ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔ ภาษาบาลีอักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๑)

                            สุมงฺคลวิลาสินี
                           ทีฆนิกายฏฺฐกถา
                         สีลกฺขนฺธวคฺควณฺณนา
                       ------------------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                           คนฺถารมฺภกถา
                กรุณาสีตลหทยํ          ปญฺญาปชฺโชตวิหตโมหตมํ
                สนรามรโลกครุํ         วนฺเท สุคตํ คติวิมุตฺตํ.
                พุทฺโธปิ พุทฺธภาวํ        ภาเวตฺวา เจว สจฺฉิกตฺวา จ
                ยํ อุปคโต  คตมลํ ๑-    วนฺเท ตมนุตฺตรํ ธมฺมํ.
                สุคตสฺส โอรสานํ        ปุตฺตานํ มารเสนมถนานํ
                อฏฺฐนฺนมฺปิ จ สมูหํ       สิรสา วนฺเท อริยสํฆํ.
                อิติ เม ปสนฺนมติโน      รตนตฺตยวนฺทนามยํ ปุญฺญํ
                ยํ สุวิหตนฺตราโย        หุตฺวา ตสฺสานุภาเวน
                ทีฆสฺส ทีฆสุตฺตงฺ-        กิตสฺส นิปุณสฺส อาคมวรสฺส
                พุทฺธานุพุทฺธสํวณฺ-        ณิตสฺส สทฺธาวหคุณสฺส
                อตฺถปฺปกาสนตฺถํ         อฏฺฐกถา อาทิโต วสีสเตหิ ๒-
                ปญฺจหิ ยา สงฺคีตา       อนุสงฺคีตา จ ปจฺฉาปิ
                สีหฬทีปมฺปน อา-        ภตาถ วสินา มหามหินฺเทน
                ฐปิตา สีหฬภาสาย       ทีปวาสีนมตฺถาย
                อปเนตฺวาน ตโตหํ       สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ
                ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ         อาโรเปนฺโต วิคตโทสํ
                สมยํ อวิโลเมนฺโต       เถรานํ เถรวํสปทิปานํ ๓-
@เชิงอรรถ:  ก. วิคตมลํ   ฉ.ม,อิ. วสิสเตหิ   ก. เถรวํสปฺปทีปานํ, สี. เถรวํสปทีปานํ
                สุนิปุณวินิจฺฉยานํ         มหาวิหาเร นิวาสีนํ
                หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-      มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามิ
                สุชนสฺส จ ตุฏฺฐตฺถํ       จิรฏฺฐิตตฺถญฺจ ธมฺมสฺส
                สีลกถา ธุตธมฺมา        กมฺมฏฺฐานานิ เจว สพฺพานิ
                จริยาวิธานสหิโต        ฌานสมาปตฺติวิตฺถาโร
                สพฺพา จ อภิญฺญาโย      ปญฺญาสงฺกลวินิจฺฉโย ๑- เจว
                ขนฺธ ๒- ธาตายตนินฺ-    ทฺริยานิ อริยานิ เจว จตฺตาริ
                สจฺจานิ ปจฺจยากา-      รเทสนา สุปริสุทฺธนิปุณนยา
                อวิมุตฺตตนฺติมคฺคา        วิปสฺสนาภาวนา เจว
                อิติ ปน สพฺพํ ยสฺมา      วิสุทฺธิมคฺเค มยา สุปริสุทฺธํ
                วุตฺตํ ตสฺมา ภิยฺโย       น ตํ ๓- อิธ วิจารยิสฺสามิ.
                มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค       เอส จตุนฺนํปิ อาคมานญฺหิ
                ฐตฺวา ปกาสยิสฺสติ       ตตฺถ ยถาภาสิตํ อตฺถํ
                อิจฺเจว กโต ตสฺมา      ตมฺปิ คเหตฺวาน สทฺธิเมตาย
                อฏฺฐกถาย วิชานถ       ทีฆาคมนิสฺสิตํ อตฺถนฺติ.
                     -----------------------
                             นิทานกถา
      ตตฺถ ทีฆาคโม นาม สีลกฺขนฺธวคฺโค มหาวคฺโค ปาฏิกวคฺโคติ ๔- วคฺคโต
ติวคฺโค โหติ, สุตฺตโต จตุตฺตึสสุตฺตสงฺคโห. ตสฺส ๕- วคฺเคสุ สีลกฺขนฺโธ ๖-
อาทิ, สุตฺเตสุ พฺรหฺมชาลํ. พฺรหฺมชาลสฺสาปิ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อาทิกํ อายสฺมตา
อานนฺเทน ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ นิทานมาทิ.
                          ปฐมมหาสงฺคีติกถา
      ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เจสา กิญฺจาปิ วินยปิฏเก ตนฺติมารูฬฺหา,
นิทานโกสลฺลตฺถํ ปน อิธาปิ เอวํ เวทิตพฺพา:-
@เชิงอรรถ:  ก. ปญฺญาสกลนิจฺฉโย, สี. ปญฺญาสงฺขลนนิจฺฉโย, ม. ปญฺญาสงฺคหนิจฺฉโย
@ ฉ.ม. ขนฺธา ธาตายตนินฺ          ก. เนตํ
@ ก. ปาติยวคฺโคติ,  ฉ.ม. ปาถิกวคฺโคติ   ก. เตสุ   ฉ.ม. สีลกฺขนฺธวคฺโค
      ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนญฺหิ อาทึ กตฺวา ยาว สุภทฺทปริพฺพาชกวินยนา กตพุทฺธกิจฺเจ
กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ยมกสาลานมนฺตเร วิสาขปุณฺณมีทิวเส ๑-
ปจฺจูสสมเย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุเต ภควติ โลกนาเถ ภควโต
ธาตุภาชนทิวเส สนฺนิปติตานํ สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสานํ สํฆตฺเถโร อายสฺมา
มหากสฺสโป สตฺตาหปรินิพฺพุเต ภควติ สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน "อลํ อาวุโส มา
โสจิตฺถ, มา ปริเทวิตฺถ, สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน, อุปทฺทุตา จ โหม `อิทํ โว
กปฺปติ, อิทํ โว น กปฺปตี'ติ, อิทานิ ปน มยํ ยํ อิจฺฉิสฺสาม, ตํ กริสฺสาม. ยํ น
อิจฺฉิสฺสาม, น ตํ กริสฺสามา"ติ ๒- วุตฺตวจนมนุสฺสรนฺโต, อีทิสสฺส จ
สํฆสนฺนิปาตสฺส ปุน ทุลฺลภภาวํ มญฺญมาโน "ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ ปาปภิกฺขู
`อตีตสตฺถุกํ ปาวจนนฺ'ติ มญฺญมานา ปกฺขํ ลภิตฺวา นจิรสฺเสว สทฺธมฺมํ
อนฺตรธาเปยฺยุํ. ยาว จ ธมฺมวินโย ติฏฺฐติ, ตาว อนตีตสตฺถุกเมว ปาวจนํ โหติ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
      `โย โว อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต,
โส โว มมจฺจเยน สตฺถา'ติ. ๓-
      ยนฺนูนาหํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยํ, ยถยิทํ สาสนํ อทฺธนิยํ
อสฺส จิรฏฺฐิติกํ.
      ยญฺจาหํ ภควตา:-
      `ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสป สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานี'ติ ๔-
วตฺวา จีวเร สาธารณปริโภเคน, `อหํ ภิกฺขเว ยาวเทว ๕- อากงฺขามิ วิวิจฺเจว
กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหรามิ, กสฺสโปปิ ภิกฺขเว ยาวเทว อากงฺขติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ
อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช
วิหรตี'ติ ๖- เอวมาทินา นเยน นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิญฺญาทิเภเท อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม
อตฺตนา สมสมฏฺฐปเนน จ อนุคฺคหิโต, ตถา อากาเส ปาณึ จาเลตฺวา
อลคฺคจิตฺตตาย เจว จนฺโทปมปฏิปทาย จ ปสํสิโต, ตสฺส กิมญฺญํ อานณยํ ๗- ภวิสฺสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สี.อิ. วิสาขปุณฺณมทิวเส          สุตฺตนฺต. ๒/๒๓๒ มหาปรินิพฺพานสุตฺต
@ สุตฺตนฺต. ๒/๒๑๖ มหาปรินิพฺพานสุตฺต       สุตฺตนฺต. ๘/๑๕๔  จีวรสุตฺต
@ ฉ.ม;อิ. ยาวเท     สุตฺตนฺต. ๘/๑๕๒ ฌานาภิญฺญสุตฺต     ฉ.ม;อิ. อาณณฺยํ
นนุ มํ ภควา ราชา วิย สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนน อตฺตโน กุลวํสปฺปติฏฺฐาปกํ
ปุตฺตํ `สทฺธมฺมวํสปฺปติฏฺฐาปโก เม อยํ ภวิสฺสตี'ติ มนฺตฺวา อิมินา อสาธารเณน
อนุคฺคเหน อนุคฺคเหสิ, อิมาย จ อุฬาราย ปสํสาย ปสํสี"ติ จินฺตยนฺโต
ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสิ. ยถาห:-
      "อถ โข อายสฺมา มหากสฺสสโป ภิกฺขู อามนฺเตสิ `เอกมิทาหํ อาวุโส
สมยํ ปาวาย กุสินารํ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธึ ปญฺจมตฺเตหิ
ภิกฺขุสเตหี"ติ สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ ๑- วิตฺถารโต เวทิตพฺพํ. อตฺถํ ปนสฺส
มหาปรินิพฺพานาวสาเน อาคตฏฺฐาเนเยว กถยิสฺสาม.
      ตโต ปรํ อาห:-
      "หนฺท มยํ อาวุโส ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายาม, ปุเร อธมฺโม
ทิปฺปติ, ธมฺโม ปฏิพาหียติ, ปุเร อวินโย ทิปฺปติ, วินโย ปฏิพาหียติ, ปุเร
อธมฺมวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ, ธมฺมวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺติ, ปุเร อวินยวาทิโน
พลวนฺโต โหนฺติ, วินยวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี"ติ.
      เต ภิกฺขู อาหํสุ "เตนหิ ภนฺเต เถโร ภิกฺขู อุจฺจินตู"ติ. เถโร
ปน สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธเร ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิสุกฺขวิปสฺสก-
ขีณาสวภิกฺขู อเนกสเต อเนกสหสฺเส จ วชฺเชตฺวา ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเร
ปฏิสมฺภิทปฺปตฺเต มหานุภาเว เยภุยฺเยน ภควตา ๒- เอตทคฺคํ อาโรปิเต เตวิชฺชาทิเภเท
ขีณาสวภิกฺขูเยว เอกูนปญฺจสเต ปริคฺคเหสิ, เย สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ "อถ โข
อายสฺมา มหากสฺสโป เอเกนูนานิ ปญฺจ อรหนฺตสตานิ อุจฺจินี"ติ.
      กิสฺส ปน เถโร เอเกนูนมกาสีติ? อายสฺมโต อานนฺทตฺเถรสฺโสกาสกรณตฺถํ.
เตนาหายสฺมตา สหาปิ วินาปิ น สกฺกา ธมฺมสงฺคีตึ กาตุํ. โส
หายสฺมา เสกฺโข สกรณีโย, ตสฺมา สหาปิ น สกฺกา. ยสฺมา ปนสฺส กิญฺจิ
ทสพลเทสิตํ สุตฺตเคยฺยาทิกํ อปฺปจฺจกฺขํ นาม นตฺถิ. ยถาห:-
          "ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ     เทฺวสหสฺสานิ ภิกฺขุโต
          จตุราสีติสหสฺสานิ         เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน"ติ. ๓-
ตสฺมา  วินาปิ  น  สกฺกา.
@เชิงอรรถ:  วินย. ๗/๔๓๗      ฉ.ม. ภควโต      สุตฺตนฺต. ๑๘/๑๐๒๗ เถรคาถา
      ยทิ เอวํ เสกฺโขปิ สมาโน ธมฺมสงฺคีติยา พหุการตฺตา เถเรน
อุจฺจินิตพฺโพ อสฺส, อถ กสฺมา น อุจฺจินิโตติ? ปรูปวาทวิวชฺชนโต. เถโร หิ
อายสฺมนฺเต อานนฺเท อติวิย วิสฺสตฺโถ อโหสิ, ตถา หิ นํ สิรสฺมึ ปลิเตสุ
ชาเตสุปิ "น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี"ติ ๑- กุมารกวาเทน โอวทติ. สกฺยกุลปฺปสุโต
จายสฺมา ตถาคตสฺส ภาตา จูฬปิตุ ปุตฺโต. ตตฺถ เกจิ ภิกฺขู ฉนฺทาคมนํ วิย
มญฺญมานา "พหู อเสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺเต ภิกฺขู ฐเปตฺวา อานนฺทํ เสกฺขปฏิสมฺภิทปฺ-
ปตฺตํ เถโร อุจฺจินี"ติ อุปวเทยฺยุํ, ตํ ปรูปวาทํ ปริวชฺชนฺโต "อานนฺทํ วินา
ธมฺมสงฺคีติ น สกฺกา กาตุํ, ภิกฺขูนํเยว นํ อนุมติยา คเหสฺสามี"ติ น อุจฺจินิ.
      อถ สยเมว ภิกฺขู อานนฺทสฺสตฺถาย เถรํ ยาจึสุ. ยถาห:-
      "ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจุํ `อยํ ภนฺเต อายสฺมา
อานนฺโท กิญฺจาปิ เสกฺโข, อภพฺโพ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา อคตึ คนฺตุํ,
พหุ จาเนน ภควโต สนฺติเก ธมฺโม จ วินโย จ ปริยตฺโต, เตนหิ ภนฺเต
เถโร อายสฺมนฺตํปิ อานนฺทํ อุจฺจินตู"ติ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํปิ
อานนฺทํ อุจฺจินี"ติ. ๒-
      เอวํ ภิกฺขูนํ อนุมติยา อุจฺจินิเตน เตนายสฺมตา สทฺธึ ปญฺจ เถรสตานิ
อเหสุํ.
      อถ โข เถรานํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ "กตฺถ นุโข มยํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ
สงฺคาเยยฺยามา"ติ? อถ โข เถรานํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ "ราชคหํ โช มหาโคจรํ
ปหูตเสนาสนํ, ยนฺนูน มยํ ราชคเห วสฺสํ วสนฺตา ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยาม,
น อญฺเญ ภิกฺขู ราชคเห วสฺสํ อุปคจฺเฉยฺยุนฺ"ติ. ๓-
      กสฺมา ปน เนสํ เอตทโหสิ? อิทํ ปน อมฺหากํ ถาวรกมฺมํ, โกจิ
วิสภาคปุคฺคโล สํฆมชฺฌํ ปวิสิตฺวา อุกฺโกเฏยฺยาติ. อถายสฺมา มหากสฺสโป
ญตฺติทุติเยน กมฺเมน สาเวสิ.:-
      "สุณาตุ เม อาวุโส สํโฆ, ยทิ สํฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สํโฆ อิมานิ
ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ สมฺมนฺเนยฺย `ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ
สงฺคายิตุํ, น อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพนฺ'ติ. เอสา ญตฺติ.
@เชิงอรรถ:  สุตฺตนฺต. ๘/๑๕๔ จีวรสุตฺต       วินย. ๗/๔๓๗         วินย. ๗/๔๓๗
     สุณาตุ เม อาวุโส สํโฆ, สํโฆ อิมานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ สมฺมนฺนติ
`ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิตุํ, น อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ
ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพนฺ'ติ. ยสฺสายสฺมโต ขมติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ
สมฺมติ `ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิตุํ, น อญฺเญหิ
ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพนฺ'ติ, โส ตุณฺหสฺส. ยสฺส น ขมติ, โส ภาเสยฺย.
     สมฺมตานิ สํเฆน อิมานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ `ราชคเห วสฺสํ วสนฺตานิ
ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิตุํ, น อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ ราชคเห วสฺสํ วสิตพฺพนฺ'ติ,
ขมติ สํฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี"ติ.
     อยํ ปน กมฺมวาจา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต เอกวีสติเม ทิวเส
กตา. ภควา หิ วิสาขปุณฺณมายํ ปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพุโต, อถสฺส สตฺตาหํ
สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ คนฺธมาลาทีหิ ปูชยึสุ. เอวํ สตฺตาหํ สาธุกีฬนทิวสา นาม
อเหสุํ. ตโต สตฺตาหํ จิตกาย อคฺคินาว ฌายิ. ๑- สตฺตาหํ สตฺติปฺปญฺชรํ กตฺวา
สนฺถาคารสาลายํ ธาตุปูชํ กรึสูติ เอกวีสติทิวสา คตา. เชฏฺฐมูลสุกฺกปกฺขปญฺจมิยํเยว
ธาตุโย ภาชยึสุ. เอตสฺมึ ธาตุภาชนทิวเส สนฺนิปติตสฺส มหาภิกฺขุสํฆสฺส สุภทฺเทน
วุฑฺฒปพฺพชิเตน กตํ อนาจารํ อาโรเจตฺวา วุตฺตนเยเนว จ ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา อยํ
กมฺมวาจา กตา.
     อิมญฺจ ปน กมฺมวาจํ กตฺวา เถโร ภิกฺขู อามนฺเตสิ "อาวุโส
อิทานิ ตุมฺหากํ จตฺตาลีส ทิวสา โอกาโส กโต, ตโต ปรํ `อยํ นาม โน
ปลิโพโธ อตฺถี'ติ วตฺตุํ น ลพฺภา, ตสฺมา เอตฺถนฺตเร ยสฺส โรคปลิโพโธ วา
อาจริยุปชฺฌายปลิโพโธ วา มาตาปิตุปลิโพโธ วา อตฺถิ, ปตฺตํ วา ปน ปจิตพฺพํ,
จีวรํ วา กาตพฺพํ, โส ตํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ตํ กรณียํ กโรตู"ติ.
     เอวญฺจ ปน วตฺวา เถโร อตฺตโน ปญฺจสตาย ปริสาย ปริวุโต
ราชคหํ คโต. อญฺเญปิ มหาเถรา อตฺตโน อตฺตโน ปริวาเร คเหตฺวา
โสกสลฺลสมปฺปิตํ มหาชนํ อสฺสาเสตุกามา ตํ ตํ ทิสํ ปกฺกนฺตา. ปุณฺณตฺเถโร ๒- ปน
สตฺตสตภิกฺขุปริวาโร "ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานฏฺฐานํ อาคตาคตํ มหาชนํ
อสฺสาเสสฺสามี"ติ กุสินารายเมว อฏฺฐาสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อคฺคินา ฌายิ, อิ. อคฺคิ น ฌายิ, ก. อคฺคิ นาวฌายิ   อิ. ปุราณตฺเถโร
      อายสฺมา อานนฺโทปิ ยถา ปุพฺเพ อปรินิพฺพุตสฺส, เอวํ ปรินิพฺพุตสฺสาปิ
ภควโต สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ, เยน สาวตฺถี, เตน
จาริกํ ปกฺกามิ. คจฺฉโต คจฺฉโต ปนสฺส ปริวารา ภิกฺขู คณนปถํ วีติวตฺตา.
เตนายสฺมตา คตคตฏฺฐาเน มหาปริเทโว อโหสิ. อนุปุพฺเพน ปน สาวตฺถึ
อนุปฺปตฺเต เถเร สาวตฺถิวาสิโน มนุสฺสา "เถโร กิร อาคโต"ติ สุตฺวา คนฺธมาลา-
ทิหตฺถา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา "นนุ ๑- ภนฺเต อานนฺท ปุพฺเพ ภวคตา สทฺธึ อาคจฺฉถ,
อชฺช กุหึ ภควนฺตํ ฐเปตฺวา อาคตตฺถา"ติ อาทีนิ วทมานา ปโรทึสุ. พุทฺธสฺส
ภควโต ปรินิพฺพานทิวเส วิย มหาปริเทโว อโหสิ.
      ตตฺร สุทํ อายสฺมา อานนฺโท อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย
ตํ มหาชนํ สญฺญาเปตฺวา เชตวนํ ปวิสิตฺวา ทสพเลน วสิตคนฺธกุฏึ ๒- วนฺทิตฺวา
ทฺวารํ วิวริตฺวา มญฺจปีฐํ นีหริตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา คนฺธกุฏึ สมฺมชฺชิตฺวา
มิลาตมาลากจวรํ ฉฑฺเฑตฺวา มญฺจปีฐํ อติหริตฺวา ปุน ยถาฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ภควโต
ฐิตกาเล กรณียวตฺตํ สพฺพมกาสิ, กุรุมาโน จ นฺหานโกฏฺฐกสมฺมชฺชนอุทกูปฏฺฐาปนา-
ทิกาเลสุ คนฺธกุฏึ วนฺทิตฺวา "นนุ ภควา อยํ ตุมฺหากํ นฺหานกาโล, อยํ
ธมฺมเทสนากาโล, อยํ ภิกฺขูนํ โอวาททานกาโล, อยํ สีหเสยฺยากปฺปนกาโล, ๓- อยํ
มุขโธวนกาโล"ติ อาทินา นเยน ปริเทวมาโนว อกาสิ, ๔- ยถาตํ ภควโต
คุณคณามตรสญฺญุตาย ปติฏฺฐิตเปโม เจว อขีณาสโว จ อเนเกสุ จ ชาติสตสหสฺเสสุ
อญฺญมญฺญสฺส อุปการสญฺชนิตจิตฺตมทฺทโว. ตเมนํ อญฺญตรา เทวตา "ภนฺเต อานนฺท
ตุเมฺห เอวํ ปริเทวมานา กถํ อญฺเญ อสฺสาเสสฺสถา"ติ สํเวเชสิ. โส ตสฺสา วจเนน
สํวิคฺคหทโย สนฺถมฺภิตฺวา ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต ปภูติ ฐานนิสชฺชนพหุลตฺตา
อุสฺสนฺนธาตุกํ กายํ สมสฺสาเสตุํ ทุติยทิวเส ขีรวิเรจนํ ปิวิตฺวา วิหาเรเยว
นิสีทิ, ยํ สนฺธาย สุเภน มาณเวน ปหิตํ มาณวกํ เอตทโวจ:- "อกาโล โข มาณวก,
อตฺถิ เม อชฺช เภสชฺชมตฺตา ปีตา, อปฺเปว นาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยามา"ติ. ๕-
      ทุติยทิวเส เจตกตฺเถเรน ปจฺฉาสมเณน คนฺตฺวา สุเภน มาณเวน
ปุฏฺโฐ อิมสฺมึ ทีฆนิกาเย สุภสุตฺตํ นาม ทสมํ สุตฺตมภาสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สี.อิ. นนุสทฺโท น ทิสฺสติ     ก. วสิตคนฺธกุฏิยํ    ฉ.ม. สีหเสยฺย-
@กปฺปนกาโล, สี. สีหเสยฺยํ กปฺปนกาโล   ก. อโหสิ    สุตฺตนฺต. ๑/๔๔๗ สุภสุตฺต
      อถ อานนฺทตฺเถโร เชตวนมหาวิหาเร ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ การาเปตฺวา
อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย ภิกฺขุสํฆํ โอหาย ราชคหํ คโต, ตถา อญฺเญปิ
ธมฺมสงฺคาหกา ภิกฺขูติ. เอวํ หิ คเต เต สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ "อถ โข เถรา
ภิกฺขู ราชคหํ อคมํสุ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิตุนฺ"ติ. เต ๑- อาสาฬฺหปุณฺณมายํ ๒-
อุโปสถํ กตฺวา ปาฏิปททิวเส สนฺนิปติตฺวา วสฺสํ อุปคจฺฉึสุ.
      เตน โข ปน สมเยน ราชคหํ ปริวาเรตฺวา อฏฺฐารส มหาวิหารา
โหนฺติ. เต สพฺเพปิ ฉฑฺฑิตปติตอุกฺลาปา อเหสุํ. ภควโต หิ ปรินิพฺพาเน สพฺเพปิ
ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย วิหาเร จ ปริเวเณ จ ฉฑฺเฑตฺวา อคมํสุ.
ตตฺถ กติกวตฺตํ กุรุมานา เถรา "ภควโต วจนปูชนตฺถํ ติตฺถิยวาทปริโมจนตฺถญฺจ
ปฐมํ มาสํ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ กโรมา"ติ จินฺเตสุํ. ติตฺถิยา หิ เอวํ วเทยฺยุํ
"สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา สตฺถริ ฐิเตเยว วิหาเร ปฏิชคฺคึสุ, ปรินิพฺพุเต ฉฑฺเฑสุํ,
กุลานํ มหาธนปริจฺจาโค วินสฺสตี"ติ. เตสญฺจ วาทปริโมจนตฺถํ จินฺเตสุนฺติ วุตฺตํ
โหติ. เอวํ จินฺตยิตฺวา จ ปน กติกวตฺตํ กรึสุ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
      "อถ โข เถรานํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ `ภควตา โข อาวุโส ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ
วณฺณิตํ, หนฺท มยํ อาวุโส ปฐมํ มาสํ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ กโรม,
มชฺฌิมํ มาสํ สนฺนิปติตฺวา ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิสฺสามา"ติ. ๓-
      เต ทุติยทิวเส คนฺตฺวา ราชทฺวาเร อฏฺฐํสุ. ราชา อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
"กึ ภนฺเต อาคตตฺถา"ติ อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจํ ปุจฺฉิ. เถรา อฏฺฐารสมหาวิหาร-
ปฏิสงฺขรณตฺถาย หตฺถกมฺมํ ปฏิเวเทสุํ. ราชา หตฺถกมฺมการเก มนุสฺเส อทาสิ. เถรา
ปฐมํ มาสํ สพฺพวิหาเร ปฏิสงฺขราเปตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํ "นิฏฺฐิตํ มหาราช
วิหารปฏิสงฺขรณํ, อิทานิ ธมฺมวินยสงฺคหํ กโรมา"ติ. สาธุ ภนฺเต วิสฺสฏฺฐา ๔- กโรถ,
มยฺหํ อาณาจกฺกํ, ตุมฺหากญฺจ ธมฺมจกฺกํ โหตุ, อาณาเปถ ภนฺเต กึ กโรมีติ.
สงฺคหํ กโรนฺตานํ ภิกฺขูนํ สนฺนิสชฺชฏฺฐานํ มหาราชาติ. กตฺถ กโรมิ ภนฺเตติ.
เวภารปพฺพตปสฺเส สตฺตปณฺณิคุหาทฺวาเร ๕- กาตุํ ยุตฺตํ มหาราชาติ. "สาธุ ภนฺเต"ติ
@เชิงอรรถ:  วินย. ๗/๔๓๘                ฉ.ม.  อาสาฬฺหีปุณฺณมายํ, อิ. อาสาฬฺหิปุณฺณมาย
@ วินย. ๗/๔๓๘                ฉ.ม. อิ. วิสฏฺฐา, สี. วิสฺสตฺถา
@ ก.   สตฺตปณฺณคุหาทฺวาเร,  สี...คุหทฺวาเร
โข ราชา อชาตสตฺตุ วิสฺสุกมฺมุนา ๑- นิมฺมิตสทิสํ สุวิภตฺตภิตฺติถมฺภโสปานํ นานา-
วิธมาลากมฺมลตากมฺมวิจิตฺตํ อภิภวนฺตมิว ราชภวนวิภูตึ อวหสนฺตมิว เทววิมานสิรึ
สิริยา นิเกตนมิว ๒- เอกนิปาตติตฺถมิว จ เทวมนุสฺสนยนวิหงฺคานํ โลกรามเณยฺยกมิว
สมฺปิณฺฑิตํ ทฏฺฐพฺพสารมณฺฑํ มณฺฑปํ การาเปตฺวา วิวิธกุสุมทาโมลมฺพกวินิคฺคลนฺต-
จารุวิตานํ นานารตนวิจิตฺตมณิโกฏิมตลมิว จ นํ นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตสุปรินิฏฺฐิต-
ภูมิกมฺมํ พฺรหฺมวิมานสทิสํ อลงฺกริตฺวา ตสฺมึ มหามณฺฑเป ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ
อนคฺฆานิ ปญฺจกปฺปิยปจฺจตฺถรณสตานิ ปญฺญเปตฺวา ทกฺขิณภาคํ นิสฺสาย อุตฺตราภิมุขํ
เถราสนํ มณฺฑปมชฺเฌปุรตฺถาภิมุขํ พุทฺธสฺส ภควโต อาสนารหํ ธมฺมาสนํ ปญฺญเปตฺวา
ทนฺตขจิตํ วีชนิญฺเจตฺถ ฐเปตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส อาโรจาเปสิ "นิฏฺฐิตํ ภนฺเต มม
กิจฺจนฺ"ติ.
      ตสฺมึ จ ปน ทิวเส เอกจฺเจ ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ สนฺธาย
เอวมาหํสุ "อิมสฺมึ ภิกฺขุสํเฆ เอโก ภิกฺขุ วิสฺสคนฺธํ วายนฺโต วิจรตี"ติ. เถโร
ตํ สุตฺวา "อิมสฺมึ ภิกฺขุสํเฆ อญฺโญ วิสฺสคนฺธํ วายนฺโต วิจรณกภิกฺขุ นาม นตฺถิ,
อทฺธา เอเต มํ สนฺธาย วทนฺตี"ติ สํเวคํ อาปชฺชิ. เอกจฺเจ ตํ อาหํสุเยว "เสฺว
อาวุโส อานนฺท สนฺนิปาโต, ตฺวญฺจ เสกฺโข สกรณีโย, เตน เต น ยุตฺตํ
สนฺนิปาตํ คนฺตุํ, อปฺปมตฺโต โหหี"ติ.
      อถ โข อายสฺมา อานนฺโท "เสฺว สนฺนิปาโต, น โข ปน เมตํ
ปฏิรูปํ, โยหํ ๓- เสกฺโข สมาโน สนฺนิปาตํ คจฺเฉยฺยนฺ"ติ พหุเทว รตฺตึ กายคตาย
สติยา วีตินาเมตฺวา รตฺติยา ปจฺจูสสมเย จงฺกมา โอโรหิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา
"นิปชฺชิสฺสามี"ติ กายํ อาวฏฺเฏสิ. ๔- เทฺว ปาทา ภูมิโต มุตฺตา, อปฺปตฺตญฺจ สีสํ
พิมฺโพหนํ, เอตสฺมึ อนฺตเร อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ. อยํ หิ อายสฺมา
จงฺกเมน พหิ วีตินาเมตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต จินฺเตสิ "นนุ มํ ภควา
เอตทโวจ `กตปุญฺโญสิ ตฺวํ อานนฺท, ปธานมนุยุญฺช, ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว"ติ. ๕-
พุทฺธานญฺจ กถาโทโส นาม นตฺถิ, มม ปน อจฺจารทฺธํ วีริยํ, เตน เม จิตฺตํ
อุทฺธจฺจาย สํวตฺตติ, หนฺทาหํ วีริยสมถํ ๖- โยเชมี"ติ จงฺกมา โอโรหิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.อิ. วิสฺสกมฺมุนา  ก.ม. ชลนฺตมิว, ก. สี. รตนวิจิตฺต...  ฉ.ม.อิ. ยฺวาหํ
@ ฉ.ม.อิ, อาวชฺเชสิ   สุตฺตนฺต. ๒/๒๐๗ มหาปรินิพฺพานสุตฺต     ก. วิริยสมตํ
ปาทโธวนฏฺฐาเน ฐตฺวา ปาเท โธวิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา มญฺจเก นิสีทิตฺวา
"โถกํ วิสฺสมิสฺสามี"ติ กายํ มญฺจเก อปนาเมสิ, เทฺว ปาทา ภูมิโต มุตฺตา, สีสํ
พิมฺโพหนํ อสมฺปตฺตํ, ๑- เอตสฺมึ อนฺตเร อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ.
จตุอิริยาปถวิรหิตํ เถรสฺส อรหตฺตํ. ๒- เตน "อิมสฺมึ สาสเน อนิปนฺโน อนิสินฺโน
อฐิโต อจงฺกมนฺโต โก ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปตฺโต"ติ วุตฺเต "อานนฺทตฺเถโร"ติ
วตฺตุํ วฏฺฏติ.
      อถ เถรา ภิกฺขู ทุติยทิวเส ปญฺจมิยํ กาฬปกฺขสฺส ๓- กตภตฺตกิจฺจา
ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตวา ธมฺมสภายํ สนฺนิปตึสุ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท อรหา
สมาโน สนฺนิปาตํ อคมาสิ. กถํ อคมาสิ? "อิทานิมฺหิ สนฺนิปาตมชฺฌํ
ปวิสนารโห"ติ หฏฺฐตุฏฺฐจิตฺโต เอกํสํ จีวรํ กตฺวา พนฺธนา มุตฺตตาลปกฺกํ
วิย ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตชาติมณิ วิย วิคตพลาหเก นเภ สมุคฺคตปุณฺณจนฺโท
วิย พาลาตปสมฺผสฺสวิกสิตเรณุปิญฺชรคพฺภํ ปทุมํ วิย จ ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน
สปฺปเภน สสฺสิรีเกน จ มุขวเรน อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺตึ อาโรจยมาโน วิย
อคมาสิ. อถ นํ ทิสฺวา อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส เอตทโหสิ "โสภติ วต โภ
อรหตฺตปฺปตฺโต อานนฺโท, สเจ สตฺถา ธาเรยฺย, อทฺธา อชฺช อานนฺทสฺส
สาธุการํ ทเทยฺย, หนฺททานิสฺสาหํ สตฺถารา ทาตพฺพํ สาธุการํ ททามี"ติ ติกฺขตฺตุํ
สาธุการํ อทาสิ.
       มชฺฌิมภาณกา ปน วทนฺติ "อานนฺทตฺเถโร อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺตึ
ญาเปตุกาโม ภิกฺขูหิ สทฺธึ น คโต, ๔- ภิกฺขู ยถาวุฑฺฒํ อตฺตโน อตฺตโน
ปตฺตาสเน นิสีทนฺตา อานนฺทตฺเถรสฺส อาสนํ ฐเปตฺวา นิสินฺนา, ตตฺถ เกจิ
เอวมาหํสุ `เอตํ อาสนํ กสฺสา'ติ. อานนฺทสฺสาติ. อานนฺโท ปน กุหึ คโตติ.
ตสฺมึ สมเย เถโร จินฺเตสิ `อิทานิ มยฺหํ คมนกาโล'ติ. ตโต อตฺตโน
อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต ปฐวิยํ นิมุชฺชิตฺวา อตฺตโน อาสเนเยว อตฺตานํ ทสฺเสสี"ติ.
อากาเสน คนฺตฺวา นิสีทีติปิ เอเก. ยถา วา ตถา วา โหตุ, สพฺพตฺถาปิ
ตํ ทิสฺวา อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส สาธุการทานํ ๕- ยุตฺตเมว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พิมฺโพหนมปฺปตฺตํ   อิ. อรหตฺตํ อโหสิ   ก.สี. ปกฺขสฺส
@ ฉ.ม. นาคโต         ก. สาธุการสฺส ทานํ
      เอวํ อาคเต ปน ตสฺมึ อายสฺมนฺเต มหากสฺสปตฺเถโร ภิกฺขู อามนฺเตสิ
"อาวุโส กํ ๑- ปฐมํ สงฺคายาม ธมฺมํ วา วินยํ วา"ติ? ภิกฺขู อาหํสุ "ภนฺเต
มหากสฺสป วินโย นาม พุทฺธสาสนสฺส อายุ, วินเย ฐิเต สาสนํ ฐิตํ นาม
โหติ, ตสฺมา ปฐมํ วินยํ สงฺคายามา"ติ. กํ ธุรํ กตฺวาติ? อายสฺมนฺตํ อุปาลินฺติ.
กึ อานนฺโท นปฺปโหตีติ? โน นปฺปโหติ, อปิจ โข ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ
ธรมาโนเยว วินยปริยตฺตึ นิสฺสาย อายสฺมนฺตํ อุปาลึ เอตทคฺเค ฐเปสิ "เอตทคฺคํ
ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยธรานํ ยทิทํ อุปาลี"ติ ๒- ตสฺมา อุปาลิตฺเถรํ
ปุจฺฉิตฺวา วินยํ สงฺคายามาติ.
      ตโต เถโร วินยํ ปุจฺฉนตฺถาย อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนิ.
อุปาลิตฺเถโรปิ วิสฺสชฺชนตฺถาย สมฺมนฺนิ. ตตฺรายํ ปาลิ:- อถ โข อายสฺมา
มหากสฺสโป สํฆํ ญาเปสิ
      "สุณาตุ เม อาวุโส สํโฆ, ยทิ สํฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อุปาลึ
วินยํ ปุจฺเฉยฺยนฺ"ติ. อายสฺมาปิ อุปาลิ สํฆํ ญาเปสิ:-
      "สุณาตุ เม ภนฺเต สํโฆ, ยทิ สํฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อายสฺมตา
มหากสฺสเปน วินยํ ปุฏฺโฐ วิสฺสชฺเชยฺยนฺ"ติ. เอวํ อตฺตานํ สมฺมนฺนิตฺวา อายสฺมา
อุปาลิ อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา เถเร ภิกฺขู วนฺทิตฺวา ธมฺมาสเน นิสีทิ
ทนฺตขจิตํ วีชนึ คเหตฺวา. ตโต มหากสฺสปตฺเถโร เถราสเน นิสีทิตฺวา อายสฺมนฺตํ
อุปาลึ วินยํ ปุจฺฉิ "ปฐมํ อาวุโส อุปาลิ ปาราชิกํ กตฺถ ปญฺญตฺตนฺ"ติ?
เวสาลิยํ ภนฺเตติ. กํ อารพฺภาติ? สุทินฺนํ กลนฺทปุตฺตํ อารพฺภาติ. กิสฺมึ
วตฺถุสฺมินฺติ? เมถุนธมฺเมติ.
      อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อุปาลึ ปฐมสฺส
ปาราชิกสฺส วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉิ, นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉิ, ปญฺญตฺติมฺปิ
ปุจฺฉิ, อนุปญฺญตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ, อนาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ,
ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ อายสฺมา อุปาลิ วิสฺสชฺเชสิ.
      กึ ปเนตฺถ ปฐมปาราชิเก กิญฺจิ อปเนตพฺพํ วา ปกฺขิปิตพฺพํ วา
อตฺถิ นตฺถีติ? อปเนตพฺพํ นตฺถิ. พุทฺธสฺส หิ ภควโต ภาสิเต อปเนตพฺพํ นาม
@เชิงอรรถ:  สี, อิ. กึ, ม, กํ อายสฺมา     สุตฺตนฺต. ๑๒/๒๒๘ เอตทคฺควคฺค จตุตฺถวคฺค
นตฺถิ. น หิ ตถาคตา เอกพฺยญฺชนํปิ นิรตฺถกํ วทนฺติ, สาวกานํ ปน เทวตานํ
วา ภาสิเต อปเนตพฺพํปิ โหติ, ตํ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถรา อปนยึสุ, ปกฺขิปิตพฺพํ
ปน สพฺพตฺถาปิ อตฺถิ, ตสฺมา ยํ ยตฺถ ปกฺขิปิตุํ ยุตฺตํ, ตํปิ ปกฺขิปึสุเยว. กึ
ปน ตนฺติ? เตน สมเยนาติ วา, เตน โข ปน สมเยนาติ วา, อถ โขติ วา, เอวํ
วุตฺเตติ วา, เอตทโวจาติ วา, เอวมาทิกํ สมฺพนฺธวจนมตฺตํ. เอวํ ปกฺขิปิตพฺพยุตฺตํ
ปกฺขิปิตฺวา ปน "อิทํ ปฐมปาราชิกนฺ"ติ ฐเปสุํ. ปฐมปาราชิเก สงฺคหมารูเฬฺห ปญฺจ
อรหนฺตสตานิ สงฺคหํ อาโรปิตนเยเนว คณสชฺฌายมกํสุ "เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา
เวรญฺชายํ วิหรตี"ติ. เตสํ สชฺฌายารทฺธกาเลเยว สาธุการํ ททมานา วิย มหาปฐวี
อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อกมฺปิตฺถ.
