อรรถกถาเล่มที่ ๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๑)

                           ๕. กูฏทนฺตสุตฺต
      [๓๒๓] เอวมฺเม สุตํ ฯเปฯ มคเธสูติ กูฏทนฺตสุตฺตํ ตตฺรายมนุปุพฺพปทวณฺณนา:-
มคเธสูติ มคธา นาม ชนปทวาสิโน ๑- ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส
เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหิสทฺเทน "มคธา"ติ วุจฺจติ, ตสฺมึ มคเธสุ ชนปเท.
อิโต ปรํ ปุริมสุตฺตทฺวเย วุตฺตนยเมว. อมฺพลฏฺิกา พฺรหฺมชาเล วุตฺตสทิสาว.
กุฏทนฺโตติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ. อุปกฺขโฏติ สชฺชิโต. วจฺฉตรสตานีติ
วจฺฉสตานิ. อุรพฺภาติ ตรุณเมณฺฑกา วุจฺจนฺติ. เอเต ตาว ปาลิยํ อาคตาเยว.
ปาลิยํ ปน อนาคตานํปิ อเนเกสํ มิคปกฺขีนํ สตฺตสตฺตสตานิ สมฺปิณฺฑิตาเนวาติ
เวทิตพฺพานิ. สพฺพสตฺตสติกยาคํ กิเรส ยชิตุกาโม โหติ. ถูณูปนีตานีติ พนฺธิตฺวา
ปนตฺถาย ยูปสงฺขาตํ ถูณํ อุปนีตานิ.
      [๓๒๘] ติวิธนฺติ เอตฺถ วิธา วุจฺจติ ปนา, ติฏฺปนนฺติ อตฺโถ.
โสฬสปริกฺขารนฺติ โสฬสปริวารํ.
      [๓๓๐] ปฏิวสนฺตีติ ยญฺานุภวนตฺถาย ปฏิวสนฺติ.
                      มหาวิชิตราชยญฺกถาวณฺณนา
      [๓๓๖] ภูตปุพฺพนฺติ อิทํ ภควา ปวีคตํ นิธึ อุทฺธริตฺวา ปุรโต
ราสึ กโรนฺโต วิย ภวปฏิจฺฉนฺนํ ปุพฺพจริตํ ๒- ทสฺเสนฺโต อาห. มหาวิชิโตติ
โส กิร สาครปริยนฺตํ มหนฺตํ ปวีมณฺฑลํ วิชินิ, อิติ มหนฺตํ วิชิตมสฺสาติ
"มหาวิชิโต"เตฺวว สงฺขฺยํ อคมาสิ. อฑฺโฒติ อาทีสุ โย โกจิ อตฺตโน สนฺตเกน
วิภเวน อฑฺโฒ โหติ, อยํ ปน น  เกวลํ อฑฺโฒเยว, มหทฺธโน มหตา
อปริมาณสงฺเขฺยน ธเนน สมนฺนาคโต. ปญฺจกามคุณวเสน มหนฺตา โอฬารา โภคา
อสฺสาติ มหาโภโค. ปิณฺฑปิณฑวเสน เจว สุวณฺณมาสกรชตมาสกาทิวเสน จ
ชาตรูปรชตสฺส ปหูตตาย ปหูตชาตรูปรชโต, อเนกโกฏิสงฺเขฺยน ชาตรูปรชเตน
สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. วิตฺตีติ ตุฏฺิ, วิตฺติยา อุปกรณํ วิตฺตูปกรณํ,
ตุฏฺิการณนฺติ อถฺโถ. ปหูตํ นานาวิธาลงฺการสุวณฺณรชตภาชนาทิเภทํ
วิตฺตูปกรณมสฺสาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ชนปทิโน.      ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
ปหูตวิตฺตูปกรโณ. สตฺตรตนสงฺขาตสฺส นิทหิตฺวา ปิตธนสฺส,
สพฺพปุพฺพนฺนาปรนฺนสงฺคหิตสฺส ธญฺสฺส จ ปหูตตาย ปหูตธนธญฺโ. อถวา อิทมสฺส
เทวสิกํ ปริพฺพยทานคหณาทิวเสน ปน ปริวตฺตนธนธญฺวเสน วุตฺตํ.
      ปริปุณฺณโกสโกฏฺาคาโรติ โกโส วุจฺจติ ภณฺฑาคารํ, นิทหิตฺวา
ปิเตน ธเนน ปริปุณฺณโกโส, ธญฺเน ปริปุณฺณโกฏฺาคาโรติ อตฺโถ. อถวา
จตุพฺพิโธ โกโส หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตีติ. โกฏฺาคารํ ติวิธํ ธนโกฏฺาคารํ
ธญฺโกฏฺาคารํ วตฺถโกฏาคารนฺติ, ตํ สพฺพํปิ ปริปุณฺณมสฺสาติ
ปริปุณฺณโกสโกฏฺาคาโร. อุทปาทีติ อุปฺปชฺชิ. อยํ กิร ราชา เอกทิวสํ
รตนวิโลกนจาริกํ นาม นิกฺขนฺโต. โส ภณฺฑาคาริกํ ปุจฺฉิ "ตาต อิทํ เอวํ พหุธนํ
เกน สํฆริตนฺ"ติ? ตุมฺหากํ ปิตุปิตามหาทีหิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏาติ. อิทํ ปน
ธนํ สํฆริตฺวา เต กุหึ คตาติ. สพฺเพว เต เทว มรณวสํ คตาติ. ๑- อตฺตโน ธนํ
อคฺคเหตฺวาว คตาติ. ๒- เทว กึ วเทถ, ธนํ นาเมตํ ปหาย คมนียเมว, โน
อาทาย คมนียนฺติ. อถ ราชา นิวตฺติตฺวา สิรีคพฺเภ นิสินฺโน "อธิคตา โข
เม"ติ อาทีนิ จินฺเตสิ. เตน วุตฺตํ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ.
      [๓๓๗-๓๓๘] พฺราหฺมณํ อามนฺเตตฺวาติ กสฺมา อามนฺเตสิ? อยํ
กิร เอวํ จินฺเตสิ "ทานํ เทนฺเตน นาม เอเกน ปณฺฑิเตน สทฺธึ มนฺตยิตฺวา
ทาตุํ วฏฺฏติ, อนามนฺเตตฺวา กตกมฺมํ หิ ปจฺฉานุตาปํ กโรตี"ติ ตสฺมา อามนฺเตสิ.
