา เอว โลโก. ธาตุโลเกติ สุญฺญตฏฺเฐน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ผุสิตฺวา
จกฺขุธาตุอาทโย อฏฺฐารส ธาตุโย เอว โลโก. อายตนโลเกติ อายตนาทีหิ การเณหิ
ทฺวาทส อายตนานิ เอว โลโก. สพฺเพปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก, วุตฺตปฺปกาเร
โลเก วิสฏา วิตฺถฏาติ วิสตฺติกา. สโตติ สรตีติ สโต, ปุคฺคเลน สติ วุตฺตา.
    ตตฺถ สรณลกฺขณา สติ. สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ.
สา ปเนสา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา วา,
วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา, ถิรสญฺญาปทฏฺฐานา, กายาทิสติปฏฺฐานปทฏฺฐานา วา.
อารมฺมเณ ทฬฺหปติฏฺฐิตตฺตา ปน เอสิกา วิย จกฺขุทฺวาราทิรกฺขณโต โทวาริโก วิย จ
ทฏฺฐพฺพา.
    ตสฺสา ปวตฺติฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต "กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต
สโต"ติอาทินา นเยน จตุพฺพิธํ สติปฏฺฐานมาห. ตตฺถ กาเยติ รูปกาเย. รูปกาโย
หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนญฺจ ธมฺมานํ สมูหฏฺเฐน หตฺถิกายรถกายาทโย
วิย "กาโย"ติ อธิปฺเปโต. ยถา จ สมูหฏฺเฐน, เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเฐน. กุจฺฉิตานํ
หิ ปรมเชคุจฺฉานํ โส อาโยติปิ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ตตฺรายํ
วจนตฺโถ:- อายนฺติ ตโตติ อาโย. เก อายนฺตีติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย. อิติ
กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย.
    กายานุปสฺสนาติ กายสฺส อนุปสฺสนา, กายํ วา อนุปสฺสนา, "กาเย"ติ จ วตฺวาปิ ปุน
"กายานุปสฺสนา"ติ ทุติยํ กายคฺคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ
กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
    เตน น กาเย เวทนานุปสฺสนา จิตฺตธมฺมานุปสฺสนา วา, อถ โข
กายานุปสฺสนาเยวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ กายานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน
อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ, ตถา น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตา
เอกธมฺมานุปสฺสนา, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตา อิตฺถิปุริสานุปสฺสนา. โยปิ เจตฺถ
เกสโลมาทิโก ภูตุปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย, ตตฺถาปิ น ภูตุปาทายวินิมุตฺตา
เอกธมฺมานุปสฺสนา, อถ โข รถสมฺภารานุปสฺสกสฺส วิย องฺคปจฺจงฺคสมูหานุปสฺสนา,
นคราวยวานุปสฺสกสฺส วิย เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสนา, กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิ-
วินิพฺภุชนกสฺส วิย ริตฺตมุฏฺฐิวินิเวฐกสฺส วิย จ ภูตุปาทายสมูหานุปสฺสนาเยวาติ
สมูหวเสเนว กายสงฺขาตสฺส วตฺถุโน นานปฺปการโต ทสฺเสนฺเตน ฆนวินิพฺโภโค
ทสฺสิโต โหติ. น เหตฺถ ยถาวุตฺตสมูหวินิมุตฺโต กาโย วา อิตฺถี วา ปุริโส
วา อญฺโญ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเตเยว ปน ตถา ตถา
สตฺตา มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติ. เตนาหุ โปราณา:-
             "ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺฐํ      ยํ ทิฏฺฐํ ตํ น ปสฺสติ
             อปสฺสํ พชฺฌเต มูโฬฺห      พชฺฌมาโน น มุจฺจตี"ติ. ๑-
    ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถนฺติ วุตฺตํ. อาทิสทฺเทน เจตฺถ อยมฺปิ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. อยญฺหิ เอตสฺมึ กาเย กายานุปสฺสนาเยว, น อญฺญา ธมฺมานุปสฺสนา.
๒- กึ วุตฺตํ โหติ. ๒- ยถา อนุทกภูตายปิ มรีจิยา อุทกานุปสฺสนา โหติ, น เอวํ
อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภูเตเยว อิมสฺมึ กาเย นิจฺจสุขตฺตสุภภาวานุปสฺสนา, อถ โข
กายานุปสฺสนา อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภาการสมูหานุปสฺสนาเยวาติ วุตฺตํ โหติ.
    อถ วา ยฺวายํ มหาสติปฏฺฐาเน "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา ฯเปฯ โส สโตว
อสฺสสตี"ติอาทินา ๓- นเยน อสฺสาสปสฺสาสาทิจุณฺณิกชาโต อฏฺฐิกปริโยสาโน
กาโย วุตฺโต, โย จ ปฏิสมฺภิทายํ สติปฏฺฐานกถายํ "อิเธกจฺโจ ปฐวีกายํ
อนิจฺจโต อนุปสฺสติ. อาโปกายํ. เตโชกายํ. วาโยกายํ. เกสกายํ. โลมกายํ. ฉวิกายํ.
จมฺมกายํ. มํสกายํ. รุหิรกายํ. นฺหารุกายํ. อฏฺฐิกายํ. อฏฺฐิมิญฺชกายนฺ"ติ ๔-
กาโย วุตฺโต, ตสฺส สพฺพสฺส อิมสฺมึเยว กาเย อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสนาติ
เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ที.อ. ๒/๓๗๑, ม.อ. ๑/๒๕๗  ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@ ที.มหา. ๑๐/๓๗๔/๒๔๘, ม.มู. ๑๒/๑๐๗/๗๗   ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๕/๔๔๑
    อถ วา กาเย "อหนฺ"ติ วา "มมนฺ"ติ วา เอวํ คเหตพฺพสฺส ยสฺส
กสฺสจิ อนุปสฺสนโต ตสฺส ตสฺเสว ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส
อนุปสฺสนโต กาเย เกสาทิสมูหสงฺขาตกายานุปสฺสนาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อปิ
จ "อิมสฺมึ กาเย อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต"ติอาทินา ๑- อนุกฺกเมน
ปฏิสมฺภิทายํ อาคตนยสฺส สพฺพสฺเสว อนิจฺจลกฺขณาทิโน อาการสมูหสงฺขาตสฺส กายสฺส
อนุปสฺสนโตปิ กาเย กายานุปสฺสนาติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อยมฺปน
จตุสฺสติปฏฺฐานสาธารโณ อตฺโถ.
    สติปฏฺฐานนฺติ ตโย สติปฏฺฐานา สติโคจโรปิ, ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ
สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตาปิ, สติปิ. "จตุนฺนํ ภิกฺขเว สติปฏฺฐานานํ สมุทยญฺจ
อตฺถงฺคมญฺจ เทสิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ ฯเปฯ โก จ ภิกฺขเว
กายสฺส สมุทโย? อาหารสมุทยา กายสมุทโย"ติอาทีสุ ๒- หิ สติโคจโร
"สติปฏฺฐานนฺ"ติ วุจฺจติ. ตถา "กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติ, สติ อุปฏฺฐานญฺเจว
สติ จา"ติอาทีสุปิ. ๑- ตสฺสตฺโถ:- ปติฏฺฐาติ อสฺมินฺติ ปฏฺฐานํ. กา ปติฏฺฐาติ?
สติ. สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ, ปธานฏฺฐานนฺติ วา ปฏฺฐานํ, สติยา ปฏฺฐานํ
สติปฏฺฐานํ, หตฺถิฏฺฐานอสฺสฏฺฐานาทีนิ วิย.
    "ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย ๓- เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี"ติ
๔- เอตฺถ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา
"สติปฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตา. ตสฺสตฺโถ:- ปฏฺฐเปตพฺพโต ปฏฺฐานํ, ปวตฺตยิตพฺพโตติ
อตฺโถ. เกน ปฏฺฐเปตพฺโพติ? สติยา, สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานนฺติ. "จตฺตาโร
สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี"ติอาทีสุ ๕- จ ปน
สติเยว "สติปฏฺฐานนฺ"ติ วุจฺจติ. ตสฺสตฺโถ:- ปติฏฺฐาตีติ ปฏฺฐานํ, อุปฏฺฐาติ
โอกฺกนฺทิตฺวา ๖- ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สติเยว ปฏฺฐานนฺติ สติปฏฺฐานํ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๕/๔๔๑   สํ.มหา. ๑๙/๔๐๘/๑๖๑   ม. ตทริโย
@ ม.อุ. ๑๔/๓๐๔/๒๗๙   ม.อุ. ๑๔/๑๕๐/๑๓๓   ฉ.ม. โอกฺกนฺติตฺวา
อถ วา สรณฏฺเฐน สติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน ปฏฺฐานํ. อิติ สติ จ สา ปฏฺฐานญฺจาติปิ
สติปฏฺฐานํ. อิทมิธ อธิปฺเปตํ. ตํ สติปฏฺฐานํ. ภาเวนฺโตติ วฑฺเฒนฺโต. เอตฺถ
จ ยํ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา "สติปฏฺฐานนฺ"ติ
วุตฺตํ, ตํ อิมินา สุตฺเตน คเหตพฺพํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
         "ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา
    คณมนุสาสิตุมรหตี"ติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิธ
    ภิกฺขเว สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ
    อุปาทาย "อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา"ติ. ตสฺส สาวกา น
    สุสฺสูสนฺติ, น โสตโมทหนฺติ, นาญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติ, โวกฺกมฺม
    จ สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติ. ตตฺร ภิกฺขเว ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน
    โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
    อิทํ ภิกฺขเว ปฐมํ สติปฏฺฐานํ. ยทริโย ฯเปฯ มรหติ.
         ปุน จปรํ ภิกฺขเว สตฺถา ฯเปฯ อิทํ โว สุขายาติ. ตสฺส เอกจฺเจ
    สาวกา น สุสฺสูสนฺติ ฯเปฯ วตฺตนฺติ. เอกจฺเจ สาวกา สุสฺสูสนฺติ ฯเปฯ
    น จ โวกฺกมฺม สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติ. ตตฺร ภิกฺขเว ตถาคโต น
    เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, น จ อตฺตมโน
    โหติ, น จ อตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ. อตฺตมนตญฺจ อนตฺตมนตญฺจ ตทุภยํ
    อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว
    ทุติยํ ฯเปฯ
         ปุน จปรํ ฯเปฯ อิทํ โว สุขายาติ. ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ
    ฯเปฯ วตฺตนฺติ. ตตฺร ภิกฺขเว ตถาคโต อตฺตมโน เจว โหติ, อตฺตมนตญฺจ
    ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิทํ ภิกฺขเว
    ตติยนฺ"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๓๑๑/๒๘๕
    เอวํ ปฏิฆานุนเยหิ อนวสฺสุตตา นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสติตาย ตทุภยํ วีติวตฺตตา
"สติปฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตา. พุทฺธานเมว กิร นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสติตา โหติ, น
ปจฺเจกพุทฺธาทีนนฺติ.
    เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานาทีสุ จ ๑- เวทนาทีนํ ปุน วจเน ปโยชนํ
กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนเยเนว ยถาโยคํ อนุปสฺสนํ ๒- โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. อยมฺปิ
สาธารณตฺโถ. สุขาทีสุ อเนกปฺปเภทาสุ เวทนาสุ วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต
เอเกกเวทนานุปสฺสนา. สราคาทิเก โสฬสปฺปเภเท จิตฺเต วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต
เอเกกจิตฺตานุปสฺสนา. กายเวทนาจิตฺตานิ ฐเปตฺวา เสเสสุ เตภูมกธมฺเมสุ วิสุํ
วิสุํ อนิจฺจาทิโต เอเกกธมฺมานุปสฺสนา สติปฏฺฐานสุตฺตนฺเต ๓- วุตฺตนเยน
นีวรณาทิธมฺมานุปสฺสนาติ. เอตฺถ จ กาเยติ เอกวจนํ, สรีรสฺส เอกตฺตา. จิตฺเตติ
เอกวจนํ, จิตฺตสฺส สภาวเภทาภาวโต ชาติคฺคหเณน กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถา จ เวทนาทโย
อนุปสฺสิตพฺพา, ตถา อนุปสฺสนา ๔- เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา,
ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เวทิตพฺพา. กถญฺจ เวทนา อนุปสฺสิตพฺพา? สุขา
ตาว เวทนา ทุกฺขโต, ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต, อทุกฺขมสุขา อนิจฺจโต อนุปสฺสิตพฺพา.
ยถาห:-
             "โย สุขํ ทุกฺขโตทฺทกฺขิ ๕-  ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต
             อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ          อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต
             ส เว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ     ปริชานาติ เวทนา"ติ. ๖-
    สพฺพา เอว จ ตา ๗- ทุกฺขโตปิ อนุปสฺสิตพฺพา. วุตฺตเญฺหตํ "ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ,
สพฺพนฺตํ ๘- ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี"ติ. ๙- สุขา ทุกฺขโตปิ อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห
"สุขา เวทนา ฐิติสุขา, วิปริณามทุกฺขา. ทุกฺขา เวทนา ฐิติทุกฺขา, วิปริณามสุขา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เวทนานุปสฺสนาติอาทีสุ   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ที.มหา. ๑๐/-/๒๔๘,
@ม.มู. ๑๒/-/๗๗   ฉ.ม. ตถานุปสฺสนฺโต   ฉ.ม. ทุกฺขโต อทฺท   สํ.สฬา.
@๑๘/๓๖๘/๒๕๗ (สฺยา)   ฉ.ม. เจตา   ฉ.ม. ตํ   สํ.สฬา. ๑๘/๓๙๑/๒๖๘ (สฺยา)
อทุกฺขมสุขา เวทนา ญาณสุขา, อญฺญาณทุกฺขา"ติ ๑- อปิ จ อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนา-
วเสนาปิ อนุปสฺสิตพฺพา. จิตฺตธมฺเมสุปิ จิตฺตนฺตาว อารมฺมณาธิปติสหชาตภูมิกมฺม-
วิปากกิริยาทินานตฺตเภทานํ อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนานํ สราคาทิโสฬสเภทานญฺจ
วเสน อนุปสฺสิตพฺพํ. ธมฺมา สลกฺขณสามญฺญลกฺขณานํ สุญฺญตธมฺมสฺส อนิจฺจาทิ-
สตฺตานุปสฺสนานํ สนฺตาสนฺตาทีนญฺจ วเสน อนุปสฺสิตพฺพา.
    อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ. อญฺเญเนว
หิ จิตฺเตน กายํ ปริคฺคณฺหาติ, อญฺเญน เวทนา, ๒- อญฺเญน จิตฺตํ, อญฺเญน ธมฺเม
ปริคฺคณฺหาติ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺตีติ. อาทิโต หิ กายํ
ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย
สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ
ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา
สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นาม.
    เวทนา ปริคฺคณฺหิตฺวา จิตฺตํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ธมฺเม ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส
วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล
ธมฺมานุปสฺสี นาม. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ
มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล
ธมฺมานุปสฺสี นาม, เอวํ ตาว เทสนา ปุคฺคเล ติฏฺฐติ, กาเย ปน "สุภนฺ"ติ
วิปลฺลาสปฺปหานา กายปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ กายานุปสฺสนา นาม. เวทนาย
"สุขนฺ"ติ วิปลฺลาสปฺปหานา เวทนาปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ เวทนานุปสฺสนา
นาม. จิตฺเต "นิจฺจนฺ"ติ วิปลฺลาสปฺปหานา จิตฺตปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน
สมิชฺฌตีติ จิตฺตานุปสฺสนา นาม. ธมฺเมสุ "อตฺตา"ติ วิปลฺลาสปฺปหานา
ธมฺมปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม. อิติ เอกาว
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๔   ฉ.ม. เวทนํ. เอวมุปริปิ
มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ จตุกิจฺจสาธกฏฺเฐน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. เตน วุตฺตํ
"โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺตี"ติ.
    ปุน อุปการวเสน จ อปริหีนวเสน จ คุณวเสน ๑- จ อปเร ตโย จตุกฺกา
วุตฺตา. ตตฺถ อสติปริวชฺชนายาติ น สติ อสติ, สติ เอตฺถ นตฺถีติ วา
อสติ, มุฏฺฐสฺสติยา เอตํ อธิวจนํ. ปริวชฺชนายาติ สมนฺตโต วชฺชเนน.
ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิสมุฏฺฐสฺสติปุคฺคลปริวชฺชเนน อุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคลเสวเนน
ฐานนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย จ สติ อุปฺปชฺชติ.