      เอเตเนว นเยน เสสานิ ตีณิ ปาราชิกานิ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา "อิทํ
ปาราชิกกณฺฑนฺ"ติ ฐเปสุํ. เตรส สํฆาทิเสสานิ "เตรสกณฺฑนฺ"ติ ๑- ฐเปสุํ. เทฺว
สิกฺขาปทานิ "อนิยตานี"ติ ฐเปสุํ. ตึส สิกฺขาปทานิ "นิสฺสคฺคิยานิ ปาจิตฺติยานี"ติ
ฐเปสุํ. เทฺวนวุติ สิกฺขาปทานิ "ปาจิตฺติยานี"ติ  ฐเปสุํ. จตฺตาริ สิกฺขาปทานิ
"ปาฏิเทสนียานี"ติ ฐเปสุํ. ปญฺจสตฺตติ สิกฺขาปทานิ "เสขิยานี"ติ ฐเปสุํ. สตฺต
ธมฺเม "อธิกรณสมถา"ติ ฐเปสุํ. เอวํ สตฺตวีสาธิกานิ ๒- เทฺว สิกฺขาปทสตานิ
"มหาวิภงฺโค"ติ กิตฺเตตฺวา ฐเปสุํ. มหาวิภงฺคาวสาเนปิ ปุริมนเยเนว มหาปฐวี
อกมฺปิตฺถ.
      ตโต ภิกฺขุนีวิภงฺเค อฏฺฐ สิกฺขาปทานิ "ปาราชิกกณฺฑํ นาม อิทนฺ"ติ
ฐเปสุํ. สตฺตรส สิกฺขาปทานิ "สตฺตรสกณฺฑนฺ"ติ ๓- ฐเปสุํ. ตึส สิกฺขาปทานิ
"นิสฺสคฺคิยานิ ปาจิตฺติยานี"ติ ฐเปสุํ. ฉสฏฺฐิสตสิกฺขาปทานิ "ปาจิตฺติยานี"ติ
ฐเปสุํ. อฏฺฐ สิกฺขาปทานิ "ปาฏิเทสนียานี"ติ ฐเปสุํ. ปญฺจสตฺตติ สิกฺขาปทานิ
"เสขิยานี"ติ ฐเปสุํ. สตฺต ธมฺเม "อธิกรณสมถา"ติ ฐเปสุํ. เอวํ ตีณิ
สิกฺขาปทสตานิ จตฺตาริ จ สิกฺขาปทานิ "ภิกฺขุนีวิภงฺโค"ติ กิตฺเตตฺวา "อยํ
อุภโตวิภงฺโค นาม จตุสฏฺฐิภาณวาโร"ติ ฐเปสุํ. อุภโตวิภงฺคาวสาเนปิ วุตฺตนเยเนว
มหาปฐวี อกมฺปิตฺถ. ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เตรสกนฺติ                 สี.ม. วีสาธิกานิ
@ ฉ.ม. สตฺตรสกนฺติ                ฉ.ม.อิ. มหาปถวิกมฺโป อโหสิ
      เอเตเนว อุปาเยน อสีติภาณวารปริมาณํ ขนฺธกํ, ปญฺจวีสติภาณวาร-
ปริมาณํ ปริวารญฺจ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา "อิทํ วินยปิฏกํ นามา"ติ ฐเปสุํ.
วินยปิฏกาวสาเนปิ วุตฺตนเยเนว มหาปฐวีกมฺโป อโหสิ. ตํ อายสฺมนฺตํ อุปาลึ
ปฏิจฺฉาเปสุํ "อาวุโส อิมํ ตุยฺหํ นิสฺสิตเก วาเจหี"ติ. วินยปิฏกสงฺคหาวสาเน
อุปาลิตฺเถโร ทนฺตขจิตวีชนึ นิกฺขิปิตฺวา ธมฺมาสนา โอโรหิตฺวา เถเร ภิกฺขู
วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิ.
      วินยํ สงฺคายิตฺวา ธมฺมํ สงฺคายิตุกาโม อายสฺมา มหากสฺสโป ภิกฺขู
ปุจฺฉิ "ธมฺมํ สงฺคายนฺเตหิ กํ ปุคฺคลํ ธุรํ กตฺวา ธมฺโม สงฺคายิตพฺโพ"ติ?
ภิกฺขู "อานนฺทตฺเถรํ ธุรํ กตฺวา"ติ อาหํสุ.
      อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป สํฆํ ญาเปสิ:-
      "สุณาตุ เม อาวุโส สํโฆ, ยทิ สํฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อานนฺทํ
ธมฺมํ ปุจฺเฉยฺยนฺ"ติ. ๑-
      อถ โข อายสฺมา อานนฺโท สํฆํ ญาเปสิ:-
      "สุณาตุ เม ภนฺเต สํโฆ, ยทิ สํฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อายสฺมตา
มหากสฺสเปน ธมฺมํ ปุฏฺโฐ วิสฺสชฺเชยฺยนฺ"ติ. ๑-
      อถ โข อายสมา อานนฺโท อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา เถเร ภิกฺขู
วนฺทิตฺวา ธมฺมาสเน นิสีทิ ทนฺตขจิตํ วีชนึ คเหตฺวา. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป
ภิกฺขู ปุจฺฉิ "กตรํ อาวุโส ปิฏกํ ปฐมํ สงฺคายามา"ติ? สุตฺตนฺตปิฏกํ ภนฺเตติ.
สุตฺตนฺตปิฏเก จตสฺโส สงฺคีติโย, ตาสุ ปฐมํ กตรํ สงฺคีตินฺติ? ทีฆสงฺคีตึ
ภนฺเตติ. ทีฆสงฺคีติยํ จตุตฺตึส สุตฺตานิ ตโย วคฺคา, เตสุ ปฐมํ กตรํ วคฺคนฺติ?
สีลกฺขนฺธวคฺคํ ภนฺเตติ. สีลกฺขนฺธวคฺเค เตรส สุตฺตนฺตา, เตสุ ปฐมํ กตรํ
สุตฺตนฺติ? พฺรหฺมชาลสุตฺตํ นาม ภนฺเต ติวิธสีลาลงฺกตํ นานาวิธมิจฺฉาชีวกุหน-
ลปนาทิวิทฺธํสนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิชาลวินิเวฐนํ ทสสหสฺสีโลกธาตุกมฺปนํ, ตํ ปฐมํ
สงฺคายามาติ.
@เชิงอรรถ:   วินย. ๗/๔๔๐
      อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ
"พฺรหฺมชาลํ อาวุโส อานนฺท กตฺถ ภาสิตนฺ"ติ? อนฺตรา จ ภนฺเต ราชคหํ
อนฺตรา จ นาลนฺทํ ๑- ราชาคารเก อมฺพลฏฺฐิกายนฺติ. กํ อารพฺภาติ? สุปฺปิยญฺจ
ปริพฺพาชกํ พฺรหฺมทตฺตญฺจ มาณวนฺติ. กิสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ? วณฺณาวณฺเณติ. อถ โข
อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ พฺรหฺมชาลสฺส นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ,
ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉิ, วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉิ. อายสฺมา อานนฺโท วิสฺสชฺเชสิ. วิสฺสชฺชนา-
วสาเน ปญฺจ อรหนฺตสตานิ คณสชฺฌายมกํสุ. วุตฺตนเยเนว จ ปฐวีกมฺโป อโหสิ.
      เอวํ พฺรหฺมชาลํ สงฺคายิตฺวา ตโต ปรํ "สามญฺญผลํ ปนาวุโส
อานนฺท กตฺถ ภาสิตนฺ"ติ อาทินา นเยน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานุกฺกเมน สทฺธึ
พฺรหฺมชาเลน สพฺเพปิ เตรส สุตฺตนฺเต สงฺคายิตฺวา "อยํ สีลกฺขนฺธวคฺโค นามา"ติ
กิตฺเตตฺวา ฐเปสุํ.
      ตทนนฺตรํ มหาวคฺคํ, ตทนนฺตรํ ปาฏิกวคฺคนฺติ ๒- เอวํ ติวคฺคสงฺคหํ
จตุตฺตึสสุตฺตปฏิมณฺฑิตํ จตุสฏฺฐิภาณวารปริมาณํ ตนฺตึ สงฺคายิตฺวา "อยํ ทีฆนิกาโย
นามา"ติ วตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ปฏิจฺฉาเปสุํ "อาวุโส อิมํ ตุยฺหํ นิสฺสิตเก
วาเจหี"ติ.
      ตโต อนนฺตรํ อสีติภาณวารปริมาณํ มชฺฌิมนิกายํ สงฺคายิตฺวา
ธมฺมเสนาปติสารีปุตฺตตฺเถรสฺส  นิสฺสิตเก ปฏิจฺฉาเปสุํ "อิมํ ตุเมฺห ปริหรถา"ติ.
      ตโต อนนฺตรํ สตภาณวารปริมาณํ สํยุตฺตนิกายํ สงฺคายิตฺวา มหา-
กสฺสปตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ "ภนฺเต อิมํ ตุมฺหากํ นิสฺสิตเก วาเจถา"ติ. ตโต อนนฺตรํ
วีสติภาณวารสตปริมาณํ องฺคุตฺตรนิกายํ สงฺคายิตฺวา อนุรุทฺธตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสุํ
"อิมํ ตุมฺหากํ นิสฺสิตเก วาเจถา"ติ.
      ตโต อนนฺตรํ
         ธ ๓- มฺมสงฺคณิวิภงฺคญฺจ      กถาวตฺถุญฺจ ปุคฺคลํ
         ธาตุยมกปฏฺฐานํ            อภิธมฺโมติ วุจฺจตีติ ๓-๓
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นาฬนฺทํ   ๒. ฉ.ม. ปาถิกวคฺคนฺติ, ก. ปาติยวคฺคนฺติ   ๓-๓ ฉ.ม.
@ธมฺมสงฺคหวิภงฺคธาตุกถาปุคฺคลปญฺญตฺติกถาวตฺถุยมกปฏฺฐานํ อภิธมฺโมติ วุจฺจติ.
      เอวํ สํวณฺณิตํ สุขุมญาณโคจรํ ตนฺตึ สงฺคายิตฺวา "อิทํ อภิธมฺมปิฏกํ
นามา"ติ วตฺวา ปญฺจ อรหนฺตสตานิ สชฺฌายมกํสุ. วุตฺตนเยเนว ปฐวีกมฺโป อโหสีติ.
      ตโต ปรํ ชาตกํ นิทฺเทโส ๑- ปฏิสมฺภิทามคฺโค อปทานํ สุตฺตนิปาโต
ขุทฺทกปาโฐ ธมฺมปทํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ วิมานวตฺถุ เปตวตฺถุ เถรคาถา เถรีคาถาติ
อิมํ ตนฺตึ สงฺคายิตฺวา "ขุทฺทกคนฺโถ นามายนฺ"ติ จ วตฺวา "อภิธมฺมปิฏกสฺมึเยว
สงฺคหํ อาโรปยึสู"ติ ทีฆภาณกา วทนฺติ. มชฺฌิมภาณกา ปน "จริยาปิฏกพุทฺธวํเสหิ
สทฺธึ สพฺพมฺเปตํ ขุทฺทกคนฺถํ นาม สุตฺตนฺตปิฏเก ปริยาปนฺนนฺ"ติ วทนฺติ.
      เอวเมตํ สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ รสวเสน เอกวิธํ, ธมฺมวินยวเสน
ทุวิธํ, ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมวเสน ติวิธํ, ตถา ปิฏกวเสน, นิกายวเสน ปญฺจวิธํ,
องฺควเสน นววิธํ, ธมฺมกฺขนฺธวเสน จตุราสีติสหสฺสวิธนฺติ เวทิตพฺพํ.
      กถํ รสวเสน เอกวิธํ? ยํ หิ ภควตา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ยาว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, เอตฺถนฺตเร
ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสานิ เทวมนุสฺสนาคยกฺขาทโย อนุสาสนฺเตน วา ปจฺจเวกฺขนฺเตน
วา วุตฺตํ, สพฺพนฺตํ เอกรสํ วิมุตฺติรสเมว โหติ. เอวํ รสวเสน เอกวิธํ.
      กถํ ธมฺมวินยวเสน ทุวิธํ? สพฺพเมว เจตํ ธมฺโม จ วินโย
จาติ สํขฺยํ คจฺฉติ. ตตฺถ วินยปิฏกํ วินโย, อวเสสํ พุทฺธวจนํ ธมฺโม.
เตเนวาห "ยนฺนูน มยํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยามา"ติ, "อหํ อุปาลึ วินยํ
ปุจฺเฉยฺยํ, อานนฺทํ ธมฺมํ ปุจฺเฉยฺยนฺ"ติ จ. เอวํ ธมฺมวินยวเสน ทุวิธํ.
      กถํ ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมวเสน ติวิธํ? สพฺพเมว หิทํ ปฐมพุทฺธวจนํ
มชฺฌิมพุทฺธวจนํ ปจฺฉิมพุทฺธวจนนฺติ ติปฺปเภทํ โหติ. ตตฺถ
              อเนกชาติสํสาร         สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ
              คหการํ คเวสนฺโต       ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
              คหการก ทิฏฺโฐสิ        ปุน เคหํ น กาหสิ
              สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา  คหกูฏํ วิสงฺขตํ
              วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ        ตณฺหานํ ขยมชฺฌคาติ ๒-
@เชิงอรรถ:  อิ. มหานิทฺเทโส  จูฬนิทฺเทโส      สุตฺตนฺต. ๑๗/๑๕๓-๑๕๔ ธมฺมปท
อิทํ ปฐมพุทฺธวจนํ. เกจิ "ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา"ติ ๑- ขนฺธเก อุทานคาถํ
วทนฺติ. เอสา ปน ปาฏิปททิวเส สพฺพญฺญุตํ ปตฺตสฺส โสมนสฺสมยญาเณน
ปจฺจยาการํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนา อุทานคาถาติ เวทิตพฺพา.
      ยํ ปน ปรินิพฺพานกาเล อภาสิ "หนฺททานิ ภิกฺขเว อามนฺตยามิ
โว, วยธมฺมา สงฺขารา, อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา"ติ ๒- อิทํ ปจฺฉิมพุทฺธวจนํ.
อุภินฺนมนฺตเร ยํ วุตฺตํ, เอตํ มชฺฌิมพุทฺธวจนํ นาม. เอวํ ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิม-
พุทฺธวจนวเสน ติวิธํ.
      กถํ ปิฏกวเสน ติวิธํ? สพฺพมฺปิ เจตํ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ
อภิธมฺมปิฏกนฺติ ติปฺปเภทเมว โหติ. ตตฺถ ปฐมสงฺคีติยํ สงฺคีตญฺจ อนุสงฺคีตญฺจ ๓-
สพฺพมฺปิ สโมธาเนตฺวา อุภยานิ ปาติโมกฺขานิ เทฺว วิภงฺคา ทฺวาวีสติ ขนฺธกา
โสฬส ปริวาราติ อิทํ วินยปิฏกํ นาม. พฺรหฺมชาลาทิจตุตฺตึสสุตฺตสงฺคโห
ทีฆนิกาโย มูลปริยายสุตฺตาทิทิยฑฺฒสตเทฺวสุตฺตสงฺคโห มชฺฌิมนิกาโย
โอฆตรณสุตฺตาทิสตฺตสุตฺตสหสฺสสตฺตสตทฺวาสฏฺฐิสุตฺตสงฺคโห สํยุตฺตนิกาโย
จิตฺตปริยาทานสุตฺตาทินวสุตฺตสหสฺสปญฺจสตสุตฺตปญฺญาสสุตฺตสงฺโห องฺคุตฺตรนิกาโย
ขุทฺทกปาฐธมฺมปทอุทานอิติวุตฺตกสุตฺตนิปาตวิมานวตฺถุเปตวตฺถุเถรคาถา-
เถรีคาถาชาตกนิทฺเทสปฏิสมฺภิทามคฺคอปทานพุทฺธวํสจริยาปิฏกวเสน ปณฺณรสปฺปเภโท
ขุทฺทกนิกาโยติ อิทํ สุตฺตนฺตปิฏกํ นาม. ธมฺมสงฺคณิ ๔- วิภงฺโค ธาตุกถา
ปุคฺคลปญฺญตฺติ กถาวตฺถุ ยมกํ ปฏฺฐานนฺติ อิทํ อภิธมฺมปิฏกํ นาม. ตตฺถ
            วิวิธวิเสสนยตฺตา    วินยนโต เจว กายวาจานํ
            วินยตฺถวิทูหิ อยํ     วินโย วินโยติ อกฺขาโต.
      วิวิธา หิ เอตฺถ ปญฺจวิธปาติโมกฺขุทฺเทสปาราชิกาทิสตฺตอาปตฺติกฺขนฺธ-
มาติกาวิภงฺคาทิปฺปเภทา ๕- นยา, วิเสสภูตา จ ทฬฺหิกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนา ๕-
อนุปญฺญตฺติ นยา, กายิกวาจสิกอชฺฌาจารนิเสธนโต เจส กายํ วาจญฺจ วิเนติ, ตสฺมา
วิวิธนยตฺตา วิเสสนยตฺตา กายวาจานํ จ วินยนโต เจว "วินโย"ติ อกฺขาโต.
เตเนตเมตสฺส วจนตฺถโกสลฺลตฺถํ วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  วินย. ๔/๓      สุตฺตนฺต. ๒/๒๑๘ มหาปรินิพฺพานสุตฺต
@ ฉ.ม. อิ. อสงฺคีตญฺจ    ฉ.ม. อิ. ธมฺมสงฺคโห    อิ...สิถิลีกรณปฺปโยชนา
            วิวิธวิเสสนยตฺตา          วินยนโต เจว กายวาจานํ
            วินยตฺถวิทูหิ อยํ           วินโย วินโยติ อกฺขาโตติ.
      อิตรํ ปน
            อตฺถานํ สูจนโต สุวุตฺตโต   สวนโตถ สูทนโต
            สุตฺตาณา สุตฺตสภาคโต จ   สุตฺตํ "สุตฺตนฺ"ติ อกฺขาตํ. ๑-
      ตํ หิ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ สูเจติ. สุวุตฺตา เจตฺถ อตฺถา
เวเนยฺยชฺฌาสยานุโลมวเสน ๒- วุตฺตตฺตา. สวติ เจตํ อตฺเถ สสฺสํ อิว ผลํ, ปสวตีติ
วุตฺตํ โหติ. สูทติ อตฺเถ ๓- เธนุ วิย ขีรํ, ปคฺฆราเปตีติ วุตฺตํ โหติ. สุฏฺฐุ จ
เน ตายติ, รกฺขตีติ วุตฺตํ โหติ. สุตฺตสภาคญฺเจตํ, ยถา หิ ตจฺฉกานํ สุตฺตํ
ปมาณํ โหติ, เอวเมตมฺปิ วิญฺญูนํ. ยถา จ สุตฺเตน สงฺคหิตานิ ปุปฺผานิ น
วิกิริยนฺติ น วิทฺธํสียนฺติ, เอวเมว เตน ๔- สงฺคหิตา อตฺถา. เตเนตเมตสฺส
วจนตฺถโกสลฺลตฺถํ วุตฺตํ:-
            อตฺถานํ สูจนโต สุวุตฺตโต   สวนโตถ สูทนโต
            สุตฺตาณา สุตฺตสภาคโต จ   "สุตฺตํ สุตฺตนฺติ "อกฺขาตนฺติ.
      อิตโร ปน
            ยํ เอตฺถ วุฑฺฒิมนฺโต       สลกฺขณา ๕- ปูชิตา ปริจฺฉินฺนา
            วุตฺตาธิกา จ ธมฺมา       อภิธมฺโม เตน อกฺขาโต.
      อยํ หิ อภิสทฺโท วุฑฺฒิลกฺขณ ๖- ปูชิตปริจฺฉินฺนาธิเกสุ ทิสุสติ. ตถาเหส
"พาฬฺหา เม อาวุโส ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ, โน ปฏิกฺกมนฺตี"ติ ๗- อาทีสุ
วุฑฺฒิยํ อาคโต. "ยา ตา รตฺติโย อภิญฺญาตา อภิลกฺขิตา"ติ ๘- อาทีสุ ลกฺขเณ ๙-
"ราชาภิราชา มนุชินฺโท"ติ ๑๐- อาทีสุ ปูชิเต. "ปฏิพโล ... วิเนตุํ อภิธมฺเม
อภิวินเย"ติ ๑๑- อาทีสุ ปริจฺฉินฺเน. อญฺญมญฺญสงฺกรณวิรหิเต ธมฺเม จ วินเย จาติ
วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.อิ. สุตฺตสภาคโต จ สุตฺตนฺติ อกฺขาตํ.   ฉ.ม.สี....อิ....นุโลเมน.
@ ฉ.ม. สูทติ เจตํ, สี. สูทติ จ.           ก. เอวเมเตน
@ ก. สลฺลกฺขณา.                       ก......สลฺลกฺขณ......
@ ม. อุปริ. ๑๔/๓๘๙ ฉนฺโนวาทสุตฺต, สํ.มหา. ๑๙/๑๙๕-๑๙๖ ปฐม-ทุติยคิลานสุตฺต.
@ ม.มู. ๑๒/๔๙ ภยเภรวสุตฺต.              ก. สลฺลกฺขเณ, อิ. สลกฺขโณ.
@๑๐ ม.ม. ๑๓/๓๙๙ เสลสุตฺต                 ๑๑ วินย. ๔/๘๔-๘๕
"อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนา"ติ ๑- อาทีสุ อธิเก. เอตฺถ จ "รูปูปปตฺติยา มคฺคํ
ภาเวติ, ๒- เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี"ติ ๓- อาทินา นเยน
วุฑฺฒิมนฺโตปิ ธมฺมา วุตฺตา. "รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วา"ติ ๔- อาทินา
นเยน อารมฺมณาทีหิ ลกฺขณียตฺตา สลกฺขณาปิ. "เสกฺขา ธมฺมา, อเสกฺขา ธมฺมา,
โลกุตฺตรา ธมฺมา"ติ ๕- อาทินา นเยน ปูชิตาปิ, ปูชารหาติ อธิปฺปาโย. "ผสฺโส
โหติ, เวทนา โหตี"ติ ๖- อาทินา นเยน สภาวปริจฺฉินฺนตฺตา ปริจฺฉินฺนาปิ.
"มหคฺคตา ธมฺมา, อปฺปมาณา ธมฺมา, อนุตฺตรา ธมฺมา"ติ ๗- อาทินา นเยน
อธิกาปิ ธมฺมา วุตฺตา. เตเนตเมตสฺส วจนตฺถโกสลฺลตฺถํ วุตฺตํ:-
            ยํ เอตฺถ วุฑฺฒิมนฺโต       สลกฺขณา ปูชิตา ปริจฺฉินฺนา
            วุตฺตาธิกา จ ธมฺมา       อภิธมฺโม เตน อกฺขาโตติ.
ยํ ปเนตฺถ อวสิฏฺฐํ, ตํ:-
            ปิฏกํ ปิฏกตฺถวิทู          ปริยตฺติภาชนตฺถโต อาหุ
            เตน สโมธาเนตฺวา       ตโยปิ วินยาทโย เญยฺยา.
           ปริยตฺติปิ หิ "มา ปิฏกสมฺปทาเนนา"ติ ๘- อาทีสุ ปิฏกนฺติ วุจฺจติ.
"อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกมาทายา"ติ ๙- อาทีสุ ยํกิญฺจิ ภาชนํปิ. ตสฺมา
            ปิฏกํ ปิฏกตฺถวิทู          ปริยตฺติภาชนตฺถโต อาหุ
         อิทานิ
            เตน สโมธาเนตฺวา       ตโยปิ วินยาทโย เญยยา.
      เตน เอวํ ทุวิธตฺเถน ปิฏกสทฺเทน สห สมาสํ กตฺวา วินโย จ
โส ปิฏกญฺจ ปริยตฺติภาวโต ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ภาชนโต จาติ วินยปิฏกํ,
ยถา วุตฺเตเนว นเยน สุตฺตญฺจ ตํ ปิฏกญฺจาติ สุตฺตนฺตปิฏกํ, อภิธมฺโม จ โส
ปิฏกญฺจาติ อภิธมฺมปิฏกนฺติ เอวเมเต ตโยปิ วินยาทโย เญยฺยา. เอวํ ญตฺวา จ
ปุนปิ เตสุเยว ปิฏเกสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ
@เชิงอรรถ:  ขุ.อิ. ๒๖/๗๕ วิมานวตฺถุ    อภิ.ธ. ๓๔/๑๖๐ ฯเปฯ    ที. มหา ๑๐/๒๖๒
@มหาสุทสฺสนสุตฺต.    อภิ.ธ. ๓๔/๑ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ.    อภิ.ธ. ๓๔/๑๑ ติกมาติก-
@มาติกา, ๓๔/๑๒ ทุกมาติกา.    อภิ.ธ. ๓๔/๑ จิตฺตฺปฺปาทกณฺฑ.     อภิ.ธ. ๓๔/๑๒
@ติกมาติกา, ๑/๙๙ ทุกมาติกา    องฺ. ติก. ๒๐/๖๖ เกสปุตฺตสุตฺต.   ม.มู. ๑๒/๒๒๘
@กกจูปมสุตฺต, สํ.นิ. ๑๖/๕๕ มหารุกฺขสุตฺต, สํ.นิ. ๑๖/๕๙ วิญฺญาณสุตฺต.
                เทสนาสาสนกถา       เภทนฺเตสุ ยถารหํ
                สิกฺขาปฺปหานคมฺภีร-     ภาวญฺจ ปริทีปเย.
                ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ     วิปตฺติญฺจาปิ ยํ ยหึ
                ปาปุณาติ ยถา ภิกฺขุ     ตํปิ สพฺพํ วิภาวเย.
           ตตฺรายํ ปริทีปนา, วิภาวนา, จ:-
      เอตานิ หิ ตีณิ ปิฏกานิ ยถากฺกมํ อาณาโวหารปรมตฺถเทสนา ยถาปราธยถานุโลม-
ยถาธมฺมสาสนานิ สํวราสํวรทิฏฺฐิวินิเวฐนนามรูปปริจฺเฉทกถา จาติ ๑- วุจฺจนฺติ.
       เอตฺถ หิ วินยปิฏกํ อาณารเหน ภควตา อาณาพาหุลฺลโต เทสิตตฺตา
อาณาเทสนา. สุตฺตนฺตปิฏกํ โวหารกุสเลน ภควตา โวหารพาหุลฺลโต เทสิตตฺตา
โวหารเทสนา. อภิธมฺมปิฏกํ ปรมตฺถกุสเลน ภควตา ปรมตฺถพาหุลฺลโต เทสิตตฺตา
ปรมตฺถเทสนาติ วุจฺจติ.
      ตถา ปฐมํ เย เต ปจุราปราธา สตฺตา, เต ยถาปราธํ เอตฺถ
สาสิตาติ ยถาปราธสาสนํ. ทุติยํ อเนกชฺฌาสยานุสยจริยาธิมุตฺติกา สตฺตา ยถานุโลมํ
เอตฺถ สาสิตาติ ยถานุโลมสาสนํ. ตติยํ ธมฺมปุญฺชมตฺเต อหํ มมาติ สญฺญิโน
สตฺตา ยถาธมฺมํ เอตฺถ สาสิตาติ ยถาธมฺมสาสนนฺติ วุจฺจติ.
     ตถา ปฐมํ อชฺฌาจารปฏิปกฺขภูโต สํวราสํวโร เอตฺถ กถิโตติ
สํวราสํวรกถา. สํวราสํวโรติ ขุทฺทโก เจว มหนฺโต จ สํวโร กมฺมากมฺมํ
วิย ผลาผลํ วิย จ. ทุติยํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิปฏิปกฺขภูตา ทิฏฺฐิวินิเวฐนา เอตฺถ
กถิตาติ ทิฏฺฐิวินิเวฐนกถา. ตติยํ ราคาทิปฏิปกฺขภูโต นามรูปปริจฺเฉโท เอตฺถ
กถิโตติ นามรูปปริจฺเฉทกถาติ วุจฺจติ.
      ตีสุปิ จ เอเตสุ ติสฺโส สิกฺขา ตีณิ ปหานานิ จตุพฺพิโธ จ
คมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ. ตถา หิ วินยปิฏเก วิเสเสน อธิสีลสิกฺขา วุตฺตา,
สุตฺตนฺตปิฏเก อธิจิตฺตสิกฺขา, อภิธมฺมปิฏเก อธิปญฺญาสิกฺขา.
      วินยปิฏเก จ วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานํ วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺส.
สุตฺตนฺตปิฏเก ปริยุฏฐานปฺปหานํ ปริยุฏฺฐานปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺส. อภิธมฺมปิฏเก
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม......ปริจฺเฉทกถาติ จ.
อนุสยปฺปหานํ อนุสยปฏิปกฺขตฺตา ปญฺญาย. ปฐเม จ ตทงฺคปฺปหานํ กิเลสานํ, ๑-
อิตเรสุ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหานานิ. ปฐเม จ ทุจฺจริตสงฺกิเลสปฺปหานํ. อิตเรสุ
ตณฺหาทิฏฺฐิสงฺกิเลสปฺปหานํ. ๒-
       เอกเมกสฺมึญฺเจตฺถ จตุพฺพิโธปิ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ธมฺโมติ ตนฺติ. อตฺโถติ ตสฺสาเยวตฺโถ. เทสนาติ ตสฺสา มนสา
สุววตฺถาปิตาย ๓- ตนฺติยา เทสนา. ปฏิเวโธติ ตนฺติยา ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธ.
ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธา, ยสฺมา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท
มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาฬฺหา อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺฐา จ, ตสฺมา คมฺภีรา. เอวํ
เอกเมกสฺมึ เอตฺถ จตุพฺพิโธปิ คมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ. อปโร นโย:- ธมฺโมติ
เหตุ. วุตฺตํ เหตํ "เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ. ๔- อตฺโถติ เหตุผลํ.
วุตฺตํ เหตํ "เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติ. ๔- เทสนาติ ปญฺญตฺติ. ยถาธมฺมํ
ธมฺมาภิลาโปติ อธิปฺปาโย. อนุโลมปฏิโลมสงฺเขปวิตฺถาราทิวเสน วา กถนํ. ปฏิเวโธติ
อภิสมโย. โส จ โลกิยโลกุตฺตโร วิสยโต อสมฺโมหโต จ อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสุ
ธมฺมานุรูปํ อตฺเถสุ ปญฺญตฺติปถานุรูปํ ปญฺญตฺตีสุ อวโพโธ, เตสํ เตสํ วา ตตฺถ
ตตฺถ วุตุตธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สลกฺขณสงฺขาโต อวิปรีตสภาโว.
      อิทานิ ยสฺมา เอเตสุ ปิฏเกสุ ยํ ยํ ธมฺมชาตํ วา อตฺถชาตํ วา
ยา จายํ ยถา ยถา ญาเปตพฺโพ อตฺโถ โสตูนํ ญาณสฺส อภิมุโข โหติ, ตถา
ตถา ตทตฺถโชติกา เทสนา, โย เจตฺถ อวิปรีตาวโพธสงฺขาโต ปฏิเวโธ, เตสํ
เตสํ วา ธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สลกฺขณสงฺขาโต อวิปรีตสภาโว. สพฺพเมตํ
อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ทุปฺปญฺเญหิ สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท ทุกฺโขคาฬฺหํ
อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺฐํ จ, ตสฺมา คมฺภีรํ. เอวํปิ เอกเมกสฺมึ เอตฺถ จตุพฺพิโธปิ
คมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ. เอตฺตาวตา จ:-
              เทสนาสาสนกถา           เภทนฺเตสุ ยถารหํ
              สิกฺขาปฺปหานคมฺภีร-         ภาวญฺจ ปริทีปเยติ.
@เชิงอรรถ:  อยํ ปาโฐ ฉ.ม.อิ. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ.    สี. ตณฺหาทิฏฺฐิสํกิเลสานํ ปหาน.
@ ฉ.ม.อิ. ววตฺถาปิตาย.                 อภิ.วิ. ๓๕/๗๒๐
      อยํ คาถา วุตฺตตฺถาว โหติ.
             ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ      วิปตฺติญฺจาปิ ยํ ยหึ
             ปาปุณาติ ยถา ภิกฺขุ      ตํปิ สพฺพํ วิภาวเยติ.
      เอตฺถ ปน ตีสุ ปิฏเกสุ ติวิโธ ปริยตฺติเภโท ทฏฺฐพฺโพ. ติสฺโส หิ
ปริยตฺติโย  อลคทฺทูปมา นิสฺสรณตฺถา  ภณฺฑาคาริกปริยตฺตีติ.
      ตตฺถ ยา ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา, อยํ อลคทฺทูปมา. ยํ
สนฺธาย วุตฺตํ "เสยฺยถาปิ ภิกฺเว ปุริโส อลคทฺทตฺถิโก อลคทฺทคเวสี อลคทฺทปริเยสนํ
จรมาโน, โส ปสฺเสยฺย มหนฺตํ อลคทฺทํ ตเมนํ โภเค วา นงฺคุฏฺเฐ
วา คเณฺหยฺย, ตสฺส โส อลคทฺโท ปฏิปริวตฺติตฺวา ๑- หตฺเถ วา พาหายํ วา
อญฺญตรสฺมึ วา องฺคปจฺจงฺเค ฑํเสยฺย,  โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย
มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทุคฺคหิตตฺตา ภิกฺขเว อลคทฺทสฺส. เอวเมว
โข ภิกฺขเว อิเธกจฺเจ โมฆปุริสา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, เต
ตํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา เตสํ ธมฺมานํ ปญฺญาย อตฺถํ น อุปปริกฺขนฺติ, เตสํ เต
ธมฺมา ปญฺญาย อตฺถํ อนุปปริกฺขตํ น นิชฺฌานํ ขมนฺติ, เต อุปารมฺภานิสํสา
เจว ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ อิติวาทปฺปโมกขานิสํสา จ, ยสฺส จตฺถาย ธมฺมํ
ปริยาปุณนฺติ, ตญฺจสฺส อตฺถํ นานุโภนฺติ, เตสํ เต ธมฺมา ทุคฺคหิตา ทีฆรตฺตํ.
อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทุคฺคหิตตฺตา ภิกฺขเว ธมฺมานนฺ"ติ ๒-
      ยา ปน สุคหิตา สีลกฺขนฺธาทิปาริปูรึเยว อากงฺขมาเนน ปริยาปุฏา,
น อุปารมฺภาทิเหตุ, อยํ นิสฺสรณตฺถา. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "เตสํ เต ธมฺมา
สุคหิตา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ?  สุคหิตตฺตา ภิกฺขเว
ธมฺมานนฺ"ติ. ๓-
      ยํ ปน ปริญฺญาตกฺขนฺโธ ปหีนกิเลโส ภาวิตมคฺโค ปฏิวิทฺธากุปฺโป
สจฺฉิกตนิโรโธ ขีณาสโว เกวลํ ปเวณีปาลนตฺถาย วํสานุรกฺขนตฺถาย ปริยาปุณาติ,
อยํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺตีติ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปฏินิวตฺติตฺวา.             ม.มู. ๑๒/๒๓๘  อลคทฺทูปมสุตฺต.
@ ม.มู. ๑๒/๒๓๙ อลคทฺทูปมสุตฺต.
       วินเย ปน สุปฏิปนฺโน ภิกฺขุ สีลสมฺปทํ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา
ปาปุณาติ, ตาสํเยว จ ตตฺถ ปเภทวจนโต. สุตฺเต สุปฏิปนฺโน สมาธิสมฺปทํ นิสฺสาย
ฉ อภิญฺญา ปาปุณาติ ตาสํเยว จ ตตฺถ ปเภทวจนโต. อภิธมฺเม สุปฏิปนฺโน
ปญฺญาสมฺปทํ นิสฺสาย จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา  ปาปุณาติ ตาสํเยว จ ตตฺเถว ปเภทวจนโต.
เอวเมเตสุ สุปฏิปนฺโน   ยถากฺกเมน อิมํ วิชฺชาตฺตยฉฬภิญฺญาจตุปฏิสมฺภิทาทิเภทํ
สมฺปตฺตึ  ปาปุณาติ.
      วินเย ปน ทุปฺปฏิปนฺโน  อนุญฺญาตสุขสมฺผสฺสอตฺถรณปาปุรณาทิสมฺผสฺสสามญฺญโต
ปฏิกฺขิตฺเตสุ อุปาทินฺนผสฺสาทีสุ  อนวชฺชสญฺญี โหติ. วุตฺตมฺปิ เหตํ
"ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา เยเม อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา
ภควตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา ๑- "ติ. ตโต ทุสฺสีลภาวํา ปาปุณาติ.
สุตฺเต ทุปฺปฏิปนฺโน  "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา"ติ ๒- อาทีสุ
อธิปฺปายํ อชานนฺโต ทุคฺคหิตํ คณฺหาติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ  "อตฺตนา ทุคฺคหิเตน
อเมฺห  เจว อพฺภาจิกฺขติ   อตฺตานญฺจ ขณติ พหุญฺจ อปุญฺญํ ปสวตี"ติ. ๓- ตโต
มิจฺฉาทิฏฺฐิตํ ปาปุณาติ. อภิธมฺเม ทุปฺปฏิปนฺโน ธมฺมจินฺตํ อติธาวนฺโต
อจินฺเตยฺยานิปิ จินฺเตติ, ตโต จิตฺตวิกฺเขปํ ปาปุณาติ. วุตฺตํ เหตํ "จตฺตาริมานิ
ภิกฺขเว อจินฺเตยฺยานิ น จินฺเตตพฺพานิ, ยานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส
ภาคี อสฺสา"ติ. ๔- เอวเมเตสุ ทุปฺปฏิปนฺโน ยถากฺกเมน อิมํ ทุสฺสีลภาว-
มิจฺฉาทิฏฺฐิตาจิตฺตกฺเขปเภทํ วิปตฺตึ ปาปุณาตีติ.
      เอตฺตาวตา
              ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ      วิปตฺติญฺจาปิ ยํ ยหึ
              ปาปุณาติ ยถา ภิกฺขุ      ตํปิ สพฺพํ วิภาวเยติ.
      อยํปิ  คาถา วุตฺตตฺถา โหติ.