อถ พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "อยํ ราชา มหาทานํ ทาตุกาโม, ชนปเท จสฺส พหู
โจรา, เต อวูปสเมตฺวา ทานํ เทนฺตสฺส ขีรทธิตณฺฑุลาทิเก ทานสมฺภาเร
อาหรนฺตานํ นิปฺปุริสานิ เคหานิ โจรา วิลุมฺปิสฺสนฺติ, ชนปโท โจรภเยเนว
อากุโล ๓- ภวิสฺสติ, ตโต รญฺโ ทานํ น จิรํ ปวตฺติสฺสติ, จิตฺตมฺปิสฺส เอกคฺคํ
น ภวิสฺสติ, หนฺท นํ เอตมตฺถํ สญฺาเปมี"ติ. ตโต ตมตฺถํ สญฺาเปนฺโต
"โภโต โข รญฺโ"ติอาทิมาห.
      ตตฺถ สกณฺฏโกติ โจรกณฺฏเกหิ สกณฺฏฺโก. ปนฺถทุหนาติ ปนฺถทุหา,
ปนฺถฆาตกาติ อตฺโถ. อกิจฺจการี อสฺสาติ อกตฺตพฺพการี อธมฺมจารี ภเวยฺย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปตฺตาติ    ๒ ฉ.ม., อิ. คตา ตาตาติ    ๓ ฉ.ม. โกลาหโล
ทสฺสุขีลนฺติ โจรขีลํ. วเธน วาติ มารเณน วา โกฏฺฏเนน วา. พนฺธเนนาติ
อทฺทุพนฺธนาทินา. ชานิยาติ หานิยา, "สตํ คณฺหถ, สหสฺสํ คณฺหถา"ติ เอวํ
ปวตฺติตทณฺเฑนาติ อตฺโถ. ครหายาติ ปญฺจสิขมุณฺฑกกรณํ ๑- โคมยสิญฺจนํ คีวาย
กุทณฺฑกพนฺธนฺติ เอวมาทีนิ กตฺวา ครหปาปเนน. ปพฺพาชนายาติ รฏฺโต
นีหรเณน. สมูหนิสฺสามีติ สมฺมา เหตุนา นเยน การเณน อูหนิสฺสามิ.
หตาวเสสกาติ มตาวเสสกา. อุสฺสหนฺตีติ อุสฺสาหํ  กโรนฺติ. อนุปฺปเทตูติ ทินฺเน
อปฺปโหนฺเต ปุน อญฺปิ พีชญฺจ ภตฺตญฺจ กสิอุปกรณภณฺฑญฺจ สพฺพํ เทตูติ
อตฺโถ. ปาภตํ อนุปฺปเทตูติ สกฺขึ อกตฺวา ปณฺเณ อนาโรเปตฺวา มูลจฺเฉชฺชวเสน
ภณฺฑมูลํ เทตูติ อตฺโถ. ภณฺฑมูลสฺส หิ ปาภตนฺติ นามํ. ยถาห:-
           "อปฺปเกน ปิ เมธาวี      ปาภเตน วิจกฺขโณ.
           สมุฏฺาเปติ อตฺตานํ       อณุํ อคฺคึว สนฺธมนฺ"ติ. ๒-
     ภตฺตเวตนนฺติ เทวสิกํ ภตฺตญฺเจว  มาสิกาทิปริพฺพยญฺจ ตสฺส
ตสฺส กุลกมฺมสูรภาวานุรูเปน านนฺตรคามนิคมาทิทาเนน สทฺธึ เทตูติ อตฺโถ.
สกมฺมปสุตาติ กสิวณิชฺชาทีสุ สเกสุ กมฺเมสุ อุยฺยุตฺตา พฺยาวฏา. ราสิโกติ
ธนธญฺานํ ราสิโก. เขมฏฺิตาติ   เขเมน ิตา อภยา. อกณฺฏกาติ โจรกณฺฏกรหิตา.
มุทา โมทมานาติ โมทา โมทมานา. อยเมว วา ปาโ, อญฺมญฺ
ปมุทิตจิตฺตาติ อธิปฺปาโย. อปารุตฆราติ โจรานํ อภาเวน ทฺวารานิ อสํวริตฺวา
วิวฏทฺวาราติ อตฺโถ. เอตทโวจาติ ชนปทสฺส สพฺพากาเรน อิทฺธผีตภาวํ ตฺวา
เอตํ อโวจ.
                        จตุปริกฺขารวณฺณนา
      [๓๓๙] เตนหิ ภวํ ราชาติ พฺราหฺมโณ กิร จินฺเตสิ "อยํ
ราชา มหาทานํ ทาตุํ อติวิย อุสฺสาหชาโต. สเจ ปน อตฺตโน อนุยนฺตา ๓-
ขตฺติยาทโย อนามนฺเตตฺวา ทสฺสติ, นาสฺส เต อตฺตมนา ภวิสฺสนฺติ, ยถาทานิ ๔-
เต อตฺตมนา โหนฺติ,   ตถา กริสฺสามี"ติ. "ตสฺมา เตนหิ ภวนฺ"ติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,สี.,อิ....มุณฺฑกรณํ, ม....มุณฺฑิกกรณํ   ๒ ขุ.ชาตก. ๒๗/๔/๒
@  จุลลกเสฏฺิชาตก.    ๓ ฉ.ม. อานุยนฺเต     ๔ ฉ.ม., อิ. ยถา ทาเน, ม. ยถา ทานํ
ตตฺถ เนคมาติ นิคมนิวาสิโน. ชานปทาติ ชนปทวาสิโน. อามนฺตยตนฺติ
อามนฺเตตุ ชานาเปตุ. ยํ มม อสฺสาติ ยํ ตุมฺหากํ อนุชานนํ มม ภเวยฺย
ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย. อมจฺจาติ ปิยสหายกา. ปาริสชฺชาติ เสสา  อาณตฺติการกา.
ยชตํ ภวํ ราชาติ ยชตุ ภวํ. เต กิร "อยํ ราชา `อหํ อิสฺสโร'ติ ปสยฺห
ทานํ อทตฺวา อเมฺห อามนฺเตสิ, อโห เตน ๑- สุฏฺุ กตนฺติ อตฺตมนา เอวมาหํสุ,
อนามนฺติเต ปนสฺส ยญฺฏฺานํ ทสฺสนายปิ น คจฺเฉยฺยุํ.  ยญฺกาโล มหาราชาติ
เทยฺยธมฺมสฺมึ หิ อสติ มหลฺลกกาเล จ เอวรูปํ ทานํ ทาตุํ น สกฺกา, ตฺวํ ปน
มหทฺธโน ๒- เจว ตรุโณ จ, เตน ๓-  เต ยญฺกาโลติ ทสฺเสนฺตา วทนฺติ.