สติกรณียานํ ธมฺมานนฺติ สติยา กาตพฺพานํ ธมฺมานํ. กตตฺตาติ กตภาเวน. จตุนฺนํ
มคฺคานํ กตตฺตา, ภาวิตตฺตาติ อตฺโถ. สติปฏิปกฺขานํ ๒- ธมฺมานํ หตตฺตาติ
กามจฺฉนฺทาทีนํ นาสิตภาเวน. สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อปมุฏฺฐตฺตาติ สติยา การณานํ
กายาทิอารมฺมณานํ อนฏฺฐภาเวน.
    สติยา สมนฺนาคตตฺตาติ สติยา ธมฺมานํ ๓- อาคตตฺตา อปริหีนตฺตา จ.
วสิตตฺตาติ ๔- วสิภาวปฺปตฺเตน. ปาคุญฺญตายาติ ปคุณภาเวน. อปจฺโจโรหณตายาติ
อนิวตฺตนภาเวน ๕- อปจฺโจสกฺกนภาเวน.
    สตตฺตาติ ๖- สภาเวน วิชฺชมานตฺตา. สนฺตตฺตาติ นิพฺพุตสภาวตฺตา. สมิตตฺตาติ
กิเลสานํ วูปสมิตภาวตฺตา. สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตาติ สปฺปุริสธมฺเมหิ อปริหีนตฺตา.
พุทฺธานุสฺสติอาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนยา เอว. สรณกวเสน สติ, อิทํ สติยา สภาวปทํ.
ปุนปฺปุนํ สรณโต อนุสฺสรณวเสน อนุสฺสติ. อภิมุขํ คนฺตฺวา วิย สรณโต ปฏิสรณวเสน
ปฏิสฺสติ. อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตมตฺตเมตํ. ๗- สรณากาโร สรณตา. ยสฺมา
ปน สรณตาติ ติณฺณํ สรณานมฺปิ นามํ, ตสฺมา ตํ ปฏิเสเธตุํ ปุน สติคฺคหณํ
กตํ. สติ สงฺขาตา สรณตาติ อยํ เหตฺถ อตฺโถ. สุตปริยตฺตสฺส ธารณภาวโต
@เชิงอรรถ:  สี. ปคุณวเสน   ฉ.ม. สติปริพนฺธานํ   ฉ.ม. สมฺมา   สี. วสิตฺตาติ
@ สี. อปริวตฺตนภาเวน   ฉ.ม. สตฺตตฺตาติ   ฉ.ม. วฑฺฒิตมตฺตเมว
ธารณตา. อนุปวิสนสงฺขาเตน โอคาหนฏฺเฐน อปิลาปนภาโว อปิลาปนตา. ยถา
หิ อุทเก ลาพุกฏาหาทีนิ ปลวนฺติ, น อนุปวิสนฺติ, น ตถา อารมฺมเณ สติ.
อารมฺมณํ หิ เอสา อนุปวิสติ, ตสฺมา "อปิลาปนตา"ติ วุตฺตา. จิรกตจิรภาสิตานํ
น ปมุสฺสนภาวโต อปมุสฺสนตา. ๑- อุปฏฺฐานลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ๒- อินฺทฺริยํ,
สติสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ. ปมาเท น กมฺปตีติ สติพลํ. ยาถาวสติ นียานสติ
กุสลสตีติ สมฺมาสติ. พุชฺฌนกสฺส องฺโคติ โพชฺฌงฺโค, ปสฏฺโฐ สุนฺทโร วา
โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค.
    เอกายนมคฺโคติ เอกมคฺโค, อยํ มคฺโค น เทฺวธาปถภูโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
อถ วา เอเกน อยิตพฺโพติ เอกายโน. เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย วิเวกฏฺเฐน
ปวิวิตฺเตน. ๓- อยิตพฺโพ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต
นิพฺพานํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เอกสฺส อยโน เอกายโน. เอกสฺสาติ เสฏฺฐสฺส. สพฺพสตฺตานํ
เสฏฺโฐว ภควา, ตสฺมา "ภควโต"ติ วุตฺตํ โหติ. กิญฺจาปิ หิ เตน อญฺเญปิ
อยนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควโตว โส อยโน เตน อุปฺปาทิตตฺตา. ยถาห "โส
หิ พฺราหฺมณ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา"ติอาทิ. ๔- อยตีติ วา อยโน,
คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เอกสฺมึ อยโน เอกายโน. อิมสฺมึเยว ธมฺมวินเย ปวตฺตติ,
น อญฺญตฺถาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห "อิมสฺมึ โข สุภทฺท ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก
มคฺโค อุปลพฺภตี"ติ. ๕- เทสนาเภโทเยว เหโส, อตฺถโต ปน เอโกว. อปิ จ เอกํ
อยตีติ เอกายโน. ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานเยน ปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ
นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห พฺรหฺมา สหมฺปติ:-
                    เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี
                    มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี
                    เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ
                    ตริสฺสเร เจว ตรนฺติ โจฆนฺติ. ๖-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมฺมุสฺสนภาวโต อสมฺมุสฺสนตา   สี. กโรตีติ   ฉ.ม. ปหาย วูปกฏฺเฐน
@ปวิวิตฺตจิตฺเตน   ม.อุ. ๑๔/๗๙/๕๙   ที.มหา. ๑๐/๒๑๔/๑๓๓   ฉ.ม. ตริสฺสนฺติ เย
@จ ตรนฺติ โอฆนฺติ
    มคฺโคติ เกนฏฺเฐน มคฺโค? นิพฺพานํ คมนฏฺเฐน, นิพฺพานตฺถิเกหิ
มคฺคนียฏฺเฐน จ. อุเปโตติ อาสนฺนํ คโต. สมุเปโตติ ตโต อาสนฺนตรํ คโต.
อุภเยนาปิ สติยา อปริหีโนติ อตฺโถ. อุปคโตติ อุปคนฺตฺวา ฐิโต. สมุปคโตติ
สํยุตฺโต หุตฺวา ฐิโต. "อุปาคโต สมุปาคโต"ติปิ ปาฬิ. อุภเยนาปิ สติสมีปํ อาคโตติ
อตฺโถ. อุปปนฺโนติ อวิโยโค. ๑- สมุปปนฺโนติ ปริปุณฺโณ. สมนฺนาคโตติ อเวกลฺโล ๒-
วิชฺชมาโน. "อุเปโต สมุเปโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ ปวตฺตํ กถิตํ. อุปคโต สมุปคโตติ
ทฺวีหิ ปเทหิ ปฏิเวโธ. อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ ตีหิ ปเทหิ ปฏิลาโภ
กถิโต"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    โลเก เวสา วิสตฺติกาติ ยา เอสา อเนกปฺปกาเรน วุตฺตา วิสตฺติกา, สา
ขนฺธโลเก เอว, น อญฺญตฺร ขนฺเธหิ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. โลเก เวตํ วิสตฺติกนฺติ
ขนฺธโลเก เอว ปวตฺตํ เอตํ วิสตฺติกสงฺขาตํ ตณฺหํ. ตรติ กาเม ปริวชฺเชนฺโต.
อุตฺตรติ กิเลเส ปชหนฺโต. ปตรติ เตสํ ปติฏฺฐาเหตุํ ฉินฺทนฺโต. สมติกฺกมติ สํสารํ
อติกฺกมนฺโต. วีติวตฺตติ ปฏิสนฺธิอภพฺพุปฺปตฺติกํ กโรนฺโต. อถ วา ตรติ อุตฺตรติ
กายานุปสฺสเนน. ปตรติ เวทนานุปสฺสเนน. สมติกฺกมติ จิตฺตานุปสฺสเนน. ๓- สพฺเพหิ
วีติวตฺตติ ธมฺมานุปสฺสเนน. ๓- อถ วา ตรติ สีเลน. อุตฺตรติ สมาธินา. ปตรติ
วิปสฺสนาย. สมติกฺกมติ มคฺเคน. วีติวตฺตติ ผเลนาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพํ.
    [๔] จตุตฺถคาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- โย เอกํ สาลิกฺเขตฺตาทิเขตฺตํ วา
ฆรวตฺถาทิวตฺถุํ วา กหาปณสงฺขาตํ หิรญฺญํ วา โคอสฺสาทิเภทํ ควาสฺสํ วา
อนฺโตชาตาทิทาเส วา ภตกาทิกมฺมกเร วา อิตฺถิสญฺญิตา ถิโย วา ญาติพนฺธวาทิพนฺธู
วา อญฺเญ วา มนาปิยรูปาทิเก ปุถุกาเม อนุคิชฺฌตีติ. สาลิกฺเขตฺตนฺติ ยตฺถ
สาลิโย วิรุหนฺติ. วีหิกฺเขตฺตาทีสุปิ เอเสว นโย. วีหีติ อวเสสวีหโย. โมทยตีติ
มุคฺโค. ฆรวตฺถุนฺติ ฆรปติฏฺฐาปนตฺถํ กตากตภูมิภาโค. โกฏฺฐกวตฺถาทีสุปิ เอเสว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อวิโยคาปนฺโน   ฉ.ม. อวิกโล  ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
นโย. โกฏฺฐโกติ ทฺวารโกฏฺฐาทิ. ปุเรติ ฆรสฺส ปุรโต. ปจฺฉาติ ฆรสฺส ปจฺฉโต.
เอตฺถ อาราเมนฺติ จิตฺตํ โตเสนฺตีติ อาราโม. ปุปฺเผนปิ ผเลนปิ ฉายายปิ ทเกนปิ
รมนฺตีติ อตฺโถ.
    ปสุกาทโยติ เอฬกาทโย. อนฺโตชาตโกติ อนฺโตฆรทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ชาโต.
ธนกฺกีตโกติ ธเนน กีณิตฺวา ปริวตฺเตตฺวา คหิโต. สามํ วาติ สยํ วา. ทาสพฺยนฺติ
ทาสสฺส ภาโว ทาสพฺยํ, ตํ ทาสพฺยํ. อุเปตีติ อุปคจฺฉติ. อกามโก วาติ อตฺตโน
อรุจิยา วา กรมรานีโต.
    เต จตฺตาโรปิ ปุน ทสฺเสตุํ "อามาย ทาสาปิ ภวนฺติ เหเก"ติ อาห. อามาย
ทาสาติ อนฺโตชาตทาสา. "ยตฺถ ทาโส อามชาโต ฐิโต ถุลฺลานิ ภชฺชตี"ติ ๑- เอตฺถาปิ
เอเตว วุตฺตา. ธเนน กีตาติ ธนทาสา. สามญฺจ เอเกติ สยํ ทาสา. ภยาปนุณฺณาติ
อกามทาสา. ภเยน ปนุณฺณา ขิปิตา.
    ภตกาติ ภติยา ชีวนกา. กสิกมฺมาทิกมฺมํ กโรนฺตีติ กมฺมกรา. อุปชีวิโนติ
สมฺมนฺตนาทินา อุปคนฺตฺวา นิสฺสยํ กตฺวา ชีวนฺตีติ อุปชีวิโน.
    อิตฺถีติ ถิยติ เอติสฺสํ คพฺโภติ อิตฺถี. ปริคฺคโหติ สหายี สสฺสามิกา.
มาตาปิติพนฺธวาปิ ญาติพนฺธุ. สโคตฺโต โคตฺตพนฺธุ. เอกาจริยกุเล วา เอกชาติมนฺตํ
วา อุคฺคหิตมนฺโต มนฺตพนฺธุ. ธนุสิปฺปาทิสทฺธึ อุคฺคหิตโก สิปฺปพนฺธุ.
"มิตฺตพนฺธวาติปิ พนฺธู"ติ กตฺถจิ โปตฺถเก ปาโฐ ทิสฺสติ.
    คิชฺฌตีติ กิเลสกาเมน ปตฺเถติ. อนุคิชฺฌตีติ อนุ อนุ คิชฺฌติ ปุนปฺปุนํ
ปตฺเถติ. ปลิคิชฺฌตีติ สมนฺตโต ปตฺเถติ. ปลิพชฺฌตีติ วิเสเสน ปตฺเถติ.
"โอฬาริกตฺเตน นิมิตฺตคฺคาหวเสน คิชฺฌติ, อนุคิชฺฌติ, อนุพฺยญฺชนคฺคาหวเสน
ปลิคิชฺฌติ, ปลิพชฺฌตี"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
@เชิงอรรถ:  สี. คชฺชตีติ
    [๕] ปญฺจมคาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- ตํ ปุคฺคลํ อพลตฺตา ๑- กิเลสา พลียนฺติ
สหนฺติ มทฺทนฺติ. สทฺธาพลาทิวิรเหน วา อพลํ ตํ ปุคฺคลํ อพลกิเลสา พลียนฺติ,
อพลตฺตา พลียนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา ตํ กามคิทฺธํ กามรกฺขนฺตํ ๒- กามปริเยสนฺตญฺจ
สีหาทโย จ ปากฏปริสฺสยา, กายทุจฺจริตาทโย จ อปากฏปริสฺสยา มทฺทนฺติ.
ตโต อปากฏปริสฺสเยหิ อภิภูตํ ตํ ปุคฺคลํ ชาติอาทิทุกฺขํ ภินฺนนาวํ อุทกํ วิย
อเนฺวติ.
    อพลาติ นตฺถิ เอเตสํ พลนฺติ อพลา, พลวิรหิตา. ทุพฺพลาติ มนฺทปฺปโยคาพเลน
กตฺตพฺพกิจฺจวิรหิตา. อปฺปพลาติ อปฺปํ ปริตฺตํ เอเตสํ พลนฺติ อปฺปพลา,
ยุญฺชิตุํ ๓- อสมตฺถา. อปฺปถามกาติ อปฺโป ปริตฺโต ถาโม เอเตสํ วายาโม อุสฺสาโหติ
อปฺปถามกา. หีนา นิหีนา ปริหีนา ๔- ปโยคหีเนน. โอมกา ถามหีเนน. ลามกา
ปจฺจยหีเนน. ฉตุกฺกา อชฺฌาสยหีเนน. ปริตฺตา สติหีเนน. ๕- สหนฺตีติ มทฺทนฺติ
ฆฏฺฏนํ อุปฺปาเทนฺติ. ปริสหนฺตีติ สพฺพโต มทฺทนฺติ. อภิภวนฺตีติ อปราปรํ
อุปฺปตฺติวเสน. อชฺโฌตฺถรนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน. ปริยาทิยนฺตีติ
สุสฺโสเสตฺวา ฐาเนน. มทฺทนฺตีติ กุสลุปฺปตฺตินิวารเณน.
    สทฺธาพลนฺติ สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา
เอสาติ สทฺธา. สา สทฺทหนลกฺขณา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, สมฺปสาทนรสา
อุทกปฺปสาทกมณิ วิย. ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตรโณ วิย. อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺฐานา
อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานา วา. สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺฐานา, โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺฐานา วา.
หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ๖- ทฏฺฐพฺพา. อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลํ. วีริยพลนฺติ
วีรสฺส ภาโว วีริยํ, วีรานํ วา กมฺมํ วีริยํ, วิธินา วา นเยน อุปาเยน อีรยิตพฺพํ
ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ. ตํ ปเนตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณญฺจ ปคฺคหณลกฺขณญฺจ วีริยํ,
สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, "สํวิคฺโค โยนิโส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อพลขฺยา   สี.,ฉ.ม. กามรตฺตํ   ฉ.ม. ยุชฺฌิตุํ   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น
@ทิสฺสติ   สี. สตฺติหีเนน, ฉ.ม. ปตฺติหีเนน   สี. สมฺภาวิตพีชานิ, ฉ.ม. สา
@หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย
ปทหตี"ติ วจนโต ๑- สํเวคปทฏฺฐานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํ วา. สมฺมา อารทฺธํ
สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. โกสชฺเช น กมฺปตีติ วีริยพลํ. สติยา ลกฺขณาทีนิ
วุตฺตาเนว.
    มุฏฺฐสฺสจฺเจ น กมฺปตีติ สติพลํ. สหชาตานิ สมฺมา อาธียติ ฐเปตีติ สมาธิ.
โส ปาโมกฺขลกฺขโณ อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, อวิสารณลกฺขโณ วา ๒- สหชาตานํ
ธมฺมานํ อารมฺมเณ สมฺปิณฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโน,
ญาณปจฺจุปฏฺฐาโน วา. "สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี"ติ หิ วุตฺตํ. วิเสสโต
สุขปทฏฺฐาโน นิวาเต ปทีปจฺจีนํ ฐิติ วิย เจตโส ฐิตีติ ทฏฺฐพฺโพ. อุทฺธจฺเจ
น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. ปชานาตีติ ปญฺญา. กึ ปชานาติ? "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทินา ๓-
นเยน อริยสจฺจานิ. สา ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา
กุสลิสฺสาสกฺขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา
อรญฺญคตสุทฺเทสิโก ๔- วิย. อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺญาพลํ. หิริพลํ โอตฺตปฺปพลนฺติ
อหิริเก น กมฺปตีติ หิริพลํ. อโนตฺตปฺเป น กมฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ. อยํ อุภยปทวเสน
อตฺถวณฺณนา โหติ. กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิ
เอว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ.