      เอวํ นานปฺปการโต ปิฏกานิ     ญตฺวา เตสํ วเสเนตํ พุทฺธวจนํ
ติวิธนฺติ ญาตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  วินย. ๖/๖๕, ม.มู. ๑๒/๖๖ อลคทฺทูปมสุตฺต.    องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๔๓ ฯเปฯ
@ วินย. ๖/๖๕, สุตฺตนฺต. ม.มู. ๑๒/๔๙๙ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต.
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๗๗ อจินฺเตยฺยสุตฺต.
      กถํ นิกายวเสน ปญฺจวิธํ? สพฺพเมว เจตํ ทีฆนิกาโย  มชฺฌิมนิกาโย
สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจปฺปเภทํ โหติ. ตตฺถ กตโม
ทีฆนิกาโย? ติวคฺคสงฺคหานิ พฺรหฺมชาลาทีนิ จตุตฺตึส สุตฺตานิ.
             จตุตฺตึเสว สุตฺตนฺตา       ติวคฺโค ยสฺส   สงฺคโห,
             เอส ทีฆนิกาโยติ         ปฐโม อนุโลมิโกติ.
      กสมา ปเนส ทีฆนิกาโยติ  วุจฺจติ? ทีฆปฺปมาณานํ สุตฺตานํ สมูหโต
นิวาสโต  จ. สมูหนิวาสา หิ นิกาโยติ ๑- วุจฺจนฺติ.  "นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ
เอกนิกายํปิ  สมนุปสฺสามิ เอวํ จิตฺตํ ยถยิทํ ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา, ๒-
โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโย"ติ เอวมาทีนิ เจตฺถ สาธกานิ สาสนโต โลกโต จ.
เอวํ เสสานํปิ นิกายภาเว วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      กตโม มชฺฌิมนิกาโย?  มชฺฌิมปฺปมาณานิ ปญฺจทสวคฺคสงฺคหานิ
มูลปริยายสุตฺตาทีนิ ทิยฑฺฒสตํ เทฺว จ สุตฺตานิ.
              ทิยฑฺฒสตสุตฺตนฺตา         เทฺว จ สุตฺตานิ ยตฺถ โส
              นิกาโย มชฺฌิโม ปญฺจ       ทสวคฺคปริคฺคโหติ.
      กตโม สํยุตฺตนิกาโย? เทวตาสํยุตฺตาทิวเสน กถิตานิ โอฆตรณาทีนิ
สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จ ทฺวาสฏฺฐิ สุตฺตานิ.
              สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ         สตฺต สุตฺตสตานิ จ
              ทฺวาสฏฺฐิ เจว สุตฺตนฺตา     เอโส สํยุตฺตสงฺคโหติ.
      กตโม องฺคุตฺตรนิกาโย? เอเกกองฺคาติเรกวเสน กถิตานิ จิตฺตปริยาทานาทีนิ
นว สุตฺตสหสฺสานิ ปญฺจ สุตฺตสตานิ สตฺตปญฺญาสญฺจ สุตฺตานิ.
              นว  สุตฺตสหสฺสานิ         ปญฺจ สุตฺตสตานิ จ
              สตฺตปญฺญาส สุตฺตานิ        สงฺขฺยา องฺคุตฺตเร อยนฺติ.
      กตโม ขุทฺทกนิกาโย? สกลํ วินยปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกํ ขุทฺทกปาฐาทโย
จ ปุพฺเพ  นิทสฺสิตา ๓- ปญฺจทสปฺปเภทา ๔- ฐเปตฺวา จตฺตาโร นิกาเย อวเสสํ
พุทฺธวจนํ.
@เชิงอรรถ:  สี. นิกายาติ.             สํ.ขนฺธ. ๑๗/๑๐๐ ทุติยคทฺทูลพทฺธสุตฺต
@ ฉ.ม. ทสฺสิตา              อิ. ปุพฺเพนิทสฺสิตปญฺจทสปฺปเภทา
              ฐเปตฺวา จตุโรเปเต   นิกาเย ทีฆอาทิเก
              ตทญฺญํ พุทฺธวจนํ       นิกาโย ขุทฺทโก มโตติ.
เอวํ นิกายวเสน ปญฺจวิธํ.
      กถํ องฺควเสน นววิธํ? สพฺพเมว หิทํ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ
คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภูตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวปฺปเภทํ โหติ.
      ตตฺถ อุภโตวิภงฺคนิทฺเทสขนฺธกปริวารา สุตฺตนิปาเต มงฺคลสุตฺต-
รตนสุตฺตนาลกสุตฺตตุวฏฺฏกสุตฺตานิ อญฺญํปิ จ สุตฺตนามกํ ตถาคตวจนํ สุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. สพฺพํปิ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยนฺติ เวทิตพฺพํ. วิเสเสน สํยุตฺตเก สกโลปิ
สคาถกวคฺโค. สกลํ อภิธมฺมปิฏกํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ, ยํ จ อญฺญํปิ อฏฺฐหิ
องฺเคหิ อสงฺคหิตํ พุทฺธวจนํ, ตํ เวยฺยากรณนฺติ เวทิตพฺพํ. ธมฺมปทํ เถรคาถา
เถรีคาถา สุตฺตนิปาเต โนสุตฺตนามิกา สุทฺธิกคาถา จ คาถาติ เวทิตพฺพา.
โสมนสฺสญาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺตา เทฺวอสีติ สุตฺตนฺตา  อุทานนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ
เหตํ ภควตาติ ๑- อาทินยปฺปวตฺตา ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา อิติวุตตกนฺติ เวทิตพฺพํ.
อปณฺณกชาตกาทีนิ อปณฺณกชาตกาทีนิ ปญฺญาสาธิกานิ ปญฺจ ชาตกสตานิ
ชาตกนฺติ เวทิตพฺพํ. จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อจฺฉริยา อพฺภูตธมฺมา อานนฺเทติ ๒-
อาทินยปฺปวตฺตา สพฺเพปิ อจฺฉริยพฺภูตธมฺมปฏิสํยุตฺตา สุตฺตนฺตา อพฺภูตธมฺมนฺติ
เวทิตพฺพํ. จูฬเวทลฺลมหาเวทลฺลสมฺมาทิฏฺฐิสกฺกปญฺหสงฺขารภาชนิยมหาปุณฺณมสุตฺตาทโย
๓- สพฺเพปิ เวทญฺจ ตุฏฺฐิญจ ลทฺธา ลทฺธา ปุจฺฉิตสุตฺตนฺตา เวทลฺลนฺติ
เวทิตพฺพํ ๔-.  เอวํ องฺควเสน นววิธํ.
      กถํ ธมฺมกฺขนฺธวเสน จตุราสีติสหสฺสวิธํ? สพฺพเมว เจตํ พุทฺธวจนํ
             ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ       เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต
             จตุราสีติ สหสฺสานิ         เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนติ. ๕-
      เอวํ ปริทีปิตธมฺมกฺขนฺธวเสน จตุราสีติสหสฺสปฺปเภทํ โหติ. ตตฺถ
เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ. ยํ อเนกานุสนฺธิกํ ตตฺถานุสนฺธิวเสน
@เชิงอรรถ:  ขุ.อิ. ๒๕/๑-๑๐ ฯลฯ อิติวุตฺตก          ที. มหา. ๑๐/๒๐๙  มหาปรินิพฺพานสุตฺต
@ สี.อิ..... สุตฺตนฺตาทโย     อิ. เวทิตพฺโพ     ขุ. เถร. ๒๖/๑๐๒๗ เถรคาถา
ธมฺมกฺขนฺธคณนา. คาถาพนฺเธสุ ปญฺหาปุจฺฉนํ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ. วิสฺสชฺชนํ
เอโก. อภิธมฺเม เอกเมกํ ติกทุกภาชนํ เอกเมกํ จ จิตฺตวารภาชนํ เอโก ธมฺมกฺ-
ขนฺโธ. วินเย อตฺถิ วตฺถุ, อตฺถิ มาติกา, อตฺถิ ปทภาชนียํ, อตฺถิ อนฺตราปตฺติ,
อตฺถิ อาปตฺติ, อตฺถิ อนาปตฺติ, อตฺถิ ติกจฺเฉโท. ตตฺเถกเมโก โกฏฺฐาโส
เอเกโก ธมฺมกฺขนฺโธติ เวทิตพฺโพ. เอวํ ธมฺมกฺขนฺธวเสน จตุราสีติสหสฺสวิธํ.
      เอวเมตํ อเภทโต รสวเสน เอกวิธํ, เภทโต ธมฺมวินยาทิวเสน
ทุวิธาทิเภทํ พุทฺธวจนํ สงฺคายนฺเตน มหากสฺสปปฺปมุเขน วสีคเณน อยํ ธมฺโม,
อยํ วินโย, อิทํ ปฐมพุทฺธวจนํ, อิทํ  มชฺฌิมพุทฺธจนํ, อิทํ ปจฺฉิมพุทฺธวจนํ, อิทํ
วินยปิฏกํ, อิทํ สุตฺตนฺตปิฏกํ, อิทํ อภิธมฺมปิฏกํ, อยํ ทีฆนิกาโย ฯเปฯ อยํ
ขุทฺทกนิกาโย, อิมานิ สุตฺตาทีนิ นวงฺคานิ, อิมานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ
อิมํ ปเภทํ ววตฺถเปตฺวาว สงฺคีตํ. น เกวลญฺจ อิมเมว อญฺญํปิ
อุทานสงฺคหวคฺคสงฺคหเปยฺยาลสงฺคหเอกกนิปาตทุกนิปาตาทินิปาต-
สงฺคหสํยุตฺตสงฺคหปณฺณาสสงฺคหาทิมเนกวิธํ ตีสุ ปิฏเกสุ สนฺทิสฺสมานํ สงฺคหปฺปเภทํ
ววตฺถเปตฺวา เอวํ ๑- สตฺตหิ มาเสหิ สงฺคีตํ.
      สงฺคีติปริโยสาเน จสฺส อิทํ มหากสฺสปตฺเถเรน ทสพลสฺส สาสนํ
ปญฺจวสฺสสหสฺสปริมาณกาลํ   ปวตฺตนสมตฺถํ กตนฺติ สญฺชาตปฺปโมทา  สาธุการํ วิย
ททมานา อยํ มหาปฐวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อเนกปฺปการํ กมฺปิ สงฺกมฺปิ
สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ. อเนกานิ จ อจฺฉริยานิ ปาตุรเหสุนฺติ. อยํ ปฐมมหาสงฺคีติ
นาม, ยา โลเก
               สเตหิ ปญฺจหิ กตา     เตน ปญฺจสตาติ จ
               เถเรเหว กตตฺตา จ   เถริกาติ ปวุจฺจตีติ.
                       ------------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม, เอว
                          ๑. พรฺหฺมชาลสุตฺต
                         ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา
      อิมิสฺสา ปฐมมหาสงฺคีติยา วตฺตมานาย วินยสงฺคหาวสาเน สุตฺตนฺตปิฏเก
อาทินิกายสฺส อาทิสุตฺตํ พฺรหฺมชาลํ ปุจฺฉนฺเตน  อายสฺมตา มหากสฺสเปน "พฺรหฺมชาลํ
อาวุโส อานนฺท กตฺถ ภาสิตนฺ"ติ เอวมาทิวุตฺตวจนปริโยสาเน ยตฺถ จ ภาสิตํ,
ยญฺจ อารพฺภ ภาสิตํ, ตํ สพฺพํ ปกาเสนฺโต อายสฺมา อานนฺโท  "เอวมฺเม
สุตนฺ"ติ อาทิมาห. เตน วุตฺตํ "พฺรหฺมชาลสฺสาปิ `เอวมฺเม สุตนฺ'ติ อาทิกํ
อายสฺมตา อานนฺเทน ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ นิทานมาที"ติ.
      [๑] ตตฺถ เอวนฺติ นิปาตปทํ. เมติ อาทีนิ นามปทานิ. ปฏิปนฺโน
โหตีติ เอตฺถ ปฏีติ อุปสคฺคปทํ. โหตีติ อาขฺยาตปทํ. อิมินา ตาว นเยน
ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ.
      อตฺถโต ปน เอวํสทฺโท ตาว อุปมูปเทสสมฺปหํสนครหณ-
วจนสมฺปฏิคฺคหาการนิทสฺสนาวธารณาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ตถาเหส "เอวํ ชาเตน
มจฺเจน กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุนฺ"ติ ๑- เอวมาทีสุ อุปมายํ อาคโต. "เอวํ เต
อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพนฺ"ติ ๒- อาทีสุ อุปเทเส. "เอวเมตํ ภควา,
เอวเมตํ สุคตา"ติ ๓- อาทีสุ สมฺปหํสเน. "เอวเมวํ ๔- ปนายํ วสลี ยสฺมึ วา
ตสฺมึ วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณกสฺส วณฺณํ ภาสตี"ติ ๕- อาทีสุ ครหเณ. "เอวํ
ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺ"ติ ๖- อาทีสุ วจนสมฺปฏิคฺคเห. ๗- "เอวํ
พฺยาโข อหํ ภนฺเต ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี"ติ  ๘- อาทีสุ อากาเร.
"เอหิ ตฺวํ มาณวก เยน สมโณ อานนฺโท เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ
อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉ `สุโภ มาณโว
โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ  อปฺปาพาธํ  ฯเปฯ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตี'ติ, เอวญฺจ
วเทหิ `สาธุ กิร ภวํ
@เชิงอรรถ:  ขุ. ๒๕/๕๓ ธมฺมปท             องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๒๒ อูมิภยสุตฺต.
@ องฺ. ติก. ๒๐/๖๖ เกสปุตฺตสุตฺต    ม. เอวเมว   สํ. ส. ๑๕/๑๘๗ ธนญฺชานีสุตฺต.
@ ม.มู. ๑๒/๑ มูลปริยายสุตฺต       ก. วจนปฏิคฺคเห
@ ม.มู. ๑๒/๓๙๘ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต, วินย. ๒/๔๑๗ อริฏฺฐสิกฺขาปท
อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ, เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ
อุปาทายา"ติ ๑- อาทีสุ นิทสฺสเน. "ตํ กึ มญฺญถ กาลามา อิเม ธมฺมา กุสลา วา
อกุสลา วาติ?  อกุสลา ภนฺเต. สาวชฺชา วา อนวชฺชา วาติ? สาวชฺชา ภนฺเต.
วิญฺญุครหิตา วา วิญฺญุปสตฺถา วาติ? วิญฺญุครหิตา ภนฺเต. สมตฺตา สมาทินฺนา
อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺนฺติ โน วา, กถํ โว ๒-  เอตฺถ โหตีติ? สมตฺตา ภนฺเต
สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, เอวํ โน เอตฺถ โหตี"ติ ๓- อาทีสุ
อวธารเณ. สฺวายมิธ อาการนิทสฺสนาวธารเณสุ ทฏฺฐพฺโพ.
      ตตฺถ อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ นานานยนิปุณํ
อเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ ธมฺมตฺถเทสนา-
ปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส ภควโต วจนํ
สพฺพปฺปกาเรน  โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ,  สพฺพถาเมน ปน โสตุกามฺยตํ ๔-  ชเนตฺวาปิ
เอวมฺเม สุตํ, มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติ.
      นิทสฺสนตฺเถน  "นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกตนฺ"ติ อตฺตานํ
ปริโมเจนฺโต  เอวมฺเม สุตํ, มยาปิ เอวํ สุตนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลํ สุตฺตํ
นิทสฺเสติ.
      อวธารณตฺเถน "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานํ
ยทิทํ อานนฺโท, คติมนฺตานํ, สติมนฺตานํ, ธิติมนฺตานํ, อุปฏฺฐากานํ ยทิทํ
อานนฺโท"ติ ๕- เอวํ ภควตา "อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล
พฺยญฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล"ติ ๖- เอวํ ธมฺมเสนาปตินา จ
ปสตฺถภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกามฺยตํ ชเนติ "เอวมฺเม
สุตํ, ตญฺจโข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวเมว น อญฺญถา
ทฏฺฐพฺพนฺติ.
      เม สทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา หิสฺส "คาถาภิคีตํ เม
อโภชเนยฺยนฺ"ติ ๗- อาทีสุ มยาติ อตฺโถ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน
@เชิงอรรถ:  ที. สี. ๙/๔๔๕ สุภสุตฺต.    ก. สี. อิ. วา    องฺ. ติก. ๒๐/๖๖ เกสปุตฺตสุตฺต
@ ฉ.ม. อิ. โสตุกามตํ       องฺ. เอก. ๒๐/๒๑๙-๒๒๓ เอตทคฺควคฺค จตุตฺถวคฺค
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๙๗ ขิปฺปนิสนฺติสุตฺต    สํ.ส. ๑๕/๑๙๔ อคฺคิกสุตฺต,
@ขุ.สุ. ๒๕/๘๑ กสิภารทฺวาชสุตฺต
ธมฺมํ เทเสตู"ติ ๑- อาทีสุ มยฺหนฺติ อตฺโถ. "ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถา"ติ ๒-
อาทีสุ มมาติ อตฺโถ. อิธ ปน มยา สุตนฺติ จ มม สุตนฺติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติ.
      สุตนฺติ อยํ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค จ อนุปสคฺโค จ
คมนวิสฺสุตกิลินฺนอุปจิตานุโยคโสตวิญฺเญยฺยโสตทฺวารานุสาร-
วิญฺญาตาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ตถา หิสฺส "เสนาย ปสุโต"ติ อาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ.
"สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต"ติ ๓- อาทีสุ วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. "อวสฺสุตา
อวสฺสุตสฺสา"ติ ๔-  อาทีสุ กิลินฺนา กิลินฺนสฺสาติ อตฺโถ. "ตุเมฺหหิ ปุญฺญํ
ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติ ๕- อาทีสุ อุปจิตนฺติ อตฺโถ. "เย ฌานปสุตา ธีรา"ติ ๖- อาทีสุ
ฌานานุยุตฺตาติ อตฺโถ. "ทิฏฺฐํ สุตํ มุตนฺ"ติ ๗- อาทีสุ โสตวิญฺเญยฺยนฺติ อตฺโถ.
"สุตธโร สุตสนฺนิจฺจโย"ติ ๘- อาทีสุ โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธโรติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส
โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺติ วา อุปธารณนฺติ วาติ อตฺโถ. เมสทฺทสฺส หิ มยาติ
อตฺเถ สติ "เอวํ มยา สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺ"ติ ยุชฺชติ. มมาติ อตฺเถ
สติ "เอวํ มม สุตํ ๙- มม โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณนฺ"ติ ยุชฺชติ.
      เอวเมเตสุ ตีสุ ปเทสุ เอวนฺติ โสตวิญฺญาณาทิวิญฺญาณกิจฺจนิทสฺสนํ.
เมติ วุตฺตวิญฺญาณสมงฺคิปุคฺคลนิทสฺสนํ. สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต
อนูนานาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํ ๑๐- ตถา เอวนฺติ ตสฺสา โสตทฺวารานุสาเรน ปวตฺตาย
วิญฺญาณวีถิยา นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาวปฺปกาสนํ. เมติ อตฺตปฺปกาสนํ.
สุตนฺติ ธมฺมปฺปกาสนํ. อยํ เหตฺถ สงฺเขโป "นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺตาย
วิญฺญาณวีถิยา มยา น อญฺญํ กตํ, อิทํ ปน กตํ "อยํ ธมฺโม สุโต"ติ.
      ตถา เอวนฺติ นิทฺทิสิตพฺพธมฺมปฺปกาสนํ. เมติ ปุคฺคลปฺปกาสนํ. สุตนฺติ
ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิสฺสามิ, ตํ มยา เอวํ
สุตนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  สํ. สฬา. ๑๘/๑๑๒ (ส.) ปุณฺณสุตฺต     ม.มู. ๑๒/๒๙ ธมฺมทายาทสุตฺต
@ วินย. ๔/๕ มุจลินฺทกถา, ขุ. อุ, ๒๕/๑๑ มุจลินฺทสุตฺต
@ วินย. ๘/๑๔๙, ๒๒๘, ๒๔๑ ภิกฺขุนีวิภงฺค
@ ขุ.ขุ. ๒๕/๗ ติโรกุฑฺฑสุตฺต. ขุ เปต. ๒๖/๑๔  ติโรกุฑฺฑสุตฺต.
@ ขุ.ธ. ๒๕/๑๘๑ ธมฺมปท              ม. มู, ๑๒/๒๔๑ อลคทฺทูปมสุตฺต
@ ม.มู. ๑๒/๓๓๓, ๓๓๙ มหาโคสิงฺคสุตฺต. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๒ ทุติยอุรุเวลสุตฺต
@ ก.เม สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน  ๑๐ ฉ.ม. อนูนาธิการวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํ
      ตถา เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส  นานาการปฺปวตฺติยา นานตฺถ-
พฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส.  เอวนฺติ หิ อยมาการปญฺญตฺติ.
เมติ กตฺตุนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโส. เอตฺตาวตา นานาการปฺปวตฺเตน
จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน กตฺตุ วิสยคฺคหณสนฺนิฏฺฐานํ ๑- กตํ โหติ.
      อถวา เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส. เมติ
อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป "มยา สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินา
ปุคฺคเลน วิญฺญาณวเสน ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน สุตนฺ"ติ.
      ตตฺถ เอวนฺติ จ เมติ จ สจฺฉิกตฺถปรมตฺถวเสน ๒- อวิชฺชมานปญฺญตฺติ.
กิเญฺหตฺถ ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ยํ เอวนฺติ วา เมติ วา นิทฺเทสํ ลเภถ. สุตนฺติ
วิชฺชมานปญฺญตฺติ. ยํ หิ ตํ เอตฺถ โสเตน อุปลทฺธํ, ตํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานนฺติ.
ตถา เอวนฺติ จ เมติ จ ตํ ตํ อุปาทาย วตฺตพฺพโต อุปาทาปญฺญตฺติ. ๓- สุตนฺติ
ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต อุปนิธาปญฺญตฺติ. ๔- เอตฺถ จ เอวนฺติ วจเนน
อสมฺโมหํ ทีเปติ. น หิ สมฺมูโฬฺห นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ โหติ. สุตนฺติ
วจเนน สุตสฺส อสมฺโมสํ ทีเปติ. ยสฺส หิ สุตํ ปมฺมุฏฺฐํ ๕- โหติ, น โส กาลนฺตเรน
มยา สุตนฺติ ปฏิชานาติ. ๖- อิจฺจสฺส อสมฺโมเหน ปญฺญาสิทฺธิ, อสมฺโมเสน ปน
สติสิทฺธิ. ตตฺถ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา พฺยญฺชนาวธารณสมตฺถตา, สติปุพฺพงฺคมาย
ปญฺญาย อตฺถปฏิเวธสมตฺถตา. ตทุภยสมตฺถตาโยเคน อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส ธมฺม-
โกสสฺส อนุปาลนสมตฺถโต ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺตสิทฺธิ.
      อปโร นโย. เอวนฺติ วจเนน โยนิโสมนสิการํ ทีเปติ  อโยนิโสมนสิกโรโต
นานปฺปการปฏิเวธาภาวโต. สุตนฺติ วจเนน อวิกฺเขปํ ทีเปติ วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส
สวนาภาวโต. ตถา หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล สพฺพสมฺปตฺติยา  วุจฺจมาโนปิ "น
มยา สุตํ, ปุน ภณถา"ติ ภณติ. โยนิโสมนสิกาเรน เจตฺถ อตฺตสมฺมาปณิธึ
ปุพฺเพ  จ กตปุญฺญตํ สาเธติ สมฺมาอปฺปณิหิตตฺตสฺส ปุพฺเพอกตปุญฺญสฺส วา
ตทภาวโต.  อวิกฺเขปนสทฺธมฺมสฺสวนํ สปฺปุริสูปสฺสยญฺจ ๗- สาเธติ.  น หิ
วิกฺขิตฺตจิตฺโต โสตุํ สกฺโกติ,  น จ สปฺปุริเส อนุปสฺสยมานสฺส สวนํ อตฺถีติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.  วิสเย คหณสนฺนิฏฺฐานํ  ฉ.ม. สจฺจิกฏฺ ฐ....   สี. อุปาทายปญฺญตฺติ
@ อิ. อุปนิธายปญฺญตฺติ.    ฉ.ม. สมฺมุฏฺฐํ    ก. ปชานาติ, อิ. ปฏิวิชานาติ.
@ ฉ.ม. สปฺปุริสูปนิสฺสยญฺจ
      อปโร นโย. ยสฺมา "เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานาการปฺปวตฺติยา
นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส"ติ วุตฺตํ. โส จ เอวํ
ภทฺทโก อากาโร น สมฺมาอปฺปณิหิตตฺตโน ปุพฺเพอกตปุญฺญสฺส วา โหติ, ตสฺมา
เอวนฺติ อิมินา  ภทฺทเกนากาเรน ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติ. สุตนฺติ
สวนโยเคน ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ๑- ทีเปติ. น หิ อปฺปฏิรูปเทเส วสโต
สปฺปุริสูปสฺสยวิรหิตสฺส ๒- วา สวนํ อตฺถิ. อิจฺจสฺส  ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา
อาสยสุทฺธิ สิทฺธา โหติ, ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา ปโยคสุทฺธิ. ตาย จ อาสยสุทฺธิยา
อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิ, ปโยคสุทฺธิยา อาคมพฺยตฺติสิทธิ. อิติ ปโยคาสยสุทฺธสฺส
อาคมาธิคมสมฺปนฺนสฺส วจนํ อรุณุคฺคํ วิย สุริยสฺส อุทยโต โยนิโสมนสิกาโร วิย จ
กุสลกมฺมสฺส อรหติ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุนฺติ ฐาเน เถโร นิทานํ ๓-
ฐเปนฺโต "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อาทิมาห.
      อปโร นโย. เอวนฺติ อิมินา นานปฺปการปฏิเวธทีปเกน วจเนน
อตฺตโน อตฺถปฏิภาณปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสภาวํ ทีเปติ. สุตนฺติ อิมินา
โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกน วจเนน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสภาวํ. เอวนฺติ
จ อิทํ โยนิโสมนสิการปทีปกํ วจนํ ภาสมาโน "เอเต มยา ธมฺมา มนสานุเปกฺขิตา
ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา"ติ ทีเปติ. สุตนฺติ อิทํ สวนโยคทีปกํ วจนํ ภาสมาโน
"พหู  มยา ธมฺมา สุตา ธตา ๔- วจสา ปริจิตา"ติ ทีเปติ. ตทุภเยนาปิ
อตฺถพฺยญฺชนปาริปูรึ ทีเปนฺโต สวเน อาทรํ ชเนติ. อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณํ หิ ธมฺมํ
อาทเรน อสฺสุณนฺโต มหตา หิตา ปริพาหิโร โหตีติ ตสฺมา อาทรํ ชเนตฺวา
สกฺกจฺจํ อยํ ธมฺโม โสตพฺโพติ.
      "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อายสฺมา อานนฺโท
ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมํ อตฺตโน อทหนฺโต อสปฺปุริสภูมึ อติกฺกมติ, สาวกตฺตํ
ปฏิชานนฺโต สปฺปุริสภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสทฺธมฺมา จิตฺตํ วุฏฺฐาเปติ, สทฺธมฺเม
จิตฺตํ ปติฏฺฐาเปติ. "เกวลํ สุตเมเวตํ มยา, ตสฺเสว ปน ภควโต วจนนฺ"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ,       ฉ.ม. สปฺปุริสูปนิสฺสย...
@ ฉ.ม. ฐาเน นิทานํ              ฉ.ม. ธาตา
ทีเปนฺโต อตฺตานํ ปริโมเจติ, สตฺถารํ อปทิสติ, ชินวจนํ อปฺเปติ, ธมฺมเนตฺตึ
ปติฏฺฐาเปติ.
      อปิจ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมสวนํ ๑-
วิวรนฺโต "สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส
ทสพลธรสฺส อาสภณฺฐานฏฺฐายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ธมฺมิสฺสรสฺส
ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ, น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา
พยญฺชเน วา กงฺขา วา วิมติ วา กตฺตพฺพา"ติ สพฺเพสํ เทวมนุสฺสานํ อิมสฺมึ
ธมฺเม อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทตีติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
             "วินาสยติ อสฺสทฺธํ        สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน
             เอวมฺเม สุตมิจฺเจวํ       วทํ โคตมสาวโก"ติ.
      เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส. สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส. เอกํ
สมยนฺติ อนิยมิตปริทีปนํ. ตตฺถ สมยสทฺโท:-
             สมวาเย ขเณ กาเล       สมูเห  เหตุทิฏฺฐิสุ
             ปฏิลาเภ ปหาเน จ        ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ.
      ตถา หิสฺส "อปฺเปวนาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลํ จ สมยํ จ
อุปาทายา"ติ ๒- เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถ. "เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย  จ
พฺรหฺมจริยวาสายา"ติ ๓- อาทีสุ ขโณ. "อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย"ติ ๔- อาทีสุ กาโล.
"มหาสมโย ปวนสฺมึนฺ"ติ ๕- อาทีสุ สมูโห. "สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ
อโหสิ, ภควา โข สาวตฺถิยํ วิหรติ, ภควาปิ มํ ชานิสฺสติ `ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ
สตฺถุ สาสเน สิกฺขาย น ปริปูรการี'ติ ๖- อยํปิ โข เต  ภทฺทาลิ สมโย อปฺปฏิวิทฺโธ
อโหสี"ติ ๗- อาทีสุ เหตุ. "เตน โข ปน สมเยน อุคฺคหมาโน ปริพฺพาชโก
สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต ๘- สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม
ปฏิวสตี"ติ ๙- อาทีสุ ทิฏฺฐิ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปุริมวจนํ     ที.สี. ๙/๔๔๗ สุภสุตฺต.      องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๙ (ส.)
@อกฺขณสุตฺต.    วินย. ๒/๓๕๘ นหานสิกฺขาปท      ที, มหา. ๑๐/๓๓๒ มหาสมยสุตฺต,
@สํ. ส. ๑๕/๓๗ สมยสุตฺต.    ก. ปริปูรีการีติ     ม.ม. ๑๓/๑๓๔ ภทฺทาลิสุตฺต
@ สี. สมณมณฺฑิกาปุตฺโต      ม.ม. ๑๓/๒๖๐ สมณมุณฺฑิกสุตฺต
           "ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ,    โย จตฺโถ สมฺปรายิโก,
           อตฺถาภิสมยา ธีโร,           `ปณฺฑิโต'ติ ปวุจฺจตี"ติ  ๑-
อาทีสุ ปฏิลาโภ. "สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา"ติ ๒- อาทีสุ ปหานํ.
"ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ"ติ  ๓-
อาทีสุ ปฏิเวโธ. อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ. เตน สํวจฺฉรอุตุมาสฑฺฒมาสรตฺติทิว-
ปุพฺพณฺหมชฺฌนฺหิกสายณฺหปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมยามมุหุตฺตาทีสุ กาลปฺปเภทภูเตสุ สมเยสุ
เอกํ สมยนฺติ ทีเปติ.
      ตตฺถ กิญฺจาปิ เอเตสุ สํวจฺฉราทีสุ สมเยสุ ยํ ยํ สุตฺตํ ยสฺมึ ยสฺมึ
สํวจฺฉเร อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข รตฺติภาเค วา ทิวสภาเค วา วุตฺตํ, สพฺพนฺตํ
เถรสฺส สุวิทิตํ สุววตฺถาปิตํ ปญฺญาย. ยสฺมา ปน `เอวมฺเม สุตํ อสุกสํวจฺฉเร
อสุกอุตุมฺหิ อสุกมาเส อสุกปกฺเข อสุกรตฺติภาเค อสุกทิวสภาเค วา"ติ เอวํ วุตฺเต
น สกฺกา สุเขน ธาเรตุํ วา อุทฺทิสิตุํ วา อุทฺทิสาเปตุํ วา, พหุ จ วตฺตพฺพํ
โหติ, ตสฺมา เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา "เอกํ สมยนฺ"ติ อาห. เย วา
อิเม  คพฺโภกฺกนฺติสมโย ๔- ชาติสมโย สํเวคสมโย อภินิกฺขมนสมโย ทุกฺกรการิกสมโย
มารวิชยสมโย อภิสมฺโพธิสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย เทสนาสมโย ปรินิพฺพานสมโยติ
เอวมาทโย  ภควโต เทวมนุสฺเสสุ อติวิย ปกาสา ๕- อเนกกาลปฺปเภทาเอว
สมยา, เตสุ สมเยสุ เทสนาสมยสงฺขาตํ เอกํ สมยนฺติ ทีเปติ. โย จายํ
ญาณกรุณากิจฺจสมเยสุ กรุณากิจฺจสมโย, อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติสมเยสุ
ปรหิตปฏิปตฺติสมโย, สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสุ ธมฺมีกถาสมโย,
เทสนาปฏิปตฺติสมเยสุ เทสนาสมโย, เตสุปิ สมเยสุ อญฺญตรํ สนฺธาย "เอกํ
สมยนฺ"ติ อาห.
      กสฺมา ปเนตฺถ ยถา อภิธมฺเม "ยสฺมึ สมเย กามาวจรนฺ"ติ ๖- จ
อิโต อญฺเญสุ จ สุตฺตปเทสุ "ยสฺมึ สมเย ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหี"ติ ๗-
จ ภุมฺมวจนนิทฺเทโส กโต, วินเย จ "เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา"ติ ๘- กรณวจเนน,
ตถา อกตฺวา "เอกํ สมยนฺติ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติ? ตตฺถ ตถา, อิธ จ
@เชิงอรรถ:  สํ.ส. ๑๕/๑๒๘ ปฐมอปฺปมาทสุตฺต   ม.มู ๑๒/๒๘ สพฺพาสวสุตฺต, ม.มู. ๑๒/๒๒๑
@วิตกฺกสณฺฐานสุตฺต     ขุ.ป. ๓๑/๔๕,๔๖ (ส,)     ม. คพฺภโวกฺกนฺติสมโย
@ ม. ปกาสิตา      อภิ. ธ. ๑/๑ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ
@ อง. จตุกฺก. ๒๑/๒๐๐-เปมสุตฺต     วินย. ๑/๑ เวรญฺชกณฺฑ ฯเป.ฯ
อญฺญถา อตฺถสมฺภวโต. ตตฺถ หิ อภิธมฺเม,  อิโต อญฺเญสุ สุตฺตปเทสุ จ
อธิกรณตฺโถ, ภาเวน ภาวลกฺขณตฺโถ จ สมฺภวติ. อธิกรณํ หิ กาลตฺโถ, สมูหตฺโถ
จ สมโย, ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส จ
สมยสฺส ภาเวน เตสํ ภาโว ลกฺขียติ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ
ภุมฺมวจนนิทฺเทโส ๑- กโต.
      วินเย จ เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติ. โย หิ โส สิกฺขาปทปญฺญตฺติสมโย
สารีปุตฺตาทีหิปิ ทุวิญฺเญยฺโย ๒-, เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตน จ
สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเวกฺขมาโน ๓- ภควา ตตฺถ
ตตฺถ วิหาสิ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ กรณวจนนิทฺเทโส กโต.
      อิธ ปน อญฺญสฺมึ จ  เอวํชาติเก อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติ. ยํ หิ
สมยํ ภควา อิมํ, อญฺญํ วา สุตฺตนฺตํ เทเสสิ, อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ กรุณาวิหาเรน
วิหาสิ ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
             "ตํ ตํ อตฺถมเวกฺขิตฺวา ๔-      ภุมฺเมน กรเณน จ
             อญฺญตฺถ ๕- สมโย วุตฺโต       อุปโยเคน โส อิธา"ติ.
      โปราณา ปน วณฺณยนฺติ "ตสฺมึ สมเยติ วา, `เตน สมเยนาติ วา,
เอกํ ๖- สมยนฺ'ติ วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส,  สพฺพตฺถ ภุมฺมเมวตฺโถ"ติ. ตสฺมา
"เอกํ สมยนฺ"ติ วุตฺเตปิ  "เอกสฺมึ สมเย"ติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      ภควาติ ครุ. ครุํ หิ โลเก ภควาติ วทนฺติ. อยํ จ สพฺพคุณวิสิฏฺฐตาย
สพฺพสตฺตานํ  ครุ, ตสฺมา ภควาติ เวทิตพฺโพ.  โปราเณหิปิ วุตฺตํ:-
             "ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ          ภควาติ วจนมุตฺตมํ.
             ครุคารวยุตฺโต โส            ภควา เตน วุจฺจตี"ติ.
      อปิจ:-
             "ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต       ภเคหิ จ วิภตฺตวา
             ภตฺตวา วนฺตคมโน            ภเวสุ ภควา ตโต"ติ.
@เชิงอรรถ:  อิ. ภุมฺมวจเนน นิทฺเทโส    ฉ.ม. ทุพฺพิญฺเญยฺโย    ฉ.ม. อเปกฺขมาโน
@ ฉ.ม. อตฺถมเปกฺขิตฺวา      ฉ.ม.อิ. อญฺญตฺร      ก. สี.ม.ตํ
      อิมิสฺสา คาถาย วเสนสฺส ปทสฺส วิตฺถารโต อตฺโถ ๑- เวทิตพฺโพ.
โส จ วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺโตเยว.
      เอตฺตาวตา เจตฺถ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ วจเนน ยถาสุตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต
ภควโต ธมฺมกายํ ๒- ปจฺจกฺขํ กโรติ. เตน "นยิทํ อติกฺกนฺตสตฺถุกํ ปาวจนํ, อยํ
โว สตฺถา"ติ สตฺถุ อทสฺสเนน อุกฺกณฺฐิตํ ชนํ สมสฺสาเสติ. "เอกํ สมยํ ภควา"ติ
วจเนน ตสฺมึ สมเย ภควโต อวิชฺชมานภาวํ ทสฺเสนฺโต รูปกายปรินิพฺพานํ
สาเธติ. เตน "เอวํวิธสฺส นาม อริยธมฺมสฺส เทเสตา ๓- ทสพลธโร
วชิรสงฺฆาตสมานกาโย โสปิ ภควา ปรินิพฺพุโต,  เกนญฺเญน ชีวิเต อาสา ชเนตพฺพา"ติ
ชีวิตมทมตฺตํ ชนํ สํเวเชติ, สทฺธมฺเม จสฺส อุสฺสาหํ ชเนติ.
      "เอวนฺ"ติ จ ภณนฺโต เทสนาสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ.  "เม สุตนฺ"ติ
สาวกสมฺปตฺตึ. "เอกํ สมยนฺ"ติ กาลสมฺปตฺตึ. "ภควา"ติ เทสกสมฺปตฺตึ.