อนุมติปกฺขาติ อนุมติยา ปกฺขา, อนุมติทายกาติ อตฺโถ. ปริกฺขารา ภวนฺตีติ
ปริวารา ภวนฺติ. "รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย"ติ ๔- เอตฺถ ปน
อลงฺกาโร ปริกฺขาโรติ วุตฺโต.
                         อฏฺปริกฺขารวณฺณนา
      [๓๔๐] อฏฺหงฺเคหีติ อุภโต สุชาตาทีหิ อฏฺหิ องฺเคหิ. ยสสาติ
อาณาปนสมตฺถตาย. สทฺโธติ ทานสฺส ผลํ อตฺถีติ สทฺทหติ. ทายโกติ
ทานสูโร. น สทฺธามตฺตกเมว ติฏฺติ, ปริจฺจชิตุํปิ สกฺโกตีติ อตฺโถ. ทานปตีติ
ยํ ทานํ เทติ, ตสฺส ปติ หุตฺวา เทติ, น ทาโส น สหาโย. โย  หิ อตฺตนา
มธุรํ ภุญฺชติ, ปเรสํ อมธุรํ เทติ, โส ทานสงฺขาตสฺส, เทยฺยธมฺมสฺส ทาโส
หุตฺวา เทติ. โย ปน ยํ อตฺตนา ภุญฺชติ, ตเทว เทติ, โส สหาโย หุตฺวา
เทติ. โย ปน อตฺตนา เยน เกนจิ ยาเปติ, ปเรสํ มธุรํ เทติ, โส ปติ เชฏฺโก
สามิโก หุตฺวา เทติ, อยํ ตาทิโสติ อตฺโถ.
      สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานนฺติ เอตฺถ สมิตปาปา
สมณา. พาหิตปาปา พฺราหฺมณา. กปณาติ ทุคฺคตา ทลิทฺทมนุสฺสา. อทฺธิกาติ
ปถาวิโน. วณิพฺพกาติ เย "อิฏฺ ทินฺนํ, กนฺตํ, มนาปํ, กาเลน, อนวชฺชํ
ทินฺนํ, ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺย, คจฺฉตุ ภวํ พฺรหฺมโลกนฺ"ติอาทินา นเยน ทานสฺส
วณฺณํ โถมยมานา วิจรนฺติ. ยาจกาติ เย "ปสตมตฺตํ เทถ, สราวมตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อโหเนน     ๒ ฉ.ม. มหาธโน   ๓ ฉ.ม. เอเตน    ๔ ฉ.ม. สํ. มหา. ๑๙/๔/๕
เทถา"ติอาทีนิ วตฺวา ยาจมานา วิจรนฺติ. โอปานภูโตติ อุทปานภูโต, สพฺเพสํ
สาธารณปริโภโค, จาตุมฺมหาปเถ ขตโปกฺขรณี วิย หุตฺวาติ  อตฺโถ. สุตชาตสฺสาติ
เอตฺถ สุตเมว สุตชาตํ.  อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน อตฺเถ จินฺเตตุนฺติ เอตฺถ
"อตีเต ปุญฺสฺส  กตตฺตาเยว เม อยํ สมฺปตฺตี"ติ เอวํ จินฺเตนฺโต อตีตมตฺถํ
จินฺเตตุํ ปฏิพโล นาม โหติ. "อิทานิ ปุญฺ กตฺวาว อนาคเต สกฺกา สมฺปตฺตึ
ปาปุณิตุนฺ"ติ จินฺเตนฺโต อนาคตมตฺถํ จินฺเตตุํ ปฏิพโล นาม โหติ. "อิทํ
ปุญฺกมฺมํ นาม สปฺปุริสานํ อาจิณฺณํ, มยฺหญฺจ โภคาปิ สํวิชฺชนฺติ, ทายกจิตฺตํปิ
อตฺถิ, หนฺทาหํ ปุญฺานิ กโรมี"ติ จินฺเตนฺโต ปจฺจุปฺปนฺนมตฺถํ จินฺเตตุํ ปฏิพโล
นาม โหตีติ เวทิตพฺโพ. อิติ อิมานีติ เอวํ ยถาวุตฺตานิ เอตานิ. เอเตหิ กิร
อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ทานํ สพฺพทิสาหิ มหาชโน อุปสงฺกมติ.
"อยํ ทุชฺชาโต กิตฺตกํ กาลํ ทสฺสติ, อิทาเนว วิปฺปฏิสารี หุตฺวา
อุปจฺฉินฺทิสฺสตี"ติเอวมาทีนิ จินฺเตตฺวา น โกจิ อุปสงฺกมิตพฺพํ มญฺติ. ตสฺมา
เอตานิ อฏฺงฺคานิ ปริกฺขารา ภวนฺตีติ วุตฺตานิ.
                         จตุปริกฺขาราทิวณฺณนา
      [๓๔๑] สุขํ ปคฺคณฺหนฺตานนฺติ มหายาคปฏิคฺคณฺหณฏฺาเน ทานกฏจฺฉุํ
ปคฺคณฺหนฺตานํ. อิเมหิ จตูหีติ เอเตหิ สุชาตตาทีหิ. เอเตสุ หิ อสติ "เอวํ
ทุชฺชาตสฺส สํวิธาเนน ปวตฺตทานํ กิตฺตกํ กาลํ ปวตฺติสฺสตี"ติอาทีนิ วตฺวา
อุปสงฺกมิตาโร น โหนฺติ. ครหิตพฺพาภาวโต ปน อุปสงฺกมนฺติเยว. ตสฺมา
อิมานิปิ ปริกฺขารา ภวนฺตีติ วุตฺตานิ.
      [๓๔๒] ติสฺโส   วิธา เทเสสีติ ตีณิ ปนานิ เทเสสิ. โส กิร
จินฺเตสิ "ทานํ ททมานา นาม ติณฺณํ านานํ อญฺตรสฺมึ จลนฺติ, หนฺทาหํ
อิมํ ราชานํ เตสุ  าเนสุ ปมตรญฺเว นิจฺจลํ กโรมี"ติ. เตนสฺส ติสฺโส วิธา
เทเสสีติ. โส โภโต รญฺโติ อิทํ กรณตฺเถ สามิวจนํ. โภตา รญฺาติ วา
ปาโ. วิปฺปฏิสาโร น กรณีโยติ "โภคานํ วิคมเหตุโก  ปจฺฉานุตาโป น
กาตพฺโพ, ปุพฺพเจตนา ปน อจลา ปติฏฺเปตพฺพา, เอวํ หิ ทานํ มหปฺผลํ
โหตี"ติ ทสฺเสติ. อิตเรสุปิ ทฺวีสุ าเนสุ เอเสว นโย. มุญฺจนเจตนาปิ ๑- หิ
ปจฺฉาสมนุสฺสรณเจตนาปิ ๒- นิจฺจลาว กาตพฺพา. ตถา อกโรนฺตสฺส ทานํ น
มหปฺผลํ โหติ, นาปิ อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นมติ, มหาโรรุวํ อุปปนฺนสฺส
เสฏฺิคหปติโน ๓- วิย.