    เตสํ นานากรณทีปนตฺถํ สมุฏฺฐานํ, อธิปติ, ลชฺชาทิลกฺขเณน จาติ อิมํ มาติกํ
ฐเปตฺวา อยํ วิตฺถารกถา วุตฺตา:- อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี นาม, พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ
โอตฺตปฺปํ นาม. อตฺตาธิปติ หิรี นาม, โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม. ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา
หิรี นาม, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํ นาม. สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี นาม,
วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ นาม.
@เชิงอรรถ:  องฺ.จตุกฺก.  ๒๑/๑๑๓/๑๓๒   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ วิ.มหา. ๔/๑๕/๑๔   สี. อรญฺญปถสุเทสโก, ฉ.ม. อรญฺญคตสุเทสโก
    ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติ:- ชาตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา
วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา. กถํ?
"ปาปกรณํ นาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ อิทํ กมฺมํ,
ตาทิสสฺส ๑- ชาติสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ ตาว ชาตึ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺฐาเปติ. ตถา "ปาปกรณํ
นาเมตํ ทหเรหิ กตฺตพฺพกมฺมํ, ตาทิสสฺส วเย ฐิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ
เอวํ วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺฐาเปติ. ตถา
"ปาปกมฺมํ นาเมตํ ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, ตาทิสสฺส สูรภาวสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ
กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต
หิรึ สมุฏฺฐาเปติ. ตถา "ปาปกมฺมํ นาเมตํ อนฺธพาลานํ กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํ.
ตาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ เอวํ พาหุสจฺจํ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิรึ สมุฏฺฐาเปติ. เอวํ
อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิรึ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติ. สมุฏฺฐาเปตฺวา จ ปน อตฺตโน
จิตฺเต หิรึ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี นาม โหติ.
กถํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ นาม? สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ
ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิ.
             "ครหิสฺสนฺติ ตํ วิญฺญู       อสุจึ นาคริโก ยถา
             วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ        กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี"ติ ๒-
เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺฐิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติ, เอวํ
พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ นาม โหติ.
    กถํ อตฺตาธิปติ หิรี นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปตึ เชฏฺฐกํ
กตฺวา "ตาทิสสฺส สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตงฺคธรสฺส ๓- น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มาทิสสฺส. เอวมุปริปิ   อภิ.อ. ๑/๑๗๕   ม. ธุตวาทสฺส
กาตุนฺ"ติ ปาปํ  น กโรติ. เอวํ อตฺตาธิปติ หิรี นาม โหติ. เตนาห ภควา
"โส อตฺตานํเยว อธิปตึ กตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ,
อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ๑-
    กถํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปตึ เชฏฺฐกํ
กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. ยถาห:-
         "มหา โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโส, มหนฺตสฺมึ โข ปน โลกสนฺนิวาเส
      สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ
      ปสฺสนฺติ, อาสนฺนา น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, ๒- เตปิ มํ
      เอวํ   ชาเนยฺยุํ `ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ
      ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี'ติ.
      เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา
      ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ. เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ,
      ตาปิ มํ เอวํ ชาเนยฺยุํ `ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ สทฺธาย อคารสฺมา
      อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ
      ธมฺเมหี'ติ. โส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ `อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ ภวิสฺสติ
      อสลฺลีนํ, อุปฏฺฐิตา สติ อสมฺมุฏฺฐา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ
      จิตฺตํ เอกคฺคนฺ'ติ. โส โลกํเยว อธิปตึ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ
      ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ๑-
    เอวํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม โหติ. "ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ
โอตฺตปฺปนฺ"ติ เอตฺถ ปน ลชฺชาติ ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺฐิตา หิรี.
ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํ. ตทุภยมฺปิ ปาปปริวชฺชเน
ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ยถา นาม เอโก กุลปุตฺโต อุจฺจารปสฺสาวาทีนิ กโรนฺโต
@เชิงอรรถ:  องฺ.ติก. ๒๐/๔๐/๑๔๒   ฉ.ม. ชานนฺติ. เอวมุปริปิ
ลชฺชิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ ทิสฺวา ลชฺชนาการปฺปตฺโต ภเวยฺย วินิฬิโต ๑- ลชฺชิโต, ๒-
เอวเมว อชฺฌตฺตํ ลชฺชีธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ. เอกจฺโจ อปายภยภีโต
หุตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติ.
    ตตฺริทํ โอปมฺมํ:- ยถา หิ ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต,
เอโก อุโณฺห อาทิตฺโต. ตตฺถ ปณฺฑิโต สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต น คณฺหาติ,
อิตรํ ทาหภเยน, ๓- ตตฺถ สีตลสฺส คูถมกฺขนชิคุจฺฉาย อคณฺหณํ วิย อชฺฌตฺตํ
ลชฺชีธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปสฺส อกรณํ, อุณฺหสฺส ทาหภเยน อคณฺหณํ วิย อปายภเยน
ปาปสฺส อกรณํ เวทิตพฺพํ.
    "สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปนฺ"ติ อิทมฺปิ
ทฺวยํ ปาปปริวชฺชเน เอว ปากฏํ โหติ. เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา
สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ
จตูหิ การเณหิ สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิรึ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. เอกจฺโจ
อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยนฺติ จตูหากาเรหิ
วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติ. ตตฺถ
ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณาทีนิ เจว อตฺตานุวาทภยาทีนิ จ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิ.
เอวํ วุตฺตํ สตฺตวิธํ พลํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ, เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ
ฯเปฯ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ.
    เทฺว ปริสฺสยาติ ปากฏาปากฏวเสน เทฺว เอว อุปทฺทวา, น เอกํ, น
ตีณิ, เต วิภาคโต ทสฺเสตุํ "กตเม ปากฏปริสฺสยา"ติอาทิมาห. ตตฺถ โกกาติ
เกกา. ๔- อยเมว วา ปาโฐ. โจราติ โจริยกมฺเมหิ ยุตฺตา. มาณวาติ สาหสิกกมฺเมหิ
ยุตฺตา. กตกมฺมาติ สนฺธิจฺเฉทาทิกตโจริกกมฺมา. อกตกมฺมาติ ตํ กมฺมํ กาตุํ
@เชิงอรรถ:  สี. วิทลิโต, ฉ.ม. หีฬิโต   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. ฑาหภเยน.
@เอวมุปริปิ   ม. โกงฺกา
นิกฺขนฺตา. เอตฺถ อสฺสูติ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ. จกฺขุโรโคติ จกฺขุสฺมึ
อุปฺปนฺนโรโค, รุชตีติ โรโค. จกฺขุโรโคติอาทโย วตฺถุวเสน เวทิตพฺพา.
นิพฺพตฺติตปสาทานํ หิ โรโค นาม นตฺถิ. กณฺณโรโคติ พหิกณฺเณ โรโค. มุขโรโคติ มุเข
อุปฺปนฺนโรโค. ทนฺตโรโคติ ทนฺตสูลํ. กาโสติ ขยโรโค. สาโสติ สฺวาโส อุคฺคารโรโค.
ปินาโสติ พหินาสิกาย โรโค. ฑโหติ ๑- อพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชนโก อุโณฺห. มุจฺฉาติ
สติวิสฺสชฺชนโก. ๒- ปกฺขนฺทิกาติ โลหิตปกฺขนฺทิกา อติสาโร. สูลาติ อามสูลา
กุจฺฉิโรโค. ๓- วิสูจิกาติ มหนฺโต วิเรจนโก. กิลาโสติ สวโล. โสโสติ สุกฺขนโก
โสสพฺยาธิ. อปมาโรติ อมนุสฺสคฺคาโห เวริยกฺขาพาโธ. ททฺทูติ ททฺทุปีฬกา. กณฺฑูติ
ขุทฺทกปีฬกา. กจฺฉูติ มหากจฺฉุ. รชสาติ ๔- นเขหิ วิลิขิตฏฺฐานโรโค. "นขสา"ติปิ
ปาฬิ. วิตจฺฉิกาติ หตฺถตลปาทตเลสุ หีรํ หีรํ กตฺวา ผาเลนฺโต อุปฺปชฺชนกโรโค.
โลหิตปิตฺตนฺติ โสณิตปิตฺตํ, รตฺตปิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. มธุเมโหติ สรีรพฺภนฺตเร
อุกฺกฏฺฐโรโค. วุตฺตเญฺหตํ "อปิ จ มธุเมโห อาพาโธ อุกฺกฏฺโฐ"ติ.
    อํสาติ อริสโรโค. ปีฬกาติ โลหิตปีฬกา. ภคํ ทาลยตีติ ภคนฺทลา, วจฺจมคฺคํ
ผาเลตีติ อตฺโถ. ปิตฺตสมุฏฺฐานาติ ปิตฺเตน สมุฏฺฐานํ อุปฺปตฺติ เอเตสนฺติ
ปิตฺตสมุฏฺฐานา. เต กิร ทฺวตฺตึส โหนฺติ. เสมฺหสมุฏฺฐานาทีสุปิ เอเสว นโย.
สนฺนิปาติกาติ วาตปิตฺตเสมฺหานํ สนฺนิปาเตน เอกีภาเวน อุปฺปนฺนา. อาพาธนฏฺเฐน ๕-
อาพาธา. อุตุปริณามชาติ อุตุปริณาเมน. อจฺจุณฺหาติ สีเตน อุปฺปชฺชนกโรคา.
วิสมปริหารชาติ อติฏฺฐานนิสชฺชนาทินา วิสมปริหาเรน ชาตา. โอปกฺกมิกาติ
วธพนฺธนาทินา อุปกฺกเมน ชาตา. กมฺมวิปากชาติ พลวกมฺมวิปากสมฺภูตา. สีตํ อุณฺหํ
ฯเปฯ สมฺผสฺโสติ อิเม ปากฏา เอว. อิติ วาติ เอวํ วา. อิเม วุจฺจนฺตีติ
นิคเมนฺโต อาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ฑาโหติ   ฉ.ม. สติวิสฺสชฺชนกา   ฉ.ม. กุจฺฉิวาโต
@ ฉ.ม. รขสาติ   ฉ.ม. อาพาธฏฺเฐน
    กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยาติ อปากฏา อจฺฉาทิตอุปทฺทวา กตเมติ ปุจฺฉติ.
ตตฺถ กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารเจตนา เวทิตพฺพา.
วจีทุจฺจริตนฺติ มุสาวาทปิสุณวาจาผรุสวาจาสมฺผปฺปลาปเจตนา เวทิตพฺพา.
มโนทุจฺจริตนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เวทิตพฺพา. กาเย ปวตฺตํ, กายโต วา
ปวตฺตํ, ทุฏฺฐุ จริตํ, กิเลสปูติกตฺตา วา ทุฏฺฐุ จริตนฺติ กายทุจฺจริตํ.
วจีทุจฺจริตาทีสุปิ ๑- เอเสว นโย.
    กามียนฺตีติ กามา, ปญฺจ กามคุณา. กาเมสุ ฉนฺโท กามจฺฉนฺโท. กามยตีติ วา กาโม,
กาโม เอว ฉนฺโท, กามจฺฉนฺโท น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโทติ. ๒- กามตณฺหาว เอวํนามิกา.
กุสลธมฺเม นีวรตีติ นีวรณํ, กามจฺฉนฺโท เอว นีวรณํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. เอวํ
เสเสสุปิ. พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติภาวํ อุปคจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา
วินยาจารสมฺปตฺตึ นาเสติ หิตสุขาทีนีติ ๓- วา พฺยาปาโท. ถีนตา ถีนํ. ๔- มิทฺธนตา
มิทฺธํ, อนุสฺสหนตา สมฺปตฺติวิฆาโต ๕- จาติ อตฺโถ. ถีนญฺจ มิทฺธญฺจ ถีนมิทฺธํ.
ตตฺถ ถีนํ อนุสฺสหนลกฺขณํ, ๖- วีริยวิโนทนรสํ, ๗- สํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํ.
มิทฺธํ อกมฺมญฺญตาลกฺขณํ, โอสาทนรสํ, ๘- ลีนตาปจฺจุปฏฺฐานํ, ๙-
ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺฐานํ วา, อุภยมฺปิ อรติตนฺทีวิชมฺหิตาทีสุ ๑๐-
อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานนฺติ.    อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ
วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺฐารสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากํ วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ
ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธฏภสฺมํ วิย, เจตโส อวูปสโม อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํ.
จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺฐพฺพํ. กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ
ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺฐานํ, กตากตปทฏฺฐานํ
ทาสพฺยํ วิย ทฏฺฐพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วจีมโนทุจฺจริเตสุปิ   ฉ.ม. น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท, น ธมฺมจฺฉนฺโท วา
@ สี. วินยาจารรูปํ, ม. วินยาจารสมฺปตฺตึ นาเสติ หิตสุขานีติ, ฉ.
@วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ   ฉ.ม. ถินนตา ถินํ   ฉ.ม. อนุสฺสาหสํหนนตา
@อสตฺติวิฆาตตา   ฉ.ม. อนุสฺสาหนลกฺขณํ   สี. วิริยปญฺญาวิโนทนรสํ, ม.
@วีริยปโนทนรสํ   ฉ.ม. โอนหนรสํ   ฉ.ม. ลีนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ  ๑๐ ฉ.ม.
@อรติตนฺทีวิชมฺภิตาทีสุ
อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ. ๑- วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา, สภาวํ วา วิจินนฺโต เอตาย
กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา, สา สํสยลกฺขณา, สํสปฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐานา,
อเนกํสคฺคาหปจฺจุปฏฺฐานา วา, วิจิกิจฺฉา ๒- อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานา.
ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺฐพฺพา.
    รญฺชนลกฺขโณ ๓- ราโค. ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส. มุยฺหนลกฺขโณ โมโห. กุชฺฌนลกฺขโณ
โกโธ, จณฺฑิกฺกลกฺขโณ วา, อาฆาตกรณรโส, ทูสนปจฺจุปฏฺฐาโน. อุปนนฺทนลกฺขโณ
อุปนาโห, เวรอปฺปฏินิสฺสชฺชนรโส, โกธานุพนฺธภาวปจฺจุปฏฺฐาโน. วุตฺตญฺเจตํ
"ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห"ติอาทิ. ๔-
    ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, เตสํ วินาสนรโส, ตทจฺฉาทนปจฺจุปฏฺฐาโน.
ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปลาโส, ๕- ปรคุเณหิ อตฺตโน คุณานํ สมีกรณรโส, ปเรสํ
คุณปฺปมาเณน อุทฺธานปจฺจุปฏฺฐาโน. ๖-
    ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, ตสฺสา ๗- อกฺขมนลกฺขณา ๘- วา, ตตฺถ อนภิรติรสา,
ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา. อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณํ มจฺเฉรํ, อตฺตโน
สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, ๙- สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํ.
    กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ตสฺส นิคูหณรสา, ตทาวรณปจฺจุปฏฺฐานา.
อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํ, เตสํ สมุทาหรณรสํ, สรีรากาเรหิปิ ๑๐-
เตสํ วิภูตกรณปจฺจุปฏฺฐานํ.
    จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ, อปฺปติสฺสววุตฺติรโส, อมทฺทวปจฺจุปฏฺฐาโน.
กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ, วิปจฺจนีกตารโส, อคารวปจฺจุปฏฺฐาโน.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุทฺธจฺจญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. รชฺชนลกฺขโณ   อภิ.วิ. ๓๕/๘๙๑/๔๓๗   ฉ.ม. ปฬาโส   ฉ.ม.
@อุปฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐาโน   ฉ.ม. ตสฺส   ม. อนสฺสาทอนตฺตมนลกฺขณา  ๙...อสุขายนรสํ
@(ม.อ. ๑/๑๑๕)  ๑๐ ม. ปริยากาเรหิปิ
    อุณฺณติลกฺขโณ มาโน, อหงฺการรโส, อุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺฐาโน. อพฺภุณฺณติลกฺขโณ
อติมาโน, อติวิย อหงฺการรโส, อจฺจุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺฐาโน.
    มตฺตภาวลกฺขโณ มโท, มทคฺคหณรโส, อุมฺมาทปจฺจุปฏฺฐาโน. ปญฺจสุ กามคุเณสุ
จิตฺตสฺส โวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท, โวสฺสคฺคานุปฺปทานรโส, สติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐาโนติ
เอวํ อิเมสํ ธมฺมานํ ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน
"ตตฺถ กตโม โกโธ"ติอาทินา ๑- วิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
    วิเสสโต เจตฺถ อามิสคิทฺโธ ๒- อตฺตนา อลภนฺโต อญฺญสฺส ลาภิโน กุชฺฌติ,
ตสฺส สกึ อุปฺปนฺโน โกโธเยว. ๓- ตทุตฺตริ อุปฺปนฺโน ๔- อุปนาโห. โส เอวํ กุทฺโธ
อุปนยฺหนฺโต จ สนฺตมฺปิ ๕- อญฺญสฺส ลาภิโน คุณํ มกฺเขติ "อหมฺปิ ตาทิโส"ติ
จ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติ. อยมสฺส มกฺโข จ ปลาโส จ, โส เอวํ มกฺขี ปลาสี
ปรสฺส ๖- ลาภสกฺการาทีสุ "กึ อิมสฺส อิมินา"ติ อิสฺสติ ปทุสฺสติ, อยมสฺส อิสฺสา.