      อนฺตรา จ ราคหํ อนฺตรา จ นาลนฺทนฺติ อนฺตราสทฺโท การณ-
ขณจิตฺตเวมชฺฌวิวราทีสุ วตฺตติ. ๔- "ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย อญฺญตฺร ตถาคตา"ติ ๕-
จ, "ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ มญฺจ ตญฺจ กิมนฺตรนฺ"ติ ๖-  อาทีสุ หิ การเณ
อนฺตราสทฺโท. "อทฺทส มํ ภนฺเต อญฺญตฺรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ
โธวนฺตี"ติ ๗- อาทีสุ ขเณ. "ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา"ติ ๘- อาทีสุ จิตฺเต,
"อนฺตรา โวสานมาปาที"ติ ๙- อาทีสุ เวมชฺเฌ. "อปิจายํ  ๙- ตโปทา ทฺวินฺนํ
มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉตี"ติ ๑๐- อาทีสุ วิวเร. สฺวายมิธ วิวเร วตฺตติ,
ตสฺมา ราคหสฺส จ นาลนฺทาย จ วิวเรติ เอวเมตฺถตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, ๑๑-
อนฺตราสทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํ. อีทิเสสุ จ ฐาเนสุ อกฺขรจินฺตกา
"อนฺตรา คามญฺจ นทิญฺจ ยาตี"ติ เอวํ เอกเมว อนฺตราสทฺทํ ปยุชฺชนฺติ, โส
@เชิงอรรถ:  ม. วิตฺถารตฺโถ    อิ. ธมฺมสรีรํ    ฉ.ม.สี.อิ. เทสโก  ฉ.ม. ทิสฺสติ
@ องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๑๕ (ส.) มิคสาลาสุตฺต, องฺ. ทสก. ๒๔/๗๕ มิคสาลาสุตฺต
@ สํ ส. ๑๕/๒๒๘  กุลฆรณีสุตฺต        ม.ม. ๑๓/๑๔๙ ลฑุกิโกปมสุตฺต
@ วินย. ๗/๓๓๒ ฉสกฺยปพฺพชฺชากถา, ขุ. อุ. ๒๕/๒๐  ภทฺทิยสุตฺต
@๙-๙ องฺ. ทสก. ๒๔/๘๔  พฺยากรณสุตฺต   ๑๐ วินย. ๑/๒๓๑ จตุตฺถปาราชิก
@๑๑ ฉ.ม.อิ. เวทิตพฺโพ
ทุติยปเทปิ โยเชตพฺโพ โหติ, อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติ. อิธ ปน
โยเชตฺวา เอว ๑- วุตฺโตติ.
      อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหตีติ อทฺธานสงฺขาตํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน โหติ,
"ทีฆมคฺคนฺ"ติ อตฺโถ. อทฺธานคมนสมยสฺส หิ วิภงฺเค "อฑฺฒโยชนํ คมิสฺสามีติ ๒-
ภุญฺชิตพฺพนฺ"ติ ๓- อาทิวจนโต อฑฺฒโยชนํปิ อทฺธานมคฺโค โหติ. ราชคหโต ปน
นาลนฺทา โยชนเมว.
      มหตา ภิกฺขุสํเฆน สทฺธินฺติ มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ มหตา,
สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตา. โส หิ ภิกฺขุสํโฆ คุเณหิปิ มหา อโหสิ
อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคตตฺตา. สงฺขายปิ มหา ปญฺจสตสงฺขฺยตฺตา. สงฺขายปี มหา
ปญฺจสตสงฺขฺยตฺตา. ภิกฺขูนํ สํโฆ ภิกฺขุสํโฆ, เตน ภิกฺขุสํเฆน.
ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺฆาตสงฺขาเตน สมณคเณนาติ อตฺโถ. สฺทฺธินฺติ เอกโต.
      ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหีติ ปญฺจ มตฺตา เอเตสนฺติ ปญฺจมตฺตานิ.
มตฺตาติ ปมาณํ วุจฺจติ, ตสฺมา ยถา "โภชเน มตฺตญฺญู"ติ วุตฺเต "โภชเน
มตฺตํ ชานาติ ปมาณํ ชานาตี"ติ อตฺโถ โหติ, เอวมิธาปิ "เตสํ ภิกฺขุสตานํ
ปญฺจมตฺตา ปญฺจปมาณนฺ"ติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ภิกฺขูนํ สตานิ ภิกฺขุสตานิ,
เตหิ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ.
      สุปฺปิโยปิ โข ปริพฺพาชโกติ สุปฺปิโยติ ตสฺส นามํ. ปิกาโร
มคฺคปฏิปนฺนสภาคตาย ปุคฺคลสมฺปิณฺฑนตฺโถ. โขกาโร ปทสนฺธิกโร ๔-
พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาวเสน วุตฺโต. ปริพฺพาชโกติ สญฺชยสฺส อนฺเตวาสี ฉนฺนปริพฺพาชโก.
อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยทา ภควา ตํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน, ตทา สุปฺปิโยปิ ๕-
ปริพฺพาชโก มคฺคปฏิปนฺโน ๖- อโหสี"ติ, อตีตกาลตฺโถ หิ เอตฺถ โหติสทฺโท.
      สทฺธึ อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวนาติ เอตฺถ อนฺเต วสตีติ
อนฺเตวาสี, สมีปจาโร สนฺติกาวจโร สิสฺโสติ  อตฺโถ. พรหมทตฺโตติ ตสฺส นามํ.
มาณโวติ สตฺโตปิ โจโรปิ ตรุโณปิ วุจฺจติ:-
@เชิงอรรถ:  ก. เอวํ         ฉ.ม.อิ. คจฺฉิสฺสามีติ        วินย. ๒/๒๑๘ คณโภชนสิกฺขาปท
@ อิ. ปทสนฺธิ.      อิ. สุปฺปิโย                 ปฏิปนฺโน
             "โจทิตา เทวทูเตหิ        เย ปมชฺชนฺติ มาณวา
             เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ       หีนกายูปคา นรา"ติ. ๑-
      อาทีสุ หิ สตฺโต "มาณโว"ติ วุตฺโต. "มาณเวหิปิ สมาคจฺฉนฺติ
กตกมฺเมหิปิ อกตกมฺเมหิปิ"ติ อาทีสุ โจโร มาณโวติ ๒- วุตฺโต. ๒- "อมฺพฏฺโฐ
มาณโว, ๓- มณฺฑโพฺย ๔- มาณโว"ติ ๕- อาทีสุ ตรุโณ "มาณโว"ติ วุตฺโต. อิธาปิ
อยเมวตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "พฺรหฺมทตฺเตน นาม ตรุณนฺเตวาสินา สทฺธินฺ"ติ
      ตตฺราติ ตสฺมึ อทฺธานมคฺเค, เตสุ วา ทฺวีสุ ชเนสุ. สุทนฺติ
นิปาตมตฺตํ. อเนกปริยาเยนาติ ปริยายสทฺโท ตาว วารเทสนาการเณสุ วตฺตติ.
"กสฺส นุ โข อานนฺท อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุนฺ"ติ ๖- อาทีสุ หิ วาเร
ปริยายสทฺโท วตฺตติ. "มธุปิณฺฑิกปริยาโยเตฺวว นํ ธาเรหี"ติ ๗- อาทีสุ เทสนายํ.
"อิมินาปิ โข เต ราชญฺญ ปริยาเยน เอวํ โหตู"ติ ๘- อาทีสุ การเณ. สฺวายมิธาปิ
การเณ วตฺตติ, ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ "อเนกวิเธน การเณนา"ติ, "พหูหิ
การเณหี"ติ วุตฺติ โหติ.
      พุทฺธสฺส อวณฺณํ ภาสตีติ อวณฺณวิรหิตสฺส อปริมาณวณฺณสมนฺนาคตตฺสาปิ
พุทฺธสฺส ภควโต "ยํ โลเก ชาติวุฑฺเฒสุ กตฺตพฺพํ อภิวาทนาทิสามีจิกมฺมํ
`สามคฺคีรโส'ติ วุจฺจติ, ตํ สมณสฺส โคตมสฺส นตฺถิ, ตสฺมา อรสรูโป
สมโณ โคตโม, นิพฺโภโค, อกิริยวาโท, อุจฺเฉทวาโท, เชคุจฺฉี, เวนยิโก, ตปสฺสี,
อปคพฺโภ. นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยญาณทสฺสนวิเสโส,
ตกฺกปริยาหตํ สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสติ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภาณํ. สมโณ
โคตโม น สพฺพญฺญู, น โลกวิทู,  น อนุตฺตโร, น อคฺคปุคฺคโล"ติ เอวํ ตํ ตํ
อการณเมว การณนฺติ วตฺวา ตถา ตถา อวณฺณํ โทสํ นินฺทํ ภาสติ.
@เชิงอรรถ:  ม. อุปริ. ๑๔/๒๗๑ เทวทูตสุตฺต   ๒-๒ อยํ ปาโฐ ฉ.ม. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ
@ ที.สี. ๙/๒๕๙ อมฺพฏฺฐสุตฺต            ฉ.ม.อิ. องฺคโก
@ มิลินฺทปญฺห-/๖ คพฺภาวกฺกนฺติปญฺห        ม. อุปริ. ๑๔/๓๙๘ นนฺทโกวาทสุตฺต
@ ม.มู. ๑๒/๒๐๕ มธุปิณฺฑิกสุตฺต          ที. มหา. ๑๐/๔๑๓ ฯเป,ฯ ปายาสิสุตฺต
      ยถา จ พุทฺธสฺส, เอวํ ธมฺมสฺสาปิ ตํ ตํ อการณเมว การณโต
  วตฺวา "สมณสฺส โคตมสฺส ธมฺโม ทุรกฺขาโต ทุปฺปฏิเวทิโต อนิยฺยานิโก
  อนุปสมสํวตฺตนิโก"ติ ตถา ตถา อวณฺณํ ภาสติ.
      ยถา จ ธมฺมสฺส, เอวํ สํฆสฺสาปิ ยํ วา ตํ วา อการณเมว
  การณโต   วตฺวา "มิจฺฉาปฏิปนฺโน สมณสฺส โคตมสฺส สาวกสํโฆ, กุฏิลปฏิปนฺโน
  ปจฺจนีกปฏิปทํ อนนุโลมปฏิปทํ อธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน"ติ ตถา ตถา
  อวณฺณํ ภาสติ.
      อนฺเตวาสี ปนสฺส "อมฺหากํ อาจริโย อปรามสิตพฺพํ ปรามสติ,
อนกฺกมิตพฺพํ อกฺกมติ, สฺวายํ อคฺคึ คิลนฺโต วิย, หตฺเถน อสิธารํ ปรามสนฺโต
วิย, มุฏฺฐินา สิเนรุํ ปทาเลตุกาโม วิย,  กกจทนฺตปนฺติยํ กีฬมาโน วิย, ปภินฺนมทํ
จณฺฑหตฺถึ หตฺเถน คณฺหนฺโต วิย จ วณฺณารหสฺเสว รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ
ภาสมาโน อนยพฺยสนํ ปาปุณิสฺสติ. อาจริเย โข ปน คูถํ วา อคฺคึ วา กณฺฏกํ
วา กณฺหสปฺปํ วา อกฺกมนฺเต, สูลํ วา อภิรูหนฺเต, หลาหลํ วา วิสํ ขาทนฺเต,
ขาโรทกํ ๑-  วา ปกฺขลนฺเต, นรกปปาตํ วา ปปตนฺเต น อนฺเตวาสินา ตํ สพฺพํ
อนุกาตพฺพํ โหติ. กมฺมสฺสกา หิ สตฺตา อตฺตโน กมฺมานุรูปเมว คตึ คจฺฉนฺติ
เนว ปิตา ปุตฺตสฺส กมฺเมน คจฺฉติ, น ปุตฺโต ปิตุ กมฺเมน น มาตา ปุตฺตสฺส,
น ปุตฺโต มาตุยา, น ภาตา ภคินิยา, น ภคินี ภาตุ, น อาจริโย อนฺเตวาสิโน,
น อนฺเตวาสี อาจริยสฺส กมฺเมน คจฺฉติ. มยฺหญฺจ อาจริโย ติณฺณํ รตนานํ
อวณฺณํ ภาสติ, มหาสาวชฺโช โข ปน อริยูปวาโท"ติ เอวํ โยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา
อาจริยวาทํ มทฺทมาโน สมฺมา การณเมว การณโต อปทิสนฺโต อเนกปริยาเยน
ติณฺณํ รตนานํ วณฺณํ ภาสิตุมารทฺโธ ยถา ตํ ปณฺฑิตชาติโก กุลปุตฺโต. เตน วุตฺตํ
"สุปฺปิยสฺส ปน ปริพฺพาชกสฺส อนฺเตวาสี พฺรหฺมทตฺโต มาณโว อเนกปริยาเยน
พุทฺธสฺส วณฺณํ   ภาสติ, ธมฺมสฺส  วณฺณํ ภาสติ, สํฆสฺส วณฺณํ ภาสตี"ติ.
      ตตฺถ วณฺณนฺติ วณฺณสทฺโท สณฺฐานชาติรูปายตนการณปมาณคุณปสํสาทีสุ
ทิสฺสติ. ตตฺถ "มหนฺตํ สปฺปราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา"ติ ๒- อาทีสุ สณฺฐานํ
@เชิงอรรถ:  อิ.  นขเภทกํ               สํ. ส. ๑๕/๑๔๒ สปฺปสุตฺต
วุจฺจติ. "พฺราหฺมโณว เสฏฺโฐ วณฺโณ, หีโน อญฺโญ วณฺโณ"ติ ๑- อาทีสุ ชาติ.
"ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา"ติ ๒- อาทีสุ รูปายตนํ.
             "น หรามิ น ภญฺชามิ     อารา สิงฺฆามิ วาริชํ,
             อถ เกน นุ วณฺเณน      คนฺธตฺเถโนติ วุจฺจตี"ติ ๓-
อาทีสุ การณํ.   "ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา"ติ ๔- อาทีสุ ปมาณํ. "กทา สญฺญุฬฺหา ๕-
ปน เต คหปติ อิเม สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา"ติ ๖- อาทีสุ คุโณ. "วณฺณารหสฺส
วณฺณํ ภาสตี"ติ ๗- อาทีสุ ปสํสา. อิธ คุโณปิ ปสํสาปิ. อยํ กิร ตํ ตํ ภูตเมว
การณํ อปทิสนฺโต อเนกปริยาเยน รตนตฺตยสฺส คุณูปสญฺหิตํ ปสํสํ อภาสิ. ตตฺถ
"อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ อาทินา นเยน "เย ภิกฺขเว พุทฺเธ
ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา"ติ ๘- อาทินา "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺมาโน
อุปฺปชฺชติ ฯเปฯ อสโม อสมสโม"ติ ๙- อาทินา จ นเยน พุทฺธสฺส
วณฺโณ เวทิตพฺโพ. "สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม"ติ จ "อาลยสมุคฺฆาโต
วฏฺฏูปจฺเฉโท"ติ  ๑๐- จ "เย ภิกฺขเว อริเย อฏฺฐงฺคิเก มคฺเค ปสนฺนา, อคฺเค เต
ปสนฺนา"ติ ๑๑- จ เอวมาทีหิ นเยหิ  ธมฺมสฺส วณฺโณ เวทิตพฺโพ. "สุปฏิปนฺโน
ภควโต สาวกสํโฆ"ติ จ "เย ภิกฺขเว สํเฆ  ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา"ติ ๑๒-
จ เอวมาทีหิ ปน นเยหิ สํฆสฺส วณฺโณ เวทิตพฺโพ. ปโหนฺเตน ปน ธมฺมกถิเกน
ปญฺจนิกาเย นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ โอคาหิตฺวา พุทฺธาทีนํ
วณฺโณ ปกาเสตพฺโพ. อิมสฺมึ หิ ฐาเน พุทฺธาทีนํ คุเณ ปกาเสนฺโต อติตฺเถน
ปกฺขนฺโต ๑๓- ธมฺมกถิโกติ น สกฺกา วตฺตุํ. อีทิเสสุ หิ ฐาเนสุ ธมฺมกถิกสฺส
ถาโม เวทิตพฺโพ. พฺรหฺมทตฺโต ปน มาณโว อนุสฺสวาทิมตฺตสํวฑฺฒิเตน ๑๔- อตฺตโน
ถาเมน รตนตฺตยสฺส วณฺณํ ภาสติ.
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๔๐๒ อสฺสลายนสุตฺต   ที.สี. ๙/๓๓๑ กูฏทนฺตสุตฺต, ที. มหา ๑๐/๒๔๙
@มหาสุทสฺสนสุตฺต   สํ.ส. ๑๕/๒๓๔ ปทุมปุปฺผสุตฺต   วินย. ๒/๖๐๒ ปตฺตสิกฺขาปท
@ ฉ.ม. สญฺญุฬฺหา  ม.ม. ๑๓/๗๗ อุปาลิวาทสุตฺต  องฺ, จตุกฺก. ๒๑/๓ ปฐมขตสุตฺต
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔  อคฺคปฺปสาทสุตฺต, ขุ. อิ. ๒๕/๙๐ อคฺคปฺปสาทสุตฺต
@ องฺ. เอก. ๒๐/๑๗๔  เอกปุคฺคลวคฺค
@๑๐-๑๑-๑๒ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔ อคฺคปฺปสาทสุตฺต, ขุ.อิ. ๒๕/๙๐ อคฺคปฺปสาทสุตฺต
@๑๓ ฉ.ม.อิ ปกฺขนฺโท          ๑๔ ฉ.ม.... สมฺพนฺธิเตน
      อิติห เต อุโภ  อาจริยนฺเตวาสีติ เอวํ เต เทฺว อาจริยนฺเตวาสิกา.
อญฺญมญฺญสฺสาติ อญฺโญ อญฺญสฺส.
      อุชุวิปจฺจนีกวาทาติ อีสกํปิ อปริหริตฺวา อุชุเมว วิวิธปจฺจนีกวาทา,
อเนกวารํ วิรุทฺธวาทาเอว หุตฺวาติ อตฺโถ. อาจริเยน หิ รตนตฺตยสฺส อวณฺเณ
ภาสิเต อนฺเตวาสี วณฺณํ ภาสติ, ปุน อิตโร อวณฺณํ, อิตโร วณฺณนฺติ เอวํ
อาจริโย  สาลผลเก วิสรุกฺขอาณึ อาโกฏยมาโน วิย ปุนปฺปุนํ รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ
ภาสติ.  อนฺเตวาสี ๑- ปน สุวณฺณรชตมณิมยาย อาณิยา ตํ อาณึ ปฏิพาหยมาโน
วิย ปุนปฺปุนํ รตนตฺตยสฺส วณฺณํ ภาสติ. เตน วุตฺตํ "อุชุวิปจฺจนีกวาทา"ติ.
      ภควนฺตํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธา โหนฺติ ภิกฺขุสํฆญฺจาติ
ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสํฆญฺจ ปจฺฉโต ทสฺสนํ อวิชหนฺตา อิริยาปถานุพนฺธเนน อนุพนฺธา ๒-
โหนฺติ, สีสานุโลกิโน หุตฺวา อนุคฺคตา โหนฺตีติ อตฺโถ.
      กสฺมา ปน ภควา ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน, กสฺมา จ สุปฺปิโย
อนุพนฺโธ, กสฺมา จ โส รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ ภาสตีติ? ภควา ตาว ตสฺมึ
กาเล ราชคหปริวตฺตเกสุ อฏฺฐารสสุ มหาวิหาเรสุ อญฺญตรสฺมึ วสิตฺวา ปาโตว
สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขาจารเวลายํ ภิกฺขุสํฆปริวุโต ราชคเห ปิณฺฑาย จรติ.
โส ตํ ทิวสํ ภิกฺขุสํฆสฺส สุลภปิณฺฑปาตํ กตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต
ภิกฺขุสํฆํ ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา "นาฬนฺทํ คมิสฺสามี"ติ ราชคหโต นิกฺขมิตฺวา ตํ
อทฺธานํ ปฏิปนฺโน. สุปฺปิโยปิ ตสฺมึ กาเล ราชคหปริวตฺตเก อญฺญตรสฺมึ
ปริพฺพาชการาเม วสิตฺวา ปริพฺพาชกปริวุโต ราชคเห ภิกฺขาย ๓- จรติ. โสปิ
ตํทิวสํ ปริพฺพาชกปริสาย สุลภภิกฺขํ, ๔- กตฺวา ภุตฺตปาตราโส ปริพฺพาชเก
ปริพฺพาขชกปริกฺขารํ คาหาเปตฺวา "นาฬนฺทํ คมิสฺสามิจฺ "เจว ภควโต ตํ มคฺคํ
ปฏิปนฺนภาวํ อชานนฺโตว อนุพนฺโธ. สเจ ปน ชาเนยฺย, นานุพนฺเธยฺย. โส
อชานิตฺวาว คจฺฉนฺโต คีวํ อุกฺขิปิตฺวา โอโลกยมาโน ภควนฺตํ อทฺทส พุทฺธสิริยา
โสภมานํ รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺตมิว ชงฺคมกนกคิริสิขรํ.
@เชิงอรรถ:  อิ. อนฺเตวาสิโก       สี. อนุพทฺธา
@ อิ. ปิณฺฑาย            อิ. สุลภปิณฺฑปาตํ.
      ตสฺมึ กิร สมเย ทสพลสฺส สรีรโต นิกฺขมิตฺวา ฉพฺพณฺณรํสิโย ๑- สมนฺตา
อสีติหตฺถปฺปมาเณ ปเทเส ๒- อาธาวนฺติ วิธาวนฺติ รตนาเวฬรตนทามรตนจุณฺณวิปฺปกิณณํ
วิย, ปสาริตรตนจิตฺตกญฺจนปฏมิว, รตฺตสุวณฺณรสนิสิญฺจมานมิว,
อุกฺกาสตนิปาตสมากุลมิว, นิรนฺตรวิปฺปกิณฺณกณิการปุปฺผมิว, วายุเวคุกฺขิตฺตจีน-
ปิฏฺฐจุณฺณมิว, อินฺทธนุวิชฺชุลตาตาราคณปฺปภาวิสรวิปฺผุริตวิจฺฉริตมิว จ ตํ
วนนฺตรํ โหติ.
      อสีตฺยานุพฺยญฺชนานุรญฺชิตญฺจ ปน ภควโต สรีรํ วิกสิตกมลุปฺปลมิว
สรํ, สพฺพปาลิผุลฺลมิว, ปาริจฺฉตฺตกํ, ตารามรีจิวิกสิตมิว คคนตลํ สิริยา
อวหสนฺตมิว, พฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิลาสินี จสฺส ทฺวตฺตึสวรลกฺขณมาลา
คนฺเถตฺวา ฐปิตทฺวตฺตึสจนฺทมาลาย ทฺวตฺตึสสุริยมาลาย ปฏิปาฏิยา
ฐปิตทฺวตฺตึสจกฺกวตฺติทฺวตฺตึสสกฺกเทวราชทฺวตฺตึสมหาพฺรหฺมานํ สิรึ สิริยา ๓-
อภิภวนฺตีอิว. ตญฺจ ปน ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา ภิกฺขู สพฺเพว อปฺปิจฺฉา
สนฺตุฏฺฐา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺฐา โจทกา ปาปครหิโน วตฺตาโร วจนกฺขมา
สีลสมฺปนฺนา สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนา. เตสํ มชฺเฌ
ภควา รตฺตกมฺพลปาการปริกฺขิตฺโต วิย กญฺจนถมฺโภ, รตฺตปทุมสณฺฑมชฺฌคตา
วิย สุวณฺณนาวา, ปวาฬเวทิกาปริกฺขิตฺโต วิย อคฺคิกฺขนฺโธ, ตาราคณปริวาริโต ๔-
วิย ปุณฺณจนฺโท มิคปกฺขีนํปิ  จกฺขูนิ ปีณยติ, ปเคว เทวมนุสฺสานํ.
ตสฺมึ โข ปน ๕- ทิวเส เยภุยฺเยน อสีติมหาเถรา เมฆวณฺณํ ปํสุกูลํ
เอกํสํ กริตฺวา กตฺตรทณฺฑํ อาทาย สุวมฺมวมฺมิตา วิย คนฺธหตฺถิโน วิคตโทสา
วนฺตโทสา ภินฺนกิเลสา วิชฏิตชฏา ฉินฺนพนฺธนา ภควนฺตํ ปริวารยึสุ. โส สยํ
วีตราโค วีตราเคหิ, สยํ วีตโทโส วีตโทเสหิ, สยํ วีตโมโห วีตโมเหหิ, สยํ
วีตตโญฺห วีตตเญฺหหิ, สยํ นิกฺกิเลโส นิกฺกิเลเสหิ, สยํ พุทฺโธ อนุพุทฺเธหิ
ปริวาริโต, ปตฺตปริวาริโต วิย เกสโร, ๖- เกสรปริวาริตา วิย กณฺณิกา,
อฏฺฐนาคสหสฺสปริวาริโต วิย ฉทฺทนฺโต นาคราชา, นวุติหํสสหสฺสปริวาริโต วิย
ธตรฏฺโฐ หํสราชา เสนางฺคปริวาริโต วิย จกฺกวตฺติราชา, เทวคณปริวาริโต ๗- วิย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม,อิ. ฉพฺพณฺณรสฺมิโย           อิ. เทเส
@ อิ.  สิริยา สิรึ                 อิ. ตาราคณปริวุโต
@ ฉ.ม.อิ. จ ปน                 ฉ.ม.อิ. ปตฺตปริวาริตํ วิย เกสรํ
@ อิ. มรุคณ....
สกฺโก เทวราชา, พฺรหฺมคณปริวาริโต วิย หาริตมหาพฺรหฺมา, ๑-
อปริมิตกาลสญฺจิตปุญฺญผลนิพฺพตฺตาย อจินฺเตยฺยาย อโนปมาย พุทฺธลีลาย ๒-
จนฺโท วิย คคนตลํ ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน โหติ.
      อเถวํ ภควนฺตํ อโนปมาย พุทฺธลีลาย คจฺฉนฺตํ ภิกฺขู จ โอกฺขิตฺตจกฺขู
สนฺตินฺทฺริเย สนฺตมานเส อุปรินเภ ฐิตํ ปุณฺณจนฺทํ วิย ภควนฺตํเยว นมสฺสมาเน
ทิสฺวาว ๓- ปริพฺพาชโก อตฺตโน ปริสํ อวโลเกสิ. สา โหติ กาชทณฺฑเก โอลมฺเพตฺวา
คหิโตลุคฺควิลุคฺคปิฏฺฐกติทณฺฑโมรปิญฺฉมตฺติกาปตฺตปสิพฺพกกุณฺฑิกาทิอเนก-
ปริกฺขารภารภริตา "อสุกสฺส หตฺถา โสภณา, อสุกสฺส ปาทา"ติ เอวมาทินิรตฺถกวจนา
มุขรา วิกิณฺณวาจา ๔- อทสฺสนียา อปาสาทิกา. ตสฺส ตํ ทิสฺวา วิปฺปฏิสาโร
อุทปาทิ.
      อิทานิ เตน ภควโต วณฺโณ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย. ยสฺมา ปเนส
ลาภสกฺการหานิยา เจว ปกฺขหานิยา จ นิจฺจํปิ ภควนฺตํ อุสูยติ. ๕- อญฺญติตฺถิยานํ
หิ ยาว พุทฺธา โลเก นุปฺปชฺชนฺติ, ตาวเทว ลาภสกฺกาโร นิพฺพตฺตติ, พุทฺธุปฺปาทโต
ปน ปฏฺฐาย ปริหีนลาภสกฺการา โหนฺติ, สุริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกา วิย นิสฺสิรีกตํ
อาปชฺชนฺติ. อุปติสฺสโกลิตานญฺจ สญฺชยสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตกาเลเยว ปริพฺพาชกา
มหาปริสา อเหสุํ, เตสุ ปน ปกฺกนฺเตสุ สาปิ เตสํ ปริสา ภินฺนา. อิติ อิเมหิ
ทฺวีหิ การเณหิ อยํ ปริพฺพาชโก, ยสฺมา นิจฺจํปิ ภควนฺตํ อุสูยติ, ตสฺมา ตํ
อุสูยวิสุคฺคารํ อุคฺคิรนฺโต รตนตฺตยสฺส อวณฺณเมว ภาสตีติ เวทิตพฺโพ.
      [๒] อถโข ภควา อมฺพลฏฺฐิกายํ ราชาคารเก เอกรตฺติวาสํ อุปคญฺฉิ
สทฺธึ ภิกฺขุสํเฆนาติ ภควา  ตาย พุทฺธลีลาย คจฺฉมาโน อนุปุพุเพน
อมฺพลฏฺฐิกาทฺวารํ ปาปุณิตฺวา สุริยํ โอโลเกตฺวา "อกาโลทานิ คนฺตุํ, อตฺถสมีปํ
คโต สุริโย"ติ อมฺพลฏฺฐิกายํ ราชาคารเก เอกรตฺติวาสํ อุปคญฺฉิ.
      ตตฺถ อมฺพลฏฺฐิกาติ รญฺโญ อุยฺยานํ. ตสฺส กิร ทฺวารสมีเป ตรุโณ
อมฺพรุกฺโข อตฺถิ, ตํ "อมฺพลฏฺฐิกา"ติ วทนฺติ. ตสฺส อวิทูเร ภวตฺตา อุยฺยานํปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ. หาริโต มหาพฺรหมา           อิ. พุทฺธลีฬฺหาย
@ สี.อิ. ทิสฺวา          อิ. วิปฺปกิณฺณวาจา         ก. อุสฺสุยฺยติ
"อมฺพลฏฐิกา"เตฺวว สงฺขฺยํ คตํ. ตํ ฉายูทกสมฺปนฺนํ ปาการปริกฺขิตฺตํ
สุปฺปโยชิตทฺวารํ ๑- มญฺชุสา วิย สุคุตฺตํ. ตตฺถ รญฺโญ กีฬนตฺถํ
ปฏิภาณจิตฺตวิจิตฺตํ อคารํ อกํสุ. ตํ "ราชาคารกนฺ"ติ วุจฺจติ.
      สุปฺปิโยปิ โขติ สุปฺปิโยปิ ตสฺมึ ฐาเน สุริยํ โอโลเกตฺวา "อกาโลทานิ
คนฺตุํ, พหู ขุทฺทกมหลฺลกา ปริพฺพาชกา, พหุปริสฺสโย จายํ มคฺโค โจเรหิปิ
วาฬยกฺเขหิปิ วาฬมิเคหิปิ. อยํ โข ปน สมโณ โคตโม อุยฺยานํ ปวิฏฺโฐ,
สมณสฺส จ โคตมสฺส วสนฏฺฐาเน เทวตา อารกฺขํ คณฺหนฺติ, หนฺทาหํปิ อิเธว ๒-
เอกรตฺติวาสํ อุปคนฺตฺวา เสฺวว คมิสฺสามี"ติ ตเทวุยฺยานํ ปาวิสิ. ตโต ภิกฺขุสํโฆ
ภควโต วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานํ สลฺลกฺเขสิ. ปริพฺพาชโกปิ
อุยฺยานสฺส เอกปสฺเส ปริพฺพาชกปริกฺขาเร โอตาเรตฺวา วาสํ อุปคญฺฉิ สทฺธึ
อตฺตโน ปริสาย. ปาลิยํ อารุฬฺหวเสเนว ปน "สทฺธึ  อตฺตโน ๓- อนฺเตวาสินา
พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวนา"ติ วุตฺตํ.
      เอวํ วาสํ อุปคโต ปน โส ปริพฺพาชโก รตฺติภาเค ทสพลํ
โอโลเกสิ. ตสฺมึ จ สมเย สมนฺตา วิปฺปกิณฺณตารา วิย ปทีปา ชลนฺติ, มชฺเฌ
ภควา นิสินฺโน โหติ, ภิกฺขุสํโฆ จ  ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา, ตตฺเถกภิกฺขุสฺสาปิ
หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ วา อุกฺกาสิตสทฺโท วา ขิปิตสทฺโท วา นตฺถิ. สา
หิ ปริสา อตฺตโน  จ สิกฺขิตสิกฺขตาย, สตฺถริ จ คารเวนาติ ทฺวีหิ การเณหิ
นิวาเต ปทีปสิขา วิย นิจฺจลา สนฺนิสินฺนาว อโหสิ. ปริพฺพาชโก ตํ วิภูตึ
ทิสฺวา อตฺตโน ปริสํ โอโลเกลิ. ตตฺถ เกจิ หตฺถํ ขิปนฺติ, เกจิ ปาทํ, เกจิ
วิปฺปปนฺติ, เกจิ นิลฺลาลิตชิวหา ปคฺฆริตเขฬา ทนฺเต ขาทนฺตา กากจฺฉมานา
ฆรุฆรุปสฺสาสิโน ๔- สยนฺติ. โส รตนตฺตยสฺส  วณฺเณ ๕- วตฺตพฺเพปิ อิสฺสาวเสน ปุน
อวณฺณเมว อารภิ. ๖- พุรหฺมทตฺโต ปน วุตฺตนเยเนว วณฺณํ. เตน วุตฺตํ "ตตฺรปิ สุทํ
สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก"ติ สพฺพํ วตฺตพฺพํ. ตตฺถ ตตฺรปีติ ตสฺมึปิ, อมฺพลฏฺฐิกายํ
อุยฺยาเนติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิ. สุโยชิตทฺวารํ    ฉ.ม. อิธ        อิ. อิทํ ปทํ โปตฺถเก น ทิสฺสติ
@ สี.อิ. ฆุรุฆุรุปสฺสาสิโน      ฉ.ม. คุณวณฺเณ    ก. วทติ
      [๓] สมฺพหุลานนฺติ พหุกานํ. ตตฺถ วินยปริยาเยน ตโย ชนา
"สมฺพหุลา"ติ วุจฺจนฺติ, ตโต ปรํ สํโฆ. สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ตโย ตโยว,
ตโต ปฏฺฐาย สมฺพหุลา. อิธ สุตฺตนฺตปริยาเยน  "สมฺพหุลา"ติ เวทิตพฺพา.
มณฺฑลมาเฬติ กตฺถจิ เทฺว กณฺณิกา คเหตฺวา หํสวฏฺฏกฉนฺเนน กตา กูฏาคารสาลาปิ
"มณฺฑลมาโฬ"ติ วุจฺจติ,  กตฺถจิ เอกํ กณฺณิกํ คเหตฺวา ถมฺภปนฺตึ ปริกฺขิปิตฺวา
กตา อุปฏฺฐานสาลาปิ "มณฺฑลมาโฬ"ติ วุจฺจติ, อิธ ปน นิสีทนสาลา
"มณฺฑลมาโฬ"ติ เวทิตพฺพา. สนฺนิสินฺนานนฺติ นิสชฺชนวเสน. สนฺนิปติตานนฺติ
สโมธานวเสน. อยํ สงฺขิยธมฺโมติ สงฺขิยา ๑- วุจฺจติ กถา, กถาธมฺโมติ อตฺโถ.
อุทปาทีติ อุปฺปนฺโน. กตโม ปน โสติ "อจฺฉริยํ อาวุโส"ติ เอวมาทิ. ตตฺถ
อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหณํ วิย นิจฺจํ น โหตีติ อจฺฉริยํ. อยํ ตาว สทฺทนโย. อยํ
ปน อฏฺฐกถานโย:- อจฺฉราโยคฺคนฺติ อจฺฉริยํ, อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถ.
อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อพฺภูตํ. อุภยมฺเปตํ วิมฺหยสฺเสว อธิวจนํ. ยาวญฺจิทนฺติ ยาว
จ อิทํ. เตน สุปฏิวิทิตตาย อปฺปเมยฺยตํ ทสฺเสติ.
      เตน ภควตา ชานตา ฯเปฯ สุปฏิวิทิตาติ เอตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ:-
โย โส  ภควา สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภญฺชิตฺวา ๒-  อนุตฺตรํ
สมฺมาสมฺโพธึ  อภิสมฺพุทฺโธ, เตน ภควตา เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยานุสยํ ชานตา,
หตฺถตเล ฐปิตํ อามลกํ วิย สพฺพํ เญยฺยธมฺมํ ปสฺสตา.
      อปิจ  ปุพฺเพนิวาสาทีหิ ชานตา, ทิพฺเพน จกฺขุนา ปสฺสตา. ตีหิ
วิชฺชาหิ วา ปน ฉหิ วา อภิญฺญาหิ ชานตา. สพฺพตฺถ อปฺปฏิหเตน สมนฺตจกฺขุนา
ปสฺสตา, สพฺพธมฺมชานนสมตฺถาย วา ปญฺญาย ชานตา, สพฺพสตฺตานํ จกฺขุวิสยาตีตานิ
ติโรกุฑฺฑาทิคตานิปิ รูปานิ อติวิสุทฺเธน มํสจกฺขุนา ปสฺสตา.
อตฺตหิตสาธิกาย วา สมาธิปทฏฺฐานาย ปฏิเวธปญฺญาย ชานตา, ปรหิตสาธิกาย
กรุณาปทฏฺฐานาย เทสนาปญฺญาย ปสฺสตา. อรีนํ หตตฺตา ปจฺจยาทีนญฺจ
อรหตฺตา อรหตา. สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ ๓- พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน.
อนฺตรายิกธมฺเม วา ชานตา. นิยฺยานิกธมฺเม ปสฺสตา. กิเลสารีนํ หตตฺตา
@เชิงอรรถ:  ก. สงฺขิยาติ        ก. ภินฺทิตฺวา        อิ. สจฺจานํ
ปจฺจยาทีนํ ๑- จ อรหตฺตา ๑- อรหตา. สมฺมา สามํ จ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา
สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ เอวํ จตุเวสารชฺชวเสน จตูหากาเรหิ โถมิเตน สตฺตานํ
นานาธิมุตฺติกตา นานชฺฌาสยตา สุปฏิวิทิตา ยาว จ สุฏฺฐุ ปฏิวิทิตา.
      อิทานิสฺส สุปฏิวิทิตภาวํ ทสฺเสตุํ "อยํ หี"ติ อาทิมาห. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
ยา จ อยํ ภควตา "ธาตุโส ภิกฺขเว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, หีนาธิมุตฺติกา
หีนาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, กลฺยาณาธิมุตฺติกา
กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ. อตีตมฺปิ โข ภิกฺขเว อทฺธานํ
ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทึสุ สมึสุ, หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเกหิ ฯเปฯ
กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทึสุ สมึสุ, อนาคตมฺปิ โข
ภิกฺขเว อทฺธานํ ฯเปฯ สํสนฺทิสฺสนฺติ, สเมสฺสนฺติ, เอตรหิปิ โข ภิกฺขเว
ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ ธาตุโสว สตฺตา สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, หีนาธิมุตฺติกา
หีนาธิมุตฺติเกหิ ฯเปฯ กลฺยาณาธิมุตฺติกา กลฺยาณาธิมุตฺติเกหิ สทฺธึ สํสนฺทนฺติ
สเมนฺตี"ติ ๒- เอวํ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตา, นานชฺฌาสยตา, นานาทิฏฺฐิกตา,
นานกฺขนฺติตา, นานารุจิตา นาฬิยา มินนฺเตน วิย, ตุลาย ตุลยนฺเตน วิย จ
นานาธมุตฺติกตญาเณน สพฺพญฺญุตญาเณน วิทิตา, สา ยาว สุปฏิวิทิตา. เทฺวปิ นาม
สตฺตา เอกชฺฌาสยา ทุลฺลภา โลกสฺมึ, เอกสฺมึ คนฺตุกาเม เอโก ฐาตุกาโม โหติ,
เอกสฺมึ ปิวิตุกาเม เอโก ภุญฺชิตุกาโม. อิเมสุ จาปิ ทฺวีสุ อาจริยนฺเตวาสีสุ อยํ
หิ สุปฺปิโย ปริพฺพาชโก ฯเปฯ ภควนฺตํ ปิฏฺฐิโต ปิฏฐิโต อนุพนฺธา โหนฺติ
ภิกฺขุสํฆญฺจาติ. ตตฺถ อิติหเมติ อิติห อิเม, เอวํ อิเมติ อตฺโถ. เสสํ
วุตฺตนยเมว.