      [๓๔๓] ทสหากาเรหีติ ทสหิ การเณหิ. ตสฺส กิร เอวํ อโหสิ
"สจายํ ราชา ทุสฺสีเล ทิสฺวา `นสฺสติ วต เม ทานํ, ยสฺส เม เอวรูปา ทุสฺสีลา
ภุญฺชนฺตี'ติ สีลวนฺเตสุปิ วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทสฺสติ, ทานํ น มหปฺผลํ ภวิสฺสติ.
วิปฺปฏิสาโร จ นาม ทายกานํ ปฏิคฺคาหกโตว อุปฺปชฺชติ, หนฺทสฺส ปมเมว ตํ
วิปฺปฏิสารํ วิโนเทมี"ติ. ตสฺมา ทสหากาเรหิ อุปฺปชฺชิตุํ ๔-  ยุตฺตํ
ปฏิคฺคาหเกสุปิ วิปฺปฏิสารํ วิโนเทสีติ. เตสํเยว เตนาติ เตสํเยว เตน ปาเปน
อนิฏฺโ วิปาโก ภวิสฺสติ, น อญฺเสนฺติ ทสฺเสติ. ยชตํ ภวนฺติ เทตุ ภวํ.
สชฺชตนฺติ วิสฺสชฺชตุ. อนฺตรนฺติ อพฺภนฺตรํ.
      [๓๔๔] โสฬสหกาเรหิ จิตฺตํ สนฺทสฺเสสีติ อิธ  พฺราหฺมโณ
รญฺโ มหาทานํ อนุโมทนํ นาม อารทฺโธ. ตตฺถ สนฺทสฺเสสีติ "อิทํ ทานํ
ทาตา เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ลภิสฺสตี"ติ ๕- ทสฺเสตฺวา ทสฺเสตฺวา กเถสิ. ๖- สมาทเปสีติ
ตทตฺถํ สมาทเปตฺวา สมาทเปตฺวา กเถสิ. สมุตฺเตเชสีติ วิปฺปฏิสารวิโนทเนนสฺส
จิตฺตํ โวทาเปสิ. สมฺปหํเสสีติ "สุนฺทรํ เต กตํ มหาราช ทานํ ททมาเนนา"ติ
ถุตึ กตฺวา กเถสิ. วตฺตา ธมฺมโต นตฺถีติ ธมฺเมน สเมน การเณน วตฺตา นตฺถิ.
      [๓๔๕] น รุกฺขา ฉิชฺชึสุ ยูปตฺถาย, น ทพฺภา ลูยึสุ ปริหึสตฺถายาติ ๗-
เย ยูปนามเก มหาถมฺเภ อุสฺสาเปตฺวา "อสุกราชา อสุกามจฺโจ
อสุกพฺราหฺมโณ เอวรูปํ นาม มหายาคํ ยชตี"ติ นามํ ลิขิตฺวา เปนฺติ. ยานิ จ
ทพฺภติณานิ ลายิตฺวา วนมาลาสงฺเขเปน ยญฺสาลํ ปริกฺขิปนฺติ, ภูมิยํ วา
ปตฺถรนฺติ, เตปิ น รุกฺขา ฉิชฺชึสุ น ทพฺภา ลูยึสุ. กึ ปน ภาโว วา
อชาทโย วา หญฺิสฺสนฺตีติ ทสฺเสติ. ทาสาติ อนฺโตเคหชาตทาสาทโย. เปสฺสาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มุญฺจเจตนาปิ            ๒ ฉ.ม....เจตนา จ
@๓ ฉ.ม. สํ. สคา. ๑๕/๑๓๐-๑๓๑   ๔ ก. อุปจฺฉิชฺชิตุํ
@๕ ฉ.ม., สี., อิ. ลภตีติ    ๖ ฉ.ม. กเถติ   ๗ ฉ.ม. พริหิสตฺถายาติ
เย ปุพฺพเมว ธนํ คเหตฺวา กมฺมํ กโรนฺติ. กมฺมกราติ เย ภตฺตเวตนํ คเหตฺวา
กโรนฺติ. ทณฺฑตชฺชิตา นาม ทณฺฑยฏฺิมุคฺคราทีนิ คเหตฺวา "กมฺมํ กโรถ
กโรถา"ติ เอวํ ตชฺชิตา. ภยตชฺชิตา นาม สเจ กมฺมํ กโรสิ, อิจฺเจตํ ๑- กุสลํ.
โน เจ กโรสิ, ฉินฺทิสฺสาม วา พนฺธิสฺสาม วา มาเรสฺสาม วาติ เอวํ ภเยน
ตชฺชิตา. เอเต ปน น ทณฺฑตชฺชิตา, น ภยตชฺชิตา, น อสฺสุมุขา โรทมานา
ปริกมฺมานิ อกํสุ. อถโข ปิยสมุทาจาเรเนว สมุทาจริยมานา อกํสุ. น หิ ตตฺถ
ทาสํ วา "ทาสา"ติ เปสฺสํ วา "เปสฺสา"ติ กมฺมกรํ วา "กมฺมกรา"ติ อาลปนฺติ.
ยถานามวเสเนว ๒- ปน ปิยสมุทาจาเรน อาลปิตฺวา อิตฺถีปุริสพลวนฺตทุพฺพลานมนุรูป-
เมว กมฺมํ ทสฺเสตฺวา "อิทญฺจิทญฺจ กโรถา"ติ วทนฺติ. เตปิ อตฺตโน
รุจิวเสเนว  กโรนฺติ. เตน วุตฺตํ "เย อิจฺฉึสุ, เต อกํสุ. เย น อิจฉึสุ, น
เต อกํสุ. ยํ  อิจฺฉึสุ, ตํ อกํสุ. ยํ น อิจฺฉึสุ, น ตํ อกํสู"ติ.