สเจ ปนสฺส กาจิ สมฺปตฺติ โหติ, ตสฺสา เตน สาธารณภาวํ น สหติ, อิทมสฺส
มจฺเฉรํ. ลาภเหตุ โข ปน อตฺตโน สนฺเตปิ โทเส ปฏิจฺฉาเทติ, อยมสฺส มายา.
อสนฺเตปิ คุเณ ปกาเสติ, อิทมสฺส สาเฐยฺยํ. โส เอวํ ปฏิปนฺโน สเจ ปน
ยถาธิปฺปายํ ลาภํ ลภติ, เตน ถทฺโธ โหติ อมุทุจิตฺโต "น อิทํ เอวํ กาตพฺพนฺ"ติ
โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโย, อยมสฺส ถมฺโภ. สเจ ปน นํ โกจิ กิญฺจิ วทติ "น
อิทํ เอวํ กาตพฺพนฺ"ติ, เตน สารทฺธจิตฺโต โหติ, ภากุฏิกมุโข "โก เม ตฺวนฺ"ติ
ปสยฺหภาณี, อยมสฺส สารมฺโภ. ตโต ถมฺเภน "อหเมว เสยฺโย"ติ อตฺตานํ มญฺญนฺโต
มานี โหติ. สารมฺเภน "เก อิเม"ติ ปเร อติมญฺญนฺโต อติมานี, อยมสฺส มาโน
จ อติมาโน จ. โส เตหิ มานาติมาเนหิ ชาติมทาทิอเนกรูปํ มทํ ชเนติ, มตฺโต
สมาโน กามคุณาทิเภเทสุ วตฺถูสุ ปมชฺชติ, อยมสฺส มโท จ ปมาโท จาติ
เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  อภิ.วิ. ๓๕/๘๙๑/๔๓๗   อามิสทายาโท (ม.อ. ๑/๑๑๖)   ฉ.ม. อุปฺปนฺโน โกโธ
@โกโธเยว   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม. สนฺเตปิ   ฉ.ม. ตสฺส
    สพฺเพ กิเลสาติ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา อุปตาปนฏฺเฐน วิพาธนฏฺเฐน จ กิเลสา.
กิเลสทูสิกตฺตา ๑- ทุจฺจริตา. ทรถกรณฏฺเฐน ๒- ทรถา. อนฺโตฑาหาทิกรณฏฺเฐน
ปริฬาหา. สทา ตาปนฏฺเฐน สนฺตาปา. อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อภิสงฺขรณฏฺเฐน จ
สพฺเพ อกุสลาภิสงฺขารา.
    เกนฏฺเฐนาติ เกน อตฺเถน. อภิภวนาทิติวิธํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ "ปริสหนฺตีติ
ปริสฺสยา"ติอาทิมาห. ปริสหนฺตีติ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ อภิภวนฺติ. ปริหานาย
สํวตฺตนฺตีติ กุสลานํ ธมฺมานํ ปริจฺจชนาย ปวตฺตนฺติ. ๓- ตตฺราสยาติ ตสฺมึ สรีเร
อกุสลา ธมฺมา อาสยนฺติ นิวสนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. เต ปริสฺสยาติ
กายทุจฺจริตาทโย อุปทฺทวา. กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายายาติ อุปริ วตฺตพฺพานํ
สมฺมาปฏิปทาทิโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ อนฺตรธานาย อทสฺสนตฺถาย สํวตฺตนฺติ.
สมฺมาปฏิปทายาติ สุนฺทราย, ปสฏฺฐาย วา ปฏิปทาย, น มิจฺฉาปฏิปทาย.
อนุโลมปฏิปทายาติ อวิรุทฺธปฏิปทาย, น ปฏิโลมปฏิปทาย. อปจฺจนีกปฏิปทายาติ
น ปจฺจนีกปฏิปทาย, อปจฺจตฺถิกปฏิปทาย. อนฺวตฺถปฏิปทายาติ อตฺถํ อนุคตาย
ปฏิปทาย, อุปรูปริ วฑฺฒิตาย ปฏิปทาย, ยถา อตฺโถ, ตถา ปฏิปชฺชิตพฺพาย
ปฏิปทายาติ วุตฺตํ โหติ. "อตฺตตฺถปฏิปทายา"ติปิ ปาฬิ, ตํ น สุนฺทรํ.
ธมฺมานุธมฺมปฏิปทายาติ ธมฺโม นาม นวโลกุตฺตรธมฺโม. อนุธมฺโม นาม วิปสฺสนาทิ.
ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปา ธมฺมปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา, ตสฺสา
ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย.
    สีเลสุ ปริปูริการิตายาติ ปาติโมกฺขสีเลสุ ปาริปูรึ กตฺวา ฐิตตาย.
อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตายาติ "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา"ติอาทินา ๔- นเยน วุตฺเตสุ
มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ สุโคปิตทฺวารตาย. ๕- โภชเน มตฺตญฺญุตายาติ
ปฏิคฺคหณาทีสุ ปมาณยุตฺตตาย. อลํสาฏกาทึ มุญฺจิตฺวา มิตโภชนตาย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กิเลสปูติกตฺตา   ฉ.ม. กิเลสทรถกรณฏฺเฐน   ฉ.ม. สํวตฺตนฺติ   ที.สี.
@๙/๒๑๓/๗๐, องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘, ม.ม. ๑๓/๒๔/๑๘, ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๔๘/๗๑ (สฺยา)   ฉ.ม.
@สุโคปิตทฺวารภาวสฺส
    ชาคริยานุโยคสฺสาติ "ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหี"ติ ๑-
เอวมาทินา นเยน ปญฺจ ชาครณธมฺเม อนุโยคสฺส. สติสมฺปชญฺญสฺสาติ
สพฺพกมฺมฏฺฐานภาวนานุยุตฺตานํ สพฺพโยคีนํ สพฺพทา อุปการกสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส.
    สติปฏฺฐานานนฺติ อารมฺมเณสุ โอกฺกนฺทิตฺวา ๒- ปกฺกนฺทิตฺวา อุปฏฺฐานโต
ปฏฺฐานํ, ๓- สติเยว ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ. กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปนสฺส ๔-
อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคฺคหณวเสน สุภสุขนิจฺจตฺตสญฺญาปหานกิจฺจสาธนวเสน จ
ปวตฺติโต จตุธา ปเภโท โหติ, เตสํ จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ.
    จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานนฺติ ปทหนฺติ เอเตนาติ ปธานํ, โสภนํ ปธานํ ๕-
สมฺมา วา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, โสภนํ วา ตํ กิเลสวิรูปตฺตวิรหโต,
ปธานญฺจ หิตสุขนิปฺผาทกฏฺเฐน เสฏฺฐภาวาวหนโต, ปธานภาวกรณโต จาติ สมฺมปฺปธานํ,
วีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ จ จตุนฺนํ
อกุสลกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติอุปฺปาทฐิติกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติโต ปนสฺส จตุธา
ปเภโท โหติ, เตสํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ.
    จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานนฺติ เอตฺถ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสุ เอเกโก ๖- อิชฺฌตีติ
อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา
อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ. ปฐเมนตฺเถน อิทฺธิเยว ปาโทติ อิทฺธิปาโท,
อิทฺธิโกฏฺฐาโสติ อตฺโถ. ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท ปาโทติ ปติฏฺฐา
อธิคมุปาโยติ อตฺโถ. เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธึ อุปฺปาเทนฺติ ๗-
ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ปาโทติ วุจฺจติ. เตสํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ.
    สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานนฺติ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. อิทํ
วุตฺตํ โหติ, ยา เอสา ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย
@เชิงอรรถ:  องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๙, ม.ม. ๑๓/๒๔/๑๙   ฉ.ม. โอกฺกนฺติตฺวา, โอกฺขนฺทิตฺวา
@(ปฏิสํ.อ. ๑/๑๐๖)   สี. อุปฏฺฐานํ   ฉ.ม. ปนสฺสา   ฉ.ม. ปธานํ สมฺมปฺปธานํ
@ สี.,ม. เอเกกา   ฉ.ม. ปชฺชนฺติ
ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ
อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย
ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา "โพธี"ติ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ
กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว
วา สจฺฉิกโรติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา
ฌานงฺคมคฺคงฺคาทีนิ วิย. โยเปส ๑- ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา
พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก "โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา
เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ
โพชฺฌงฺคา"ติ. เตสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ.
    อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ อริโยติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา
อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฏิลาภกรตฺตา จ อริโยติ. ๒- อฏฺฐงฺคานิ อสฺสาติ อฏฺฐงฺคิโก.
สฺวายํ จตุรงฺคินี วิย เสนา, ปญฺจงฺคิกํ วิย จ ตุริยํ องฺคมตฺตเมว โหติ,
องฺควินิมุตฺโต นตฺถิ. นิพฺพานํ มคฺคติ, กิเลเสว ๓- มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค,
ตสฺส อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส. อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ
วุตฺตปฺปการานํ โลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ. ๔- อนฺตรายายาติ โลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ
อนฺตรายาย อนฺตรธานาย โลกิยโลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ ๕- ปริจฺจาคาย.
    เตสุ โลกุตฺตรธมฺมานํ ๖- อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานฏฺเฐน ปริสฺสยา นาม. เต หิ
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมานา อุปทฺทวํ นาวหนฺติ. ตตฺเถเตติ ตสฺมึ อตฺตภาเว เอเต.
ปาปกาติ ลามกา. อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ อตฺตภาวํ อุปนิสฺสาย อารมฺมณํ กตฺวา
อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา ปริสฺสยาติ. ๗- ทเกติ อุทเก.
    วุตฺตเญฺหตนฺติ กถิตํ หิ เอตํ. สานฺเตวาสิโกติ อนฺเตวาสิกสงฺขาเตน กิเลเสน
สห วสตีติ สานฺเตวาสิโก. สมุทาจรณสงฺขาเตน ๘- กิเลเสน สห วสตีติ สาจริยโก.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โย ปเนส   ฉ.ม. อริโย   ฉ.ม. กิเลเส วา   ฉ.ม. โลกิยโลกุตฺตร...
@ ฉ.ม. โลกิยกุสล...   ฉ.ม. โลกุตฺตรกุสล...   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. สาจริยโกติ  สมุทาจรณ...
    จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวา. อุปริ โสเตน สทฺทํ
สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อุปฺปชฺชนฺตีติ สมุทาจรนฺติ. สรสงฺกปฺปาติ
นานารมฺมเณ สํสรณวเสน อุปฺปนฺนา ปริกปฺปา. สญฺโญชนียาติ อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา
สญฺโญชนสํวฑฺฒเนน ๑- สญฺโญชนานํ หิตา. ตฺยสฺสาติ เต ปาปกา อสฺส ปุคฺคลสฺส. อนฺโต
วสนฺตีติ อพฺภนฺตเร จิตฺเต นิวสนฺติ. อนฺวาสวนฺตีติ กิเลสสนฺตานํ อนุคนฺตฺวา
ภุสํ สวนฺติ อนุพนฺธนฺติ. เต นนฺติ ตํ ปุคฺคลํ เอเต อกุสลา ธมฺมา. สมุทาจรนฺตีติ
สมฺมา อาจรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
    กิลิสฺสนฏฺเฐน มลา. สตฺตุอตฺเถน อมิตฺตา. เวริอตฺเถน สปตฺตา. หนนฏฺเฐน
วธกา. ปจฺจามิตฺตฏฺเฐน ปจฺจตฺถิกา. อถ วา มลา สูริยสฺส อุปกฺกิเลสา พลาหกา
วิย. อมิตฺตา สูริยสฺส ธูมํ วิย. สปตฺตา สูริยสฺส หิมํ วิย. วธกา สูริยสฺส รชํ
วิย. ปจฺจตฺถิกา สูริยสฺส ราหุ วิย. "มลา สุวณฺณสฺส มลํ วิย จิตฺตปฺปภานาสกา.
อมิตฺตา กาฬโลหมลํ วิย จิตฺเต สินิทฺธภาวนาสกา, สปตฺตา ยุคนทฺธํ
ยุชฺฌนฺตา สปตฺตา วิย จิตฺเต ปติฏฺฐิตธมฺมธํสกา. วธกา มนุสฺสฆาตกา วิย
ธมฺมฆาตกา. ปจฺจตฺถิกา รญฺญา อุปคตสฺส วินาโส วิย โมกฺขมคฺคสฺส ปฏิเสธกา"ติ
เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    อนตฺถชนโนติ น อตฺถํ อนตฺถํ, ตํ อนตฺถํ อุปฺปาเทตีติ อนตฺถชนโน. โก
โส? โลโภ. จิตฺตปฺปโกปโนติ จิตฺตสฺส ปโกปโน ธํสโน ๒-, กุสลํ นิวาเรตฺวา จิตฺตํ
รุนฺธตีติ อตฺโถ. ภยมนฺตรโต ชาตนฺติ อเนกวิธํ ภยํ ๓- อพฺภนฺตเร อตฺตโน จิตฺเตเยว
ชาตํ, อนตฺถชนนาทิภยเหตุ. ตํ ชโน นาวพุชฺฌตีติ ตํ ภยํ พาลมหาชโน อวคนฺตฺวา
โอตริตฺวา น ชานาติ. อตฺถนฺติ ลุทฺโธ ปุคฺคโล โลกิยโลกุตฺตรํ อตฺถํ น ชานาติ.
ธมฺมนฺติ ตสฺส เหตุํ. อนฺธตมนฺติ พหลนฺธการํ. ยนฺติ ยสฺมา, ยํ นรํ วา.
สหเตติ อภิภวติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม....สมฺพนฺธเนน   สี.,ฉ.ม. จลโน   ฉ.ม. อเนกวิธํ ภยนฺติ อิเม ปาฐา น
@ทิสฺสนฺติ
    อชฺฌตฺตนฺติ สกสนฺตาเน. อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ
อุปฺปชฺชมานา อหิตาย อุปฺปชฺชนฺติ ทุกฺขาย. ตทุภเยน อผาสุวิหาราย. อหิตายาติ
เจตสิกทุกฺขตฺถาย. ทุกฺขายาติ กายิกทุกฺขตฺถาย. อผาสุวิหารายาติ ตทุภเยน น
สุขวิหารตฺถาย. อถ วา "อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ ภวงฺคจลนโต ปฏฺฐาย ยาว
โวฏฺฐพฺพนา, ตาว อุปฺปชฺชมานา นาม. โวฏฺฐพฺพนํ ปน ปตฺวา อนิวตฺตนภาเว ๑-
อุปฺปชฺชนฺติ นามา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    ตจสารํว สมฺผลนฺติ อตฺตโน ผเลน นาสิตํ ตจสารสงฺขาตํ เวฬุ วิย. อรตีติ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ อุกฺกณฺฐิตตา. รตีติ ปญฺจกามคุเณ อภิรติ. โลมหํโสติ กณฺฏกสทิโส
หุตฺวา อุทฺธคฺคโลโม. อิโตนิทานาติ อยํ อตฺตภาโว นิทานํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ
อิโตนิทานา. อิโต ชาตาติ ๒- อิโต อตฺตภาวโต ชาตา. อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกาติ
ยถา ทีฆสุตฺตเกน ปาเท พทฺธกากํ กุมารกา ตสฺส สุตฺตสฺส ปริยนฺเต องฺคุลึ
เวเฐตฺวา โอสฺสชฺชนฺติ, โส ทูรํ คนฺตฺวาปิ ปุน เตสํ ปาทมูเลเยว ปตติ, เอวเมว
อิโต อตฺตภาวโต สมุฏฺฐาย ปาปวิตกฺกา จิตฺตํ โอสฺสชฺชนฺติ.
    "สานฺเตวาสิโก"ติอาทิกํ ปฐมสุตฺตํ กิเลเสน สหวาสํ สนฺธาย วุตฺตํ. "ตโยเม
ภิกฺขเว อนฺตรา มลา"ติอาทิกํ ทุติยํ กุสลธมฺมลีนกรณวเสน อตฺถานตฺถสฺส อชานนวเสน
จ. "ตโย โข มหาราช ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา"ติอาทิกํ
ตติยํ อตฺตโน นิสฺสยฆาตนวเสน. "ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา"ติอาทิกํ จตุตฺถํ
กิเลสานํ ปติฏฺฐาทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ ญาตพฺพํ.