      [๔] อถโข ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ อิมํ สงฺขิยธมฺมํ วิทิตฺวาติ เอตฺถ
วิทิตฺวาติ สพฺพญฺญุตญาเณน ชานิตฺวา. ภควา หิ กตฺถจิ มํสจกฺขุนา ทิสฺวา ชานาติ
"อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมานนฺ"ติ ๓-
อาทีสุ วิย. กตฺถจิ ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา ชานาติ "อทฺทสา โข ภควา ทิพฺเพน
จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตา เทวตาโย สหสฺสสฺเสว ปาฏลิคาเม
@เชิงอรรถ: ๑-๑ อยํ ปาโฐ ฉ. สี.อิ. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ   สํ.นิ. ๑๖/๙๘ หีนาธิมุตฺติกสุตฺต
@ สํ. สฬา. ๑๘/๒๒๓/๓๒๒ ปฐมทารุกฺขนฺโธปมสุตฺต.
วตฺถูนิ ปริคฺคณฺหนฺติโย"ติ ๑- อาทีสุ วิย. กตฺถจิ ปกติโสเตน สุตฺวา ชานาติ
"อสฺโสสิ โข ภควา อายสฺมโต อานนฺทสฺส สุภทฺเทน ปริพฺพาชเกน สทฺธึ อิมํ
กถาสลฺลาปนฺ"ติ ๒- อาทีสุ วิย. กตฺถจิ ทิพฺพโสเตน สุตฺวา ชานาติ "อสฺโสสิ โข
ภควา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย สนฺธานสฺส คหปติสฺส
นิโคฺรเธน ปริพฺพาชเกน สทฺธึ อิมํ กถาสลฺลาปนฺ"ติ ๓- อาทีสุ วิย. อิธ ปน
สพฺพญฺญุตญาเณน สุตฺวา ๔- อญฺญาสิ. กึ กโรนฺโต อญฺญาสิ? ปจฺฉิมยามกิจฺจํ.
กิจฺจญฺจ นาเมตํ สาตฺถกํ นิรตฺถกนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ นิรตฺถกํ กิจฺจํ ภควตา
โพธิปลฺลงฺเกเยว อรหตฺตมคฺเคน สมุคฺฆาฏํ กตํ, สาตฺถกํเยว ปน ภควโต กิจฺจํ โหติ,
ตํ ปญฺจวิธํ ปุเรภตฺตกิจฺจํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํ ปุริมยามกิจฺจํ มชฺฌิมยามกิจฺจํ
ปจฺฉิมยามกิจฺจนฺติ. ตตฺริทํ ปุเรภตฺตกิจฺจํ:-
       ภควา หิ ปาโตว วุฏฺฐาย อุปฏฺฐากานุคฺคหณตฺถํ สรีรผาสุกตฺถญฺจ
มุขโธวนาทิสรีรปริกมฺมํ กตฺวา ยาว  ภิกฺขาจารเวลา, ตาว วิวิตฺตาสเน
วีตินาเมตฺวา ภิกฺขาจารเวลายํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา
ปตฺตมาทาย กทาจิ เอกโก, ๕- กทาจิ ภิกฺขุสํฆปริวุโต คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย
ปวิสติ, กทาจิ ปกติยา, กทาจิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ วตฺตมาเนหิ. เสยฺยถีทํ? ๖-
ปิณฺฑาย ปวิสโต โลกนาถสฺส ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา มุทุคตวาตา ปฐวึ โสเธนฺติ,
พลาหกา อุทกผุสิตานิ มุญฺจนฺตา มคฺเค เรณุํ วูปสเมตฺวา อุปริ วิตานํ หุตฺวา
ติฏฺฐนฺติ, อปเร วาตา ปุปฺผานิ อุปสํหริตฺวา มคฺเค โอกิรนฺติ, อุนฺนตา
ภูมิปฺปเทสา โอนมนฺติ, ๗- โอนตา อุนฺนมนฺติ, ปาทนิกฺเขปสมเย สมาว ภูมิ โหติ,
สุขสมฺผสฺสานิ ปทุมปุปฺผานิ วา ปาเท สมฺปฏิจฺฉนฺติ. อินฺทขีลสฺส อนฺโต ฐปิตมตฺเต
ทกฺขิณปาเท สรีรโต ฉพฺพณฺณรํสิโย นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณรสปิญฺชรานิ วิย,
จิตฺรปฏปริกฺขิตฺตานิ วิย จ ปาสาทกูฏาคาราทีนิ อลงฺกโรนฺติโย อิโต จิโต จ
วิธาวนฺติ, ๘- หตฺถิอสฺสวิหงฺคาทโย สกสกฏฺฐาเนสุ ฐิตาเยว มธุเรนากาเรน ๙-
สทฺทํ กโรนฺติ, ตถา เภริวีณาทีนิ ตุริยานิ,
@เชิงอรรถ:  ที. มหา. ๑๐/๑๕๒ มหาปรินิพฺพานสุตฺต, ขุ.อุ. ๒๕/๗๖ ปาฏลิคามิยสุตฺต
@ ที. มหา. ๑๐/๒๑๓ มหาปรินิพฺพานสุตฺต      ที. ปาฏิ. ๑๑/๕๔ อุทุมฺพริกสุตฺต
@ ก, ทิสฺวา          อิ. เอโก           ฉ.ม. เสยฺยถิทํ
@ อิ. โอณมนฺติ        ฉ.ม. ธาวนฺติ       วิ. มธุเรน สเรน.
มนุสฺสานํ จ กายูปคานิ อาภรณานิ. เตน สญฺญาเณน มนุสฺสา ชานนฺติ "อชฺช
ภควา อิธ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ"ติ. เต สุนิวตฺถา สุปารุตา คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย ฆรา
นิกฺขมิตฺวา อนฺตรวีถึ ปฏิปชฺชิตฺวา ภควนฺตํ คนฺธปุปฺผาทีหิ สกฺกจฺจํ ปูเชตฺวา
วนฺทิตฺวา "อมฺหากํ ภนฺเต ทส ภิกฺขู, อมฺหากํ วีสติ. ปญฺญาสํ ฯเปฯ สตํ
เทถา"ติ ยาจิตฺวา ภควโตปิ ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา สกฺกจฺจํ
ปิณฺฑปาเตน ปฏิมาเนนฺติ. ภควา กตภตฺตกิจฺโจ เตสํ สตฺตานํ จิตฺตสนฺตานานิ ๑-
โอโลเกตฺวา ตถา ธมฺมํ เทเสติ, ยถา เกจิ สรณคมเนสุ ปติฏฺฐหนฺติ, เกจิ
ปญฺจสีเลสุ, เกจิ โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลานํ อญฺญตรสฺมึ, เกจิ ปพฺพชิตฺวา
อคฺคผเล  อรหตฺเตติ.   เอวํ มหาชนํ อนุคฺคเหตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ คจฺฉติ. ตตฺถ
คนฺตฺวา มณฺฑลมาเฬ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ ๒- ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสานํ
อาคมยมาโน. ตโต ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อุปฏฺฐาโก ภควโต นิเวเทติ,
อถ ภควา คนฺธกุฏึ ปวิสติ. อิทํ  ตาว ปุเรภตฺตกิจฺจํ.
      อถโข ภควา เอวํ กตปุเรภตฺตกิจฺโจ คนฺธกุฏิยา อุปฏฺฐาเน ๓- นิสีทิตฺวา
ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปาทปีเฐ ฐตฺวา ภิกฺขุสํฆํ โอวทติ "ภิกฺขเว อปฺปมาเทน
สมฺปาเทถ, ทุลฺลโภ พุทฺธุปฺปาโท โลกสฺมึ, ทุลฺลโภ มนุสฺสตฺตปฏิลาโภ,
ทุลฺลภา ขณสมฺปตฺติ, ทุลฺลภา ปพฺพชฺชา, ทุลฺลภํ สทฺธมฺมสฺสวนนฺ"ติ. ตตฺถ เกจิ
ภควนฺตํ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉนฺติ. ภควาปิ เตสํ จริยานุรูปํ กมฺมฏฺฐานํ เทติ. ตโต
สพฺเพปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน  อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ คจฺฉนฺติ.
เกจิ อรญฺญํ, เกจิ รุกฺขมูลํ, เกจิ ปพฺพตาทีนํ อญฺญตรํ, เกจิ จาตุมฺมหาราชิกภวนํ
ฯเปฯ เกจิ วสวตฺติภวนนฺติ. ตโต ภควา คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา สเจ อากงฺขติ,
ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน มุหุตฺตํ สีหเสยฺยํ กปฺเปติ. อถ สมสฺสาสิตกาโย
วุฏฺฐหิตฺวา ทุติยภาเค โลกํ โวโลเกติ. ตติยภาเค ยํ คามํ วา นิคมํ วา
อุปนิสฺสาย วิหรติ, ตตฺถ มหาชโน ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สุนิวตฺโถ
สุปารุโต คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย วิหาเร สนฺนิปตติ. ตโต ภควา สมฺปตฺตาย
ปริสาย อนุรูเปน ปาฏิหาริเยน คนฺตฺวา ธมฺมสภายํ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสชฺช
@เชิงอรรถ:  อิ. สนฺตานานิ.    ฉ.ม.,อิ. นิสีทติ.      สี. อุปฏฺฐาเกน ปญฺญตฺตาสเน.
ธมฺมํ เทเสติ กาลยุตฺตํ สมยยุตฺตํ, อถ กาลํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชติ, มนุสฺสา
ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกมนฺติ. อิทํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํ.
      โส เอวํ นิฏฺฐิตปจฺฉาภตฺตกิจฺโจ สเจ คตฺตานิ โอสิญฺจิตุกาโม โหติ,
พุทฺธาสนา วุฏฺฐาย นฺหานโกฏฺฐกํ ปวิสิตฺวา อุปฏฺฐาเกน ปฏิยาทิตอุทเกน คตฺตานิ
อุตุํ คณฺหาเปติ. อุปฏฺฐาโกปิ พุทฺธาสนํ อาเนตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญเปติ.
ภควา สุรตฺตํ ทุปฺปฏํ ๑-  นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ
กตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา นิสีทติ. เอกโกว ๒- มุหุตฺตํ ปฏิสลฺลีโน, อถ ภิกฺขู ตโต
ตโต อาคมฺม ภควโต อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺติ. ตตฺเถกจฺเจ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ
กมฺมฏฺฐานํ, เอกจฺเจ ธมฺมสฺสวนํ ยาจนฺติ. ภควา เตสํ อธิปฺปายํ สมฺปาเทนฺโต
ปุริมยามํ วีตินาเมติ. อิทํ ปุริมยามกิจฺจํ.
      ปุริมยามกิจฺจปริโยสาเน ปน ภิกฺขูสุ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺเตสุ ๓-
สกลทสสหสฺสีโลกธาตุเทวตาโย โอกาสํ ลภมานา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ
ปุจฺฉนฺติ ยถาภิสงฺขตํ อนฺตมโส จตุรกฺขรมฺปิ. ภควา ตาสํ เทวตานํ ปญฺหํ
วิสฺสชฺเชนฺโต มชฺฌิมยามํ วีตินาเมติ. อิทํ มชฺฌิมยามกิจฺจํ.
      ปจฺฉิมยามํ ปน ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา ปุเรภตฺตโต ปฏฺฐาย นิสชฺชาย
ปีฬิตสฺส สรีรสฺส กิลาสุภาวโมจนตฺถํ เอกํ โกฏฺฐาสํ จงฺกเมน วีตินาเมติ,
ทุติยโกฏฺฐาเส คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ
กปฺเปติ, ตติยโกฏฺฐาเส ปจฺจุฏฺฐาย นิสีทิตฺวา ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก
ทานสีลาทิวเสน กตาธิการปุคฺคลทสฺสนตฺถํ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกติ. อิทํ
ปจฺฉิมยามกิจฺจํ.
      ตสฺมึ ปน ทิวเส ภควา ปุเรภตฺตกิจฺจํ ราชคเห ปริโยสาเปตฺวา ปจฺฉาภตฺเต
มคฺคํ อาคโต, ปุริมยาเม ภิกฺขูนํ กมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา มชฺฌิมยาเม เทวตานํ
ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉิมยาเม จงฺกมํ อารุยฺห จงฺกมมาโน ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ
อิมํ สพฺพญฺญุตญาณํ อารพฺภ  ปวตฺตํ กถํ สพฺพญฺญุตญาเณเนว สุตฺวา อญฺญาสีติ.
เตน วุตฺตํ "ปจฺฉิมยามกิจฺจํ กโรนฺโต อญฺญาสี"ติ.
@เชิงอรรถ:  อิ. รตฺตทุปฺปฏํ.       อิ. เอโก จ           อิ. ปกฺกมนฺเตสุ
      ญตฺวา จ ปนสฺส เอตทโหสิ "อิเม ภิกฺขู มยฺหํ สพฺพญฺญุตญานํ
อารพฺภ คุณํ กเถนฺติ, เอเตสญฺจ สพฺพญฺญุตญาณกิจจํ  น ปากฏํ, มยฺหเมว
ปากฏํ, มยิ ปน คเต เอเต อตฺตโน กถํ นิรนฺตรํ อาโรเจสฺสนฺติ, ตโต เนสํ อหํ ตํ
อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา ติวิธํ สีลํ วิภชนฺโต ทฺวาสฏฺฐิยา ฐาเนสุ อปฺปฏิวตฺติยํ
สีหนาทํ นทนฺโต ปจฺจยาการํ สโมธาเนตฺวา พุทฺธคุเณ  ปากเฏฺ กตฺวา สิเนรุํ
อุกฺขิปนฺโต วิย, สุวณฺณกูเฏน ๑- นภํ  ปหรนฺโต วิย จ ทสสหสฺสีโลกธาตุกมฺปนํ
พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตํ อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺฐาเปนฺโต เทเสสฺสามิ, สา เม เทสนา
ปรินิพฺพุตสฺสาปิ ปญฺจวสฺสสหสฺสานิ สตฺตานํ อมตมหานิพฺพานํ สมฺปาปิกา
ภวิสฺสตี"ติ. เอวํ จินฺเตตฺวา เยน มณฺฑลมาโฬ เตนุปสงฺกมีติ. เยนาติ เยน
ทิสาภาเคน โส อุปสงฺกมิตพฺโพ. ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ กรณวจนํ, ยสฺมึ ปเทเส โส
มณฺฑลมาโฬ, ตตฺถ คโตติ อยเมตฺถตฺโถ.
      ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทีติ พุทฺธกาเล กิร ยตฺถ ยตฺถ เอโกปิ ภิกฺขุ
วิหรติ, สพฺพตฺถ พุทฺธาสนํ ปญฺญตฺตเมว โหติ. กสฺมา? ภควา กิร อตฺตโน
สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ผาสุกฏฺฐาเน วิหรนฺเต มนสิกโรติ "อสุโก มยฺหํ
สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คโต สกฺขิสฺสติ ๒- นุโข วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ โน
วา"ติ. อถ นํ ปสฺสติ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา อกุสลวิตกฺกํ วิตกฺกยมานํ, ตโต
"กถํ หิ นาม มาทิสสฺส สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิหรนฺตํ อิมํ
กุลปุตฺตํ อกุสลวิตกฺกา อภิภวิตฺวา อนมตคฺเค วฏฺฏทุกฺเข สํสีเทสฺสนฺตี"ติ ๓- ตสฺส
อนุคฺคหตฺถํ ตตฺเถว อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา ตํ กุลปุตฺตํ โอวทิตฺวา อากาสํ อุปฺปติตฺวา
ปุน อตฺตโน วสนฏฺฐานเมว คจฺฉติ. อเถวํ โอวทิยมานา เต ภิกฺขู จินฺตยึสุ
"สตฺถา อมฺหากํ มนํ ชานิตฺวา อาคนฺตฺวา อมฺหากํ สมีเป ฐิตํเยว อตฺตานํ
ทสฺเสติ,  ตสฺมึ ขเณ `ภนฺเต อิธ นิสีทถ, อิธ นิสีทถา'ติ อาสนปริเยสนํ นาม
ภาโร"ติ, เต อาสนํ ปญฺญาเปตฺวาว วิหรนฺติ. ยสฺส ปีฐํ อตฺถิ, โส ตํ ปญฺญเปติ.
ยสฺส นตฺถิ, โส มญฺจํ วา ผลกํ วา กฏฺฐํ วา ปาสาณํ วา วาลุกาปุญฺชํ ๔- วา
ปญฺญเปติ. ตํ อลภมานา ปุราณปณฺณานิปิ สงฺกฑฺฒิตฺวา ตตฺเถว ปํสุกูลํ ปตฺถริตฺวา
@เชิงอรรถ:  อิ. สุวณฺณกุนฺเตน               ก. อสกฺขิ, สี. สกฺขิ
@ ฉ. สํสาเทสฺสนฺตีติ, ม. สํสาเรสฺสนฺตีติ   ก. วาลิกปุญฺชํ
  ฐเปนฺติ. อิธ ปน รญฺโญ นิสีทนาสนเมว อตฺถิ, ตํ ปปฺโผเฏตฺวา ปญฺญาเปตฺวา
  ปริวาเรตฺวา เต ภิกฺขู ภควโต อธิมุตฺติกญาณํ อารพฺภ คุณํ โถมยมานา นิสีทึสุ.
  ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "ปญฺญตฺเต อาเสน นิสีที"ติ.
      เอวํ นิสินฺโน ปน ชานนฺโตเยว กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ ภิกฺขู ปุจฺฉิ. เต
จสฺส สพฺพํ กถยึสุ. เตน วุตฺตํ "นิสชฺช โข ภควา"ติ อาทิ. ตตฺถ กายนุตฺถาติ
กตมาย นุ กถาย สนฺนิสินฺนา ภวถาติ อตฺโถ. กาย เนวตฺถาติปิ ๑- ปาลิ, ตสฺสา
กตมาย นุ เอตฺถาติ อตฺโถ. กาย โนตฺถาติปิ ปาลิ, ตสฺสาปิ ปุริโมเยวตฺโถ.
      อนฺตรา กถาติ กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนํ อนฺตรา อญฺญา
เอกา กถา. วิปฺปกตาติ มมาคมนปจฺจยา อปรินิฏฺฐิตา สิขํ อปฺปตฺตา. เตน กึ
ทสฺเสติ? "นาหํ ตุมฺหากํ กถาภงฺคตฺถํ อาคโต, อหํ ปน สพฺพญฺญุตาย ตุมฺหากํ
กถํ นิฏฺฐาเปตฺวา มตฺถกปฺปตฺตํ กตฺวา ทสฺสามีติ อาคโต"ติ นิสชฺเชว
สพฺพญฺญุปฺปวารณํ ปวาเรติ. อยํ โข โน ภนฺเต อนฺตรา กถา วิปฺปกตา, อถ ภควา
อนุปฺปตฺโตติ เอตฺถาปิ อยมาธิปฺปาโย:- อยํ ภนฺเต อมฺหากํ ภควโต สพฺพญฺญุตญาณํ
อารพฺภ คุณกถา วิปฺปกตา, น ราชกถาทิกา ติรจฺฉานกถา, อถ ภควา อนุปฺปตฺโต,
ตํ โน อิทานิ นิฏฺฐาเปตฺวา เทเสถาติ. ๒-
      เอตฺตาวตา จ ยํ อายสฺมตา อานนฺเทน กมลกุวลยุชฺชลวิมลสาธุรสสลิลาย
โปกฺขรณิยา สุขาวตรณตฺถํ นิมฺมลสิลาตลรจนวิลาสิตโสภิตรตนโสปานํ ๓-
วิปฺปกิณฺณมุตฺตาทต ๔- สทิสวาลุกาปุณฺณ ๕- ปณฺฑรภูมิภาคํ ติตฺถํ วิย,
สุวิภตฺตภิตฺติวิจิตฺรเวทิกาปริกฺขิตฺตสฺส นกฺขตฺตปถํ ผุสิตุกามตาย วิย,
ปวิชมฺภิต ๖- สมุสฺสยสฺสปาสาทวรสฺส สุขาโรหณตฺถํ
ทนฺตมยสณฺหมุทุผลกกญฺจนลตาวินทฺธมณิปฺปภา ๗- สมุทยุชฺชลโสภํ โสปานํ วิย,
สุวณฺณวลยนูปุราทิสงฺฆฏฺฏนสทฺทสมฺมิสฺสิต ๘- กถิตหสิตมธุรสฺสรเคหชนวิจริตสฺส
อุฬารอิสฺสริยวิภวโสภิตสฺส ๙-  มหาฆรสฺส สุขปฺปเวสนตฺถํ
สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาปวาฬาทิชุติวิสฺสรวิชฺโชติตสุปฺปติฏฺฐิตวิสาลทฺวารพาหํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กาย เนตฺถาติปิ                สี.อิ. เทถาติ
@ ฉ.ม...วิลาส...,  สี...วิลสิต...   ก....มุตฺตาทล..., อิ..,มุตฺตาชล...
@ ฉ.ม.,  อิ....กิณฺณ...            ฉ.ม. วิชมฺภิต...
@ ฉ.ม., อิ. มณิคณปฺปภา...          อิ. สมฺมิสฺส...
@ ฉ.ม....อุฬาริสฺสริย...
มหาทฺวารํ วิย จ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส พุทฺธคุณานุภาวสํสูจกสฺส
อิมสฺส สุตฺตสฺส สุขาวคหณตฺถํ กาลเทสเทสกวตฺถุปริสาปเทสปฏิมณฺฑิตํ
นิทานํ ภาสิตํ, ตสฺสตฺถวณฺณนา สมตฺตาติ.
      [๕] อิทานิ "มมํ วา ภิกฺขเว ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุนฺติ อาทินา
นเยน ภควตา นิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส วณฺณนาย โอกาโส  อนฺปฺปตฺโต. สา ปเนสา
สุตฺตวณฺณนา ยสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ตสฺมา
สุตฺตนิกฺเขปํ ตาว วิจารยิสฺสาม. จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย
ปุจฺฉาวสิโก อตฺถุปฺปตฺติโกติ.
      ตตฺถ  ยานิ สุตฺตานิ ภควา ปเรหิ อนชฺฌิฏฺโฐ เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว
กเถสิ. เสยฺยถีทํ? อากงฺเขยฺยสุตฺตํ วตฺถสุตฺตํ มหาสติปฏฺฐานสุตฺตํ ๑-
มหาสฬายตนวิภงฺคสุตฺตํ อริยวํสสุตฺตํ สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺตหารโก
อิทฺธิปาทอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคสุตฺตนฺตหารโกติ เอวมาทีนิ. เตสํ
อตฺตชฺฌาสโย นิกฺเขโป.
      ยานิ ปน "ปริปกฺกา โข ราหุลสุส วิมุตฺติปริปากนิยา ธมฺมา,
ยนฺนูนาหํ ราหุลํ  อุตฺตรึ อาสวานํ ขเย วิเนยฺยนฺ"ติ ๒- เอวํ ปเรสํ อชฺญาสยํ
ขนฺตึ มนํ อภีนีหารํ พุชฺฌนภาวญฺจ อเปกฺขิตฺวา ๓- ปรชฺฌาสยวเสน กถิตานิ.
เสยฺยถีทํ? จูฬราหุโลวาทสุตฺตํ มหาราหุโลวาทสุตฺตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ ๔-
ธาตุวิภงฺคสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ. เตสํ ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโป.
      ภควนฺตํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา จตสฺโส ปริสา จตฺตาโร วณฺณา นาคา
สุปณฺณา คนฺธพฺพา อสุรา ยกฺขา มหาราชาโน ตาวตึสาทโย เทวา มหาพฺรหฺมาติ
เอวมาทโย "โพชฺฌงฺคา โพชฺฌงฺคา"ติ ภนฺเต วุจฺจนฺติ ๕- "นีวรณา นีวรณา"ติ
ภนฺเต วุจฺจนฺติ. อิเม นุ โข ภนฺเต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. ๖- กึสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส
เสฏฺฐนฺ ๗- ติ อาทินา นเยน ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ. เอวํ ปุฏฺเฐน ภควตา ยานิ กถิตานิ
โพชฺฌงฺคสํยุตฺตาทีนิ, ยานิ วา ปนญฺญานิปิ เทวตาสํยุตฺตมาร-
สํยุตฺตพฺรหฺมสํยุตฺตสกฺกปญฺหจูฬเวทลฺลมหาเวทลฺลสามญฺญผล
อาฬวกสูจิโลมขรโลมสุตฺตาทีนิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มหาสติปฏฺฐานํ    สํ. สฬา. ๑๘/๑๘๗ (ส.) ราหุโลวาทสุตฺต,
@ม. อุ. ๑๔/๔๑๖ จูฬราหุโลวาทสุตฺต    ฉ.ม.อิ. อเวกฺขิตฺวา
@ ฉ.ม. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ    สํ. มหา. ๑๙/๒๐๒  โพธายสุตฺต
@ ม.อุ. ๑๔/๘๖ มหาปุณฺณมสุตฺต.   สํ.ส. ๑๕/๒๔๖ ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๓ อาฬวกสุตฺต.
เตสํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป.
      ยานิ จ ๑- ตานิ อุปฺปนฺนการณํ ปฏิจฺจ กถิตานิ. เสยฺยถีทํ? ธมฺมทายาทํ
จูฬสีหนาทํ จนฺทูปมํ ปุตฺตมํสูปมํ ทารุกฺขนฺธูปมํ อคฺคิกฺขนฺธูปมํ เผณปิณฺฑูปมํ
ปาริจฺฉตฺตกูปมนฺติ เอวมาทีนิ. เตสํ อตฺถุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป. เอวมิเมสุ จตูสุ
นิกฺเขเปสุ อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป. อตฺถุปฺปตฺติยา ๒- หิ อิทํ
ภควตา  นิกฺขิตฺตํ. กตราย อตฺถุปฺปตฺติยา? วณฺณาวณฺเณ. อาจริโย รตนตฺตยสฺส
อวณฺณํ อภาสิ, อนฺเตวาสี วณฺณํ. อิติ อิมํ วณฺณาวณฺณํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา
เทสนากุสโล ภควา "มมํ วา ภิกฺขเว ปเร อวณฺณํ ภาเสยฺยุนฺ"ติ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ
มมนฺติ สามิวจนํ, มมาติ  อตฺโถ. วาสทฺโท วิกปฺปตฺโถ. ปเรติ ปฏิวิรุทฺธา
สตฺตา. ตตฺราติ เย อวณฺณํ วทนฺติ, เตสุ.
      "น อาฆาโต"ติ อาทีหิ กิญฺจาปิ เตสํ ภิกฺขูนํ อาฆาโตเยว นตฺถิ,
อถโข อายตึ กุลปุตฺตานํ อีทิเสสุปิ ฐาเนสุ อกุสลุปฺปตฺตึ ปฏิเสเธนฺโต ธมฺมเนตฺตึ
ฐเปติ. ตตฺถ อาหนติ เอตฺถ จิตฺตนฺติ อาฆาโต, โกปสฺเสตํ อธิวจนํ. อปฺปตีตา
โหนฺติ เตน อตุฏฺฐา อโสมนสฺสิกาติ อปฺปจฺจโย, โทมนสฺเสตํ อธิวจนํ. เนว
อตฺตโน น ปเรสํ หิตํ อภิราธยตีติ    อนภิรทฺธิ, โกปสฺเสตํ อธิวจนํ. เอวเมตฺถ
ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺขารกฺขนฺโธ, เอเกน  เวทนากฺขนฺโธติ เทฺว ขนฺธา วุตฺตา. เตสํ
วเสน เสสานํปิ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ กรณํ ปฏิกฺขิตฺตเมว.
      เอวํ ปฐเมน นเยน มโนปโทสํ นิวาเรตฺวา ทุติเยน นเยน
ตตฺราทีนวํ ๓- ทสฺเสนฺโต อาห "ตตฺร เจ ตุเมฺห อสฺสถ กุปิตา วา อนตฺตมนา
วา, ตุมฺหญฺเญวสฺส เตน อนฺตราโย"ติ. ตตฺถ ตตฺร เจ ตุเมฺห อสฺสถาติ เตสุ
อวณฺณภาสเกสุ, ตสฺมึ วา อวณฺเณ ตุเมฺห ภเวยฺยาถ เจ, ยทิ ภเวยฺยาถาติ
อตฺโถ. กุปิตา โกเปน, อนตฺตมนา โทมนสฺเสน. ตุมฺหญฺเญวสฺส เตน  อนฺตราโยติ
ตุมฺหากํเยว เตน โกเปน, ตาย จ อนตฺตมนตาย ปฐมชฺฌานาทีนํ อนฺตราโย ภเวยฺย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปน     สี.ม. อตฺถุปฺปตฺติยํ     ฉ.ม. ตตฺถาทีนวํ
      เอวํ ทุติเยน นเยน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ตติเยน นเยน
วจนตฺถสลฺลกฺขณมตฺเตปิ อสมตฺถตํ ทสฺเสนฺโต "อปินุ ตุเมฺห ปเรสนฺ"ติ อาทิมาห.
ตตฺถ ปเรสนฺติ เยสํ เกสญฺจิ. กุปิโต หิ เนว พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกานํ น
มาตาปิตูนํ น ปจฺจตฺถิกานํ สุภาสิตทุพฺภาสิตสฺส  อตฺถํ อาชานาติ. ยถาห:-
           "กุทฺโธ  อตฺถํ น ชานาติ,   กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ,
           อนฺธตมํ ตทา โหติ         ยํ โกโธ สหเต นรํ. ๑-
           อนตฺถชนโน โกโธ         โกโธ จิตฺตปฺปโกปโน,
           ภยมนฺตรโต ชาตํ          ตํ ชโน  นาวพุชฺฌตี"ติ. ๒-
      เอวํ สพฺพถาปิ อวณฺเณ มโนปโทสํ นิเสเธตฺวา อิทานิ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ
ทสฺเสนฺโต "ตตฺร ตุเมฺหหิ อภูตํ อภูตโต"ติ อาทิมาห.
      ตตฺถ ตตฺร ตุเมฺเหหีติ ตสฺมึ อวณฺเณ ตุเมฺหหิ. อภูตํ อภูตโต
นิพฺเพเฐตพฺพนฺติ ยํ อภูตํ, ตํ อภูตภาเวเนว อปเนตพฺพํ. กถํ? "อิติเปตํ อภูตนฺ"ติ
อาทินา นเยน. ตตฺรายํ โยชนา:- "ตุมฺหากํ สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธมฺโม
ทุรากฺขาโต, สํโฆ ทุปฏิปนฺโน"ติ อาทีนิ สุตฺวา น ตุณฺหี ภวิตพฺพํ, เอวํ ปน
วตฺตพฺพํ "อิติเปตํ อภูตํ, ยํ ตุเมฺหหิ วุตฺตํ, ตํ อิมินาปิ การเณน อภูตํ,
อิมินาปิ การเณน อตจฺฉํ, นตฺถิ เจตํ อเมฺหสุ น จ ปเนตํ อเมฺหสุ สํวิชฺชติ,
สพฺพญฺญูเยวา อมฺหากํ สตฺถา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฏิปนฺโน สํโฆ, ตตฺร
อิทญฺจิทญฺจ การณนฺ"ติ. เอตฺถ จ ทุติยปทํ ปฐมสฺส, จตุตฺถญฺจ ตติยสฺส เววจนนฺติ
เวทิตพฺพํ. อิทญฺจ อวณฺเณเยว นิพฺเพฐณํ กาตพฺพํ, น สพฺพตฺถ. ยทิ หิ "ตฺวํ
ทุสฺสีโล, ตวาจริโย ทุสฺสีโล, อิทญฺจิทญฺจ ตยา กตํ, ตวาจริเยน กตนฺ"ติ วุตฺเต
ตุณฺหี ภูโต อธิวาเสติ, อาสงฺกนีโย โหติ. ตสฺมา มโนปโทสํ อกตฺวา อวณฺโณ
นิพฺเพเฐตพฺโพ. "โอฏฺโฐสิ โคโณสี"ติ ๓- อาทินา ปน นเยน ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ
อกฺโกสนฺตํ ปุคฺคลํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา อธิวาสนกฺขนฺติเยว ตตฺถ กาตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  องฺ. สุตฺตก. ๒๓/๙๙/๖๑ ขุ.อิ. ๒๕/๘๘ อนฺตรามลสุตฺต ขุ. มหา. ๒๙/๑๗/๒๒
@  องฺ. สุตฺตก. ๒๓/๖๔ โกธนสุตฺต     วินย. มหา. ๑๑๒/๑๕
      [๖] เอวํ อวณฺณภูมิยํ ตาทิลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วณฺณภูมิยํ
ทสฺเสตุํ "มมํ วา ภิกฺขเว  ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุนฺ"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ปเรติ
เย เกจิ ปสนฺนา เทวมนุสฺสา. อานนฺทนฺติ เอเตนาติ อานนฺโท, ปีติยา เอตํ
อธิวจนํ. สุมนสฺส ภาโว โสมนนฺสํ, เจตสิกสุขสฺเสตํ อธิวจนํ. อุพฺพิลฺลาวิโน ๑-
ภาโว อุพฺพิลฺลาวิตตฺตํ. ๒- กสฺส อุพฺพิลฺลาวิตตฺตนฺติ?  เจตโสติ, อุทฺธจฺจาวหาย
อุพฺพิลฺลาปนปีติยา เอตํ อธิวจนํ. อิติ ๓- อิธาปิ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺขารกฺขนฺโธ,
เอเกน เวทนากฺขนฺโธ วุตฺโต.
      เอวํ ปฐมนเยน อุพฺพิลฺลาวิตตฺตํ นิวาเรตฺวา ทุติเยน ตตฺถ อาทีนวํ
ทสฺเสนฺโต  "ตตฺร เจ ตุเมฺห อสฺสถา"ติ อาทิมาห. อิธาปิ ตุมฺหญฺเญวสฺส
เตน อนฺตราโยติ เตน อุพฺพิลฺลาวิตตฺเตน ตุมฺหากํเยว ปฐมชฺฌานาทีนํ อนฺตราโย
อสฺสาติ ๔- อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กสฺมา ปเนตํ วุตฺตํ, นนุ ภควตา:-
      "พุทฺโธ"ติ กิตฺตยนฺตสฺส, ยสฺส ๕- กาเย ภวติ ยา ปีติ, วรเมว หิ
สา ปีติ, กสิเณนาปิ ชมฺพุทีปสฺส. `ธมฺโม'ติ ฯเปฯ `สํโฆ'ติ
      กิตฺตยนฺตสฺส, ยสฺส กาเย ภวติ ยา ปีติ, วรเมว หิ สา ปีติ,
กสิเณนาปิ ชมฺพุทีปสฺสา"ติ จ.
      "เย ภิกฺขเว พุทฺเธ ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา"ติ จ เอวมาทีหิ
อเนกสเตหิ สุตฺตนฺเตหิ ๖- รตนตฺตเย ปีติโสมนสฺสํเยว วณฺณิตนฺติ? สจฺจํ วณฺณิตํ,
ตํ ปน เนกฺขมฺมนิสฺสิตํ. อิธ "อมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ ธมฺโม"ติ  อาทินา นเยน
อายสฺมโต ฉนฺนสฺส อุปฺปนฺนสทิสํ เคหนิสฺสิตํ ปีติโสมนสฺสํ อธิปฺเปตํ. อิทํ หิ
ฌานาทิปฏิลาภาย อนฺตรายกรํ โหติ. เตเนวายสฺมา ฉนฺโนปิ ยาว พุทฺโธ  น
ปรินิพฺพายิ, ตาว วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ, ปรินิพฺพานกาเล ปญฺญตฺเตน ปน
พฺรหฺมทณฺเฑน ตชฺชิโต ตํ ปีติโสมนสฺสํ ปหาย วิเสสํ นิพฺพตฺเตสิ. ตสฺมา
อนฺตรายกรํเยว สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ หิ โลภสหคตา ๗- ปีติ, โลโภ
จ โกธสทิโสว. ยถาห:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.อิ. อุปฺปิลฺลาวิโน                ฉ.ม.อิ. อุปฺปิลฺลาวิตตฺตํ
@ อิทํ ปทํ ฉ.ม.สี.อิ. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ   ฉ.ม.อิ. ภเวยฺยาติ
@ อยํ ปาโฐ ฉ.ม.อิ. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ   ฉ.ม.อิ. สุตฺเตหิ   สี.ม. ราคสหคตา
            "ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ,  ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ,
            อนฺธตมํ ตทา โหติ,      ยํ โลโภ สหเต นรํ.
            อนตฺถชนโน โลโภ,      โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน,
            ภยมนฺตรโต ชาตํ,       ตํ ชโน นาวพุชฺฌตี"ติ. ๑-
      ตติยวาโร ปน อิธ อนาคโตปิ อตฺถโต อาคโตเยวาติ เวทิตพฺโพ.
ยเถว หิ กุทฺโธ, เอวํ ลุทฺโธปิ อตฺถํ น ชานาตีติ.
      ปฏิปชฺชิตพฺพาการทสฺสนวาเร ปนายํ โยชนา:- "ตุมฺหากํ สตฺถา สพฺพญฺญู
อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ธมฺโม สฺวากฺขาโต, สํโฆ สุปฏิปนฺโน"ติ อาทีนิ สุตฺวา น
ตุณฺหี ภวิตพฺพํ, เอวํ ปน ปฏิชานิตพฺพํ "อิติเปตํ ภูตํ, ยํ ตุเมฺหหิ วุตฺตํ, ตํ
อิมินาปิ การเณน ภูตํ, อิมินาปิ การเณน ตจฺฉํ. โส หิ ภควา อิติปิ อรหํ, อิติปิ
สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ธมฺโม อิติปิ สฺวากฺขาโต, อิติปิ สนฺทิฏฺฐิโก. สํโฆ อิติปิ
สุปฏิปนฺโน, อิติปิ อุชุปฏิปนฺโน"ติ. "ตฺวํ สีลวา"ติ ปุจฺฉิเตนาปิ สเจ สีลวา,
"สีลวาหมสฺมี"ติ ปฏิชานิตพฺพเมว. "ตฺวํ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี ฯเปฯ อรหา"ติ
ปุฏฺเฐนาปิ สภาคานํ ภิกฺขูนํเยว ปฏิชานิตพฺพํ. เอวํ หิ ปาปิจฺฉตา เจว ปริวชฺชิตา
โหติ, สาสนสฺส จ อโมฆตา ทีปิตา โหตีติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
                            จูฬสีลวณฺณนา
      [๗] อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ ภิกฺขเวติ โก ๒- อนุสนฺธิ? อิทํ สุตฺตํ
ทฺวีหิ ปเทหิ อาพทฺธํ ๓- วณฺเณน จ อวณฺเณน จ. ตตฺถ อวณฺโณ "อิติเปตํ
อภูตํ, อิติเปตํ อตจฺฉนฺ"ติ เอตฺเถว อุทกนฺตํ ปตฺวา อคฺคิ วิย นิวตฺโต. วณฺโณ
ปน "ภูตํ ภูตโต ปฏิชานิตพฺพํ `อิติเปตํ ภูตนฺ'ติ เอวํ อนุวตฺตติเยว. โส ปน
ทุวิโธ พฺรหฺมทตฺเตน ภาสิตวณฺโณ จ ภิกฺขุสํเฆน "อจฺฉริยํ อาวุโส"ติ อาทินา
   นเยน อารทฺธวณฺโณ จ. เตสุ ภิกฺขุสํเฆน วุตฺตวณฺณสฺส อุปริ สุญฺญตาปกาสเน
   อนุสนฺธึ ทสฺเสสฺสติ. อิธ ปน พฺรหฺมทตฺเตน วุตฺตวณฺณสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสตุํ
   "อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว"ติ เทสนา อารทฺธา.