      สปฺปิเตลนวนีตทธิมธุผาณิเตน เจว โส ยญฺโ นิฏฺานมคมาสีติ
ราชา กิร พหินครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ อนฺโตนครสฺส จ มชฺเฌติ ปญฺจสุ าเนสุ
มหาทานสาลาโย การาเปตฺวา เอเกกิสฺสาย สาลาย สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ กตฺวา
ทิวเส ทิวเส  ปญฺจสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา สุริยุคฺคมนโต ปฏฺาย ตสฺส ตสฺส
กาลสฺส อนุรูเปหิ สหตฺเถน สุวณฺณกฏจฺฉุํ คเหตฺวา ปณีเตหิ สปฺปิเตลาทิสมฺมิสฺเสเหว
ยาคุขชฺชกภตฺตพฺยญฺชนปานกาทีหิ มหาชนํ สนฺตปฺเปสิ. ภาชนานิ ปูเรตฺวา
คณฺหิตุกามานํ ตเถว ทาเปสิ. สายณฺหสมเย ปน วตฺถคนฺธมาลาทีหิ สมฺปูเชสิ.
สปฺปิอาทีนํ ปน มหาจาฏิโย ปูราเปตฺวา ๓- "โย ยํ ปริภุญฺชิตุกาโม,
โส ตํ ปริภุญฺชตู"ติ อเนกสเตสุ าเนสุ ปาเปสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ
"สปฺปิเตลนวนีตทธิมธุผาณิเตน เจว โส ยญฺโ นิฏฺานมคมาสี"ติ.
      [๓๔๖] ปหูตํ สาปเตยฺยํ อาทายาติ พหุํ ธนํ คเหตฺวา. เต กิร
จินฺเตสุํ "อยํ ราชา สปฺปิเตลาทีนิ ชนปทโต อนาหราเปตฺวา อตฺตโน สนฺตกเมว
นีหริตฺวา มหาทานํ เทติ. อเมฺห หิ ปน `ราชา น กิญฺจิ อาหราเปตี'ติ น
ยุตฺตํ ตุณฺหีภวิตุํ. น หิ  รญฺโ ฆเร ธนํ  อกฺขยธมฺมเมว, อเมฺหสุ จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อิจฺเจตนฺติ ปาโ น ทิสฺสติ   ๒ ก. ยถารุจิวเสเนว   ๓ ก. ปูเรตฺวา
อเทนฺเตสุ โก อญฺโ รญฺโ ทสสติ, หนฺทสฺส ธนํ อุปสํหราม"ติ เต
คามภาเคน จ นิคมภาเคน จ นครภาเคน จ สาปเตยฺยํ สํหริตฺวา ๑-  สกฏานิ
ปูเรตฺวา รญฺโ อุปหรึสุ. ตํ สนฺธาย "ปหูตํ สาปเตยฺยนฺ"ติอาทิมาห.
      [๓๔๗] ปุรตฺถิเมน ยญฺาวาฏสฺสาติ ๒- ปุรตฺถิมทิสโต ๓- นครทฺวาเร
ทานสาลาย ปุรตฺถิมภาเค. ยถา ปุรตฺถิมทิสโต อาคจฺฉนฺตา ขตฺติยานํ ทานสาลาย
ยาคุํ ปิวิตฺวา รญฺโ ทานสาลาย ภุญฺชิตฺวา นครํ ปวิสนฺติ, เอวรูเป าเน
ปฏฺเปสุํ. ทกฺขิเณน ยญฺาวาฏสฺสาติ ๒- ทกฺขิณโต นครทฺวาเร ทานสาลาย
วุตฺตนเยเนว ทกฺขิณภาเค ปฏฺเปสุํ ๔- ปจฺฉิมุตฺตเรสุปิ  เอเสว นโย.
      [๓๔๘] อโห ยญฺโ อโห ยญฺสมฺปทาติ พฺราหฺมณา สปฺปิอาทีหิ
นิฏฺานคมนํ สุตฺวา "ยํ โลเก มธุรํ, ตเทว สมโณ โคตโม กเถติ, หนฺทสฺส
ยญฺ  ปสํสามา"ติ ตุฏฺจิตฺตา ปสํสมานา เอวมาหํสุ. ตุณฺหีภูโตว นิสินฺโน โหตีติ
อุปริ วตฺตพฺพมตฺถํ จินฺตยมาโน นิสฺสทฺโทว นิสินฺโน โหติ. อภิชานาติ ปน ภวํ
โคตโมติ อิทํ พฺราหฺมโณ ปริหาเรน ปุจฺฉนฺโต อาห. อิตรถา หิ "กึ ปน ตฺวํ
โภ โคตม ตทา ราชา อโหสิ อุทาหุ ปุโรหิโต พฺราหฺมโณ"ติ เอวํ อุชุกเมว
ปุจฺฉยมาโน อคารโว วิย โหติ.
                       นิจฺจทานอนุกุลยญฺวณฺณนา
      [๓๔๙] อตฺถิ ปน โภ โคตมาติ อิทํ พฺราหฺมโณ "สกลชมฺพุทีปวาสีนํ
อุฏฺาย สมุฏฺาย ทานํ นาม ทาตุํ ครุกํ สกลชนปโท  จ อตฺตโน กมฺมานิ
อกโรนฺโต นสฺสิสฺสติ, อตฺถิ นุ โข อมฺหากํปิ อิมฺมหา ยญฺา อญฺโ
ยญฺโ อปฺปสมารมฺภตโร เจว มหปฺผลตโร จา"ติ เอตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต อาห.
นิจฺจทานานีติ ธุวทานานิ นิจฺจภตฺตานิ. อนุกุลยญฺานีติ "อมฺหากํ ปิตุปิตามหาทีหิ
ปวตฺติตานี"ติ กตฺวา ปจฺฉา ทุคฺคตปุริเสหิปิ ๕- วํสปรมฺปราย ปวตฺเตตพฺพานิ
ยาคานิ, ๖- เอวรูปานิ กิร สีลวนฺเต อุทฺทิสฺส นิพทฺธทานานิ ตสฺมึ กุเล ทลิทฺทาปิ
น อุปจฺฉินฺทนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สํฆริตฺวา    ๒-๒ ฉ.ม. ยญฺวาฏสฺสาติ      ๓ ฉ.ม. ปุรตฺถิมโต
@๔ อิ. เปสุํ      ๕ ม. ปจฺฉานุคตปุริเสหิปิ       ๖ ก. ยานิ ตานิ
      ตตฺริทํ วตฺถุํ. อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร ฆเร ปญฺจ นิจฺจภตฺตสตานิ
ทียึสุ. ทนฺตมยสลากานิ ปญฺจสตานิ อเหสุํ. อถ ตํ กุลํ อนุกฺกเมน ทาลิทฺทิเยน
อภิภูตํ, เอกา ตสฺมึ กุเล ทาริกา เอกสลากโต อุทฺธํ ทาตุํ นาสกฺขิ. สาปิ
ปจฺฉา เสตวาหนรชฺชํ คนฺตฺวา ขลํ โสเธตฺวา ลทฺธธญฺเน ตํ สลากํ อทาสิ.
เอโก เถโร รญฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสิฏฺาเน  เปสิ.