    ตโต ตโต ปริสฺสยโตติ ตสฺมา ตสฺมา อุปทฺทวา. ตํ ปุคฺคลนฺติ วุตฺตปฺปการํ
กิเลสสมงฺคิปุคฺคลํ. ทุกฺขํ อเนฺวตีติ ทุกฺขํ อนุ เอติ มาตุ ปจฺฉโต ขีรปิวโก วิย.
อนุคจฺฉตีติ สมีปํ คจฺฉติ โจรฆาตโก วิย วชฺฌปฺปตฺตสฺส. อนฺวายิกํ โหตีติ สมฺปตฺตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนิวตฺตนภาเวน   ฉ.ม. อิโต ชาติ
โหติ ธมฺมคนฺถิกาย ๑- ปริจฺเฉโท วิย. ชาติทุกฺขนฺติ ชาติสทฺทสฺส ตาว อเนเก อตฺถา
ปเวทิตา. ยถา:-
          ภโว กุลํ นิกาโย จ       สีลํ ปญฺญตฺติ ลกฺขณํ
          ปสูติ สนฺธิ เจวาติ        ชาติอตฺถา ปเวทิตาติ.
    ตถา หิสฺส "เอกมฺปิ ชาตึ เทฺวปิ ชาติโย"ติอาทีสุ ๒- ภโว อตฺโถ. "อกฺขิตฺโต
อนุปกฺกุฏฺโฐ ชาติวาเทนา"ติ ๓- เอตฺถ กุลํ. "อตฺถิ วิสาเข นิคณฺฐา นาม
สมณชาตี"ติ ๔- เอตฺถ นิกาโย. "ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต นาภิชานามี"ติ ๕-
เอตฺถ อริยสีลํ. "ติริยา นาม ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ฐิตา
อโหสี"ติ ๖- เอตฺถ ปญฺญตฺติ. "ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา"ติ ๗- เอตฺถ
สงฺขตลกฺขณํ. "สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต"ติ ๘- เอตฺถ ปสูติ. "ภวปจฺจยา
ชาตี"ติ ๙- จ, "ชาติปิ ทุกฺขา"ติ ๑๐- จ เอตฺถ ปริยายโต ปฏิสนฺธิกฺขโณ,
นิปฺปริยายโต ปน ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ เย เย ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ
เตสํ ปฐมปาตุภาโว ชาติ นาม.
    กสฺมา ปเนสา ชาติ ทุกฺขาติ เจ? อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต. อเนกานิ
หิ ทุกฺขานิ. เสยฺยถีทํ? ทุกฺขทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ
ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ.
    เอตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา
"ทุกฺขทุกฺขนฺ"ติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  สี. ธมฺมคณฺฐิกาย   วิ.มหาวิ. ๑/๑๒/๕, ที.สี. ๙/๓๑/๑๔, ม.ม. ๑๓/๒๕๗/๒๓๑
@ ที.สี. ๙/๓๐๓/๑๑๒   องฺ.ติก. ๒๐/๗๑/๒๐๐   ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕   องฺ.ปญฺจก.
@๒๒/๑๙๖/๒๖๗ (สฺยา)   อภิ.ธา. ๓๖/๗๑/๑๓   ที.มหา. ๑๐/๓๑/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓
@ วิ.มหา. ๔/๑/๑, ขุ.อุ. ๒๕/๑/๑, ม.มู. ๑๒/๔๐๒/๓๖๐, สํ.นิทาน. ๑๖/๒๐/๒๕, อภิ.วิ.
@๓๕/๒๒๕/๑๖๑, อภิ.ก. ๓๗/๔๕๐/๒๗๓  ๑๐ วิ.มหา. ๔/๑๔/๑๔, อภิ.วิ. ๓๕/๑๙๐/๑๑๗,
@ที.มหา. ๑๐/๓๘๗/๒๖๐, ม.อุ. ๑๔/๓๗๓/๓๑๗, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๐/๓๕๘
    สุขา เวทนา วิปริณาเมน ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต วิปริณามทุกฺขํ. อุเปกฺขา เวทนา
เจว อวเสสา จ เตภูมกสงฺขารา อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา ๑- สงฺขารทุกฺขํ.
    กณฺณสูลํ ทนฺตสูลํ ราคชปริฬาโห โทสโมหชปริฬาโหติ ๒- กายิกเจตสิโก
อาพาโธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ.
อปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ.
    ทฺวตฺตึสกมฺมการณาทิสมุฏฺฐาโน อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส
จ ปากฏภาวโต อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ. ปากฏทุกฺขนฺติปิ  วุจฺจติ.
    ฐเปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสํ ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํ ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ ตสฺส ตสฺส
ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ปริยายทุกฺขํ. ทุกฺขทุกฺขํ ปน นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ วุจฺจติ.
    ตตฺรายํ ชาติ ยนฺตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ ๓- ภควตาปิ อุปมาวเสน ปกาสิตํ
อาปายิกํ ทุกฺขํ, ยญฺจ สุคติยมฺปิ มนุสฺสโลเก คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ
อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขา.
    ตตฺริทํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ:- อยํ หิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ
นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑริกาทีสุ นิพฺพตฺตติ, อถ โข เหฏฺฐา อามาสยสฺส
อุปริ ปกฺกาสยสฺส อุทรปฏลปิฏฺฐิกณฺฏกานํ เวมชฺเฌ ปรมสมฺพาเธ ติพฺพนฺธกาเร
นานากุณปคนฺธปริภาวิตอสุจิปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเต อธิมตฺตเชคุจฺเฉ กุจฺฉิปฺปเทเส
ปูติมจฺฉปูติกุมฺมาสจนฺทนิกาทีสุ กิมิ วิย นิพฺพตฺตติ. โส ตตฺถ นิพฺพตฺโต ทส
มาเส มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน อุสฺมนา ๔- ปุฏปากํ วิย ปจฺจมาโน ปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย
เสทิยมาโน สมิญฺชนปสารณาทิวิรหิโต อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุโภตีติ, ๕- อิทนฺตาว
คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ.
@เชิงอรรถ:  สี....ปริปีฬิตตฺตา, ฉ.ม....ปีฬิตตฺตา   ฉ.ม.
@กณฺณสูลทนฺตสูลราคชปริฬาหโทสโมหชปริฬาหาทิ   ม.อุ. ๑๔/๒๔๖/๒๘๓   ก. อุสฺมานา
@ ฉ.ม. ทุกฺขํ ปจฺจนุโภตีติ
    ยมฺปน โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนวุฏฺฐานปริวตฺตนาทีสุ สุราธุตฺตหตฺถคโต
เอฬโก วิย อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺปโปตโก วิย จ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนโอธุนนนิทฺธุนนาทินา
อุปกฺกเมน อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อนุภวติ, ยญฺจ มาตุ สีตูทกปานกาเล สีตนรกุปปนฺโน
วิย อุณฺหยาคุภตฺตาทิอชฺโฌหรณกาเล องฺคารวุฏฺฐิสมฺปริกิณฺโณ วิย
โลณมฺพิลาทิอชฺโฌหรณกาเล ขาราวตจฺฉกาทิกมฺมการณปฺปตฺโต ๑- วิย ติพฺพํ
ทุกฺขมนุโภติ, อิทํ คพฺภปริหรณมูลกํ ทุกฺขํ.
    ยมฺปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห
ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺฐาเน เฉทนผาลนาทีหิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ คพฺภวิปตฺติมูลกํ
ทุกฺขํ.
    ยํ วิชายมานาย มาตุยา กมฺมเชหิ วาเตหิ ปริวตฺเตตฺวา นรกปฺปปาตํ วิย
อติภยานกํ โยนิมคฺคํ ปฏิปาติยมานสฺส ๒- ปรมสมฺพาเธน จ โยนิมุเขน ตาลจฺฉิคฺคเฬน
วิย นิกฺกฑฺฒิยมานสฺส มหานาคสฺส ๓- นรกสตฺตสฺส วิย จ สงฺฆาตปพฺพเตหิ
วิจุณฺณิยมานสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํ.
    ยมฺปน ชาตสฺส ตรุณวณสทิสสุขุมาลสรีรสฺส หตฺถคฺคหณนฺหาปนโธวนโจฬ-
ปริมชฺชนาทิกาเล สูจิมุขขุรธาราหิ วิชฺฌนผาลนสทิสํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, อิทํ
มาตุกุจฺฉิโต พหินิกฺขมนมูลกํ ทุกฺขํ.
    ยมฺปน ตโต ปรํ ปวตฺติยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน
อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภุญฺชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ
โหติ, อิทํ อตฺตูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํ.
    ยมฺปน ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมมูลกํ
ทุกฺขํ. ๔-
@เชิงอรรถ:  สี. ขาราปตจฺฉิกาทิ..., ฉ.ม. ขาราปฏิจฺฉกาทิ...   ม. ปฏิปาทิยมานสฺส
@ ฉ.ม. มหานาคสฺส นิกฑฺฒิยมานสฺส   ฉ.ม. ทุกฺขนฺติ
    อิติ อิมสฺส สพฺพสฺสาปิ ทุกฺขสฺส อยํ ชาติ วตฺถุเมว โหติ, อิทํ ชาติทุกฺขํ
อเนฺวติ.
    ชราทุกฺขนฺติ ทุวิธา ชรา สงฺขตลกฺขณญฺจ ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ
เอกภวปริยาปนฺนกฺขนฺธปุราณภาโว จ, สา อิธ อธิปฺเปตา. สา ปเนสา
ทุกฺขา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จ. ยํ หิทํ องฺคปจฺจงฺคสิถิลภาวโต
อินฺทฺริยวิการวิรูปตา โยพฺพนวินาสพลูปฆาตสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปจฺจยํ
กายิกเจตสิกํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
          "องฺคานํ สิถิลภาวา       อินฺทฺริยานํ วิการโต
          โยพฺพนสฺส วินาเสน       พลสฺส อุปฆาตโต.
          วิปฺปวาสา สตาทีนํ        ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน
          อปฺปสาทนียโต เจว       ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยา.
          ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ     กายิกํ มานสํ ตถา
          สพฺพเมตํ ชราเหตุ        ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา"ติ. ๑-
    อิทํ ชราทุกฺขํ อเนฺวตีติ สมฺพนฺโธ. พฺยาธีติ วิวิธํ ทุกฺขํ อาวหตีติ ๒-
พฺยาธิ. พฺยาธยติ ตาปยติ ๓- กมฺปยตีติ วา พฺยาธิ.
    มรณทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ สงฺขตลกฺขณญฺจ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "ชรามรณํ
ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตนฺ"ติ. ๔- เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท
จ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "นิจฺจํ มรณโต ภยนฺ"ติ. ๕- ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. ชาติปจฺจยา
มรณํ ปรูปกฺกมมรณํ ๖- สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปุญฺญกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํ.
ปุน ขณิกมรณํ สมฺมุติมรณํ สมุจฺเฉทมรณนฺติ อยมฺปิ เภโท เวทิตพฺโพ. ปวตฺเต
@เชิงอรรถ:  อภิ.อ. ๒/๑๐๗, วิสุทฺธิ. ๓/๘๗  สี. อาทธาติ อาวหตีติ, ฉ.ม. อาทหติ วิทหตีติ
@ สี. อทุกฺขํ พาธยติ   อภิ.ธา. ๓๖/๗๑/๑๓   ขุ.ชา. ๒๗/๘๘/๒๔๘, ขุ.สุ.
@๒๕/๕๘๒/๔๕๑   ฉ.ม. อุปกฺกมมรณํ
รูปารูปธมฺมานํ เภโท ขณิกมรณํ นาม. ติสฺโส มโต ผุสฺโส มโตติ อิทํ ปรมตฺถโต
สตฺตสฺส อภาวา, สสฺสํ มตํ, รุกฺโข มโตติ อิทมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อภาวา
สมฺมุติมรณํ นาม. ขีณาสวสฺส อปฺปฏิสนฺธิกา กาลกิริยา สมุจฺเฉทมรณํ นาม. พาหิรํ
สมฺมุติมรณํ ฐเปตฺวา อิตรํ สมฺมุติมรณํ จ อิธ ยถาวุตฺตปฺปพนฺธวิจฺเฉทนภาเวน
สงฺคหิตํ, ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาวโต ทุกฺขํ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
          "ปาปสฺส ปาปกมฺมาทิ-     นิมิตฺตมนุปสฺสโต
          ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส        วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ
          มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ        มานสํ อวิเสสโต.
          สพฺเพสญฺจาปิ ยํ สนฺธิ-     พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ
          วิตุชฺชมานมมฺมานํ ๑-      โหติ ทุกฺขํ สรีรชํ.
          อสยฺหมปฺปติการํ          ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต
          มรณํ วตฺถุ เตเนทํ ๒-     ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิตนฺ"ติ. ๓-
    โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขนฺติ เอตฺถ โสกาทีสุ โสโก นาม
ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส อนฺโตนิชฺฌานํ ลกฺขณโต ๔- จิตฺตสนฺตาโป. ทุกฺโข ปนสฺส
ทุกฺขทุกฺขตฺตา เจว ทุกฺขสฺส จ วตฺถุภาวโต. เตเนตํ วุจฺจติ:-
          "สตฺตานํ หทยํ โสโก      วิสสลฺลํว ตุชฺชติ ๕-
          อคฺคิตตฺโตว นาราโจ      ภุสญฺจ ฑหเต ปุน.
          สมาวหติ จ พฺยาธิ-       ชรามรณเภทนํ
          ทุกฺขมฺปิ วิวิธํ ยสฺมา       ตสฺมา ทุกฺโขติ วุจฺจตี"ติ. ๖-
@เชิงอรรถ:  ม. วิลุชฺชมานสมฺมานํ   ฉ.ม. เตเนตํ   อภิ.อ. ๒/๑๐๘-๑๐๙, วิสุทฺธิ. ๓/๘๘
@ ฉ.ม. อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ   ฉ.ม. สลฺลํ วิย วิตุชฺชติ   อภิ.อ. ๒/๑๑๑,
@วิสุทฺธิ. ๓/๘๙
    ปริเทโว นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส วจีปลาโป. ทุกฺโข ปนสฺส สํสารทุกฺขภาวโต
ทุกฺขวตฺถุโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
                 "ยํ โสกสลฺลวิหโต ปริเทวมาโน
                 กณฺโฐฏฺฐตาลุคลโสสชมปฺปสยฺหํ ๑-
                 ภิยฺโยธิมตฺตมธิคจฺฉติเยว ทุกฺขํ
                 ทุกฺโขติ เตน ภควา ปริเทวมาหา"ติ. ๒-
    ทุกฺขํ นาม กายปีฬนลกฺขณํ กายิกํ ทุกฺขํ. ทุกฺขํ ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา
กายิกทุกฺขาวหนโต เจว มานสทุกฺขาวหนโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
          "ปีเฬติ กายิกมิทํ         ทุกฺขญฺจ มานสํ ภิยฺโย
          ชนยติ ยสฺมา ตสฺมา       ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺตนฺ"ติ. ๓-
    โทมนสฺสํ นาม จิตฺตปีฬนลกฺขณํ มานสํ ทุกฺขํ. ทุกฺขํ ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา ๔-
เจว กายิกทุกฺขาวหนโต จ. เจโตทุกฺขสมปฺปิตา หิ เกเส ปกิริย อุรํ ๕- ปฏิปึสนฺติ,
อาวฏฺฏนฺติ, วิวฏฺฏนฺติ, ฉินฺนปปาตํ ๖- ปปตนฺติ, สตฺถํ อาหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ,
รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, อคฺคึ ปวิสนฺติ, นานปฺปการํ ทุกฺขํ อนุภวนฺติ. เตเนตํ
วุจฺจติ:-
          "ปีเฬติ จ ยโต จิตฺตํ      กายสฺส จ ปปีฬนํ ๗-
          สมาวหติ ๘- ทุกฺขนฺติ ๘-   โทมนสฺสํ ตโต อหู"ติ. ๙-
    อุปายาโส นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโต
อายาโสเยว. ๑๐- สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโมติ เอเก. ทุกฺโข ปนสฺส
สงฺขารทุกฺขภาวโต จิตฺตปริทหนโต กายวิสาทนโต ๑๑- จ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม....ตาลุตล...   อภิ.อ. ๒/๑๑๒, วิสุทฺธิ. ๓/๘๙   อภิ.อ. ๒/๑๑๓, วิสุทฺธิ.
@๓/๘๙   ฉ.ม....ทุกฺขตา   ฉ.ม. ปกิริย กนฺทนฺติ, อุรานิ   ม. อุทฺธํปาทํ
@ ฉ.ม. ปีฬนํ สมาวหติ  ๘-๘ ฉ.ม. ทุกฺขนฺติ โทมนสฺสมฺปิ   อภิ.อ. ๒/๑๑๓  ๑๐ ฉ.ม.