@เชิงอรรถ:  ขุ. มหา. ๒๙/๑๗/๒๒ กามสุตฺตนิทฺเทส    ก. กา    ก. อารทฺธํ
      ตตฺถ อปฺปมตฺตกนฺติ ปริตฺตสฺส นามํ. โอรมตฺตกนฺติ ตสฺเสว เววจนํ.
มตฺตาติ วุจฺจติ ปมาณํ. อปฺปมตฺตา ๑- เอตสฺสาติ อปฺปมตฺตกํ. โอรมตฺตา ๒-
เอตสฺสาติ โอรมตฺตกํ. สีลเมว สีลมตฺตกํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อปฺปมตฺตกํ โข
ปเนตํ ภิกฺขเว โอรมตฺตกํ สีลมตฺตกํ นาม, เยน "ตถาคตสฺส วณฺณํ วทามี"ติ
อุสฺสาหํ กตฺวาปิ วณฺณํ วทมาโน ปุถุชฺชโน วเทยฺยาติ. ตตฺถ สิยา, นนุ อิทํ
สีลํ นาม โยคิโน อคฺควิภูสนํ. ยถาหุ โปราณา:-
           "สีลํ โยคิสฺสลงฺกาโร       สีลํ โยคิสฺส มณฺฑนํ
           สีเลหิลงฺกโต โยคี          มณฺฑเน อคฺคตํ คโต"ติ.
      ภควตาปิจ อเนเกสุ สุตฺตสเตสุ สีลํ มหนฺตเมว กตฺวา กถิตํ. ยถาห
"อากงฺเขยฺย เจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ `สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย จสฺสํ มนาโป จ ครุ จ
ภาวนีโย จา'ติ, สีเลเสฺววสฺส ปริปูรการี"ติ ๓- จ.
                 "กิกีว อณฺฑํ จมรีว วาลธึ,
                 ปิยํว ปุตฺตํ นยนํว เอกกํ.
                 ตเถว สีลํ อนุรกฺขมานกา
                 สุเปสลา โหถ สทา สคารวา"ติ ๔- จ.
                 "น ปุปฺผคนฺโธ ปฏิวาตเมติ,
                 น จนฺทนํ ตครมลฺลิกา วา.
                 สตญฺจ คนฺโธ ปฏิวาตเมติ,
                 สพฺพา ทิสา สปฺปุริโส ปวายติ. ๕-
                 จนฺทนํ ตครํ วาปิ     อุปฺปลํ อถ วสฺสิกี.
                 เอเตสํ คนฺธชาตานํ   สีลคนฺโธ อนุตฺตโร. ๖-
                 อปฺปมตฺโต อยํ คนฺโธ  ยฺวายํ ตครจนฺทนี ๗-
                 โย จ สีลวตํ คนฺโธ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม. ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อปฺปํ มตฺตา.     ฉ.ม. โอรํ มตฺตา.    ม.มู. ๑๒/๖๕ อากงฺเขยฺยสุตฺต
@ วิสุทฺธิ. ๑/๔๔ สีลนิทฺเทส                    อิ. ปวาติ
@  ขุ. ธมฺมปท. ๒๕/๕๕ อานนฺทตฺตเถรวตฺถุ องฺ. ติก. ๒๐/๘๐ คนฺธชาตสุตฺต
@ ฉ.ม. ตคฺครจนฺทนํ      ขุ. ธมฺมปท ๒๕/๕๖ มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุ
         เตสํ สมฺปนฺนสีลานํ             อปฺปมาทวิหารินํ
         สมฺมทญฺญา วิมุตฺตานํ            มาโร มคฺคํ น วินฺทตี"ติ ๑- จ.
         สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ      จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ,
         อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ,          โส อิมํ  วิชฏเย ชฏนฺ"ติ ๒- จ.
      "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว เย เกจิ เม พีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ
เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปฐวึ นิสฺสาย ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต
พีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ
สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย (อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ
มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ  ปาปุณาติ ธมฺเมสุ. ๓- ฯเปฯ
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว หิมวนฺตํ ฯเปฯ) สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต, สตฺต โพชฺฌงฺเค
พหุลีกโรนฺโต มหตฺตํ วา เวปุลฺลตฺตํ วา ปาปุณาติ ธมฺเมสู"ติ ๔- จ เอวํ อญฺญานิปิ
อเนกานิ สุตฺตานิ ทฏฺฐพฺพานิ. เอวมเนเกสุ สุตฺตสเตสุ สีลํ มหนฺตเมว กตฺวา
กถิตํ. ตํ กสฺมา อิมสฺมึ ฐาเน "อปฺปมตฺตกนฺ"ติ อาหาติ? อุปริคุเณ อุปนิธาย.
สีลํ หิ สมาธึ น ปาปุณาติ, สมาธิ ปญฺญํ น ปาปุณาติ, ตสฺมา อุปริมํ อุปริมํ
อุปนิธาย เหฏฺฐิมํ โอรมตฺตกํ นาม โหติ.
      กถํ สีลํ สมาธึ น ปาปุณาติ?  ภควาหิ อภิสมฺโพธิโต สตฺตเม
สํวจฺฉเร สาวตฺถีนครทฺวาเร คณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ทฺวาทสโยชเน รตนมณฺฑเป
โยชนปฺปมาเณ รตนปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ติโยชนิเก ทิพฺพเสตจฺฉตฺเต ธาริยมาเน
ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย อตฺตาทานปริทีปนํ ติตฺถิยมทฺทนํ "อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ
ปวตฺตติ, เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ ฯเปฯ เอเกกโลมกูปโต อคฺคิกฺขนฺโธ
ปวตฺตติ เอเกกโลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตติ, ฉนฺนํ วณฺณานนฺ"ติ อาทินยปฺปวตฺตํ
ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสติ. ตสฺส สุวณฺณวณฺณสรีรโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมิโย อุคฺคนฺตฺวา
ยาว ภวคฺคา คจฺฉนฺติ, สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬสฺส อลงฺกรณกาโล ๕- วิย โหติ ทุติยา
ทุติยา รสฺมิโย ปุริมาย ปุริมาย ยมกยมกา ๖- วิย เอกกฺขเณ วิย ปวตฺตนฺติ.
@เชิงอรรถ:   ขุ. ธมฺมปท ๒๕/๕๗ โคธิกตฺเถรวตฺถุ    สํ.ส. ๑๕/๒๓ ชฏาสุตฺต
@ สํ. มหา. ๑๙/๑๕๐ พีชสุตฺต.          สํ. มหา. ๑๙/๑๘๒ หิมวนฺตสุตฺต
@ อิ. อาโลกกรณกาโล.              ม. ปุริมยมกา วิย
      ทฺวินฺนํ จ จิตฺตานํ เอกกฺขเณ ปวตฺติ นาม นตฺถิ. พุทฺธานํ ปน
ภควนฺตานํ ภวงฺคปริวาสสฺส ลหุกตาย, ปญฺจหากาเรหิ อาจิณฺณวสิตาย จ ตา
เอกกฺขเณ วิย ปวตฺตนฺติ, ตสฺสา ตสฺสา ปน รสฺมิยา อาวชฺชนปริกมฺมาธิฏฺฐานานิ
วิสุํ วิสุํเยว.
      นีลรสฺมิอตฺถาย หิ ภควา นีลกสิณํ สมาปชฺชติ, ปีตรสฺมิอตฺถาย
ปีตกสิณํ, โลหิตโอทาตรสฺมิอตฺถาย  โลหิตโอทาตกสิณํ, อคฺคิกฺขนฺธตฺถาย เตโชกสิณํ,
อุทกธารตฺถาย อาโปกสิณํ สมาปชฺชติ. สตฺถา จงฺกมติ, นิมฺมิโต ติฏฺฐติ วา
นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปตีติ ๑- สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. เอตฺถ เอกํปิ สีลสฺส
กิจจํ นตฺถิ, สพฺพํ สมาธิกิจฺจเมว. เอวํ สีลํ สมาธึ น ปาปุณาติ.
      ยํ ปน ภควา กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ ปารมิโย
ปูเรตฺวา เอกูนตึสวสฺสกาเล จกฺกวตฺติสิรีนิวาสภูตา ภวนา นิกฺขมฺม อโนมานทีตีเร
ปพฺพชิตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ปธานโยคํ กตฺวา วิสาขปุณฺณมายํ อุรุเวลคาเม สุชาตาย
ทินฺนํ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สายณฺหสมเย ทกฺขิณุตฺตเรน
โพธิมณฺฑํ ปวิสิตฺวา อสฺสตฺถทุมราชานํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรภาเค
ฐิโต ติณสนฺถารํ สนฺถริตฺวา ติสนฺธิปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ เมตฺตา-
กมฺมฏฺฐานํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา วิริยาธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐาย จุทฺทสหตฺถปลฺลงฺกวรคโต
สุวณฺณปีเฐ ฐิตํ ๒- รชตกฺขนฺธํ  วิย ปญฺญาสหตฺถํ โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฐิโต กตฺวา
อุปริ มณิจฺฉตฺเตน วิย โพธิสาขาย ธาริยมาโน สุวณฺณวณฺเณ จีวเร ปวาฬสทิเสสุ
โพธิองฺกุเรสุ ปตมาเนสุ สุริเย อตฺถํ อุปคจฺฉนฺเต มารพลํ วิธมิตฺวา ปฐมยาเม
ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺจูสกาเล
สพฺพญฺญุพุทฺธานมาจิณฺเณ ปจฺจยากาเร ญาณํ โอตาเรตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ
นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อธิคเตน
จตุตฺถมคฺเคน สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา สพฺเพ พุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิ, อิทมสฺส
ปญฺญากิจฺจํ. เอวํ สมาธิ ปญฺญํ น ปาปุณาติ.
      ตตฺถ ยถา หตฺเถ อุทกํ ปาติยํ อุทกํ น ปาปุณาติ, ปาติยํ อุทกํ
ฆเฏ อุทกํ น ปาปุณาติ, ฆเฏ อุทกํ โกฬุมฺเพ ๓- อุทกํ น ปาปุณาติ, โกฬุมฺเพ
@เชิงอรรถ:  ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๑๖ ญาณกถา   ฉ.ม. ฐปิตํ
@ อิ. โกลมฺเพ, ฉ.ม. โกลุมฺเพ เอวมุปริปิ.
อุทกํ จาฏิยํ อุทกํ น ปาปุณาติ, จาฏิยํ อุทกํ มหากุมฺภิยํ อุทกํ น ปาปุณาติ,
มหากุมฺภิยํ อุทกํ กุโสพฺเภ ๑- อุทกํ น ปาปุณาติ, กุโสพฺเภ อุทกํ กนฺทเร อุทกํ
น ปาปุณาติ, กนฺทเร อุทกํ กุนฺนทิยํ อุทกํ น ปาปุณาติ, กุนฺนทิยํ อุทกํ
ปญฺจมหานทิยํ อุทกํ น ปาปุณาติ, ปญฺจมหานทิยํ อุทกํ จกฺกวาฬมหาสมุทฺเท
อุทกํ น ปาปุณาติ, จกฺกวาฬมหาสมุทฺเท อุทกํ สิเนรุปาทกมหาสมุทฺเท อุทกํ น
ปาปุณาติ. ปาติยํ อุทกํ อุปนิธาย หตฺเถ อุทกํ ปริตฺตํ ฯเปฯ สิเนรุปาทก-
มหาสมุทฺเท อุทกํ อุปนิธาย จกฺกวาฬมหาสมุทฺเท อุทกํ ปริตฺตนฺติ. อิติ อุปริ
อุปริ อุทกํ พหุกํ อุปาทาย เหฏฺฐา เหฏฺฐา อุทกํ ปริตฺตํ โหติ.
      เอวเมว อุปริ อุปริ คุเณ อุปาทาย เหฏฺฐา  เหฏฺฐา สีลํ อปฺปมตฺตกํ
โอรมตฺตกนฺติ เวทิตพฺพํ. เตนาห "อปฺปมตฺตกํ  โข ปเนตํ ภิกฺขเว โอรมตฺตกํ
สีลมตฺตกนฺ"ติ
      เยน ปุถุชฺชโนติ เอตฺถ
             "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา   พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
             อนฺโธ ปุถุชุชโน เอโก    กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ.
      ตตฺถ  ยสฺส ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณปจฺจเวกฺ-
ขณานิ นตฺถิ, อยํ อนฺธปุถุชฺชโน. ยสฺส ตานิ อตฺถิ, โส กลฺยาณปุถุชฺชโน.
ทุวิโธปิ ปเนส:-
             ปุถูนํ ชนนาทีหิ,        การเณหิ ปุถุชฺชโน,
             ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา,     ปุถุวายํ ชโน อิติ.
      โส หิ  ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ
ปุถุชฺชโน.  ยถาห:-
      "ปุถู ๒- กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถู  อวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกาติ
ปุถุชฺชนา, ปุถู สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถู สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ
ปุถุชฺชนา, ปุถู    นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถู นานาโอเฆหิ
@เชิงอรรถ:  อิ. กุสุพฺเภ. เอวมุปริปิ.    ฉ.ม.อิ. ปุถุ เอวมุปริปิ.
วุยฺหนฺติ, ปุถู นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺติ, ปุถู นานาปริฬาเหหิ ปริฑยฺหนฺติ,
ปุถู ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา ๑- มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ๒- ลคฺคา
ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถู ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอผุฏา ๓-
ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา"ติ. ๔-
      ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ
ชนานํ อนฺโตคธตฺตาติปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุวา อยํ วิสุํเยว สงฺขยํ คโต, วิสํสฏฺโฐ
สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชเนหีติปิ ปุถุชฺชโนติ.
      ตถาคตสฺสาติ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต:- ตถา อาคโตติ
ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม
ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ  ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต,
ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติ.
      กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย
อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ยถา วิปสฺสี ภควา อาคโต,
ยถา สิขี ภควา, ยถา เวสฺสภู ภควา, ยถา กกุสนฺโธ ภควา, ยถา โกนาคมโน
ภควา, ยถา กสฺสโป  ภควา อาคโตติ. ๕-  กึ วุตฺตํ โหติ? เยน อภินีหาเรน
เอเต ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากํปิ ภควา อาคโต. อถวา, ยถา วิปสฺสี
ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา ทานปารมึ ปูเรตฺวา, สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติ-
สจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมึ ปูเรตฺวา อิมา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย
ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ
ธนปุตฺตทารชีวิตปริจฺจาคนฺติ ๖- อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา
ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธจริยาย ๗- โกฏึ ปตฺวา
อาคโต, ตถา อมฺหากํปิ ภควา อาคโต. อถวา, ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ กสฺสโป ภควา
จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.อิ.  คถิตา, ม. คขิตา.    ม.อิ. อชฺโฌปนฺนา.     ฉ. โอวุตา.
@ ขุ. มหา. ๒๙/๙๔    สี,อิ. อาคโต.    อิ. นยน ธน รชฺช ปุตฺตทาร...,
@ฉ.ม. ชีวิต ธน รชฺช ปุตฺตทาร...   อิ. ฉ. พุทฺธิจริยาย.
ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคโต,
ตถา อมฺหากํ ภควาปิ อาคโต เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต.
                 ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย
                 สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา,
                 ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
                 ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ.
           เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต. (๑)
           กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาโต วิปสฺสี ภควา คโต
ฯเปฯ กสฺสโป ภควา คโต.
      กถญฺจ โส ภควา คโต? โส หิ สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ
ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน ๑- คโต. ยถาห "สมฺปติชาโต
อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน
คจฺฉติ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุหีรมาเน ๒- สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ
วาจํ ภาสติ `อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส,
อยมนฺติมาชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว"ติ. ๓-
      ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ
ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยํ หิ โส สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐหิ,   อิทมสฺส
จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
           อุตฺตราภิมุขภาโว ปน สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
           สตฺตปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส.
           "สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา"ติ เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน
สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส.  ๔-
           เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส.
           สตฺตมปทูปริ   ฐตฺวา สพฺพทิสานุวิโลกนํ สพฺพญฺญุตานาวรณ-
ญาณปฏิลาภสฺส.
@เชิงอรรถ:  อิ. สตฺตปทวีติหาเร เอวมุปริปิ.         ก. อนุธาริยมาเน.
@ ม. อุ. ๑๔/๒๐๗  อจฺฉริยพฺภูตธมฺมสุตฺต.    ม. นิมฺมทฺทนสฺส.
         อาสภิวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
      ตถา อยํ ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสํเยว
วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน.
         เตนาหุ โปราณา:-
                   "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา,
                   สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ.
                   โส วิกฺกมิ สตฺต ปทานิ โคตโม
                   เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
                   คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม
                   ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต,
                   อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ,
                   สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต"ติ.
          เอวํ ตถา คโตติ ๑- ตถาคโต.
          อถวา, ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา, อยํปิ
ภควา ตเถว เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหาย คโต, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ,
อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ
ปหาย คโต, ญาเณน อวิชฺชํ ปทาเลตฺวา คโต, ๒- ปาโมชฺเชน ๓- อรตึ วิโนเทตฺวา,
ปฐมชฺฌาเนน นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา, ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจารํ วูปสเมตฺวา,
ตติยชฺฌาเนน ปีตึ วิราเชตฺวา, ๔- จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหาย,
อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญาปฏิฆสญฺญานานตฺตสญฺญาโย สมติกฺกมิตฺวา,
วิญฺญานญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา
วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ
สมติกฺกมิตฺวา คโต.
  อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ปหาย, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ,
อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญํ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทึ, วิราคานุปสฺสนาย ราคํ,
@เชิงอรรถ:  ก. คโตติปิ                    ฉ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ อิ. ปามุชฺเชน.                ก. วิรชฺชิตฺวา
นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานํ, ขยานุปสฺสนาย ฆนสญฺญํ,
วยานุปสฺสนาย อายูหนํ, วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺญํ, อนิมิตฺตานุปสฺสนาย
นิมิตฺตสญฺญํ, ๑- อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย  ปณิธึ, สุญฺญตานุปสฺสนาย อภินิเวสํ,
อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ, ยถาภูตญาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสํ,
อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขํ,
วิวฏฺฏานุปสฺสนาย สํโยคาภินิเวสํ, โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเส
ภญฺชิตฺวา, ๒- สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส ปหาย, อนาคามิมคฺเคน อณุสหคเต
กิเลเส สมุคฺฆาเฏตฺวา, อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา คโต. เอวํปิ ตถา
คโตติ ตถาคโต. (๒)
      กถํ ตถลกฺขณํ  อาคโตติ ตถาคโต? ปฐวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ
ตถํ อวิตถํ, อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา
วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, วิญฺญาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.
      รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺญาย สญฺชานนลกฺขณํ,
สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ.
      วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ,
สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ,
      สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ,
สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส
ปชานนลกฺขณํ. สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วีริยพลสฺส โกสชฺเช,
สติพลสฺส มุฏฺฐสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ.
      สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ,
วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ,
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วูปสมลกฺขณํ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ,
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ.
@เชิงอรรถ:   ฉ. นิมิตฺตํ, ม. นิมิตฺตํ สญฺญํ., ปสฺส.     อิ. ภชิตฺวา คโต.
      สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ,
สมฺมาวาจาย ปริคฺคหณลกฺขณํ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, ๑- สมฺมาอาชีวสฺส
โวทานลกฺขณํ, สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานลกฺขณํ,
สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ.
      อวิชฺชาย อญฺญาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส
วิชานนลกฺขณํ, นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ,
ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ,
อุปาทานสฺส คหณลกฺขณํ, ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย
  ชิรณลกฺขณํ, มรณสฺส จุติลกฺขณํ.
      ธาตูนํ สุญฺญตาลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺฐานานํ
อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ,
อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ,
มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํ.
      สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ,
สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนติวตฺตนลกฺขณํ.
      สีลวิสุทฺธิยา สํวรลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ,
ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา ทสฺสนลกฺขณํ.
      ขเย ญาณสฺส สมุจฺเฉทนลกฺขณํ, ๒- อนุปฺปาเท ญาณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ.
      ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ, มนสิการสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ,
เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ, สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อธิปเตยฺยลกฺขณํ,
ปญฺญาย ตทุตฺตริยลกฺขณํ, ๓- วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส
ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ. เอตํ ตถลกฺขณํ ญาณคติยา อาคโต  อวิรชฺฌิตฺวา
ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
      กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ.
@เชิงอรรถ:  ม. สมุฏฺฐาปนลกฺขณํ      ม. สมุจฺเฉทลกฺขณํ    ฉ.ม.อิ. ตตุตฺตริยลกฺขณํ.
กตมานิ จตฺตาริ? "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตนฺ"ติ ๑-
วิตฺถาโร. ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ ธมฺมานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา
ตถาคโตติ วุจฺจติ. อภิสมฺโพธตฺโถ ๒- เหตฺถ  คตสทฺโท.
      อปิจ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสฺส สมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ
อนญฺญโถ  ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตานํ สมุทาคตฏฺโฐ ๓- ตโถ อวิตโถ
อนญฺญโถ  ฯเปฯ ตถา อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ, สงฺขารานํ วิญฺญาณสฺส
ปจฺจยฏฺโฐ ฯเปฯ  ชาติยา ชรามณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ. ตํ
สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺมาปิ ตถานํ ธมฺมานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ
วุจฺจติ. เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโตติ. (๔)
      กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯเปฯ
สเทวมนุสฺสาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ
อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา
ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน
วา "กตมนฺตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ  จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา
สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ  นีลํ ปีตกนฺ"ติ ๔- อาทินา นเยน อเนเกหิ นาเมหิ  เตรสหิ
วาเรหิ ทฺวิปญฺญาสาย วา นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิ. เอส
นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตํ เจตํ ๕- ภควตา "ยํ
ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ,
ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ อพฺภญฺญาสึ, ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ,
ตํ ตถาคเต ๖- น อุปฏฺฐาสี"ติ. ๗- เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสิอตฺเถ
ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. (๕)
      กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก
นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
@เชิงอรรถ:  สํ. มหา. ๑๙/๑๐๙๐ ตถสุตฺต.      ฉ.ม. อภิสมฺพุธตฺโถ.
@ ฉ.ม.อิ. อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ.   อภิ. ธ. ๑/๖๑๖ รูปกณฺฑ
@ ม. วุตฺตเญฺหตํ                        ฉ.ม.อิ. ตถาคโต.
@ อํ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔ กาฬการามสุตฺต,
อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปฐมโพธิยาปิ
มชฺฌิมโพธิยาปิ ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, ตํ
สพฺพํ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํสพฺพาการปริปุณฺณํ
ราคมทนิมฺมทนํ โทสโมหมทนิมฺมทนํ. นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตํปิ อวกฺขลิตํ, ๑-
สพฺพนฺตํ เอกมุทฺทิกาย ลญฺจิตํ ๒- วิย, เอกนาฬิยา มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย
จ ตถเมว โหติ อวิตถํ อนญฺญถํ. เตนาห "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต
อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ,
โน อญฺญถา. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๓- คทตฺโถ เหตฺถ คตสทฺโท. เอวํ
ตถวาทิตาย ตถาคโต.
      อปิจ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ
ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ. เอวเมว ตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖)
      กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ,
กายสฺสปิ วาจา, ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ. เอวํ
ภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ กาโย
วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโต. เตเนวาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต
ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. ตสฺมา
`ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๔- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
      กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจึ ปริยนฺตํ
กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ
ปญฺญายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติญาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา ๕- วา ปมาณํ วา
อตฺถิ, อตุโล  อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาภิราชา เทวเทโว สกฺกานมติสกฺโก,
พฺรหฺมานมติพฺรหฺมา. เตนาห "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย
@เชิงอรรถ:    สี. อปกฺขลิตํ.      ฉ.ม.อิ. ลญฺฉิตํ.   ที. ปา, ๑๑/๑๘๘ ปาสาทิกสุตฺต,
@ ที. ปา, ๑๑/๑๘๘ ปาสาทิกสุตฺต, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓ โลกสุตฺต.   ม. ตุโล.
ตถาคโต  อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ
วุจฺจตี"ติ. ๑-
      ตเตฺรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อคโท วิย อคโท. โก ปเนส?
เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสโก ทิพฺพาคเทน
สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ  สพฺพโลกาภิภวเนน
ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส
ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาตโต. (๘)
      อปิจ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต. คโตติ
อวคโต อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ.
     ตตฺถ  สกลโลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย คโต อวคโตติ ตถาคโต.
โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต. โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย
ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต. โลกนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ
ตถาคโต. เตน วุตฺตํ ภควตา:-
      "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต.
โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน.
โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต.
โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี
ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สพฺพนฺตํ
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๒-
      ตสฺสปิ เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน
มุขมตฺตเมว. สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย.
      กตมญฺจ ตํ ภิกฺขเวติ เยน อปฺปมตฺตเกน โอรมตฺตเกน สีลมตฺตเกน
ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย, ตํ กตมนฺติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ ปุจฺฉา
นาม อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา
กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ ปญฺจวิธา โหติ.
@เชิงอรรถ:   องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓ โลกสุตฺต.     องฺ.  จตุกฺก. ๒๑/๒๓ โลกสุตฺต
      ตตฺถ   กตมา อทิฏฺฐโชตนาปุจฉา. ๑- ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ
อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย
ตีรณาย วิภาวนาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา.
      กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา. ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ
ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, ตสฺส อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ
ปุจฺฉติ, อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา.
      กตมา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา. ปกติยา สํสยํ ปกฺขนฺโต ๒- โหติ วิมตึ
ปกฺขนฺโต ๒- เทฺวฬฺหกชาโต "เอวํ นุโข, น นุโข, กินฺนุโข,  กถํ นุโข"ติ โส
วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ วิมติจฺเฉทนาปจฺฉา.
      กตมา อนุมติปุจฺฉา. ภควา ภิกฺขูนํ อนุมติยา ปญฺหํ ปุจฺฉติ"ตํ กึ มญฺญถ
ภิกฺขเว รูปํ `นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา'ติ อนิจฺจํ ภนฺเต. ยมฺปนานิจฺจํ, `ทุกฺขํ
วา ตํ สุขํ วา'ติ. ทุกฺขํ ภนฺเต"ติ. ๓- สพฺพํ วตฺตพฺพํ, อยํ อนุมติปุจฺฉา.
      กตมา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ภควา ภิกฺขูนํ กเถตุกมฺยตาย ปญฺหํ
ปุจฺฉติ. "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานา. กตเม    จตฺตาโร ๔-  ฯเปฯ  อฏฺฐิเม
ภิกฺขเว มคฺคงฺคา. กตเม อฏฺฐา"ติ, อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา.
      อิติ อิมาสุ ปญฺจสุ ปุจฺฉาสุ อทิฏฺฐสฺส ตาว กสฺสจิ ธมฺมสฺส
อภาวโต ตถาคตสฺส อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา นตฺถิ. "อิทํ นาม อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ
สมณพฺราหฺมเณหิ สทฺธึ สํสนฺเทตฺวา เทเสสฺสามี"ติ สมนฺนาหารสฺเสว อนุปฺปชฺชนโต
ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉาปิ นตฺถิ. ยสฺมา ปน พุทฺธานํ เอกธมฺเมปิ อาสปฺปนา ปริสปฺปนา
นตฺถิ, โพธิมณฺเฑเยว สพฺพา กงฺขา ฉินฺนา, ตสฺมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาปิ นตฺถิเยว.
อวเสสา ปน เทฺว ปุจฺฉา พุทฺธานํ อตฺถิ, ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา นาม.
      [๘] อิทานิ ตํ  กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาย ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถตุํ "ปาณาติปาตํ
ปหายา"ติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ:  สี.ม. ตตฺถ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา นาม   ฉ.ม, ปกฺขนฺโท
@ วินย. มหา, ๔/๒๑ ปญฺจวคฺคิยกถา,  สํ. ขนฺธ.  ๑๗/๕๙  อนตฺตลกฺขณสุตฺต
@ สํ. มหา. ๑๙/๓๘๓ อริยสุตฺต
      ตตฺถ ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ
โหติ, ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ, ตสฺมึ ปน ปาเณ
ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ
อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต. โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ
ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช.  กสฺมา?
ปโยคมหนฺตตาย. ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตาย. คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ
ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโช. สรีรคุณานํ ปน สมภาเวสติ กิเลสานํ
อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพ.
      ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา  โหนฺติ:- ปาโณ, ปาณสญฺญิตา, วธกจิตฺตํ,
อุปกฺกโม, เตน มรณนฺติ. ฉ ปโยคา:- สาหตฺถิโก, อาณตฺติโก, นิสสคฺคิโย,
ถาวโร, วิชฺชามโย, อิทฺธิมโยติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ วิตฺถาริยมาเน อติปปญฺโจ ๑-
โหติ, ตสฺมา ตํ น วิตฺถารยาม, อญฺญญฺจ เอวรูปํ. อตฺถิเกหิ ปน สมนฺตปาสาทิกํ
วินยฏฺฐกถํ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพํ.
      ปหายาติ อิมํ ปาณาติปาตเจตนาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ ปชหิตฺวา. ปฏิวิรโตติ
ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย ตโต ทุสฺสีลฺยโต โอรโต วิรโตว. นตฺถิ ตสฺส
"วีติกฺกมิสฺสามี"ติ จกฺขุโสตวิญฺเญยฺยา ธมฺมา, ปเคว กายิกาติ. อิมินาว นเยน
อญฺเญสุปิ เอวรูเปสุ ปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      สมโณติ ภควา สมิตปาปตาย ลทฺธโวหาโร. โคตโมติ โคตฺตวเสน
โคตโม. ๒- น เกวลญฺจ ภควาเยว ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต, ภิกฺขุสํโฆปิ ปฏิวิรโต,
เทสนา ปน อาทิโต ปฏฺฐาย เอวํ อาคตา, อตฺถํ ปน ทีเปนฺเตน ภิกฺขุสํฆวเสนาปิ
ทีเปตุํ วฏฺฏติ.
      นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถติ ปรูปฆาตตฺถาย ทณฺฑํ วา สตฺถํ วา
อาทาย อวตฺตนโต นิกฺขิตฺตทณฺโฑ เจว นิกฺขิตฺตสตฺโถ จาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ
ฐเปตฺวา ทณฺฑํ สพฺพํปิ อวเสสํ อุปกรณํ สตฺตานํ วินาสนภาวโต ๓- สตฺถนฺติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อติวิย ปปญฺโจ.      ฉ.ม.อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม. วิเหฐนภาวโต, สี.อิ. วิหึสนภาวโต
เวทิตพฺพํ. ยํ ปน ภิกฺขู ภตฺตรทณฺฑํ วา ทนฺตกฏฺฐวาสึ วา ๑- ปิปฺผลิกํ วา
คเหตฺวา วิจรนฺติ, น ตํ ปรูปฆาตตฺถาย. ตสฺมา  "นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ"เตฺวว
สงฺขยํ คจฺฉติ.
      ลชฺชีติ ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย ลชฺชาย สมนฺนาคโต. ทยาปนฺโนติ ทยํ
เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโน. สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ สพฺเพ  ปาณภูเต หิเตน
อนุกมฺปโก, ตาย ทยาปนฺนตาย สพฺเพสํ ปาณภูตานํ หิตจิตฺตโกติ อตฺโถ. วิหรตีติ
อิริยติ ยาเปติ ปาเลติ,  อิติ วา หิ ภิกฺขเวติ เอวํ วา ภิกฺขเว. วาสทฺโท อุปริ
"อทินฺนาทานํ ปหายา"ติ อาทีนิ อเปกฺขิตฺวา วิกปฺปตฺโถ วุตฺโต, เอวํ สพฺพตฺถ
ปุริมํ วา ปจฺฉิมํ วา อเปกฺขิตฺวา วิกปฺปภาโว เวทิตพฺโพ.
      อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป:- ภิกฺขเว ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน
เอวํ วเทยฺย "สมโณ โคตโม ปาณํ น หนติ น ฆาเตติ น ตตฺถ สมนุญฺโญ
โหติ, วิรโต อิมสฺมา ทุสฺสีลฺยา, อโห วต เร พุทฺธคุณา มหนฺตา"ติ, อิติ
มหนฺตํ อุสฺสาหํ กตฺวา วณฺณํ วตฺตุกาโมปิ อปฺปมตฺตกํ โอรมตฺตกํ
อาจารสีลมตฺตกเมว วกฺขติ. อุปริ อสาธารณสภาวํ นิสฺสาย คุณํ ๒- วตฺตุํ น
สกฺขิสฺสติ. น เกวลญฺจ ปุถุชฺชโนว, โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิอรหนฺโตปิ
ปจฺเจกพุทฺธาปิ น สกฺโกนฺติเยว, ตถาคโตเยว ปน สกฺโกติ, ตํ โว อุปริ วกฺขามีติ.
อยเมตฺถ สาธิปฺปายา อตฺถวณฺณนา. อิโต ปรํ ปน อนุปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสาม.
      อทินฺนาทานํ ปหายาติ เอตฺถ อทินฺนสฺส อาทานํ อาทินฺนาทานํ,
ปรสฺส หรณํ ๓- เถยฺยํ, โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ,
ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนูปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมึ ๔-
ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญญิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา
อทินฺนาทานํ. ตํ หีเน ปรสนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํ. กสฺมา?
วตฺถุปณีตตาย. วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมึ มหาสาวชฺชํ. ตํ ตํ
คุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ. ทนฺตกฏฺฐํ วา, อิ. ทนฺตกฏฺฐํ วา วาสึ วา. ก. กฏฺฐํ วา วาสึ วา
@ ฉ.ม.อิ. วณฺณํ         ฉ.ม. ปรสํหรณํ       สี, ตสฺมึ ปน
      ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ:- ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสญฺญิตา,
เถยฺยจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน หรณนฺติ.  ฉ ปโยคา:- สาหตฺถิกาทโยว. เต จ โข
ยถานุรูปํ เถยฺยาวหาโร ปเสยฺหาวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร
กุสาวหาโรติ อิเมสํ อวหารานํ วเสน ปวตฺตาติ ๑- อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน
สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต.
      ทินฺนเมว อาทิยตีติ ทินฺนาทายี. จิตฺเตนปิ ทินฺนเมว ปฏิกงฺขตีติ
ทินฺนปาฏิกงฺขี. เถเนตีติ เถโน. น เถโน อเถโน, เตน.  ๒- อเถนตฺตาเยว
สุจิภูเตน. อตฺตนาติ อตฺตภาเวน, อเถนํ สุจิภูตํ อตฺตานํ กตฺวา วิหรตีติ วุตฺตํ
โหติ. เสสํ ปฐมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. ยถาปิธ, ๓- เอวํ สพฺพตฺถ.
      อพฺรหฺมจริยนฺติ อเสฏฺฐจริยํ. พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ อาจารํ จรตีติ
พฺรหฺมจารี. อาราจารีติ อพฺรหฺมจริยโต ทูรจารี. เมถุนาติ ราคปริยุฏฺฐานวเสน
สทิสตฺตา "เมถุนกา"ติ ลทฺธโวหาเรหิ ปฏิเสวิตพฺพโต เมถุนาติ สงฺขฺยํ ๔- คตา
อสทฺธมฺมา. คามธมฺมาติ คามวาสีนํ ธมฺมา.
      [๙] มุสาวาทํ ปหายาติ เอตฺถ มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส
อตฺถภญฺชโก วจีปโยโค วา, ๕- กายปฺปโยโค วา, วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส
ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโท. อปโร นโย, มุสาติ อภูตํ
อตจฺฉํ วตฺถุ. วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺญาปนํ. ลกฺขณโต ปน อตถํ
วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโท.
โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโช.
      อปิจ คหฏฺฐานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย นตฺถีติ อาทินยปฺปวตฺโต
อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภญฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสวชฺโช. ปพฺพชิตานํ
อปฺปกํปิ เตลํ วา สปฺปึ วา ลภิตฺวา หสฺสาธิปฺปาเยน "อชฺช คาเม เตลํ นที
มญฺเญ สนฺทตี"ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, "อทิฏฺฐํเยว ปน
ทิฏฺฐนฺ"ติ อาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโช.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปวตฺตา         ฉ.ม.อิ. น เถเนน         ฉ.ม. ยถา จิธ
@ อิ. สงฺขํ             อยํ สทฺโท ฉ.ม. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ
      ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ:-  อตถํ วตฺถุ, วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช
วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกว. โส กาเยน วา
กายปฏิพทฺเธน วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณน ทฏฺฐพฺโพ. ตาย เจ
กิริยาย ปโร ตมตฺถํ ชานาติ, อยํ กิริยาสมุฏฺฐาปิกเจตนากฺขเณเยว ๑- มุสาวาทกมฺมุนา
พชฺฌติ.
      ยสฺมา ปน ยถา กายกายปฏิพทฺธวาจาหิ ปรํ วิสํวาเทติ, ตถา
"อิทมสฺส ภณาหี"ติ อาณาเปนฺโตปิ, ปณฺณํ ลิขิตฺวา ปุรโต นิสฺสชฺชนฺโตปิ,
"อยมตฺโถ   เอวํ เวทิตพฺโพ"ติ ๒-  กุฏฺฏาทีสุ ลิขิตฺวา ฐเปนฺโตปิ, ตสฺมา เอตฺถ
อาณตฺติกนิสฺสคฺคิยถาวราปิ ปโยคา ยุชฺชนฺติ, อฏฺฐกถาสุ ปน อนาคตตฺตา วีมํสิตฺวา
คเหตพฺพา. ๓-
      สจฺจํ วทตีติ สจฺจวาที. สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติ ฆเฏตีติ สจฺจสนฺโธ,
น อนฺตรนฺตรา มุสา วทตีติ อตฺโถ. โย หิ ปุริโส กทาจิปิ มุสา วทติ, กทาจิ
สจฺจํ, ตสฺส มุสาวาเทน อนฺตริตตฺตา สจฺจํ สจฺเจน น ฆฏิยติ, ตสฺมา น โส
สจฺจสนฺโธ. อยํ ปน น ตาทิโส, ชีวิตเหตุปิ มุสา อวตฺวา สจฺเจน สจฺจํ
สนฺทหติเยวาติ สจฺจสนฺโธ.