สา ตโต ปฏฺาย ปุน ปญฺจปิ สลากภตฺตสตานิ ปวตฺเตสิ.
      ทณฺฑปฺปหาราติ "ปฏิปาฏิยา ติฏฺถ ติฏฺถา"ติ "อุชุกํ ๑- คนฺตฺวา
คณฺหถ คณฺหถา"ติ จ อาทีนิ วตฺวา ทียมานา ทณฺฑปฺปหาราปิ คลคฺคาหาปิ
ทิสฺสนฺติ. อยํ โข พฺราหฺมณ เหตุ ฯเปฯ มหานิสํสตรญฺจาติ เอตฺถ ยสฺมา
มหายญฺเ วิย อิมสฺมึ สลากภตฺเต น พหูหิ เวยฺยาวจฺจกเรหิ วา อุปกรเณหิ วา
อตฺโถ  อตฺถิ, ตสฺมา เอตํ อปฺปตฺถตรํ. ๒- ยสฺมา เจตฺถ น พหุนฺนํ กมฺมจฺเฉทวเสน
ปีฬาสงฺขาโต สมารมฺโภ อตฺถิ, ตสฺมา อปฺปสมารมฺภตรํ. ยสฺมา เจตํ สํฆสฺส ยิฏฺ
ปริจฺจตฺตํ, ตสฺมา ยญฺนฺติ วุตฺตํ, ยสฺมา ปน ฉฬงฺคสมนฺนาคตาย ทกฺขิณาย
มหาสมุทฺเท อุทกสฺเสว น สุกรํ ปุญฺาภิสนฺทสฺส ปมาณํ กาตุํ, อิทญฺจ ตถาวิธํ.
ตสฺมา ตํ มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจาติ เวทิตพฺพํ.
      [๓๕๐] อิทํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ:- อิทํปิ นิจฺจภตฺตํ อุฏฺาย
สมุฏฺาย ททโต ทิวเส ทิวเส เอกสฺส กมฺมํ นสฺสติ, นวนโว อุสฺสาโหว ๓-
ชเนตพฺโพ โหติ, อตฺถิ นุ โข อิโตปิ อญฺโ ยญฺโ   อปฺปตฺถตโร จ
อปฺปสมารมฺภตโร จาติ. ตสฺมา "อตฺถิ ปน โภ โคตมา"ติอาทิมาห. ตตฺถ
ยสฺมา สลากภตฺเต กิจฺจปริโยสานํ นตฺถิ, เอเกน อุฏฺาย สมุฏฺาย อญฺ กมฺมํ
อกตฺวา สํวิธาตพฺพเมว. วิหารทาเน ปน กิจฺจปริโยสานํ อตฺถิ. ปณฺณสาลํ วา
หิ กาเรตุํ โกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาวิหารํ วา กาเรตุํ เอกวารํ   ธนปริจฺจาคํ
กตฺวา การิตํ สตฺตฏฺวสฺสานิปิ วสฺสสตํปิ วสฺสสหสฺสํปิ คจฺฉติเยว, เกวลํ
ชิณฺณปติตฏฺาเน ปฏิสงฺขรณมตฺตเมว กาตพฺพํ โหติ. ตสฺมา อิทํ วิหารทานํ
สลากภตฺตโต อปฺปตฺถตรญฺจ อปฺปสมารมฺภตรญฺจ โหติ. ยสฺมา ปเนตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุชุํ      ๒ ฉ.ม. อปฺปฏฺตรํ เอวมุปริปิ       ๓ ฉ.ม. อุสฺสาโห จ
สุตฺตนฺตปริยาเยน "ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติ ๑- อาทโย นวานิสํสา วุตฺตา,
ขนฺธกปริยาเยน:-
             "สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ,         ตโต วาฬมิคานิ จ
              สิรึสเป จ มกเส          สิสิเร จาปิ วุฏฺิโย,
              ตโต วาตาตโป โฆโร      สญฺชาโต ปฏิหญฺติ.
              เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจ        ฌายิตุํ จ วิปสฺสิตุํ
              วิหารทานํ สํฆสฺส          อคฺคํ พุทฺเธหิ วณฺณิตํ.
              ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส     สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน
              วิหาเร การเย รมฺเม      วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต.
              เตสํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ       วตฺถเสนาสนานิ จ
              ทเทยฺย อุชุภูเตสุ          วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
              เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ     สพฺพทุกฺขาปนูทนํ
              ยํ โส ธมฺมํ อิธญฺาย       ปรินิพฺพาตฺยนาสโว"ติ. ๒-
สตฺตรสานิสํสา วุตฺตา. ตสฺมา เอตํ สลากภตฺตโต มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจาติ
เวทิตพฺพํ. สํฆสฺส ปน ปริจฺจตฺตตฺตาว "ยญฺโ"ติ วุจฺจติ.
      [๓๕๑] อิทํปิ สุตฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "ธนปริจฺจาคํ กตฺวา
วิหารทานํ นาม ทุกฺกรํ, อตฺตโน สนฺตกา หิ กากณิกาปิ ๓- ปรสฺส ทุปฺปริจฺจชฺชา,
หนฺทาหํ อิโตปิ อปฺปตฺถตรญฺจ อปฺปสมารมฺภตรญฺจ ยญฺ ปุจฺฉามี"ติ. ตโต ตํ ๔-
ปุจฺฉนฺโต "อตฺถิ ปน โภ"ติ อาทิมาห.
      ตตฺถ ยสฺมา สกึ ปริจฺจตฺเตปิ วิหาเร ปุนปฺปุนํ ฉาทนขณฺฑผุลฺล-
ปฏิสงฺขรณาทิวเสน กิจฺจํ อตฺถิเยว, สรณํ ปน เอกภิกฺขุสฺส วา สนฺติเก สํฆสฺส
วา คณสฺส วา สกึ คหิตํ คหิตเมว โหติ, นตฺถิ ตตฺถ ปุนปฺปุนํ กตฺตพฺพตา,
ตสฺมา ตํ วิหารทานโต อปฺปตฺถตรญฺจ อปปสมารมฺภตรญฺจ โหติ. ยสฺมา จ
สรณคมนํ นาม ติณฺณํ รตนานํ ชีวิตปริจฺจาคมยํ ปุกมฺมํ ๕- สพฺพสมฺปตฺตึ ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๓/๑๔, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๒๙/๔๓๔ (สยา)     ๒  วิ. จูฬ. ๗/๒๙๕/๖๑
@๓ สี. สนฺตกกากณิกาปิ    ๔ ม. ตโต  ปรํ  ๕ ฉ.ม. ปุญฺ   ๖ ฉ.ม. สคฺคสมฺปตฺตึ
เทติ, ตสฺมา มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจาติ เวทิตพฺพํ. ติณฺณํ ปน รตนานํ
ชีวิตปริจฺจาควเสน "ยญฺโ"ติ วุจฺจติ.