@โทโสเยว  ๑๑ ฉ.ม. กายสฺส วิหนนโต
          "จิตฺตสฺส ปริทหนา        กายสฺส วิสาทนา จ
          อธิมตฺตํ ยํ ทุกฺขํ อุปายาโส  ชเนติ ทุกฺโข ตโต วุตฺโต"ติ. ๑-
    เอตฺถ จ มนฺทคฺคินา อนฺโตภาชเน ปาโก วิย โสโก, ติกฺขคฺคินา ปจฺจมานสฺส ภาชนโต
พหิ นิกฺขมนํ วิย ปริเทโว, พหิ นิกฺขนฺตาวเสสสฺส นิกฺขมิตุมฺปิ อปฺปโหนฺตสฺส
อนฺโตภาชเนเยว ยาว ปริกฺขยา ปาโก วิย อุปายาโส ทฏฺฐพฺโพ.
    เนรยิกทุกฺขนฺติ นิรเย ปญฺจวิธพนฺธนาทิกํ ทุกฺขํ อเนฺวติ, ตํ เทวทูตสุตฺเตน
ทีเปตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
                 "ชาเยถ โน เจ นรเกสุ สตฺโต
                 ตตฺถคฺคิทาหาทิกมปฺปสยฺหํ
                 ลเภถ ทุกฺขํ นุ กุหึ ปติฏฺฐํ
                 อิจฺจาห ทุกฺขาติ มุนีธ ชาตินฺ"ติ. ๒-
    ติรจฺฉานโยนิกทุกฺขนฺติ ติรจฺฉาเนสุ กสาปโตทตาฬนวิชฺฌนาทิกํ อเนกวิธํ
ทุกฺขํ อเนฺวติ, ตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตโต คเหตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
                 "ทุกฺขํ ติรจฺเฉสุ กสาปโตท-
                 ทณฺฑาภิฆาตาทิภวํ อเนกํ
                 ยนฺตํ กถํ ตตฺถ ภเวยฺย ชาตึ
                 วินา ตหึ ชาติ  ตโตปิ ทุกฺขา"ติ. ๒-
    เปตฺติวิสยิกทุกฺขนฺติ เปเตสุ ปน ขุปฺปิปาสวาตาตปาทินิพฺพตฺตํ ทุกฺขญฺจ
โลกนฺตเร ติพฺพนฺธกาเร อสยฺหสีตาทิทุกฺขญฺจ อเนฺวติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
@เชิงอรรถ:  อภิ.อ. ๒/๑๑๔   อภิ.อ. ๒/๑๐๔
                 "เปเตสุ ทุกฺขํ ปน ขุปฺปิปาสา-
                 วาตาตปาทิปฺปภวํ วิจิตฺตํ
                 ยสฺมา อชาตสฺส น ตตฺถ อตฺถิ
                 ตสฺมาปิ ทุกฺขํ มุนิ ชาติมาห.
                 ติพฺพนฺธกาเร จ อสยฺหสีเต
                 โลกนฺตเร ยํ อสุเรสุ ทุกฺขํ
                 น ตํ ภเว ตตฺถ น จสฺส ชาติ
                 ยโต อยํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา"ติ. ๑-
    มานุสิกทุกฺขนฺติ มนุสฺเสสุ วธพนฺธนาทิกํ ทุกฺขํ. คพฺโภกฺกนฺติมูลกทุกฺขนฺติ
"อยํ หิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑริกาทีสุ
นิพฺพตฺตตี"ติอาทินา นเยน ยํ ชาติทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกทุกฺขํ
อเนฺวติ. คพฺเภ ฐิติมูลกทุกฺขนฺติ ยํ ปน "โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนวุฏฺฐาน-
ปริวตฺตนาทีสู"ติอาทินา นเยน ๒- ยํ ติพฺพํ ทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ คพฺเภ ฐิติมูลกํ
ทุกฺขํ อเนฺวติ. คพฺภวุฏฺฐานมูลกทุกฺขนฺติ "ยํ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา
มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺฐาเน"ติอาทินา นเยน ยํ ทุกฺขํ
วุตฺตํ, อิทํ มาตุกุจฺฉิโต พหิ นิกฺขนฺตมูลกํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
                 "ยญฺจาปิ คูถนรเก วิย มาตุคพฺเภ
                 สตฺโต วสํ จิรมโต พหิ นิกฺขมนญฺจ
                 ปปฺโปติ ทุกฺขมติโฆรมิทมฺปิ นตฺถิ
                 ชาตึ วินา อิติปิ ชาติ อยํ หิ ๓- ทุกฺขา.
                 กึ ภาสิเตน พหุนา นนุ ยํ กุหิญฺจิ
                 อตฺถีธ กิญฺจิทปิ ๔- ทุกฺขมิทํ กทาจิ
@เชิงอรรถ:  อภิ.อ. ๒/๑๐๔   ฉ.ม. อุปกฺขลนคมนนิสีทนาติอาทินา
@ ชาติรยํ หิ (อภิ.อ. ๒/๑๐๔)   ฉ.ม. กิญฺจิรปิ
                 เนวตฺถิ ชาติวิรเห ยทโต มเหสิ
                 ทุกฺขาติ สพฺพปฐมํ อิมมาห ชาตินฺ"ติ. ๑-
    ชาตสฺสุปนิพนฺธกทุกฺขนฺติ ชาตสฺส อุปนิพนฺธนํ นฺหานเลปนขาทนปิวนาทิชคฺคน-
ทุกฺขํ อเนฺวติ. ชาตสฺส ปราเธยฺยกทุกฺขนฺติ ปรสฺส อญฺญสฺส อายตฺตํ อิสฺสริยทุกฺขํ
อเนฺวติ. "สพฺพํ ปรวสํ ทุกฺขนฺ"ติ หิ วุตฺตํ. อตฺตูปกฺกมทุกฺขนฺติ ยํ อตฺตนาว
อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน
อภุญฺชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ โหติ, อิทํ อตฺตุปกฺกมทุกฺขํ อเนฺวติ.
ปรูปกฺกมทุกฺขนฺติ ยํ ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, อิทํ
ปรูปกฺกมทุกฺขํ อเนฺวติ. ทุกฺขทุกฺขนฺติ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนา สภาวโต จ
นามโต จ ทุกฺขตฺตา ทุกฺขทุกฺขนฺติ วุจฺจติ, อิทํ ทุกฺขทุกฺขํ อเนฺวติ.
สงฺขารทุกฺขนฺติ อุเปกฺขาเวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกสงฺขารา อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา
สงฺขารทุกฺขํ, อิทํ สงฺขารทุกฺขํ อเนฺวติ. วิปริณามทุกฺขนฺติ สุขา เวทนา
วิปริณาเม ทุกฺขสฺส เหตุโต วิปริณามทุกฺขํ, อิทํ จ ๒- วิปริณามทุกฺขํ อเนฺวติ.
    มาตุมรณนฺติ มาตุยา มรณํ. ปิตุมรณนฺติ ปิตุโน มรณํ. ภาตุมรณนฺติ
เชฏฺฐกนิฏฺฐภาตุมรณํ. ภคินิมรณนฺติ เชฏฺฐกนิฏฺฐภคินิมรณํ. ปุตฺตมรณนฺติ ปุตฺตานํ
มรณํ. ธีตุมรณนฺติ ธีตูนํ มรณํ. ญาติพฺยสนทุกฺขนฺติ ญาตีนํ พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ, ๓-
โจรโรคภยาทีหิ ญาติกฺขโย, ญาติวินาโสติ อตฺโถ. เตน ญาติพฺยสเนน ผุฏฺฐสฺส
อชฺโฌตฺถฏสฺส อภิภูตสฺส อุปฺปนฺนทุกฺขํ ญาติพฺยสนทุกฺขํ, ตํ ญาติพฺยสนํ ทุกฺขํ
อเนฺวติ เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส:- โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ,
ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย, โภควินาโสติ อตฺโถ. วุตฺตนเยน ตํ โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ
อเนฺวติ. โรคพฺยสนนฺติ โรโค เอว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ. โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ
วินาเสตีติ พฺยสนํ, วุตฺตนเยน ตํ โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. สีลพฺยสนทุกฺขนฺติ
@เชิงอรรถ:  วิสุทธิ. ๓/๘๖   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ, ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํ. วุตฺตนเยน ตํ สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ
อเนฺวติ. สมฺมาทิฏฺฐึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิเยว พฺยสนํ ทิฏฺฐิพฺยสนํ,
วุตฺตนเยน ตํ ทิฏฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ. เอตฺถ จ ปุริมานิ เทฺว อนิปฺผนฺนานิ,
ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ ติลกฺขณาหตานิ. ปุริมานิ จ ตีณิ เนว กุสลานิ
นากุสลานิ. สีลทิฏฺฐิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํ.
    ยถาติ โอปมฺเม. ภินฺนํ นาวนฺติ สิถิลพนฺธนํ นาวํ ชชฺชรีภูตํ วา, ปทรุคฺฆาฏิมํ
วา. ทีเปสินฺติ ๑- อุทกทายึ อุทกปฺปเวสนึ. ๒- ตโต ตโต อุทกํ อเนฺวตีติ ตโต ตโต
ภินฺนฏฺฐานโต อุทกํ ปวิสติ. ปุรโตปีติ นาวาย ปุริมภาคโตปิ. ปจฺฉโตปีติ ตสฺสา
ปจฺฉิมภาคโตปิ. เหฏฺฐโตปีติ อโธภาคโตปิ. ปสฺสโตปีติ อุภยปสฺสโตปิ. ยํ
อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ ปาฐานุสาเรน เวทิตพฺพํ.
    ตสฺมา กายคตาสติอาทิภาวนาย ชนฺตุ สทา สโต หุตฺวา วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวเสน
รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ สพฺพปการมฺปิ กิเลสกามํ ปริวชฺเชนฺโต กามานิ
ปริวชฺเชยฺย. เอวนฺเต กาเม ปหาย ตปฺปหานกรมคฺเคเนว จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตเรยฺย
ตริตุํ สกฺกุเณยฺย. ตโต ยถา ปุริโส ครุกํ นาวํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา ลหุกาย นาวาย
อปฺปกสิเรเนว ปารคู ภเวยฺย ปารํ คจฺเฉยฺย, เอวเมวํ อตฺตภาวนาวํ กิเลสูทกครุกํ
สิญฺจิตฺวา ลหุเกน อตฺตภาเวน ปารคู ภเวยฺย. สพฺพธมฺมปารํ นิพฺพานํ คโต
ภเวยฺย อรหตฺตปฺปตฺติยา คจฺเฉยฺย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเนนาติ
อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ.
    ตสฺมาติ ยสฺมา ชาติอาทิกํ ทุกฺขํ เอตํ ปุคฺคลํ อเนฺวติ, ตสฺมา. ตํการณา
ตํเหตูติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยสฺมา วุตฺตปฺปการํ ทุกฺขํ เอตํ อเนฺวติ, ตํเหตุ,
ยสฺมา อเนฺวติ ตปฺปจฺจยา, ยสฺมา อเนฺวติ ตํนิทานนฺติ เอวํ ปทโยชนา กาตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทกเมสินฺติ   สี. อิโวทกนฺติ อุทกทายิ อุทกปฺปเวสํว
เหตูติอาทีนิ การณเววจนานิ. การณญฺหิ เตน ตสฺส ผลํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุ.
ตํ ตํ ปฏิจฺจ ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโย. "หนฺท นํ คณฺหถา"ติ ทสฺเสนฺตํ
วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ.
    "ตํการณาติ อการณนิกฺการณปฏิเสโธ. ตํเหตูติ อเหตุมหาภูตเหตุปฏิเสโธ.
ตปฺปจฺจยาติ อปฺปจฺจเยน สทฺธึ อสาธารณปจฺจยปฏิเสโธ. ตํนิทานาติ อนิทาเนน สห
อาคมาธิคเม นิทานปฏิเสโธ"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโนติ
เอตํ วุตฺตปฺปการํ อุปทฺทวํ วิปสฺสนาญาเณน สมฺมา ปสฺสมาโน ทกฺขมาโน.
    สทาติ มูลปทํ. ปุน สทาติ อตฺถปทํ. สทาติ สพฺพทิวเส. สพฺพทาติ สพฺพสฺมึ
กาเล. สพฺพกาลนฺติ ปุพฺพณฺหาทิสพฺพกาลํ. นิจฺจกาลนฺติ ทิวเส ทิวเส. ธุวกาลนฺ ติ
อพฺโพจฺฉินฺนกาลํ. สตตนฺติ นิรนฺตรํ. สมิตนฺติ เอกีภูตํ. อพฺโพกฺกิณฺณนฺติ อญฺเญน
อสมฺมิสฺสํ. โปงฺขานุโปงฺขนฺติ ปฏิปาฏิยา ฆฏิตํ "โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ
อุปฏฺฐาตี"ติอาทีสุ ๑- วิย. อุทกุมฺมิกชาตนฺติ นิพฺพตฺตอุทกอุมฺมิตรงฺคํ วิย.
อวีจีติ อวิรฬํ. สนฺตตีติ อนุปจฺฉินฺนํ. สหิตนฺติ ฆฏิตํ เอกีภูตํ วา "สหิตํ เม,
อสหิตนฺเต"ติอาทีสุ ๒- วิย. ผสฺสิตนฺติ ผุสิตํ "นิวาเต ผุสิตคฺคเล"ติอาทีสุ วิย.
ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตนฺติ เทฺว ปทานิ ทิวากาลวิภาควเสน. ๓- ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ
ปจฺฉิมยามนฺติ ตีณิ รตฺติวิภาควเสน. กาเฬ ชุเณฺหติ อฑฺฒมาสวเสน. วสฺเส ฯเปฯ
คิเมฺหติ ตีณิ อุตุวเสน. ปุริเม วโยขนฺเธ ฯเปฯ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธติ ตีณิ
วโยวิภาควเสน วุตฺตานีติ ญาตพฺพํ.
    สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต. "กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต
สโต"ติอาทีนิ "เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชยฺยา"ติ ปริโยสานานิ วุตฺตตฺถาเนว.
อปิ จ สตฺตตฺตา สโตติ ตีสุ วตฺถูสุ สตฺตภาเวน วา ๔- ตโย กิเลเส ปฏิกฺกมาเปตุํ
@เชิงอรรถ:  สํ.มหา. ๑๙/๑๑๑๕/๓๙๔   ที.สี. ๙/๒๐๒/๖๗   สี. กาลวิกาลวเสน   ม. สตตภาเวน
@วา
สตฺติภาเวน วา สตตฺตา สโต. สนฺตตฺตาติ กิเลโสปกฺกิเลเส ปลาเปตฺวา ฐาเนน จ
อารมฺมเณน จ ปโมเจตฺวา สนฺตตฺตา สโต. สมิตตฺตาติ อิฏฺฐผลทายกปุญฺเญน จ
อนิฏฺฐผลทายกปาเปน จ สมิตตฺตา สโต. สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตาติ สปฺปุริสธมฺเม
ภชนโต พุทฺธาทิอริยปุคฺคเล เสวนโต สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต.
    วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวาติ เอเต วุตฺตปฺปกาเร เตภูมเก วตฺถุกาเม ตีรณปริญฺญาย
ชานิตฺวา. ปหายาติ กิเลสกาเม ปหานปริญฺญาย ปริจฺจชิตฺวา. ปชหิตฺวาติ
ฉฑฺเฑตฺวา. กึ กจวรํ วิย ปิฏเกนาติ? น หิ, อปิ จ โข ตํ วิโนเทตฺวา ตริตฺวา ๑-
นีหริตฺวา. กึ กูฏพลิพทฺทมิว ๒- ปโตเทนาติ? น หิ, อถ โข ตํ พฺยนฺตีกริตฺวา
วิคตนฺตํ กริตฺวา. ยถายํ ๓- อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ, ตถา ตํ
กริตฺวา. กถํ ปน ตํ ตถา กตนฺติ? อนภาวงฺคเมตฺวา. ๔- สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ยถา
สมุจฺฉินฺนา โหติ, ตถา กริตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย กามจฺฉนฺทนีวรณาทีสุ.
    กาโมฆนฺติอาทีสุ ปญฺจกามคุณิกราโค อวสีทนฏฺเฐน ๕- "กาโมโฆ"ติ วุจฺจติ.
ภโวโฆติ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ จ. ทิฏฺโฐโฆติ สสฺสตทิฏฺฐาทิสหคตาภเว
ปตฺถนา เอว, ทิฏฺโฐโฆ ภโวเฆ เอว สโมธานํ คจฺฉติ. อวิชฺโชโฆ
จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณํ. ตตฺถ กามคุเณ อสฺสาทโต มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน
จ กาโมโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กาโมโฆ สํวฑฺฒติ. ๖- มหคฺคตธมฺเม อสฺสาทโต
มนสิกโรโต อนุปฺปนฺโน จ ภโวโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ ภโวโฆ ๗- สํวฑฺฒติ.