      เถโตติ ถิโร, ถิรกโถติ ๔- อตฺโถ. เอโก ปุคฺคโล หลิทฺทราโค ๕- วิย,
ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุโก วิย,   อสฺสปิฏฺเฐ  ฐปิตกุมฺภณฺฑมิว จ น ถิรกโถ ๖- โหติ,
เอโก ปาสาณเลขา วิย, อินฺทขีโล วิย จ ถิรกโถ โหติ, อสินา สีสํ ฉินฺทนฺเตปิ
เทฺว กถา น กเถติ, อยํ วุจฺจติ เถโต.
      ปจฺจยิโกติ ปฏิยายิตพฺพโก, ๗- สทฺธายิตพฺพโกติ อตฺโถ. เอกจฺโจ หิ
ปุคฺคโล น ปจฺจยิโก โหติ, "อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา"ติ วุตฺเต "มา ตสฺส
วจนํ สทฺทหถา"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. เอโก ปจฺจยิโก โหติ, "อิทํ เกน วุตฺตํ,
อสุเกนา"ติ วุตฺเต "ยทิ เตน วุตฺตํ, อิทเมว ปมาณํ,  อิทานิ อุปปริกฺขิตพฺพํ
@เชิงอรรถ:  ม. สมุฏฺฐาปกเจตนากฺขเณเยว.   ฉ.ม. ทฏฺฐพฺโพ.    อิ. คเหตพฺพํ.
@ ก.ม. ฐิตกโถ.               ฉ.ม.อิ. หลิทฺทิราโค.  ก. อฏฺฐิตกโถ.
@ ฉ.ม. ปตฺติยายิตพฺพโก, สี. ปติอยิตพฺพโก
นตฺถิ, เอวเมว อิทนฺ"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ปจฺจยิโก. อวิสํวาทโก
โลกสฺสาติ ตาย สจฺจวาทิตาย โลกํ น วิสํวาเทตีติ อตฺโถ.
      ปิสุณํ วาจํ ปหายาติ อาทีสุ ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ,
ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ, ปรสฺส จ สุญฺญภาวํ กโรติ, สา ปิสุณา วาจา.
      ยาย ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา,
เนว กณฺณสุขา น หทยงฺคมา ๑- อยํ ผรุสา วาจา.
      เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโป.
      เตสํ มูลภูตา เจตนาปิ ปิสุณาวาจาทินามเมว ลภติ, สาเอว จ
อิธาธิปฺเปตาติ.
      ตตฺถ สงฺกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา
กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปิสุณาวาจา. สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส
อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา.
      ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา:- ภินฺทิตพฺโพ ปโร, "อิติ อิเม นานา
ภวิสฺสนฺติ วินา ภวิสฺสนฺตี"ติ เภทปุเรกฺขารตา วา "อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ
วิสฺสาสิโก"ติ ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม,  ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ.
      อิเมสํ เภทายาติ เยสํ "อิโต สุตฺวา"ติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ
เภทาย. ภินฺนานํ วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนํ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ วา
เกนจิเทว การเณน ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา "ตุมฺหากํ อีทิเส กุเล
ชาตานํ เอวํ พหุสฺสุตานํ อิทํ น ยุตฺตนฺ"ติ อาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ ๒- กตฺตา
อนุกตฺตา. ๓- อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตา. เทฺว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา
"ตุมฺหากํ เอวรูเป  กุเล ชาตานํ เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ อนุจฺฉวิกเมตนฺ"ติ
อาทีนิ วตฺวา ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถ. สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโม,
ยตฺถ สมคฺคา นตฺถิ, ตตฺถ วสิตุํปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. "สมคฺคราโม"ติปิ ปาลิ,
อิยเมเวตฺถ อตฺโถ. สมคฺครโตติ สมคฺเคสุ รโต, เต ปหาย อญฺญตฺถ คนฺตุมฺปิ
น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ นนฺทตีติ สมคฺคนนฺที. สมคฺคกรณึ
@เชิงอรรถ:  ก. หทยสุขา  ก. สนฺธานสฺส   สี. โปตฺถเก อิทํ ปทํ น ทิสฺสติ
วาจํ ภาสิตาติ ยา วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว กโรติ, ตํ สามคฺคีคุณปริทีปิกเมว
วาจํ ภาสติ, น อิตรนฺติ.
      ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสา
วาจา, ตสฺสา อาวิภาวตฺถมิทํ วตฺถุ:- เอโก กิร ทารโก มาตุ วจนํ อนาทยิตฺวา
อรญฺญํ คจฺฉติ, ตํ มาตา นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตี "จณฺฑา ตํ มหิสี ๑- อนุพนฺธตู"ติ
อกฺโกสิ. อถสฺส ตเถว อรญฺเญ มหิสี อุฏฺฐาสิ. ทารโก "ยํ มม มาตา มุเขน
กเถสิ, ตํ มา โหตุ, ยํ จิตฺเตน จินฺเตสิ, ตํ โหตู"ติ สจฺจกิริยมกาสิ. มหิสี
ตตฺเถว พทฺธา วิย อฏฺฐาสิ. เอวํ มมฺมจฺเฉทโกปิ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย น
ผรุสา วาจา โหติ. มาตาปิตโร หิ กทาจิ ปุตฺตเก เอวํปิ วทนฺติ "โจรา โว ๒-
ขณฺฑาขณฺฑํ กโรนฺตู"ติ, อุปฺปลปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติ.
อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก เอวํ วทนฺติ "กึ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน
วทนฺติ, นิทฺธมถ ๓- เน"ติ, อถ จ เนสํ อาคมาธิคมสมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺติ. ยถา จ
จิตฺตสณฺหตาย ผรุสา วาจา น โหติ, เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสา วาจา น
โหติ. น หิ มาราเปตุกามสฺส "อิมํ สุขํ สยาเปถา"ติ วจนํ อผรุสา วาจา
โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสา วาจาว. สา ยํ สนฺธาย ปวตฺติตา, ตสฺส
อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. ตสฺสา ตโย สมฺภารา:-
อกฺโกสิตพฺโพ ปโร, กุปิตจิตฺตํ, อกฺโกสนนฺติ.
      เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ
อตฺโถ, "เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท"ติ ๔- เอตฺถ วุตฺตเนลํ วิย. กณฺณสุขาติ
พยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ  น ชเนติ. อตฺถมธุรตาย
สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียา. หทยํ คจฺฉติ, อปฺปฏิหญฺญมานา
สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี. ปุเร
สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี. ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ
อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ, ปิติมตฺตํ "ปิตา"ติ วทนฺติ, ภาติมตฺตํ
"ภาตา"ติ วทนฺติ, มาติมตฺตํ "มาตา"ติ วทนฺติ. เอวรูปี กถา  พหุโน ชนสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.อิ. มหึสี      ม. เต        ม. นิทฺธรถ
@ ขุ.อุ. ๒๕/๖๕ อปรลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺต.
กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา. กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ
พหุชนมนาปา.
      อนตฺถวิญฺญาปก ๑- กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป.
โส อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. ตสฺส เทฺว
สมฺภารา:- ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา, ตถารูปีกถากถนญฺจาติ.
      กาเลน วทตีติ กาลวาที, วตฺตพฺพยุตฺตกกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ
อตฺโถ. ภูตํ ตถํ ตจฺฉํ สภาวเมว วทตีติ ภูตวาที.
ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา วทตีติ อตฺถวาที.
นวโลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ ธมฺมวาที. สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ
กตฺวา วทตีติ วินยวาที.
      นิธานํ วุจฺจติ ฐปโนกาโส, นิธานมสฺสา อตฺถีติ นิธานวตี, หทเย
นิธาตพฺพยุตฺตกํ วาจํ ภาสิตาติ อตฺโถ. กาเลนาติ เอวรูปึ ภาสมาโนปิ จ "อหํ
นิธานวตึ วาจํ ภาสิสฺสามี"ติ น อกาเลน ภาสติ, ยุตฺตกาลํ ปน อเวกฺขิตฺวาว ๒-
ภาสตีติ อตฺโถ. สาปเทสนฺติ สอุปมํ, สการณนฺติ อตฺโถ. ปริยนฺตวตินฺติ
ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท ปญฺญายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถ.
อตฺถสญฺหิตนฺติ อเนเกหิปิ นเยหิ วิภชนฺเตน ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อตฺถสมฺปนฺนํ
ภาสติ. ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ เตน อตฺเถน สญฺหิตตฺตา อตฺถสญฺหิตํ
วาจํ ภาสติ, น อญฺญํ นิกฺขิปิตฺวา อญฺญํ ภาสตีติ วุตฺตํ โหติ.
      [๑๐] พีชคามภูตคามสมารมฺภาติ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ
พีชพีชนฺติ ปญฺจวิธสฺส พีชคามสฺส เจว  ยสฺส กสฺสจิ นีลติณรุกฺขาทิกสฺส ภูตคามสฺส
จ สมารมฺภา, เฉทนเภทนปจนาทิภาเวน ๓- วิโกปนา ปฏิวิรโตติ อตฺโถ.
      เอกภตฺติโกติ ปาตราสภตฺตํ, สายมาสภตฺตนฺติ เทฺว ภตฺตานิ, เตสุ
ปาตราสภตฺตํ อนฺโตมชฺฌนฺหิเกน ๔-  ปริจฺฉินฺนํ, อิตรํ มชฺฌนฺหิกโต อุทฺธํ
อนฺโตอรุเณน ตสฺมา อนฺโตมชฺฌนฺหิเก ทสกฺขตฺตุํ ภุญฺชมาโนปิ เอกภตฺติโกว โหติ. ตํ
สนฺธาย วุตฺตํ "เอกภตฺติโก"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิ....วิญฺญาปิก...          ฉ.ม. อิ. อเปกฺขิตฺวาว
@ สี. เฉทนปจนาทิภาเวน             ก. อนฺโตมชฺฌนฺติเกน
      รตฺติยา โภชนํ รตฺติ, ตโต อุปรโตติ รตฺตูปรโต. อติกฺกนฺเต
มชฺฌนฺหิเก ยาว สุริยตฺถงฺคมา โภชนํ วิกาลโภชนํ นาม, ตโต วิรตตฺตา วิรโต
วิกาลโภชนา. กทา วิรโต? อโนมานทีตีเร ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย.
      สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏานีภูตํ ทสฺสนนฺติ วิสูกทสฺสนํ.
อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ อนฺตมโส
มยูรนจฺจาทิวเสนาปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา ทสฺสนา จาติ
นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา. นจฺจาทีนิ หิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา
ปยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ น ภิกฺขุนีนญฺจ วฏฺฏนฺติ.
      มาลาทีสุ มาลาติ ยํกิญฺจิ ปุปฺผํ. คนฺธนฺติ ยํกิญฺจิ คนฺธชาตํ.
วิเลปนนฺติ ฉวิราคกรณํ. ตตฺถ ปิลนฺธนฺโต ธาเรติ นาม, อูนฏฺฐานํ ปูเรนฺโต
มณฺเฑติ นาม, คนฺธวเสน ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺโต วิภูเสติ นาม. ฐานํ
วุจฺจติ การณํ, ตสฺมา ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน
กโรติ. ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถ.
      อุจฺจาสยนํ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํ. มหาสยนํ อกปฺปิยํ ๑- ปจฺจตฺถรณํ,
ตโต  ปฏิวิรโตติ อตฺโถ.
      ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. รชตนฺติ กหาปโณ, โลหมาสโก ชตุมาสโก
ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ. ตสฺส อุภยสฺสาปิ ปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต, เนว
นํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคณฺหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตีติ อตฺโถ.
      อามกธญฺญปฏิคฺคหณาติ สาลิ วีหิ ยว โคธุม กงฺคุ วรก กุทฺรูสก
สงฺขาตสฺส สตฺตวิธสฺสาปิ อามกธญฺญสฺส ปฏิคฺคหณา. น เกวลญฺจ เอเตสํ
ปฏิคฺคหณเมว, อามสนมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ เยว.
      อามกมํสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อญฺญตฺร โอทิสฺส อนุญฺญาตา อามกมํสมจฺฉานํ
ปฏิคฺคหณเมว ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, โน อามสนํ.
      อิตฺถีกุมาริกาปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา, อิตรา
กุมาริกา นาม, ตาสํ ปฏิคฺคหณมฺปิ อามสนมฺปิ อกปฺปิยเมว.
@เชิงอรรถ:   อิ. อกปฺปิยตฺถตํ, ฉ.ม. อกปฺปิยปจฺจตฺถรณํ
      ทาสีทาสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ ทาสีทาสวเสเนว เตสํ ปฏิคฺคหณํ ๑- น
วฏฺฏติ. "กปฺปิยการกํ ๒- ทมฺมิ, อารามิกํ ทมฺมี"ติ เอวํ วุตฺเต ปน วฏฺฏตีติ.
      อเชฬกาทีสุปิ เขตฺตวตฺถุปริโยสาเนสุ กปฺปิยากปฺปิยนโย วินยวเสน
อุปปริกฺขิตพฺโพ. ตตฺถ เขตฺตํ นาม ยสฺมึ ปุพฺพณฺณํ รูหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ
อปรณฺณํ รูหติ. ยตฺถ วา อุภยํปิ รูหติ, ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถาย อกตภูมิภาโค
วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปีตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตาเนว.
      ทูเตยฺยํ วุจฺจติ ทูตกมฺมํ, คิหีนํ ปหิตํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา
ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ปหิณคมนํ วุจฺจติ ฆรา ฆรํ เปสิตสฺส ขุทฺทกคมนํ. อนุโยโค
นาม ตทุภยกรณํ, ตสฺมา ทูเตยฺยปหิณคมนานํ อนุโยคาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      กยวิกฺกยาติ กยา จ วิกฺกยา จ. ตุลากูฏาทีสุ กูฏนฺติ วญฺจนํ. ตตฺถ
ตุลากูฏํ ตาว รูปกูฏํ องฺคกูฏํ คหณกูฏํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ
รูปกูฏํ นาม เทฺว ตุลา สมรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต
ขุทฺทิกาย เทติ. องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ,
ททนฺโต ปุพฺพภาเค. ๓- คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต
อคฺเค. ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา
คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเค.
      กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ, ตาย  วญฺจนํ กํสกูฏํ. กถํ?  เอกํ สุวณฺณปาตึ
กตฺวา อญฺญา เทฺว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺเณ กโรติ, ตโต ชนปทํ
คนฺตฺวา กิญฺจิเทว อฑฺฒํ กุลํ ปวิสิตฺวา "สุวณฺณภาชนานิ กีณถา"ติ วตฺวา
อคฺเฆ ๔- ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ๕- ทาตุกาโม โหติ. ตโต เตหิ "กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว
ชานิตพฺโพ"ติ วุตฺเต "วีมํสิตฺวา คณฺหถา"ติ สุวณฺณปาตึ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพา
ปาติโย ทตฺวา คจฺฉติ.
      มานกูฏํ นาม หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ
หทยเภโท สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺฐา ฉินฺเทน
@เชิงอรรถ:  สี.ม. ปฏิคฺคหณมฺปิ        อิ. กปฺปการกํ         ก. ปุพฺพภาเคเยว
@ ก. อคฺเฆ อญฺเญหิ       สี. มหคฺฆตรํ
มาเนน "สณิกํ อาสิญฺจา"ติ วตฺวา อตฺตโน ภาชเน ลหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติ,
ททนฺโต ฉินฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติ.
      สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ
สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต เวเคน ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติ.
รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติ. ลญฺจํ อลภนฺตา หิ เขตฺตํ อมหนฺตมฺปิ
มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ.
      อุกฺโกฏนาทีสุ อุกฺโกฏนนฺติ อสฺสามิเก สามิเก กาตุํ ลญฺจคฺคหณํ.
วญฺจนนฺติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วญฺจนํ. ตตฺริทเมกํ วตฺถุ:- เอโก กิร
ลุทฺทโก มิคญฺจ มิคโปตกญฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติ, ตเมโก ธุตฺโต "กึ โภ มิโค
อคฺฆติ, กึ มิคโปตโก"ติ อาห. "มิโค เทฺว กหาปเณ, มิคโปตโก เอกนฺ"ติ จ
วุตฺเต เอกํ กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต "น เม
โภ มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี"ติ อาห. เตนหิ เทฺว กหาปเณ เทหีติ.
โส อาห "นนุ เต โภ มยา ปฐมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโน"ติ. อาม ทินฺโนติ.
"อิมํปิ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ,   อยญฺจ กหาปณคฺฆนโก
มิคโปตโกติ เทฺว กหาปณา ภวิสฺสนฺตี"ติ. โส "การณํ วทตี"ติ สลฺลกฺเขตฺวา
มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติ.
      นิกตีติ โยควเสน วา มายาวเสน วา อปามงฺคํ ปามงฺคนฺติ, อมณึ
มณินฺติ, อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ กตฺวา ปฏิรูปเกน  วญฺจนํ. สาวิโยโคติ ๑- กุฏิลโยโค,
เอเตสํเยว อุกฺโกฏนาทีนเมตํ นามํ. ตสฺมา อุกฺโกฏนสาวิโยโค วญฺจนสาวิโยโค
นิกติสาวิโยโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกจิ "อญฺญํ ทสฺเสตฺวา อญฺญสฺส
ปริวตฺตนํ สาวิโยโค"ติ วทนฺติ, ตมฺปน วญฺจเนเนว สงฺคหิตํ.
      เฉทนาทีสุ เฉทนนฺติ หตฺถจฺเฉทนาทิ. วโธติ มรณํ. พนฺโธติ
รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธนํ. วิปราโมโสติ หิมวิปราโมโส คุมฺพวิปราโมโสติ ทุวิโธ.
ยํ หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฏิปนฺนํ ชนํ มุสนฺติ, อยํ
หิมวิปราโมโส. ยํ คุมฺพาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนา มุสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโส. อาโลโป
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.สี.อิ. สาจิโยโค
วุจฺจติ คามนิคมาทีนํ วิโลปกรณํ. สหสากาโรติ สาหสิกกิริยา, เคหํ ปวิสิตฺวา
มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ ฐเปตฺวา อิจฺฉิตภณฺฑานํ คหณํ. เอวเมตสฺมา เฉทนา ฯเปฯ
สหสาการา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโมติ. อิติ วา หิ ภิกฺขเว ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส
วณฺณํ วทมาโน วเทยฺยาติ.
                     เอตฺตาวตา จูฬสีลํ นิฏฺฐิตํ โหติ.
                           มชฺฌิมสีลวณฺณนา
      [๑๑] อิทานิ มชฺฌิมสีลํ วิตฺถาเรนฺโต ๑- "ยถา วา ปเนเก
โภนฺโต"ติ อาทิมาห. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา. สทฺธาเทยฺยานีติ กมฺมญฺจ
ผลญฺจ อิธโลกญฺจ ปรโลกญฺจ สทฺทหิตฺวา ทินฺนานิ. "อยํ เม ญาตี"ติ วา
"มิตฺโต"ติ วา "อิทํ ปฏิกริสฺสติ, อิทํ วา เตน กตปุพฺพนฺ"ติ วา เอวํ น
ทินฺนานีติ อตฺโถ. เอวํ ทินฺนานิ หิ น สทฺธาเทยฺยานิ นาม โหนฺติ. โภชนานีติ
เทสนาสีสมตฺตเมตํ, อตฺถโต ปน สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา จีวรานิ
ปารุปิตฺวา เสนาสนานิ เสวมานา คิลานเภสชฺชํ ปริภุญฺชมานาติ สพฺพเมตํ
วุตฺตเมว โหติ.
      เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต. ตสฺสตฺโถ:- กตโม โส พีชคามภูตคาโม,
ยสฺส สมารมฺภมนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ. ตโต ตํ ทสฺเสนฺโต มูลพีชนฺติ อาทิมาห.
ตตฺถ มูลพีชํ นาม หลิทฺทิ ๒- สิงฺคิเวรํ วจา วจตฺถํ ๓- อติวิสํ กฏุกโรหิณี อุสีรํ
ภทฺทมุตฺตกนฺติ เอวมาทิ. ขนฺธพีชํ นาม อสฺสตฺโถ นิโครฺโธ ปิลกฺโข ๔-  อุทุมฺพโร
กจฺฉโก กปิตฺถโนติ เอวมาทิ. ผฬุพีชํ นาม อุจฺฉุ นโฬ เวฬูติ เอวมาทิ.
อคฺคพีชํ นาม อชฺชกํ ๕- ผณิชฺชกํ หริเวรนฺติ เอวมาทิ. พีชพีชํ นาม ปุพฺพณฺณํ
อปรณฺณนฺติ เอวมาทิ. สพฺพเญฺหตํ รุกฺขโต วิโยชิตํ วิรูหนสมตฺถเมว "พีชคาโม"ติ
วุจฺจติ. รุกฺขโต ปน  อวิโยชิตํ อสุกฺขํ "ภูตคาโม"ติ วุจฺจติ. ตตฺถ
ภูตคามสมารมฺโภ ปาจิตฺติยวตฺถุ, พีชคามสมารมฺโภ ทุกฺกฏวตฺถูติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ก. สมารภิตฺวา ทสฺเสนฺโต        ก. หิลิทฺทํ       ฉ.ม. วจตฺตํ
@ ก. มิลกฺขุ                    อิ. อชฺชุกํ
      [๑๒] สนฺนิธิการกปริโภคนฺติ สนฺนิธิกตสฺส ปริโภคํ. ๑-  ตตฺถ ทุวิธา
กถา วินยวเสน จ สลฺเลขวเสน จ. วินยวเสน ตาว ยํกิญฺจิ อนฺนํ อชฺช
ปฏิคฺคหิตํ อปรชฺชุ สนฺนิธิการกํ โหติ, ตสฺส ปริโภเค ปาจิตฺติยํ. อตฺตนา ลทฺธํ
ปน สามเณรานํ ทตฺวา เตหิ ลทฺธํ ฐปาเปตฺวา ทุติยทิวเส ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ,
สลฺเลโข ปน น โหติ.
      ปานสนฺนิธิมฺหิปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ปานํ นาม อมฺพปานาทีนิ
อฏฺฐ ปานานิ, ยานิ จ เตสํ อนุโลมานิ, เตสํ วินิจฺฉโย สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต.
      วตฺถสนฺนิธิมฺหิ อนธิฏฺฐิตํ อวิกปฺปิตํ สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ
โกเปติ, อยํ ปริยายกถา. นิปฺปริยายโต ปน ติจีวรสนฺตุฏฺเฐน ภวิตพฺพํ, จตุตฺถํ
ลภิตฺวา อญฺญสฺส ทาตพฺพํ. สเจ ยสฺส กสฺสจิ ทาตุํ น สกฺโกติ, ยสฺส ปน
ทาตุกาโม โหติ, โส อุทฺเทสตฺถาย วา ปริปุจฺฉตฺถาย วา คโต, อาคตมตฺเต ทาตพฺพํ,
อทาตุํ  น วฏฺฏติ. จีวเร ปน อปฺปโหนฺเต สติยา ปจฺจาสาย อนุญฺญาตกาเล ๒-
ฐเปตุํ วฏฺฏติ. สูจิสุตฺตจีวรการกานํ อลาเภน ตโต ปรํปิ วินยกมฺมํ กตฺวา ฐเปตุํ
วฏฺฏติ. "อิมสฺมึ ชิณฺเณ ปุน อีทิสํ กุโต ลภิสฺสามี"ติ ปน ฐเปตุํ น วฏฺฏติ,
สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติ.
      ยานสนฺนิธิมฺหิ ยานํ นาม วยฺหํ รโถ สกฏํ สนฺทมานิกา สีวิกา
ปาฏงฺกีติ, เนตํ ปพฺพชิตสฺส ยานํ. อุปาหนา ปน ปพฺพชิตสฺส ยานํเยว. เอกสฺส
ภิกฺขุสฺส หิ เอโก อรญฺญตฺถาย, เอโก โธตปาทกตฺถายาติ อุกฺกํสโต เทฺว
อุปาหนสงฺฆาฏา วฏฺฏนฺติ, ตติยํ ลภิตฺวา อญฺญสฺส ทาตพฺโพ. "อิมสฺมึ ชิณฺเณ อญฺญํ
กุโต ลภิสฺสามี"ติ หิ ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติ.
      สยนสนฺนิธิมฺหิ สยนนฺติ มญฺโจ. เอกสฺส ภิกฺขุโน เอโก คพฺเภ,
เอโก ทิวาฏฺฐาเนติ อุกฺกํสโต เทฺว มญฺจา วฏฺฏนฺติ. ตโต อุตฺตรึ ลภิตฺวา
อญฺญสฺส ภิกฺขุโน วา คณสฺส วา ทาตพฺโพ, อทาตุํ น วฏฺฏติ. สนฺนิธิ จ
โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติ.
@เชิงอรรถ:  ก. สนฺนิธิการปริโภคํ            สี.อิ. อนุญฺญาตกาลํ
      คนฺธสนฺนิธิมฺหิ ภิกฺขุโน กณฺฑุกจฺฉุฉวิโทสาทิอาพาเธ ๑- สติ คนฺธา
วฏฺฏนฺติ. เต คนฺเธ อาหราเปตฺวา ตสฺมึ โรเค วูปสนฺเต อญฺเญสํ วา อาพาธิกานํ
ทาตพฺพา ทฺวาเร ปญฺจงฺคุลิฆรธูปนาทีสุ วา อุปเนตพฺพา. "ปุน โรเค สติ
ภวิสฺสนฺตี"ติ ปน ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ ๒- จ โหติ, สลฺลเขญฺจ โกเปติ.
      อามิสนฺติ วุตฺตาวเสสํ ทฏฺฐพฺพํ. เสยฺยถีทํ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ
"ตถารูเป กาเล อุปการาย ภวิสฺสนฺตี"ติ ติลตณฺฑุลมุคฺคมาส-
นาฬิเกรโลณมจฺฉมํสวลฺลูรสปฺปิเตลคุฬภาชนาทีนิ อาหราเปตฺวา ฐเปติ. โส วสฺสกาเล
กาลสฺเสว สามเณเรหิ ยาคุํ ปจาเปตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา  "สามเณร อุทกกทฺทเม ทุกฺขํ
คามํ ปวิสิตุํ, คจฺฉ อสุกํ กุลํ คนฺตฺวา มยฺหํ วิหาเร นิสินฺนภาวํ อาโรเจหิ,
อสุกกุลโต ทธิอาทีนิ อาหรา"ติ เปเสติ. ภิกฺขูหิ "กึ ภนฺเต คามํ ปวิสิสฺสถา"ติ
วุตฺเตปิ "ทุปฺปเวโส อาวุโส อิทานิ คาโม"ติ วทติ. เต "โหตุ ภนฺเต, อจฺฉถ ตุเมฺห,
มยํ ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา อาหริสฺสามา"ติ คจฺฉนฺติ. อถ สามเณโรปิ ทธิอาทีนิ
อาหริตฺวา ภตฺตญฺจ พฺยญฺชนญฺจ สมฺปาเทตฺวา อุปเนติ, ตํ ภุญฺชนฺตสฺเสว อุปฏฺฐากา
ภตฺตํ ปหิณนฺติ, ตโตปิ มนาปํ มนาปํ ภุญฺชติ. อถ ภิกฺขู ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา
อาคจฺฉนฺติ, ตโตปิ มนาปํ มนาปํ คีวายามกํ ภุญฺชติเยว. เอวํ จตุมาสมฺปิ
วีตินาเมติ. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ "มุณฺฑกุฏุมฺพิกชีวิตํ ชีวติ, น สมณชีวิตนฺ"ติ.
เอวรูโป อามิสสนฺนิธิ นาม โหติ.
      ภิกฺขุโน ปน วสนฏฺฐาเน เอกา ตณฺฑุลนาฬิ, เอโก คุฬปิณฺโฑ,
จตุภาคมตฺตํ สปฺปีติ เอตฺตกํ นิเธตุํ วฏฺฏติ อกาเล สมฺปตฺตโจรานํ อตฺถาย. เต
หิ เอตฺตกํปิ อามิสปฏิสนฺถารํ อลภนฺตา ชีวิตาปิ โวโรเปยฺยุํ, ตสฺมา สเจ เอตฺตกํ
นตฺถิ, อาหราเปตฺวาปิ ฐเปตุํ วฏฺฏติ. อผาสุกกาเล จ ยเทตฺถ กปฺปิยํ, ตํ อตฺตนาปิ
ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ. กปฺปิยกุฏิยํ ปน พหุํ ฐเปนฺตสฺสาปิ สนฺนิธิ นาม นตฺถิ.
ตถาคตสฺส ปน ตณฺฑุลนาฬิอาทีสุ วา ยํกิญฺจิ จตุรงฺคุลมตฺตํ ๓- วา ปิโลติกขณฺฑํ
"อิทํ เม อชชฺ วา เสฺว วา ภวิสฺสตี"ติ ฐปิตํ นาม นตฺถิ.
      [๑๓] วิสูกทสฺสเนสุ นจฺจํ นาม ยํกิญฺจิ นจฺจํ, ตํ มคฺคํ คจฺฉนฺเตนาปิ
คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺฐุํ น วฏฺฏติ. วิตฺถารวินิจฺฉโย ปเนตฺถ สมนฺตปาสาทิกายํ
@เชิงอรรถ:  ม. ฉวิโรคาทิอาพาเธ.     ก. สี.อิ. คนฺธสนฺนิธิ     ฉ.ม.สี.อิ. จตุรตนมตฺตํ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺเพสุ สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺเตสุ
สุตฺตปเทสุ. อิโต ปรํ หิ เอตฺตกํปิ อวตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปโยชนมตฺตเมว
วณฺณยิสฺสามาติ.
       เปกฺขนฺติ นฏสมชฺชํ ๑- อกฺขานนฺติ ภารตยุชฺฌนาทิกํ. ๒- ตํ ยสฺมึ ฐาเน
กถิยติ, ตตฺถ คนฺตุํปิ น วฏฺฏติ. ปาณิสฺสรนฺติ กํสตาฬํ, "ปาณิตาฬนฺ"ติปิ
วทนฺติ. เวตาฬนฺติ ฆนตาฬํ, "มนฺเตน มตสรีรุฏฺฐาปนนฺ"ติปิ เอเก. กุมฺภถูนนฺติ
จตุรสฺสอมฺภณกตาฬํ,  "กุมฺภสทฺทนฺ"ติปิ เอเก. โสภนครกนฺติ ๓- นฏานํ อพฺโภกิรณํ,
โสภนครกํ ๔- วา, ปฏิภาณจิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. จณฺฑาลนฺติ อโยคุฬกีฬา,
"จณฺฑาลานํ สาณโธวนกีฬา"ติปิ วทนฺติ. วํสนฺติ เวฬุํ อุสฺสาเปตฺวา กีฬนํ.
      โธวนนฺติ อฏฺฐิโธวนํ, เอกจฺเจสุ กิร ชนปเทสุ กาลกเต ๕- ญาตเก
น ฌาเปนฺติ, นิขณิตฺวา ฐเปนฺติ. อถ เนสํ ปูติภูตํ กายํ ญตฺวา นีหริตฺวา
อฏฺฐีนิ โธวิตฺวา คนฺเธหิ มกฺขิตฺวา ฐเปนฺติ. เต นกฺขตฺตกาเล เอกสฺมึ ฐาเน
อฏฺฐีนิ ฐเปตฺวา เอกสฺมึ ฐาเน สุราทีนิ ฐเปตฺวา โรทนฺตา ปริเทวนฺตา สุรํ
ปิวนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อตฺถิ  ภิกฺขเว ทกฺขิเณสุ ชนปเทสุ อฏฺฐิโธวนํ นาม,
ตตฺถ โหติ อนฺนมฺปิ ปานมฺปิ ขชฺชมฺปิ โภชนมฺปิ เลหมฺปิ ๖- เปยฺยมฺปิ นจฺจมฺปิ
คีตมฺปิ วาทิตมฺปิ. อตฺเถตํ ภิกฺขเว โธวนํ, เนตํ นตฺถีติ วทามี"ติ. ๗- เอกจฺเจ
ปน "อินฺทชาเลน อฏฺฐิโธวนํ โธวนนฺ"ติปิ วทนฺติ.
       หตฺถิยุทฺธาทีสุ ภิกฺขุโน เนว หตฺถิอาทีหิ สทฺธึ ยุชฺฌิตุํ, น เต
ยุชฺฌาเปตุํ, น ยุชฺฌนฺเต ทฏฺฐุํ วฏฺฏติ. นิพฺพุทฺธนฺติ มลฺลยุทฺธํ. อุปฺโยชิกนฺติ
ยตฺถ สมฺปหาโร ทิสฺสติ. พลคฺคนฺติ พลคณฏฺฐานํ. เสนาพฺยูหนฺติ เสนาย นิเวโส,
สกฏพฺยูหาทิวเสน เสนาย นิเวสนํ. อนีกทสฺสนนฺติ "ตโย หตฺถี ปจฺฉิมํ
หตฺถานีกนฺ"ติ ๘- อาทินา  นเยน วุตฺตสฺส อนีกสฺส ทสฺสนํ.
@เชิงอรรถ:  ก. นฏาทิสมชฺชํ, สี. นฏสมชฺชา   อิ. ภารตรามายณาทิกํ, ก. ภารตรามยุชฺฌนาทิกํ
@ ฉ.ม.อิ. โสภนกนฺติ            ฉ.ม. โสภนกรํ, สี. โสภนฆรกํ
@ ฉ.ม. กาลงฺกเต              ฉ.ม.อิ. เลยฺยมฺปิ
@ องฺ. ทสก. ๒๔/๑๐๗ โธวนสุตฺต   วินย. ๒/๓๒๔/๒๖๘ อุยฺโยธิกสิกฺขาปท
      [๑๔] ปมาโท เอตฺถ ติฏฺฐตีติ ปมาทฏฺฐานํ, ชูตญฺจ ตํ ปมาทฏฺฐานญฺจาติ
ชูตปฺปมาทฏฺฐานํ. เอเกกาย ปนฺติยา อฏฺฐ อฏฺฐ ปทานิ อสฺสาติ อฏฺฐปทํ.
ทสปเทปิ เอเสว นโย. อากาสนฺติ อฏฺฐปททสปเทสุ วิย อากาเสเยว
กีฬนํ. ปริหารปถนฺติ ภูมิยํ นานาปถมณฺฑลํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปริหริตพฺพํ
ปถํ ปริหรนฺตานํ กีฬนํ. สนฺติกนฺติ ๑- สนฺติกกีฬนํ. ๒- เอกชฺฌํ ฐปิตา สาริโย วา
สกฺขราโย วา อจาเลนฺตา นเขเนว อปเนนฺติ จ อุปเนนฺติ จ, สเจ ตตฺถ กาจิ
จลติ, ปราชโย โหติ. เอวรูปาย กีฬาเยตํ อธิวจนํ. ขลิกนฺติ  ชูตผลเก
ปาสกกีฬนํ. ฆฏิกา วุจฺจติ ทีฆทณฺฑเกน รสฺสทณฺฑกปหรณกีฬา. สลากหตฺถนฺติ
ลาขาย วา มญฺชิฏฺฐิกาย ๓- วา ปิฏฺฐอุทเกน วา สลากหตฺถํ เตเมตฺวา "กึ โหตู"ติ
ภูมิยํ วา ภิตฺติยํ วา ตํ ปหริตฺวา หตฺถิอสฺสาทิรูปทสฺสนกีฬา. ๔- อกฺขนฺติ
คุฬกีฬนํ. ๕- ปงฺคจีรํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิกา ตํ ธมนฺตา กีฬนฺติ, วงฺกกนฺติ
คามทารกานํ กีฬนกํ ขุทฺทกนงฺคลํ. โมกฺขจิกนฺติ ๖- สมฺปริวตฺตกกีฬนํ, อากาเส วา
ทณฺฑกํ คเหตฺวา ภูมิยํ วา สีสํ ฐเปตฺวา เหฏฺฐุปริยภาเวน ปริวตฺตนกีฬนนฺติ วุตฺตํ
โหติ. จิงฺคุลิกํ วุจฺจติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํ.
ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิกา, ตาย วาลุกาทีนิ มินนฺตา กีฬนฺติ. รถกนฺติ
ขุทฺทกรถํ. ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุเมว. อกฺขริกา วุจฺจติ อากาเส วา ปิฏฺฐิยํ วา
อกฺขรชานนกีฬา. มเนสิกา นาม มนสา จินฺติตชานนกีฬา. ยถาวชฺชํ นาม
กาณกุณิขุชฺชาทีนํ ยํ ยํ วชฺชํ, ตํ ตํ ปโยเชตฺวา ทสฺสนกีฬา.
      [๑๕] อาสนฺทินฺติ ปมาณาติกฺกนฺตาสนํ. "อนุยุตฺตา วิหรนฺตี"ติ อิทํ
อเปกฺขิตฺวา ปน สพฺพปเทสุ อุปโยควจนํ กตํ. ปลฺลงฺโกติ ปาเทสุ วาฬรูปานิ
ฐเปตฺวา กโต. โคนโกติ ทีฆโลมโก มหาโกชโว, จตุรงฺคุลาธิกานิ กิร ตสฺส โลมานิ.
จิตฺตกนฺติ วานวิจิตฺตํ อุณฺณามยตฺถรณํ. ปฏิกาติ อุณฺณามโย เสตปจฺจตฺถรโณ. ๗-
ปฏลิกาติ ฆนปุปฺผโก อุณฺณามยตฺถรโณ, โย ๘- "อาลมกปตฺโต"ติปิ ๙- วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปนฺติกนฺติ ปนฺติกกีฬนํ.    สี. สนฺติกกีฬากีฬนํ    สี. มญฺเชฏฺฐิกาย
@ ฉ.ม,....กีฬนํ            ฉ.ม. คุฬกีฬา        ฉ.ม. โมกฺขจิกา วุจฺจติ
@ ฉ.ม. เสตตฺถรโณ          อิ. โส
@ ฉ.ม. อามลกปตฺโตติปิ, สี. อมิลาตปฏฺโฏ, อิ.  อามิลากปฏฺโฏ
ตูลิกาติ ติณฺณํ ตูลานํ อญฺญตรปุณฺณา ตูลิกา. วิกติกาติ สีหพยคฺฆาทิรูปวิจิโตฺร
อุณฺณามยตฺถรโณ. อุทฺทโลมีติ อุภยโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํ, เกจิ "เอกโต
อุคฺคตปุปฺผนฺ"ติ วทนฺติ. เอกนฺตโลมีติ เอกโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํ, เกจิ "อุภโต
อุคฺคตปุปฺผนฺ"ติปิ วทนฺติ. กฏฺฐิสฺสนฺติ ๑- รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺฐิสฺสมยํ
ปจฺจตฺถรณํ. โกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพิตเมว โกสิยสุตฺตมยํ ปจฺจตฺถรณํ.
"สุทฺธโกเสยฺยํ ปน วฏฺฏตี"ติ วินเย วุตฺตํ. ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ปน "ฐเปตฺวา ตูลิกํ
สพฺพาเนว โคนกาทีนิ รตนปริสิพฺพิตานิ น วฏฺฏนฺตี"ติ วุตฺตํ.
     กุตฺตกนฺติ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ฐตฺวา นจฺจโยคฺคํ อุณฺณามยตฺถรณํ.