      [๓๕๒] อิทํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "อตฺตโน ชีวิตํ นาม ปรสฺส ๑-
ปริจฺจชิตุํ ทุกฺกรํ, อตฺถิ นุ โข อิโตปิ อปฺปตฺถตโร (จ อปฺปสมารมฺภตโร จ ๒-)
ยญฺโติ,  ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต ปุน "อตฺถิ ปน โภ โคตมา"ติ อาทิมาห.
ตตฺถ ปาณาติปาตา เวรมณีติ อาทีสุ เวรมณี นาม วิรติ. สา ติวิธา โหติ
สมฺปตฺตวิรติ สมาทานวิรติ เสตุฆาตวิรตีติ. ตตฺถ โย สิกฺขาปทานิ อคฺคเหตฺวาปิ
เกวลํ อตฺตโน ชาติโคตฺตกุลปฺปเทสาทีนิ ๓- อนุสฺสริตฺวา "น เม อิทํ ปฏิรูปนฺ"ติ
ปาณาติปาตาทีนิ น กโรติ, สมฺปตฺตวตฺถุํ ปริหรติ, ตโต อารกา วิรมติ. ตสฺส
สา วิรติ สมฺปตฺตวิรตีติ เวทิตพฺพา.
      "อชฺชตคฺเค ชีวิตเหตุปิ ปาณํ น หนามี"ติ วา "ปาณาติปาตา
วิรมามี"ติ วา "เวรมณึ สมาทิยามี"ติ วา เอวํ สิกฺขาปทานิ คณฺหนฺตสฺส ปน
วิรติ สมาทานวิรตีติ เวทิตพฺพา.
      อริยสาวกานํ ปน มคฺคสมฺปยุตฺตา วิรติ เสตุฆาตวิรติ นาม. ตตฺถ
ปุริมา เทฺว วิรติโย ยํ โวโรปนาทิวเสน วีติกฺกมิตพฺพํ ชีวิตินฺทฺรียาทิวตฺถุ, ตํ
อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนฺติ, ปจฺฉิมา นิพฺพานารมฺมณาว. เอตฺถ จ โย ปญฺจ
สิกฺขาปทานิ เอกโต คณฺหาติ, ตสฺส เอกสฺมึ ภินฺเน สพฺพานิปิ ภินฺนานิ
โหนฺติ. โย เอเกกํ คณฺหาติ, โส ยํ วีติกฺกมติ, ตเทว ภิชฺชติ. เสตุฆาตวิรติยา
ปน เภโท นาม นตฺถิ, ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก ชีวิตเหตุปิ เนว ปาณํ
หนติ น สุรํ ปิวติ. สเจปิสฺส สุรญฺจ ขีรญฺจ มิสฺเสตฺวา มุเข ปกฺขิปนฺติ,
ขีรเมว ปวิสติ,  น สุรา. ยถา  กึ? ยถา โกญฺจสกุณานํ ขีรมิสฺสเก อุทเก
ขีรเมว ปวิสติ, น อุทกํ. อิทํ โยนิสิทฺธนฺติ เจว ๔-  อิทํ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ จ
เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปน สรณคมเน ทิฏฺิอุชุกรณํ นาม ภาริยํ สิกฺขาปทสมาทาเน
ปน วิรติมตฺตกเมว. ตสฺมา เอตํ ยถา วา ตถา วา คณฺหนฺตสฺสาปิ สาธุกํ
คณฺหนฺตสฺสาปิ อปฺปตฺถตรญฺจ อปฺปสมารมฺภตรญฺจ. ปญฺจสีลสทิสสฺส ปน ทานสฺส
อภาวโต เอตฺถ มหปฺผลตา มหานิสํสตา จ เวทิตพฺพา. วุตฺตํ เหตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ติณฺณํ รตนานํ         ๒ เอตฺถนฺตเร ปาโ ฉ.ม. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม....กุลาปเทสาทีนิ   ๔ ฉ.ม. เจ?
      "ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว ทานานิ มหาทานาทิ อคฺคญฺานิ รตฺตญฺานิ
วํสญฺานิ โปราณานิ อสํกิณฺณานิ อสํกิณฺณปุพฺพานิ น สงฺกิยนฺติ น สงฺกิยิสฺสนฺติ
อปฺปฏิกุฏฺานิ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ วิญฺูหิ. กตมานิ ปญฺจ? อิธ ภิกฺขเว
อริยสาวโก ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ. ปาณาติปาตา
ปฏิวิรโต ภิกฺขเว อริยสาวโก อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ เทติ, อเวรํ เทติ,
อพฺยาปชฺชํ เทติ อปริมาณานํ สตฺตานํ อภยํ ทตฺวา อเวรํ ทตฺวา อพฺยาปชฺชํ
ทตฺวา อปริมาณสฺส อภยสฺส อเวรสฺส อพฺยาปชฺฌสฺส ภาคี โหติ. อิทํ
ภิกฺขเว ปมํ ทานํ มหาทานํ อคฺคญฺ รตฺตญฺ วํสญฺ โปราณํ อสงฺกิณฺณํ
อสงฺกิณฺณปุพฺพํ น สงฺกิยติ น สงฺกิยิสฺสติ อปฺปฏิกฺกุฏฺ สมเณหิ พฺราหฺมเณหิ
วิญฺูหิ.
      ปุน จ ปรํ ภิกฺขเว อริยสาวโก อทินฺนาทานํ ปหาย ฯเปฯ กาเมสุ
มิจฺฉาจารํ ปหาย ฯเปฯ มุสาวาทํ ปหาย ฯเปฯ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ
ปหาย ฯเปฯ อิมานิ โข ภิกฺขเว ปญฺจ ทานานิ มหาทานานิ อคฺคญฺานิ
ฯเปฯ วิญฺูหีติ. ๑-
      อิทญฺจ ปน สีลปญฺจกํ "อตฺตสิเนหญฺจ ชีวิตสิเนหญฺจ ปริจฺจชิตฺวา
รกฺขิสฺสามี"ติ สมาทินฺนตาย "ยญฺโ"ติ วุจฺจติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ ปญฺจสีลโต
สรณคมนเมว เชฏฺกํ, อิทํ ปน สรณคมเนเยว ปติฏฺาย รกฺขิตสีลวเสน
มหปฺผลนฺติ วุตฺตํ.