เตภูมกธมฺเมสุ จตุวิปลฺลาสปทฏฺฐานภาเวน อนุปฺปนฺโน จ ๘- กาโมฆํ ปฏิจฺจ ๘-
อวิชฺโชโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ อวิชฺโชโฆ ๗- สํวฑฺฒตีติ เวทิตพฺโพ.
วุตฺตนยปจฺจนีกโต สุกฺกปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  สี. จชิตฺวา, ฉ.ม. ตริตฺวา วิชฺฌิตฺวา   ฉ.ม. พลิพทฺทมิว   ฉ.ม. ยถาสฺส
@ ฉ.ม. อนภาวํ คเหตฺวา อนุ ภาวํ คเมตฺวา   ม. อวตฺถรณฏฺเฐน   สี.,ม. ปวฑฺฒติ
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๘-๘ สี.,ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
    อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน กาโมฆํ, อนิมิตฺตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน ภโวฆํ,
สุญฺญตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย. ปฐมมคฺควเสน ตเรยฺย, ทุติยมคฺควเสน
อุตฺตเรยฺย, ตติยมคฺควเสน ปตเรยฺย, จตุตฺถมคฺควเสน สมติกฺกเมยฺย, ผลวเสน
วีติวตฺเตยฺยาติ. อถ วา "กาโมฆวเสน ตเรยฺย, ภโวฆวเสน อุตฺตเรยฺย, ทิฏฺโฐฆวเสน
ปตเรยฺย, อวิชฺโชฆวเสน สมติกฺกเมยฺย, สพฺโพฆวเสน วีติวตฺเตยฺยา"ติ เอวเมเก
วณฺณยนฺติ.
    ครุกนฺติ น สลฺลหุกํ. ภาริกนฺติ ภารํ ภณฺฑํ เอตฺถ สนฺตีติ ๑- ภาริกํ. อุทกํ
สิตฺวาติ อุทกํ สิญฺจิตฺวา. โอสิญฺจิตฺวาติ อติเรเกน สิญฺจิตฺวา. ฉฑฺเฑตฺวาติ
ปาเตตฺวา. ลหุกายาติ สลฺลหุกาย. ขิปฺปนฺติ สีฆํ. ลหุนฺติ ตํขณํ. อปฺปกสิเรเนวาติ
นิทฺทุกฺเขเนว. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานนฺติ สกฺกายโอรโต ปารภูตํ ปารํ.
ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ กถิยติ. โยโสติ โย เอโส. สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ
สพฺพํ นิพฺพานเมว. ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม ๒- สพฺพสงฺขารอิญฺชิตานิ สพฺพสงฺขารจลนานิ
๒- สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมนฺติ วูปสมนฺติ, ตสฺมา "สพฺพสงฺขารสมโถ"ติ วุจฺจติ.
ยสฺมา เจตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย ปฏินิสฺสฏฺฐา โหนฺติ, สพฺพา ตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ
กิเลสรชฺชา วิรชฺชนฺติ, สพฺพํ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา "สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค,
ตณฺหกฺขโย, วิราโค, นิโรโธ"ติ วุจฺจติ. ยา ปเนสา ตณฺหา ภเวน ภวํ, ผเลน
วา สทฺธึ กมฺมํ วินติ สํสิพฺพตีติ กตฺวา วานนฺติ วุจฺจติ, ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ
นิพฺพานํ. ปารํ คจฺเฉยฺย นิมิตฺตวเสน เอกโต วุฏฺฐานโคตฺรภุญาเณน นิพฺพานปารํ
ปาปุเณยฺย. อธิคจฺเฉยฺย นิมิตฺตปฺปวตฺเตหิ อุภโต วุฏฺฐานมคฺคญาเณน นิพฺพานปารํ
วิเสเสน ปาปุเณยฺย. ผุเสยฺย นิพฺพานารมฺมณผลจิตฺตวเสน นิพฺพานปารํ ผุเสยฺย.
สจฺฉิกเรยฺยาติ คุณวเสน ผุสิตฺวา ปจฺจเวกฺขณญาเณน นิพฺพานปารํ ปจฺจกฺขํ กเรยฺย.
อถ วา "ปฐมมคฺเคน ปารํ คจฺเฉยฺย, ทุติเยน อธิคจฺเฉยฺย, ตติเยน ผุเสยฺย,
@เชิงอรรถ:  สี.,ฉ.ม. ฐปยนตีติ  ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
จตุตฺเถน สจฺฉิกเรยฺยา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. โยปิ ปารํ คนฺตุกาโมติ โย โกจิ
วิปสฺสนาญาเณ ฐิโต ปุคฺคโล นิพฺพานปารํ คนฺตุกาโม, โสปิ อวสฺสํ ตตฺถ คมิสฺสตีติ
ปารคู. วุตฺตเญฺหตํ:- "โอติณฺโณมฺหิ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ
ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหี"ติอาทิ. ปุพฺพภาเค อชฺฌาสยวเสน วิปสฺสนาโยเคน
จ, โสปิ ปารคู นาม. โยปิ ปารํ คจฺฉตีติ โยปิ มคฺคสมงฺคี นิพฺพานปารํ
คจฺฉติ, โสปิ ปารคู นาม. โยปิ ปารํ คโตติ โยปิ มคฺเคน กิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา
ผเล ฐิโต นิพฺพานปารํ คโต, โสปิ ปารคู นาม.
    ตํ ชินวจเนน ทสฺเสตุํ "วุตฺตเญฺหตํ ภควตา ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ
พฺราหฺมโณ"ติอาทิมาห. อภิญฺญาปารคูติ อธิคเตน ญาเณน ญาตปริญฺญาย นิพฺพานปารํ
คนฺตุกาโม คจฺฉติ, คโตติ ปารคู. ปริญฺญาปารคูติ สพฺพธมฺมานํ ตีรณปริญฺญาย
สมติกฺกมิตฺวา วุตฺตนเยน ปารคู. ปหานปารคูติ สมุทยปกฺขิกานํ กิเลสานํ
ปหานปริญฺญาย สมติกฺกมิตฺวา วุตฺตนเยน ปารคู. โย หิ สพฺพธมฺมํ ปริชานาติ, โส
ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติ ญาตปริญฺญาย ตีรณปริญฺญาย ปหานปริญฺญายาติ.
ตตฺถ กตมา ญาตปริญฺญา? สพฺพธมฺมํ ชานาติ "อิเม อชฺฌตฺติกา, อิเม พาหิรา,
อิทมสฺส ลกฺขณํ, อิมานิ รสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานี"ติ, อยํ ญาตปริญฺญา. กตมา
ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ลพฺภมานวเสน สพฺพธมฺมํ ตีเรติ "อนิจฺจโต
ทุกฺขโต โรคโต"ติอาทินา, ๑- อยํ ตีรณปริญฺญา. กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา
อคฺคมคฺเคน สพฺพธมฺเมสุ ฉนฺทราคํ ปชหติ, อยํ ปหานปริญฺญาติ. อิมา ปริญฺญาโย
สนฺธาย "โส อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู ปหานปารคู"ติ อาห.
    ภาวนาปารคูติ ภาวนาย โกฏึ ปตฺวา มคฺควเสน นิพฺพานปารํ คโต.
สจฺฉิกิริยาปารคูติ ผลนิพฺพานวเสน สจฺฉิกิริยาผลนิพฺพานปารํ คโต. สมาปตฺติปารคูติ
อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ ปารํ คโต. สพฺพธมฺมานนฺติ ปญฺจกฺขนฺธาทิสพฺพธมฺมานํ.
@เชิงอรรถ:  สํ.ขนฺธ. ๑๗/๑๒๒/๑๓๒
สพฺพทุกฺขานนฺติ ชาติทุกฺขาทิสพฺพทุกฺขานํ. สพฺพกิเลสานนฺติ กายทุจฺจริตาทิสพฺพ-
กิเลสานํ. อริยมคฺคานนฺติ โสตาปตฺติมคฺคาทีนํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ. นิโรธสฺสาติ
นิพฺพานสฺส. สพฺพสมาปตฺตีนนฺติ สพฺพาสํ อฏฺฐนฺนํ รูปารูปสมาปตฺตีนํ. โสติ โส
อริโย. วสิปฺปตฺโตติ วสีภาวปฺปตฺโต. อถ วา กนฺตภาวํ อิสฺสริยภาวํ นิปฺผนฺนภาวํ ๑-
ปตฺโต. ปารมิปฺปตฺโตติ ปารมีติ อวสานํ นิฏฺฐานํ, อุตฺตมภาวํ วา ตํ ปตฺโต. กตฺถ
ปตฺโตติ อาห "อริยสฺมึ สีลสฺมินฺ"ติอาทิ. ตตฺถ อริยสฺมึ สีลสฺมินฺติ นิทฺโทเส
สีลสฺมึ. อริยสฺมึ สมาธิสฺมินฺติ นิทฺโทเส สมาธิมฺหิ. อริยาย ปญฺญายาติ นิทฺโทสาย
ปญฺญาย. อริยาย วิมุตฺติยาติ นิทฺโทสาย ผลวิมุตฺติยา. ปุริเมน วาจากมฺมนฺตาชีวา
คหิตา, ทุติเยน วายามสติสมาธโย คหิตา, ตติเยน วิตกฺกสมฺมาทิฏฺฐิโย คหิตา,
จตุตฺเถน ตํสมฺปยุตฺตา เสสธมฺมา คหิตาติ เวทิตพฺพา.
    อนฺตคโตติ มคฺเคน สงฺขารโลกนฺตํ คโต. อนฺตปฺปตฺโตติ ตเมว โลกนฺตํ
ผเลน ปตฺโต. โกฏิคโตติ มคฺเคน สงฺขารโกฏึ คโต. โกฏิปฺปตฺโตติ ตเมว โกฏึ
ผเลน ปตฺโต. ปริยนฺตคโตติ มคฺเคน ขนฺธายตนาทิโลกปริยนฺตํ ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ
กตฺวา คโต. ปริยนฺตปฺปตฺโตติ ตเมว โลกํ ผเลน ปริยนฺตํ กตฺวา ปตฺโต. โวสานคโตติ
มคฺเคน อวสานํ คโต. โวสานปฺปตฺโตติ ผเลน อวสานํ ปตฺโต. ตาณคโตติ มคฺเคน
ตายนํ คโต. ตาณปฺปตฺโตติ ผเลน ตายนํ ปตฺโต. เลณคโตติ มคฺเคน นิลียนํ
คโต. เลณปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน นิลียนํ ปตฺโต. สรณคโตติ มคฺเคน ปติฏฺฐํ คโต.
สรณปฺปตฺโตติ ผเลน สรณํ ปตฺโต. อภยคโตติ มคฺเคน นิพฺภยํ คโต. อภยปฺปตฺโตติ
ผเลน นิพฺภยํ นิพฺพานํ ปตฺโต. อจฺจุติคโตติ จุติวิรหิตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโต.
อจฺจุติปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน ปตฺโต. อมตคโตติ มรณรหิตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโต.
อมตปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน ปตฺโต. นิพฺพานคโตติ ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ
มคฺเคน คโต. นิพฺพานปฺปตฺโตติ ตเมว ผเลน ปตฺโต. โส วุฏฺฐวาโสติ โส อรหา
@เชิงอรรถ:  สี. นิปฺผนฺทภาวํ, ม. นิพฺพานภาวํ
ทสสุ อริยวาเสสุ วสิ ปริวสิ วุฏฺโฐติ ๑- วุฏฺฐวาโส. จิณฺณจรโณติ สีเลน สห อฏฺฐสุ
สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีติ จิณฺณจรโณ. คตทฺโธติ สํสารทฺธานํ อติกฺกนฺโต. คตทิโสติ
สุปินนฺเตนปิ อคตปุพฺพํ นิพฺพานทิสํ คโต. คตโกฏิโกติ อนุปาทิเสสนิพฺพานโกฏึ
คโต หุตฺวา ฐิโต. ปาลิตพฺรหฺมจริโยติ รกฺขิตพฺรหฺมจริโย. อุตฺตมทิฏฺฐิปฺปตฺโตติ
อุตฺตมํ สมฺมาทิฏฺฐึ ปตฺโต. ปฏิวิทฺธากุปฺโปติ อกุปฺปํ อจลนํ อรหตฺตผลํ
ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโต. สจฺฉิกตนิโรโธติ นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา ฐิโต.
    ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตนฺติ ติวิธํ ทุกฺขํ เตน สมติกฺกมิตฺวา ปริจฺฉินฺนํ.
อภิญฺเญยฺยนฺติ สภาวลกฺขณาวโพธวเสน โสภเนน อากาเรน ชานิตพฺพํ.
อภิญฺญาตนฺติ อธิเกน ญาเณน ญาตํ. ปริญฺเญยฺยนฺติ สามญฺญลกฺขณาวโพธวเสน
กิจฺจสมาปนฺนวเสน จ พฺยาปิตฺวา ปริชานิตพฺพํ. ปริญฺญาตนฺติ สมนฺตโต ญาตํ.
ภาเวตพฺพนฺติ วฑฺเฒตพฺพํ. สจฺฉิกาตพฺพนฺติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺพํ. ทุวิธา หิ
สจฺฉิกิริยา ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา อารมฺมณสจฺฉิกิริยา จาติ.
    อุกฺขิตฺตปลิโฆติ เอตฺถ ปลิโฆติ วฏฺฏมูลิกา อวิชฺชา. อยํ หิ ทุกฺขิปนฏฺเฐน
"ปลิโฆ"ติ วุจฺจติ. เตเนส ตสฺสา อุกฺขิตฺตตฺตา "อุกฺขิตฺตปลิโฆ"ติ วุตฺโต.
สงฺกิณฺณปริโขติ ปริขา วุจฺจติ ปุนพฺภวทายโก ภเวสุ ชายนวเสน เจว สํสรณวเสน
จ "ชาติสํสาโร"ติ ลทฺธนามานํ ปุนพฺภวกฺขนฺธานํ ปจฺจโย กมฺมาภิสงฺขาโร. โส
หิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติกรณวเสน ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตตฺตา "ปริขา"ติ วุจฺจติ. เตเนส
ตสฺสา สงฺกิณฺณตฺตา วิกิณฺณตฺตา "สงฺกิณฺณปริโข"ติ วุตฺโต. อพฺพูเฬฺหสิโกติ
เอสิกาติ วฏฺฏมูลิกา ตณฺหา. อยํ หิ คมฺภีรานุคตฏฺเฐน "เอสิกา"ติ วุจฺจติ.
เตเนส ตสฺสา อพฺพูฬฺหตฺตา ลุญฺจิตฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา "อพฺพูเฬฺหสิโก"ติ วุจฺจติ.
นิรคฺคโฬติ อคฺคฬํ วุจฺจนฺติ โอรมฺภชนกานิ ๒- กามภเว อุปฺปตฺติปจฺจยานิ
โอรมฺภาคิยานิ. เอตานิ หิ มหากวาฏํ วิย นครทฺวารํ จิตฺตํ ปิทหิตฺวา ฐิตตฺตา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วุฏฺโฐ วุฏฺฐาติ จ   ฉ.ม. โอรมฺภาคชนกานิ
"อคฺคฬนฺ"ติ วุจฺจนฺติ. เตเนส เตสํ นิรคฺคฬตฺตา ภินฺนตฺตา "นิรคฺคโฬ"ติ วุตฺโต.
อริโยติ นิกฺกิเลโส ปริสุทฺโธ. ปนฺนทฺธโชติ ปาติตมานทฺธโช. ปนฺนภาโรติ
ขนฺธภารกิเลสภารอภิสงฺขารภารปญฺจกามคุณภารา ปนฺนา โอโรปิตา อสฺสาติ ปนฺนภาโร.
อปิ จ อิธ มานภารสฺเสว โอโรปิตตฺตา "ปนฺนภาโร"ติ อธิปฺเปโต. วิสํยุตฺโตติ
จตูหิ โยเคหิ สพฺพกิเลเสหิ จ วิสํยุตฺโต. อิธ ปน มานโยเคเนว วิสํยุตฺตตฺตา
"วิสํยุตฺโต"ติ อธิปฺเปโต.
    เอตฺตาวตา เถเรน มคฺเคน กิเลเส เขเปตฺวา นิโรธสยนวรคตสฺส ขีณาสวสฺส
นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา วิหรณกาโล ทสฺสิโต. ยถา หิ เทฺว นครานิ
เอกํ โจรนครํ, เอกํ เขมนครํ. อถ เอกสฺส มหาโยธสฺส เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย
"ยาวิมํ โจรนครํ ติฏฺฐติ, ตาว เขมนครํ ภยโต น มุจฺจติ. โจรนครํ อนครํ
กริสฺสามี"ติ สนฺนาหํ กตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา โจรนครํ อุปสงฺกมิตฺวา นครทฺวาเร
อุสฺสาปิเต เอสิกตฺถมฺเภ ขคฺเคน ฉินฺทิตฺวา สนฺธิทฺวารพาหากวาฏํ ๑- ภินฺทิตฺวา
ปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริขํ ปกิริตฺวา ๒- นครโสภนตฺถาย อุสฺสาปิเต
ธเช ปาเตตฺวา นครํ อคฺคินา ฌาเปตฺวา เขมนครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาทมารุยฺห
ญาติคณปริวุโต สุรสโภชนํ ภุญฺเชยฺย, เอวํ โจรนครํ วิย สกฺกาโย, เขมนครํ
วิย นิพฺพานํ, มหาโยโธ วิย โยคาวจโร. ตสฺเสวํ โหติ "ยาว สกฺกายพนฺธํ พนฺธติ, ๓-
ตาว ทฺวตฺตึสกมฺมการเณหิ อฏฺฐนวุติโรเคหิ ปญฺจวีสติมหพฺภเยหิ จ ปริมุจฺจนํ
นตฺถี"ติ. โส มหาโยโธ วิย สีลสนฺนาหํ ๔- กตฺวา ปญฺญาขคฺคํ คเหตฺวา ขคฺเคน
เอสิกตฺถมฺเภ วิย อรหตฺตมคฺเคน ตเณฺหสิกํ ฉินฺทิตฺวา ๕- โส โยโธ สทฺวารพาหกํ
นครกวาฏํ วิย ปญฺโจรมฺภาคิยสญฺโญชนอคฺคฬํ อุคฺฆาเฏตฺวา, โส โยโธ ปลิฆํ วิย
อวิชฺชาปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา โส โยโธ ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริขํ วิย กมฺมาภิสงฺขารํ ๖-
ภินฺทนฺโต ชาติสํสารปริขํ ปกิริตฺวา โส โยโธ นครโสภนตฺถาย อุสฺสาปิเต ธเช
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สทฺธึ ทฺวารพาหาหิ กวาฏํ   ฉ.ม. สํกิริตฺวา. เอวมุปริปิ   สี.,ฉ.ม.
@สกฺกายวฏฺฏํ วฏฺฏติ วิย สนฺนาหํ สีลสนฺนาหํ   สี.,ม. ลุญฺจิตฺวา   ฉ.ม.
@กมฺมาภิสงฺขารปาการํ
วิย มานทฺธเช ปาเตตฺวา สกฺกายนครํ ฌาเปตฺวา โส โยโธ เขมนครํ ปวิสิตฺวา
อุปริปาสาเท สุรสโภชนํ ภุญฺชนฺโต วิย นิพฺพานนครํ ปวิสิตฺวา อมตนิโรธารมฺมณํ
ผลสมาปตฺติสุขํ อนุภวมาโน กาลํ วีตินาเมติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา ๑-:-
         "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน
    อวิชฺชา ปหีนา โหติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ
    อนุปฺปาทธมฺมา. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ โหติ.
         กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สงฺกิณฺณปริโข โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน
    โปโนพฺภวิโก ชาติสํสาโร ปหีโน โหติ ฯเปฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ
    สงฺกิณฺณปริโข โหติ.
         กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อพฺพูเฬฺหสิโก โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน
    ตณฺหา ปหีนา โหติ ฯเปฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อพฺพูเฬฺหสิโก
    โหติ.
         กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ นิรคฺคโฬ โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน
    ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สญฺโญชนานิ ปหีนานิ โหนฺติ ฯเปฯ เอวํ โข ภิกฺขเว
    ภิกฺขุ นิรคฺคโฬ โหติ.
         กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต
    โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อสฺมิมาโน ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล
    ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวํ โข ภิกฺขเว
    ภิกฺขุ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต โหติ.
         เอวํ วิมุตฺตจิตฺตํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุํ สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา
    สปชาปติกา อเนฺวสนฺตา นาธิคจฺฉนฺติ `อิทํ นิสฺสิตํ ตถาคตสฺส
    วิญฺญาณนฺ'ติ. "๒-
@เชิงอรรถ:  องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๗๑/๙๖ (สฺยา)   ม.มู. ๑๒/๒๔๕/๒๔๗
    ปญฺจงฺควิปฺปหีโนติ กามจฺฉนฺทาทิปญฺจงฺคานิ วิวิเธหิ อุปาเยหิ ปชหิตฺวา ฐิโต.
วุตฺตเญฺหตํ ๑-:-
         "กถญฺจ ภิกฺขโว ๒- ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ? อิธ ภิกฺขเว ๓-
      ภิกฺขุโน กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหติ, พฺยาปาโท ปหีโน โหติ, ถินมิทฺธํ
      ปหีนํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ, วิจิกิจฺฉา ปหีนา โหติ. เอวํ
      โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหตี"ติ.
    ฉฬงฺคสมนฺนาคโตติ ฉนฺนํ องฺคานํ ปูเรตฺวา ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิอารมฺมเณ ๔-
ปฏิฆานุนยํ วชฺเชตฺวา อุเปกฺขาวเสน สโต สมฺปชาโน หุตฺวา วิหรณวเสน ฉฬงฺคานิ
ปูเรตฺวา ฐิตตฺตา ๕- "ฉฬงฺคสมนฺนาคโต"ติ วุตฺโต. วุตฺตเญฺหตํ ๖-:-
         "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหติ? อิธ ภิกฺขเว
      ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก
      วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา ฯเปฯ ฆาเนน คนฺธํ
      ฆายิตฺวา. ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา. กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา. มนสา
      ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต
      สมฺปชาโน. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหตี"ติ.
    เอการกฺโขติ สติอารกฺเขน เอโก อุตฺตโม อารกฺโข อสฺสาติ เอการกฺโข.
วุตฺตเญฺหตํ ๗-:-
         "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอการกฺโข โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ
      สตารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคโต วิหรติ. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอการกฺโข
      โหตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ที.ปา. ๑๑/๓๔๘/๒๓๘,๒๗๙   ฉ.ม. กถญฺจาวุโส. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. อิธาวุโส.
@เอวมุปริปิ   ม. รูปาทิอารมฺมณํ   ฉ.ม. ปูเรตฺวา ปริปุณฺณํ กตฺวา ฐิตตฺตา
@ ที.ปา. ๑๑/๓๔๘,๓๖๐/๒๓๘,๒๗๙   ที.ปา. ๑๑/๓๔๘,๓๖๐/๒๓๙,๒๗๙
    จตุราปสฺเสโนติ ปญฺญาย ปฏิเสวนปริวชฺชนวิโนทนปชหนานํ วเสน จตุนฺนํ
อปสฺสยานํ อิโต จิโต จ อปริวตฺตมานานํ วเสน จตุราปสฺเสโน, เตสํ ปาปุณิตฺวา
ฐิโต. วุตฺตเญฺหตํ ๑-:-
         "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ จตุราปสฺเสโน โหติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ
      สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ, สงฺขาเยกํ ปริวชฺเชติ. สงฺขาเยกํ วิโนเทติ, สงฺขาเยกํ
      ปชหตี"ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรตพฺพํ.
    ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจติ "อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว สจฺจนฺ"ติ เอวํ ปาฏิเอกฺกํ
คหิตตฺตา ปจฺเจกสงฺขาตานิ ทิฏฺฐิสจฺจานิ ปนุณฺณานิ นิหฏานิ ปหีนานิ อสฺสาติ
ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ.
    สมวยสฏฺเฐสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนา. สฏฺฐาติ วิสฺสฏฺฐา. สมฺมา อวยา สฏฺฐา
เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเฐสโน. สมฺมา วิสฺสฏฺฐสพฺพเอสโนติ อตฺโถ. เกวลีติ
ปริปุณฺโณ. วุสิตวาติ วุสิตพฺรหฺมจริโย, โยคานุรูปวาเส ๒- อริยมคฺเคปิ ทสสุ
อริยวาเสสุปิ วุสิตวนฺโต. อุตฺตมปุริโสติ ขีณกิเลสตฺตา วิเสสปุริโส อาชญฺญปุริโส.
ปรมปุริโสติ อุตฺตมปุริโส, ปรมตฺถปฏิลาภปฺปตฺตตฺตา ๓- ปรมปฺปตฺติปฺปตฺโต ๔-
อุตฺตมํ ปตฺตพฺพํ อรหตฺตปฏิลาภํ ปตฺโต อนุตฺตรปุญฺญกฺเขตฺตภูโต อุตฺตมปุริโส
เตเนวตฺเถน ปรมปุริโส. อนุตฺตรํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุํ อมตปฏิลาภํ ปตฺตตฺตา
ปรมปฺปตฺติปฺปตฺโต. อถ วา "ฆราวาเส อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา สาสนปวิสนวเสน
อุตฺตมปุริโส. อตฺตภาเว อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา วิปสฺสนาปวิสนวเสน ปรมปุริโส. กิเลเส
อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา อริยภูมึ ๕- ปวิฏฺโฐ ปรมปตฺติปฺปตฺโตติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
    เนว อาจินาตีติ ๖- กุสลากุสลานํ ปหีนตฺตา เตสํ วิปากํ น วฑฺเฒติ. ๗- น
อปจินาตีติ ผเล ฐิตตฺตา น วิทฺธํเสติ. อปจินิตฺวา ฐิโตติ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหาเน
@เชิงอรรถ:  ที.ปา. ๑๑/๓๔๘,๓๖๐/๒๓๙,๒๗๙   สี.,ฉ.ม. ครุสํวาเส   ฉ.ม. ปรมํ วา ปฏิลาภํ
@ปตฺตตฺตา   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   สี.,ฉ.ม. อริยภูมนฺตรํ   ฉ.ม.
@เนวาจินตีติ   สี. จิโนติ
ฐิตตฺตา กิเลสานํ พินฺทุํ โสเสตฺวา ๑- ฐิโต. อิโต ปรํ ตีหิ ปเทหิ มคฺคผลวเสเนว
โยเชตพฺพํ. เนว ปชหตีติ ปหาตพฺพาภาเวน กิเลเส น ปชหติ. น อุปาทิยตีติ
ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ คเหตพฺพาภาวโต เตหิ น คณฺหาติ. ปชหิตฺวา ฐิโตติ วิชหิตฺวา ๒-
ฐิโต. เนว วิสิเนตีติ ๓- ตณฺหาวเสน เนว สํสิพฺพติ. น อุสฺสิเนตีติ มานวเสน
น อุกฺกํสติ. วิสิเนตฺวา ฐิโตติ ตณฺหาสํสีวนํ อกตฺวา ฐิโตติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ.
เนว วิธูเปตีติ กิเลสคฺคึ น นิพฺพาเปติ. น สนฺธูเปตีติ กิเลสคฺคึ น ชาลาเปติ.
วิธูเปตฺวา ฐิโตติ ตํ นิพฺพาเปตฺวา ฐิโต.
    อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธนาติ สิกฺขิตพฺพาภาเวน อเสกฺเขน วาจากมฺมนฺตาชีว-
สีลกฺขนฺเธน สีลราสินา ๔- สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อปริหีนภาเวน ฐิโต.
สมาธิกฺขนฺเธนาติ วายามสตีหิ สมฺปยุตฺเตน สมาธินา. วิมุตฺติกฺขนฺเธนาติ
ผลวิมุตฺติสมฺปยุตฺตกฺขนฺเธน. วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธนาติ ปจฺจเวกฺขณญาเณน.
สจฺจํ ปฏิปาทยิตฺวาติ ๕- จตุราริยสจฺจํ สภาววเสน สกสนฺตาเน สมฺปาทยิตฺวา
ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโต. เอวํ ๖- สมติกฺกมิตฺวาติ กมฺปนตณฺหํ อติกฺกมิตฺวา.
กิเลสคฺคินฺติ ราคาทิกิเลสคฺคึ. ปริยาทยิตฺวาติ เขเปตฺวา นิพฺพาเปตฺวา.
อปริคมนตายาติ สํสาเร อคมนภาเวน, ปุนาคมนาภาเวนาติ อตฺโถ. กูฏํ
สมาทายาติ ชยคฺคาหํ คเหตฺวา. ๗- มุตฺติปฏิเสวนตายาติ สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจิตฺวา
รูปาทิอารมฺมณเสวนวเสน. อถ วา สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺติผลสมาปตฺติเสวนวเสน ๘-.
เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยาติ อุปกฺกิเลสมุตฺตาย ปริสุทฺธภาเว ฐิตาย เมตฺตาย ฐิโต.
กรุณาทีสุปิ เอเสว นโย.
    อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยาติ อติกฺกนฺตปริสุทฺธภาเวน ปริสุทฺธิยา อนฺตํ ปาปุณิตฺวา
ฐิโต. อตมฺมยตายาติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานา "ตมฺมยา"ติ วุจฺจนฺติ. เตสํ อภาโว อตมฺมยตา,
ตาย ตณฺหาทิฏฺฐิมานวิรหิตตาย ฐิโต. วุตฺตเญฺหตํ:-
@เชิงอรรถ:  สี.,ฉ.ม. กิเลเส วิทฺธํเสตฺวา   สี. วชฺเชตฺวา, ฉ.ม. จชิตฺวา   ฉ.ม.
@สํสิพฺพตีติ   สี.,ม. สีลภาวนา...   ฉ.ม. สมฺปฏิปาทิยิตฺวาติ   ฉ.ม. เอชํ
@ สี. กถํ สมาทายาติ นยคฺคาหํ คเหตฺวา   ฉ.ม. มุตฺต...
                  "โส ตาทิโส โลกวิทู สุเมโธ
                   สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อตมฺมโย มุนี"ติ. ๑-
เอตฺถาปิ ตณฺหามานทิฏฺฐิวิรหิโตติ อตฺโถ. วิมุตฺตตฺตาติ สพฺพกิเลเสหิ มุตฺตภาเวน.
สนฺตุสฺสิตตฺตาติ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺฐภาเวน ฐิโต.
    ขนฺธปริยนฺเตติ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธานํ ตีหิ ปริญฺญคฺคีหิ ฌาเปตฺวา อนฺเต
อวสาเน ฐิโต, นตฺถิ เอตสฺส อนฺโตติ วา ปริยนฺตํ, ตสฺมึ ปริยนฺเต.
ธาตุปริยนฺตาทีสุปิ เอเสว นโย.  อยํ ปน วิเสโส:- ธาตุปริยนฺเตติ อฏฺฐารสนฺนํ
ธาตูนํ ปริยนฺเต. อายตนปริยนฺเตติ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ. คติปริยนฺเตติ
นิรยาทิปญฺจนฺนํ คตีนํ. อุปปตฺติปริยนฺเตติ สุคติทุคฺคตีสุ นิพฺพตฺติยา.
ปฏิสนฺธิปริยนฺเตติ กามรูปารูปภเวสุ ปฏิสนฺธิยา. ภวปริยนฺเตติ
เอกโวการจตุปญฺจสญฺญาอสญฺญาเนวสญฺญานาสญฺญากามรูปารูปภวานํ. สํสารปริยนฺเตติ
ขนฺธธาตุอายตนานํ อพฺโพจฺฉินฺนปฺปวตฺติยา. วฏฺฏปริยนฺเตติ กมฺมวิปากกิเลสวฏฺฏานํ
ปริยนฺเต. อนฺติมภเวติ อวสาเน อุปปตฺติ ภเว. อนฺติมสมุสฺสเย ฐิโตติ อวสาเน
สมุสฺสเย สรีเร ฐิโต. อนฺติมเทหธโรติ อนฺติมํ อวสานํ เทหํ สรีรํ ธาเรตีติ
อนฺติมเทหธโร. อรหาติ อารกตฺตา อรีนํ, อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา,
ปาปกรเณ รหาภาวา อรหา.
    ตสฺสายํ ปจฺฉิมโกติ ตสฺส ขีณาสวสฺส อยํ  สมุสฺสโย อตฺตภาโว อวสาโน.
จริโมติ อปฺโป มนฺโท จริโม อาโลโป, จริมํ กพลํ วิย. ปุน ปฏิสนฺธิยา นตฺถิภาวํ ๒-
สนฺธาย "ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว"ติ อาห. ชนนํ ชาติ,
มรนฺติ เตนาติ มรณํ, ขนฺธาทีนํ อพฺโพจฺฉินฺนา สํสารปฺปวตฺติ จ ตสฺส ขีณาสวสฺส
ปุน นตฺถีติ วุตฺตภาวํ ๓- นิคเมนฺโต "เตนาห ภควา:- ตสฺมา ชนฺตุ ฯเปฯ นาวํ
สิตฺวาว ปารคู"ติ อาห.
@เชิงอรรถ:  องฺ.ติก. ๒๐/๔๐/๑๔๔   ม. ปุนปฏิสนฺธินตฺถิภาวํ   ฉ.ม. วุตฺตํ คาถํ
    อิมสฺมึ สุตฺเต ยํ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ ปาฐานุสาเรน คเหตพฺพํ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย
                     กามสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                              ปฐมํ.
                      --------------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๑-๘๙. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=1&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]