      [๓๕๓] อิทํปิ สุตฺวา พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "ปญฺจสีลํ นาม รกฺขิตุํ
ครุกํ, อตฺถิ นุโข อญฺ กิญฺจิ อีทิสเมว หุตฺวา อิโต อปฺปตฺถตรญฺจ
มหปฺผลตรญฺจา"ติ. ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต ปุนปิ "อตฺถิ ปน โภ โคตมา"ติอาทิมาห.
อถสฺส ภควา ติวิธสีลปาริปูริยํ ิตสฺส ปมชฺฌานาทีนํ ยญฺานํ อปฺปตฺถตรตญฺจ ๒-
มหปฺผลตรญฺจ ๒- ทสฺเสตุกาโม พุทฺธุปฺปาทโต ปฏฺาย เทสนํ อารภนฺโต "อิธ
พฺราหฺมณา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา เหฏฺาวุตฺเตหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต ปมํ
ฌานํ, ปมชฺฌานาทีสุ ิโต ทุติยาทีนิ นิพฺพตฺเตนฺโต น กิลมติ, ตสฺมา ตานิ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๒๙/๒๕๐ (สยา), อภิ. กถา. ๓๗/๑๑๔๒/๓๖๙ (สยา)
@๒-๒ ฉ.ม. อปฺปฏฺตรญฺจ มหปฺผลตรญฺจ เอวมุปริปิ
อปฺปตฺถานิ อปฺปสมารมฺภานิ. ยสฺมา ปเนตฺถ ปมํ ฌานํ เอกํ กปฺปํ
พฺรหฺมโลเก อายุํ เทติ. ทุติยํ อฏฺ   กปฺเป. ตติยํ จตุสฏฺิ กปฺเป. จตุตฺถํ
ปญฺจกปฺปสตานิ. ตเทวากาสานญฺจายตนาทิสมาปตฺติวเสน ภาวิตํ วีสติ จตฺตาลีสํ สฏฺิ
จตุราสีติ จ กปฺปสหสฺสานิ อายุํ เทติ. ตสฺมา มหปฺผลตรญฺจ มหานิสํสตรญฺจ.
นีวรณาทีนํ ปน ปจฺจนีกธมฺมานํ ๑-  ปริจฺจตฺตตฺตา ตํ "ยญฺโ"ติ ๒- เวทิตพฺพํ.
       วิปสฺสนาาณํปิ ยสฺมา จตุตฺถชฺฌานปริโยสาเนสุ คุเณสุ ปติฏฺาย
นิพฺพตฺเตนฺโต น กิลมติ, ตสฺมา อปฺปตฺถํ อปฺปสมารมฺภํ, วิปสฺสนาสุขสทิสสฺส
ปน สุขสฺส อภาวา มหปฺผลํ. ปจฺจนีกกิเลสปริจฺจาคโต ยญฺโติ. มโนมยิทฺธิปิ
ยสฺมา วิปสฺสนาาเณ ปติฏฺาย นิพฺพตฺเตนฺโต น กิลมติ, ตสฺมา  อปฺปตฺถา
อปฺปสมารมฺภา อตฺตโน สทิสรูปนิมฺมานสมตฺถตาย มหปฺผลา, อตฺตโน
ปจฺจนีกกิเลสปริจฺจาคโต ยญฺโ. อิทฺธิวิธาณาทีนิปิ ยสฺมา มโนมยาณาทีสุ
ปติฏฺาย นิพฺพตฺเตนฺโต น กิลมติ, ตสฺมา อปฺปตฺถานิ อปฺปสมารมฺภานิ, อตฺตโน
อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลสปฺปหานโต ยญฺโ.
      อิทฺธิวิธํ ปเนตฺถ นานาวิธวิกุพฺพนทสฺสนสมตฺถตาย, ทิพฺพโสตํ
เทวมนุสฺสานํ สทฺทสวนสมตฺถตาย, เจโตปริยาณํ ปเรสํ โสฬสวิธจิตฺตชานนสมตฺถตาย,
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานสมนุสฺสรณสมตฺถตาย, ทิพฺพจกฺขุ
อิจฺฉิติจฺฉิตรูปทสฺสนสมตฺถตาย, อาสวกฺขยาณํ อติปณีตโลกุตฺตรมคฺคสุขนิปฺผาทน-
สมตฺถตาย มหปฺผลนฺติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปน อรหตฺตโต วิสิฏฺตโร อญฺโ
ยญฺโ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ สมาทเปนฺโต "อยํ โข
พฺราหฺมณา"ติ อาทิมาห.
                   กูฏทนฺตอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา
      [๓๕๔-๓๕๘] เอวํ วุตฺเตติ เอวํ ภควตา วุตฺเต เทสนาย
ปสีทิตฺวา สรณํ คนฺตุกาโม กูฏทนฺโต พฺราหฺมโณ เอตํ "อภิกฺกนฺตํ โภ
โคตมา"ติ อาทิกํ วจนมโวจ. อุปวายตูติ อุปคนฺตฺวา สรีรทรถํ นิพฺพาเปนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺจนีกานํ ธมฺมานํ          ๒ ฉ.ม. ยญฺนฺติ
ตนุสีตโล วาโต วายตูติ. อิทญฺจ ปน วตฺวา พฺราหฺมโณ ปุริสํ เปเสสิ "คจฺฉ
ตาต ยญฺาวาฏํ ๑- ปวิสิตฺวา สพฺเพ เต ปาณโย พนฺธนา โมเจหี"ติ. โส
"สาธู"ติ ปฏิสุณิตฺวา ตถา กตฺวา อาคนฺตฺวา "มุตฺตา โภ เต ปาณโย"ติ
อาโรเจสิ. ยาว พฺราหฺมโณ ตํ ปวตฺตึ น สุณิ, น ตาว ภควา ธมฺมํ เทเสสิ.
กสฺมา? "พฺราหฺมณสฺส จิตฺเต อากุลภาโว อตฺถี"ติ สุตฺวา ปนสฺส "พหู วต
เม ปาณา โมจิตา"ติ จิตฺตวาโร วิปฺปสีทติ. ภควา ตสฺส วิปฺปสนฺนมนตํ
ตฺวา ธมฺมเทสนํ อารภิ. ตํ สนฺธาย "อถโข  ภควา"ติ อาทิ วุตฺตํ. ปุน
"กลฺลจิตฺตนฺ"ติ อาทิ อนุปุพฺพิกถานุภาเวน วิกฺขมฺภิตนีวรณตํ สนฺธาย วุตฺตํ.
เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                  อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถายํ
                      กูฏทนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏิตา.
                             ปญฺจมํ.
                         -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔ หน้า ๒๖๔-๒๗๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=4&A=6929&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=6929&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=199
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=3478
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=3227
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=3227
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_9