หตฺถตฺถรํ อสฺสตฺถรนฺติ หตฺถิอสฺสปิฏฺฐีสุ อตฺถรณอตฺถรณกาเยว. ๒- รถตฺถเรปิ
เอเสว นโย. อชินปฺปเวณีติ อชินจมฺเมหิ มญฺจปฺปมาเณน สิพฺพิตฺวา กตา ปเวณิ.
กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณนฺติ กทลิมิคจมฺมํ นาม อตฺถิ, เตน กตํ ปวรปจฺจตฺถรณํ,
อุตฺตมปจฺจตฺถรณนฺติ  อตฺโถ. ตํ กิร เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ ปตฺถริตฺวา
สิพฺพิตฺวา กโรนฺติ. สอุตฺตรจฺฉทนฺติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริพทฺเธน รตฺตวิตาเนน
สทฺธินฺติ อตฺโถ. เสตวิตานํปิ เหฏฺฐา อกปฺปิยปจฺจตฺถรเณ สติ น วฏฺฏติ, อสติ
ปน วฏฺฏติ. อุภโตโลหิตกุปธานนฺติ สีสุปธานญฺจ ปาทุปธานญฺจาติ มญฺจสฺส
อุภโตโลหิตกํ อุปธานํ, เอตํ น กปฺปติ. ยํ ปน เอกเมว อุปธานํ อุโภสุ
ปสฺเสสุ รตฺตํ วา โหติ ปทุมวณฺณํ วา วิจิตฺรํ วา,  สเจ ปมาณยุตฺตํ, วฏฺฏติ.
มหาอุปธานํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํ. อโลหิตกานิ เทฺวปิ วฏฺฏนฺติเยว. ตโต อุตฺตรึ
ลภิตฺวา อญฺเญสํ ทาตพฺพานิ. ทาตุํ  อสกฺโกนฺโต มญฺเจ ติริยํ อตฺถริตฺวา อุปริ
ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา นิปชฺชิตุํปิ ลภติ. อาสนฺทิอาทีสุ ปน  วุตฺตนเยเนว
ปฏิปชฺชิตพฺพํ. วุตฺตญฺเจตํ "อนุชานามิ ภิกฺขเว อาสนฺทิยา ปาเท ฉินฺทิตฺวา
ปริภุญฺชิตุํ, ปลฺลงฺกสฺส วาเฬ ภินฺทิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ, ตูลิกํ วิชเฏตฺวา
พิมฺโพหนํ กาตุํ, อวเสสํ ภูมฺมตฺถรณํ กาตุนฺ"ติ. ๓-
     [๑๖]  อุจฺฉาทนาทีสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทารกานํ สรีรคนฺโธ
ทฺวาทสมตฺตวสฺสปตฺตกาเล ๔- นสฺสติ, ๕- เตสํ สรีรทุคฺคนฺธหรณตฺถาย คนฺธจุณฺณาทีหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กฏฺฏิสฺสนฺติ    สี. อตฺถรณกอตฺถรกาว    วินย. ๗/๓๒๐/๙๓ ตติยภาณวาร
@ ฉ.ม. ทฺวาทสวสฺสปตฺตกาเล,  สี. ทฺวาทสวสฺสมตฺตกาเล   สี. น นสฺสติ
อุจฺฉาเทนฺติ, เอวรูปํ อุจฺฉาทนํ น วฏฺฏติ. ปุญฺญวนฺเต ปน ทารเก อูรูสุ
นิปชฺชาเปตฺวา เตเลน  มคฺเขตฺวา หตฺถปาทอูรุนาภิอาทีนํ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ
ปริมทฺทนฺติ, เอวรูปํ ปริมทฺทนํ น วฏฺฏติ.
      นหาปนนฺติ เตสํเยว ทารกานํ คนฺธาทีหิ นฺหาปนํ ๑- วิย. สมฺพาหนนฺติ
มหามลฺลานํ วิย หตฺถปาเท มุคฺคราทีหิ ปหริตฺวา พาหุวฑฺฒนํ. อาทาสนฺติ ยํ
กิญฺจิ อาทาสํ ปริหริตุํ น วฏฺฏติ. อญฺชนนฺติ อลงฺการญฺชนเมว. มาลาติ
พทฺธมาลา วา อพทฺธมาลา วา. วิเลปนนฺติ ยํ กิญจิ ฉวิราคกรณํ. มุขจุณฺณกํ
มุขาเลปนนฺติ มุเข กาฬปิฬกาทีนํ หรณตฺถาย มตฺติกกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต
จลิเต สาสปกกฺกํ เทนฺติ, เตน โทเส  ขาทิเต ติลกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต
สนฺนิสินฺเน หลิทฺทิกกฺกํ เทนฺติ, เตน ฉวิวณฺเณ อารูเฬฺห มุขจุณฺณเกน มุขํ
จุณฺเณนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. หตฺถพนฺธาทีสุ หตฺเถ วิจิตฺรสงฺขกปาลาทีนิ ๒-
พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, ตํ วา อญฺญํ วา สพฺพมฺปิ หตฺถาภรณํ น วฏฺฏติ. อปเร
สิขํ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, สุวณฺณจิรกมุตฺตาลตาทีหิ จ ตํ ปริกฺขิปนฺติ, ตํ สพฺพํ
น วฏฺฏติ. อปเร จตุหตฺถํ ทณฺฑํ วา อญฺญํ วา ปน อลงฺกตทณฺฑกํ คเหตฺวา วิจรนฺติ,
ตถา อิตฺถีปุริสรูปาทิวิจิตฺตํ เภสชฺชนาฬิกํ สุปริกฺขิตฺตํ วามปสฺเส โอลคฺคิตํ,
อปเร กณฺณิกรตนปริกฺขิตฺตโกสํ อติติขิณํ อสึปิ, ๓- ปญฺจวณฺณสุตฺตสิพฺพิตํ
มกรทนฺตกาทิวิจิตฺตํ ฉตฺตํ, สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรา โมรปิญฺชาทิปริกฺขิตฺตา
อุปาหนา, เกจิ รตนมตฺตายามํ จตุรงฺคุลวิตฺถตํ เกสนฺตปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา เมฆมุเข
วิชฺชุลตํ วิย นลาเฏ อุณฺหีสปตฺตํ พนฺธนฺติ, จูฬามณึ ธาเรนฺติ, จามรวาลวีชนึ
ธาเรนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ.
      [๑๗] อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา กถาติ
ติรจฺฉานกถา. ตตฺถ ราชานํ อารพฺภ "มหาสมฺมโต, มนฺธาตา, ธมฺมาโสโก
เอวํมหานุภาโว"ติ อาทินา นเยน ปวตฺตา กถา ราชกถา. เอส นโย โจรกถาทีสุ.
เตสุ "อสุโก ราชา   อภิรูโป ทสฺสนีโย"ติ อาทินา นเยน เคหสิตกถาว
@เชิงอรรถ:  ม. นฺหาปนํ วิย นหาปนํ  ก. วิจิตฺรสํขกปาลาทีหิ    ฉ.ม. อสึ
ติรจฺฉานกถา โหติ. "โสปิ นาม เอวํมหานุภาโว ขยํ คโต"ติ เอวํ ปวตฺตา
ปน กมฺมฏฺฐานภาเว ติฏฺฐติ. โจเรสุปิ "มูลเทโว เอวํมหานุภาโว. เมฆมาโล
เอวํมหานุภาโว"ติ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ "อโห สูรา"ติ เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา.
ยุทฺเธปิ ภารตยุทฺธาทีสุ "อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ"ติ
กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา. "เตปิ นาม ขยํ คตา"ติ เอวํ ปวตฺตา ปน
สพฺพตฺถ กมฺมฏฺฐานเมว โหติ. อปิจ อนฺนาทีสุ "เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ
รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺหา ภุญฺชิมฺหา"ติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น
วฏฺฏติ. สาตฺถกํ ปน กตฺวา "ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ
สยนํ มาลํ คนฺธํ สีลวนฺตานํ อทมฺหา, เจติเย ปูชํ อกริมฺหา"ติ กเถตุํ
วฏฺฏติ. ญาติกถาทีสุ ปน "อมฺหากํ ญาตกา สูรา สมตฺถา"ติ วา "ปุพฺเพ มยํ
เอวํ วิจิเตฺรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา"ติ วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ.
สาตฺถกํ ปน กตฺวา "เตปิ โน ญาตกา ขยํ คตา"ติ วา "ปุพฺเพ มยํ
เอวรูปา อุปาหนา สํฆสฺส อทมฺหา"ติ วา กถิตพฺพํ. ๑- คามกถาปิ
สุนิวิฏฺฐทุนฺนิวิฏฺฐสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน วา "อสุกคามวาสิโน สูรา สมตฺถา"ติ
วา เอวํ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. สาตฺถกมฺปน กตฺวา "สทฺธา ปสนฺนา"ติ วา "ขยวยํ
คตา"ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ. นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโย.
      อิตฺถีกถาปิ วณฺณสณฺฐานาทีนิ ปฏิจฺจ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ,
"สทฺธา ปสนฺนา ขยวยํ คตา"ติ เอวเมว วฏฺฏติ. สูรกถาปิ "นนฺทมิตฺโต ๒- นาม
โยโธ สูโร อโหสี"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. "สทฺโธ อโหสิ ขยํ คโต"ติ
เอวเมว วฏฺฏติ. วิสิขากถาปิ "อสุกา วิสิขา สุนิวิฏฺฐา ทุนฺนิวิฏฺฐา สูรา
สมตฺถา"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. "สทฺธา ปสนฺนา ขยวยํ คตา"ติ   เอวเมว วฏฺฏติ.
      กุมฺภฏฺฐานกถาติ อุทกฏฺฐานกถา, อุทกติตฺถกถาติ วุจฺจติ, กุมฺภทาสีกถา
วา, สาปิ "ปาสาทิกา นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา"ติ  อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. "สทฺธา
ปสนฺนา"ติ อาทินา นเยเนว วฏฺฏติ. ปุพฺพเปตกถาติ อตีตญาติกถา. ตตฺถ
ตตฺถ ๓- วตฺตมานญาติกถาสทิโส จ วินิจฺฉโย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กเถตุํ วฏฺฏติ      ฉ.ม.อิ. นนฺทิมิตฺโต      ฉ.ม.อิ. ตตฺถ
      นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา
นิรตฺถกกถา. โลกกฺขายิกาติ "อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต?  อสุเกน นาม
นิมฺมิโต. กาโก เสโต อฏฺฐีนํ เสตตฺตา. พลากา ๑- รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตา"ติ
เอวมาทิกา โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา.
      สมุทฺทกฺขายิกา นาม "กสฺมา สมุทฺโท สาคโร? สาครเทเวน ขโต,
ตสฺมา สาคโร. `ขโต เม'ติ หตฺถมุทฺธาย สยํ นิเวทิตตฺตา สมุทฺโท"ติ เอวมาทิกา
นิรตฺถกสมุทฺทกฺขายนกถา. ๒- ภโวติ วุฑฺฒิ. อภโวติ หานิ. "อิติ ภโว, อิติ
อภโว"ติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ  วตฺวา ปวตฺติตกถา ๓- อิติภวาภวกถา.
      [๑๘] วิคฺคาหิกกถาติ วิคฺคหกถา สารมฺภกถา. ตตฺถ สหิตํ เมติ มยฺหํ
วจนํ สหิตํ สิลิฏฺฐํ, อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตนฺติ อตฺโถ. อสหิตนฺเตติ ตุยฺหํ วจนํ
อสหิตํ อสิลิฏฺฐํ. อธิจิณฺณนฺเต วิปฺปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีฆรตฺตาจิณฺณวเสน
สุปฺปคุณํ, ตํ มยฺหํ เอกวจเนเนว วิปฺปราวตฺตํ ปริวตฺติตฺวา ฐิตํ, น กิญฺจิ
ชานาสีติ อตฺโถ. อาโรปิโต เต วาโทติ มยา ตว วาเท โทโส ๔- อาโรปิโต.
จร วาทปฺปโมกฺขายาติ โทสโมจนตฺถํ จร วิจร, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา สิกฺขาติ
อตฺโถ. นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยํ ปโหสิ, อิทานิเยว นิพฺเพเฐหีติ.
      [๑๙] ทูเตยฺยกถายํ อิธ คจฺฉาติ อิโต อสุกํ นาม ฐานํ คจฺฉ.
อมุตร คจฺฉาติ ตโต อสุกํ นาม ฐานํ คจฺฉ. อิทํ หราติ อิโต อิทํ นาม
หร. อมุตฺร อิทํ อาหราติ อสุกฏฺฐานโต อิทํ นาม อิธ อาหร. สงฺเขปโต ปน
อิทํ ทูเตยฺยํ นาม ฐเปตฺวา ปญฺจ สหธมฺมิเก รตนตฺตยสฺส อุปการปฏิสํยุตฺตญฺจ
คิหิสาสนํ อญฺเญสํ น วฏฺฏติ.
      [๒๐] กุหกาติ อาทีสุ ติวิเธน กุหกวตฺถุนา โลกํ กุหยนฺติ วิมฺหาปยนฺตีติ
กุหกา. ลาภสกฺการตฺถิกา หุตฺวา ลปนฺตีติ ลปกา. นิมิตฺตํ สีลเมเตสนฺติ
เนมิตฺตกา. นิปฺเปโส   สีลเมเตสนฺติ นิปฺเปสิกา. ลาเภน ลาภํ นิชิคึสนฺติ มคฺคนฺติ
ปริเยสนฺตีติ ลาเภน ลาภํ นิชิคึสิตาโร, กุหนา ลปนา เนมิตฺตกตา นิปฺเปสิกตา
@เชิงอรรถ:  ม. พกา                    ฉ.ม.อิ. นิรตฺถกา...
@ อิ. ปวตฺติตา กถา             สี. ตว โทโส
ลาเภน ลาภํ นิชิคึสนตาติ เอตาหิ สมนฺนาคตานํ ปุคฺคลานํ เอตํ อธิวจนํ.
อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาเรน ปเนตา กุหนาทิกา วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทเสเยว
ปาลิญฺจ อฏฺฐกถญฺจ อาหริตฺวา ปกาสิตาติ.
                   เอตฺตาวตา มชฺฌิมสีลํ นิฏฺฐิตํ โหติ.
                          มหาสีลวณฺณนา
      [๒๑] อิโต ปรํ มหาสีลํ โหติ. องฺคนฺติ หตฺถปาทาทีสุ เยน เกนจิ
เอวรูเปน องฺเคน สมนฺนาคโต ทีฆายุ ยสวา โหตีติ อาทินยปฺปวตฺตํ องฺคสตฺถํ.
นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสตฺถํ. ปณฺฑุราชา กิร ติสฺโส มุตฺตาโย มุฏฺฐิยํ กตฺวา
เนมิตฺตกํ ปุจฺฉิ "กึ เม หตฺเถ"ติ? โส อิโตจิโต จ วิโลเกสิ, ตสฺมึ จ สมเย
ฆรโคลิกาย มกฺขิกา คยฺหนฺตี มุตฺตา, โส "มุตฺตา"ติ อาห. ปุน "กตี"ติ ปุฏฺโฐ
กุกฺกุฏสฺส ติกฺขตฺตุํ วสฺสนฺตสฺส ๑- สทฺทํ สุตฺวา "ติสฺโส"ติ อาห. เอวํ ตํ ตํ
อาทิสิตฺวา นิมิตฺตมนุยุตฺตา วิหรนฺติ.
      อุปฺปาตนฺติ อสนิปาตาทีนํ มหนฺตานํ อุปฺปาตํ, ๒- ตํ หิ ทิสฺวา "อิทํ
ภวิสฺสติ, เอวํ ภวิสฺสตี"ติ อาทิสนฺติ. สุปินนฺติ โย ปุพฺพณฺหสมเย สุปินํ ปสฺสติ,
เอวํ วิปาโก โหติ. โย อิทํ นาม ปสฺสติ, ตสฺส อิทํ นาม โหตี"ติ อาทินา
นเยน สุปินกํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. ลกฺขณนฺติ "อิมินา ลกฺขเณน สมนฺนาคโต
ราชา โหติ, อิมินา อุปราชา"ติ อาทิกํ. มูสิกจฺฉินฺนนฺติ อุนฺทูรขายิตํ. เตนาปิ
หิ อหเต วา วตฺเถ, อนหเต วา วตฺเถ, อิโต ปฏฺฐาย เอวํ ฉินฺเน อิทํ นาม
โหตีติ อาทิสนฺติ. อคฺคิโหมนฺติ  เอวรูเปน ทารุนา เอวํ หุเต อิทํ นาม โหตีติ
อคฺคิชุหนํ. ทพฺพิโหมาทีนีปิ อคฺคิโหมาเนว, เอวรูปาย ทพฺพิยา เอทิเสหิ กณาทีหิ
หุเต อิทํ นาม โหตีติ เอวํ ปวตฺติวเสน วิสุํ วุตฺตานิ.
      ตตฺถ กโณติ กุณฺฑโก. ตณฺฑุลาติ สาลิอาทีนํ เจว ติณชาตีนญฺจ
ตณฺฑุลา. สปฺปีติ โคสปฺปิอาทิกํ. เตลนฺติ ติลเตลาทิกํ. สาสปาทีนิ ปน มุเขน
คเหตฺวา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปนํ, วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา ชุหนํ วา มุขโหมํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. รวนฺตสฺส                ฉ.ม. อุปฺปติตํ, สี. อุปฺปาทํ
ทกฺขิณกฺขกชณฺณุโลหิตาทีหิ ชุหนํ โลหิตโหมํ. องฺควิชฺชาติ ปุพฺเพ องฺคเมว ทิสฺวา
พฺยากรณวเสน องฺคํ วุตฺตํ, อิธ องฺคุลฏฺฐึ ๑-  ทิสฺวา วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา "อยํ
กุลปุตฺโต ธนวา โน วา, สิริสมฺปนฺโน วา โน วา"ติ อาทิ พฺยากรณวเสน
องฺควิชฺชา วุตฺตา. วตฺถุวิชฺชาติ ฆรวตฺถุอารามวตฺถาทีนํ คุณโทสสลฺลกฺขณวิชฺชา.
มตฺติกาทิวิเสสํ ทิสฺวาปิ หิ วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา เหฏฺฐา ปฐวิยํ ตึสรตนมตฺเต
อากาเส จ อสีติรตนมตฺเต ปเทเส จ คุณโทสํ ปสฺสนฺติ. ขตฺตวิชฺชาติ
อชฺเฌยฺยมาสุรกฺขราชสตฺถาทินีติสตฺถํ. ๒- สิววิชฺชาติ สุสาเน ปวิสิตฺวา ๓-
สนฺติกรณวิชฺชา, สิงฺคาลรุตวิชฺชาติปิ วทนฺติ. ภูตวิชฺชาติ ภูตเวชฺชมนฺโต.
ภูริวิชฺชาติ ภูมิฆเร ๔- วสนฺเตน อุคฺคเหตพฺพมนฺโต. อหิวิชฺชาติ
สปฺปทฏฺฐติกิจฺฉนวิชฺชา เจว สปฺปวหานวิชฺชา จ. วิสวิชฺชาติ ยาย  ปุราณวิสํ วา
รกฺขนฺติ, นววิสํ วา รกฺขนฺติ, นววิสํ วา กโรนฺติ วิสมนฺตรเมว ๕- วา.
วิจฺฉิกวิชฺชาติ วิจฺฉิกทฏฺฐติกิจฺฉนวิชฺชา. มูสิกวิชฺชายปิ เอเสว นโย.
สกุณวิชฺชาติ  สปกฺขกอปกฺขกทฺวิปทจตุปฺปทานํ รุตคตาทิวเสน สกุณญาณํ.
วายสวิชฺชาติ กากรุตญาณํ, ตํ วิสุํเยว สตฺถํ ตสฺมา วิสุํ วุตฺตํ.
      ปกฺกชฺฌานนฺติ ปริปากคตจินฺตา, อิทานิ "อยํ เอตฺตกํ ชีวิสฺสติ, อยํ
เอตฺตกนฺ"ติ เอวมฺปวตฺตํ อาทิฏฺฐญาณนฺติ ๖- อตฺโถ. สรปริตฺตานนฺติ สรรกฺขณํ,
ยถา อตฺตโน อุปริ น อาคจฺฉติ, เอวํ กรณวิชฺชา. มิคจกฺกนฺติ อิทํ สพฺพสงฺคาหิกํ
สพฺพสกุณจตุปฺปทานํ  รุตญาณวเสน วุตฺตํ.
      [๒๒] มณิลกฺขณาทีสุ เอวรูโป "มณิ ปสฏฺโฐ, เอวรูโป อปฺปสฏฺโฐ,
สามิโน อาโรคฺยอิสฺสริยาทีนํ เหตุ โหติ, น โหตี"ติ เอวํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน
มณิอาทีนํ ลกฺขณํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ อาวุธนฺติ ฐเปตฺวา อสิอาทีนิ
อวเสสํ อาวุธํ. อิตฺถีลกฺขณาทีนิปิ ยมฺหิ กุเล เต อิตฺถีปุริสาทโย วสนฺติ, ตสฺส
วุฑฺฒิหานิวเสเนว เวทิตพฺพานิ. อชลกฺขณาทีสุ ปน "เอวรูปานํ อชาทีนํ มํสํ
ขาทิตพฺพํ, เอวรูปานํ น ขาทิตพฺพนฺ"ติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. องฺคลฏฺฐึ    สี. องฺเคยฺย..., ฉ.ม. อพฺเภยฺย...สตฺถาทิสตฺถํ
@ อิ. ปริวสิตฺวา     ฉ.ม.อิ. ภูริฆเร    ฉ.ม. วิสวนฺตเมว, สี. วิสตนฺตเมว
@ สี. อริฏฺฐํ ญาณนฺติ
      อปิเจตฺถ โคธาลกฺขเณ จิตฺตกมฺมปิลนฺธนาทีสุปิ เอวรูปาย โคธาย
สติ อิทํ นาม โหตีติ อยํ วิเสโส  เวทิตพฺโพ. อิทํ เจตฺถ วตฺถุ:- เอกสฺมึ
กิร วิหาเร จิตฺตกมฺเมน ๑- โคธํ อคฺคึ ธมฺมานํ อกํสุ, ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขูนํ
มหาวิวาโท ชาโต. เอโก อาคนฺตุกภิกฺขุ ตํ ทิสฺวา มกฺเขสิ, ตโต ปฏฺฐาย วิวาโท
มนฺทีภูโต โหติ. กณฺณิกาลกฺขณํ ปิลนฺธนกณฺณิกายปิ เคหกณฺณิกายปิ วเสน
เวทิตพฺพํ. กจฺฉปลกฺขณํ โคธาลกฺขณสทิสเมว. มิคลกฺขณํ สพฺพสงฺคาหิกํ
สพฺพจตุปฺปทานํ ลกฺขณวเสน วุตฺตํ.
      [๒๓] รญฺญํ นิยฺยานํ ภวิสฺสตีติ "อสุกทิวเสน อสุกนกฺขตฺเตน
อสุกสฺส นาม รญฺโญ นิคฺคมนํ ภวิสฺสตี"ติ เอวํ ราชูนํ ปวาสคมนํ ๒- พฺยากโรติ.
เอส นโย สพฺพตฺถ. เกวลํ ปเนตฺถ อนิยฺยานนฺติ วิปฺปวุตฺถานํ ปุน อาคมนํ.
อพฺภนฺตรานํ รญฺญํ อุปยานํ ภวิสฺสติ, พาหิรานํ รญฺญํ อปยานนฺติ "อนฺโตนคเร
อมฺหากํ ราชา ปฏิวิรุทฺธํ พหิราชานํ อุปสงฺกมิสฺสติ, ตโต ตสฺส ปฏิกฺกมนํ
ภวิสฺสตี"ติ เอวํ รญญํ ๓- อุปยานาปยานํ พฺยากโรติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย.
ชยปราชยา ปากฏาเยว.
      [๒๔] จนฺทคฺคาหาทโย "อสุกทิวเส ราหุ จนฺทํ คเหสฺสตี"ติ
พฺยากรณวเสเนว เวทิตพฺพา. อปิจ นกฺขตฺตสฺส องฺคารกาทิคฺคหณสมาโยโคปิ
นกฺขตฺตคฺคาโหเยว. อุกฺกาปาโตติ อากาสโต อุกฺกานํ ปตนํ.  ทิสาฑาโหติ ทิสากาลุสิยํ
อคฺคิสิขธูมสิขาทีหิ อากุลภาโว วิย. เทวทุนฺทุภีติ สุกฺขวลาหกคชฺชนํ.
อุคฺคมนนฺติ อุทยํ. โอคฺคมนฺติ อตฺถงฺคมนํ. สํกิเลสนฺติ อวิสุทฺธตา. โวทานนฺติ
วิสุทฺธตา. เอวํ วิปาโกติ โลกสฺส เอวํ วิวิธสุขทุกฺขาวโห.
      [๒๕] สุวุฏฺฐิกาติ เทวสฺส สมฺมาธารานุปฺปเวจฺฉนํ. ทุพฺพุฏฺฐิกาติ
อวคฺคาโห, วสฺสมนฺโทติ ๔- วุตฺตํ โหติ. มุทฺทาติ หตฺถมุทฺทา. คณนา วุจฺจติ
อจฺฉิทฺทกคณนา. สงฺขานนฺติ สงฺกลนปฏุปฺปาทนาทิวเสน ๕- ปิณฺฑคณนา. ยสฺส สา
ปคุณา โหติ, โส รุกฺขํปิ ทิสฺวา "เอตฺตกานิ เอตฺถ ปณฺณานี"ติ ชานาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. จิตฺตกมฺเม.   ม. สงฺคามคมนํ     อิ. รญฺโญ
@ ฉ.ม.อิ. วสฺสวิพนฺโธ     ฉ. สงฺกลนสฏุปฺปาทนาทิวเสน. ม....สทุปฺปาทนาทิวเสน
กาเวยฺยนฺติ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว กวี. กตเม จตฺตาโร? จินฺตากวิ สุตกวิ อตฺถกวิ
ปฏิภาณกวี"ติ ๑- อิเมสํ จตุนฺนํ กวีนํ อตฺตโน จินฺตาวเสน วา "เวสฺสนฺตโร นาม
ราชา  อโหสี"ติ อาทีนิ สุตฺวา สุตวเสน วา "อิมสฺส อยํ อตฺโถ, เอวนฺตํ
โยเชสฺสามี"ติ เอวํ อตฺถวเสน วา กิญฺจิเทว ทิสฺวา "ตปฺปฏิภาคํ กตฺตพฺพํ
กริสฺสามี"ติ เอวํ ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาณวเสน วา ชีวิกตฺถาย กพฺยกรณํ. ๒- โลกายตํ
วุตฺตเมว.
      [๒๖] อาวาหนํ นาม อิมสฺส ทารกสฺส อสุกกุลโต อสุกนกฺขตฺเตน
ทาริกํ อาเนถาติ อาวาหกรณํ. วิวาหนนฺติ อิมํ ทาริกํ อสุกสฺส นาม ทารกสฺส
อสุกนกฺขตฺเตน เนถ, ๓- เอวมสฺส วุฑฺฒิ ภวิสฺสตีติ วิวาหกรณํ. สํวทนนฺติ
สํวทนํ ๔- นาม อชฺช นกฺขตฺตํ สุนฺทรํ, อชฺเชว สมคฺคา โหถ, อิติ โว วิโยโค
น ภวิสฺสตีติ เอวํ สมคฺคกรณํ. วิวทนํ ๕- นาม สเจ วิโยชิตุกามตฺถ, อชฺเชว
วิยุชฺชถ,  อิติ โว ปุน สํโยโค น ภวิสฺสตีติ เอวํ วิโยคกรณํ. สํกิรณนฺติ
อุทฺธารํ ๖- วา อิณํ วา ทินฺนํ ธนํ อชฺช สงฺกฑฺฒถ, อชฺช สงฺกฑฺฒิตํ หิ ตํ
ถาวรํ โหตีติ เอวํ ธนปิณฺฑาปนํ. วิกิรณนฺติ สเจ ปโยคอุทฺธาราทิวเสน ธนํ
ปโยชิตุกามตฺถ, อชฺช ปโยชิตํ  ทิคุณจตุคุณํ โหตีติ เอวํ ปโยชนํ ปโยชาปนํ.
  สุภคกรณนฺติ ปิยมนาปกรณํ วา สสฺสิรีกกรณํ วา. ทุพฺภคกรณนฺติ ตพฺพิปรีตํ.
วิรุทฺธคพฺภกรณนฺติ วิรุทฺธสฺส วิลีนสฺส อฏฺฐิตสฺส วินสฺสมานสฺส ๗- คพฺภสฺส กรณํ.
ปุน  อวินาสาย เภสชฺชทานนฺติ อตฺโถ. คพฺโภ หิ วาเตน ปาณเกหิ กมฺมุนา
จาติ ตีหิ การเณหิ วินสฺสติ. ตตฺถ วาเตน วินสฺสนฺเต นิพฺพาปนียํ สีตลํ เภสชฺชํ
เทติ,  ปาณเกหิ นสฺสนฺเต ปาณกานํ ปฏิกมฺมํ กโรติ, กมฺมุนา นสฺสนฺเต ปน
พุทฺธาปิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกนฺติ.
      ชิวฺหานิพนฺธนนฺติ มนฺเตน ชิวฺหาย พนฺธกรณํ. ๘- หนุสํหนนนฺติ
มุขพนฺธนมนฺเตน ยถา หนุกํ จาเลตุํ น  สกฺโกนฺติ,  เอวํ พนฺธกรณํ.
หตฺถาภิชปฺปนนฺติ หตฺถานํ ปริวตฺตนตฺถํ มนฺตชปฺปนํ. ตสฺมึ กิร มนฺเต สตฺตปทนฺตเร
@เชิงอรรถ:  องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓๑/๒๕๗ กวิสุตฺต   อิ. กพฺพกรณํ, ก. กตฺตพฺพกรณํ
@ ฉ.ม.อิ. เทถ    ฉ.ม. สํวรณํ     ฉ.ม. วิวรณํ     ฉ.ม. อุฏฺฐานํ
@ ก.ม. มตสฺส     สี.อิ. ถทฺธกรณํ
ฐตฺวา ชปฺปิเต อิตโร หตฺเถ ปริวตฺเตตฺวา ขิปติ. กณฺณชปฺปนนฺติ กณฺเณหิ
สทฺทํ อสฺสวนตฺถาย วิชฺชาย ชปฺปนํ. ตํ กิร ชปฺเปตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐาเน ยํ อิจฺฉติ,
ตํ ภณติ, ปจฺจตฺถิโก น ตํ สุณาติ, ตโต ปฏิวจนํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกติ.
อาทาสปญฺหนฺติ อาทาเส เทวตํ โอตาเรตฺวา ปญฺหาปุจฺฉนํ. ๑- กุมารีปญฺหนฺติ
กุมาริกาย สรีเร เทวตํ โอตาเรตฺวา ปญฺหาปุจฺฉนํ. เทวปญฺหนฺติ ทาสิยา ๒- สรีเร
เทวตํ โอตาเรตฺวา ปญฺหาปุจฺฉนํ. อาทิจฺจุปฏฺฐานนฺติ ชีวิกตฺถาย อาทิจฺจปาริจริยา.
มหตุปฏฺฐานนฺติ ตเถว มหาพฺรหฺมปาริจริยา. อพฺภุชฺชลนนฺติ มนฺเตน มุขโต
อคฺคิชาลานีหรณํ. สิริวฺหายนนฺติ "เอหิ สิริ, มยฺหํ สิเร ๓- ปติฏฺฐาหี"ติ เอวํ
สิเรน สิริยา อวฺหายนํ.
      [๒๗]  สนฺติกมฺมนฺติ เทวฏฺฐานํ คนฺตฺวา "สเจ เม อิทํ นาม
สมิชฺฌิสฺสติ, ตุมฺหากํ อิมินา จ อิมินา จ อุปหารํ กริสฺสามี"ติ สมิทฺธกาเล
กตฺตพฺพํ สนฺติปฏิสฺสวกมฺมํ. ตสฺมึ ปน สมิทฺเธ ตสฺส กรณํ ปณิธิกมฺมํ นาม.
ภูริกมฺมนฺติ ภูมิฆเร วสิตฺวา คหิตมนฺตสฺส ปโยคกรณํ. วสฺสกมฺมํ โวสฺสกมฺมนฺติ
เอตฺถ วสฺโสติ ปุริโส, โวสฺโสติ ปณฺฑโก. อิติ โวสฺสสฺส วสฺสกรณํ วสฺสกมฺมํ,
วสฺสสฺส โวสฺสกรณํ โวสฺสกมฺมํ, ตํ ปน กโรนฺโต อจฺฉินฺทกภาวมตฺตํ ปาเปติ,
น ลิงฺคํ อนฺตรธาเปตุํ  สกฺโกติ. วตฺถุกมฺมนฺติ อกตวตฺถุมฺหิ เคหปฏิฏฺฐาปนํ.
วตฺถุปริกรณนฺติ "อิทญฺจิทญฺจ อาหรถา"ติ วตฺวา วตฺถุพลิกมฺมกรณํ. ๔- อาจมนนฺติ
อุทเกน มุขสุทฺธิกรณํ. ๕- นฺหาปนนฺติ อญฺเญสํ นฺหาปนํ. ชุหนนฺติ เตสํ
อตฺถาย อคฺคิชุหนํ. วมนนฺติ โยคํ ทตฺวา วมนกรณํ. วิเรจเนปิ เอเสว นโย.
อุทฺธวิเรจนนฺติ อุทฺธํ โทสานํ นีหรณํ. อโธวิเรจนนฺติ อโธ โทสานํ นีหรณํ.
สีสวิเรจนนฺติ สิโรวิเรจนํ. กณฺณเตลนฺติ กณฺณานํ พนฺธนตฺถํ วา วณหรณตฺถํ
วา เภสชฺชเตลปจนํ. เนตฺตตปฺปนนฺติ อกฺขิตปฺปนเตลํ. นตฺถุกมฺมนฺติ เตเลน
โยเชตฺวา นตฺถุกรณํ. อญฺชนนฺติ เทฺว วา ตีณิ วา ปฏลานิ นีหรณสมตฺถํ ขารญฺชนํ.
ปจฺจญฺชนนฺติ นิพฺพาปนียํ สีตลเภสชฺชญฺชนํ. สาลากิยนฺติ สลากเวชฺชกมฺมํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.อิ. ปญฺหปุจฺฉนํ          อิ. เทวทาสิยา    ก.สรีเร
@ อิ. ตตฺถ พลิกมฺมกรณํ         อิ. มุขสิทฺธิกรณํ
สลฺลกตฺติยนฺติ สลฺลกตฺตเวชฺชกมฺมํ. ทารกติกิจฺฉา วุจฺจติ โกมารภจฺจเวชฺชกมฺมํ.
มูลเภสชฺชานํ อนุปฺปทานนฺติ ๑- อิมินา กายติกิจฺฉนํ ทสฺเสติ. โอสธีนํ ปฏิโมกฺโขติ
ขาราทีนิ ทตฺวา ตทนุรูเป วเณ คเต เตสํ อปนยนํ.
                    เอตฺตาวตา มหาสีลํ นิฏฺฐิตํ โหติ.
                     ปุพฺพนฺตกปฺปิกสสฺสตวาทวณฺณนา
      [๒๘] เอวํ พฺรหฺมทตฺเตน วุตฺตวณฺณสฺส อนุสนฺธิวเสน ติวิธํ สีลํ
วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ  ภิกฺขุสํเฆน วุตฺตวณฺณสฺส อนุสนฺธิวเสน "อตฺถิ ภิกฺขเว
อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา"ติ อาทินา นเยน สุญฺญตาปฺปกาสนํ อารภิ.
ตตฺถ ธมฺมาติ คุเณ เทสนายํ ปริยตฺติยํ นิสฺสตฺเตติ เอวมาทีสุ ธมฺมสทฺโท วตฺตติ.
             "นหิ ธมฺโม อธมฺโม จ   อุโภ สมวิปากิโน
             อธมฺโม  นิรยํ เนติ,    ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตินฺ"ติ ๒-
      อาทีสุ หิ คุเณ ธมฺมสทฺโท. "ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ
อาทิกลฺยาณนฺ"ติ ๓- อาทีสุ เทสนายํ. "อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ
เคยฺยนฺ"ติ ๔- อาทีสุ ปริยตฺติยํ. "ตสฺมึ  โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ, ขนฺธา
โหนฺตี"ติ ๕- อาทีสุ นิสฺสตฺเต. อิธ ปน คุเณ วตฺตติ. ตสฺมา "อตฺถิ ภิกฺขเว
อญฺเญว ตถาคตสฺส คุณา"ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
      คมฺภีราติ มหาสมุทฺโท วิย มกสตุณฺฑสูจิยา อญฺญตฺร ตถาคตา
อญฺเญสํ ญาเณน อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺฐา, คมฺภีรตฺตาเยว ทุทฺทสา, ทุทฺทสตฺตาเยว
ทุรนุโพธา. นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตฺตา สนฺตา. สนฺตารมฺมเณสุ ปวตฺตนโตปิ สนฺตา.
อติตฺติกรณฏฺเฐน ปณีตา สาธุรสโภชนํ วิย. อุตฺตมญาณวิสยตฺตา น ตกฺเกน
อวจริตพฺพาติ อตกฺกาวจรา. นิปุณาติ สณฺหสุขุมสภาวตฺตา. พาลานํ อวิสยตฺตา
ปณฺฑิเตหิเยว เวทิตพฺพาติ ปณฺฑิตเวทนียา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนุปฺปาทนนฺติ            ขุ เถร. ๒๖/๓๐๔/๓๑๘ ธมฺมิกตฺเถรคาถา
@ ม.อุ. ๑๔/๔๒๐/๓๖๐ ฉฉกฺกสุตฺต   องฺ ปญฺจก. ๒๒/๗๓,๗๔ ปฐม-ทุติยธมฺมวิหารีสุตฺต
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๒๑ สุญฺญตวาร
      เย  ตถาคโต สยํ อภิญณา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ เย ธมฺเม
ตถาคโต อนญฺญเนยฺโย หุตฺวา สยเมว อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวา
ปเวเทติ ทีเปติ กเถติ ปกาเสตีติ อตฺโถ. เยหีติ เยหิ คุณธมฺเมหิ. ยถาภุจฺจนฺติ
ยถาภูตํ. วณฺณํ สมมฺา วทมานา วเทยฺยุนฺติ ตถาคตสฺส วณฺณํ วตฺตุกามา
สมฺมา วเทยฺยุํ, อหาเปตฺวา วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยุนฺติ อตฺโถ. กตเม จ ปน เต
ธมฺมา ภควตา เอวํ โถมิตาติ? สพฺพญฺญุตญาณํ. ยทิ เอวํ กสฺมา
ปุถุวจนนิทฺเทโส ๑- กโตติ? ปุถุจิตฺตสมาโยคโต เจว ปุถุอารมฺมณโต จ. ตํ หิ จตูสุ
ญาณสมฺปยุตฺตมหากิริยจิตฺเตสุ ลพฺภติ, น  จสฺส โกจิ ธมฺโม อารมฺมณํ นาม น โหติ.
ยถาห "อตีตํ ... อนาคตํ ... ปจฺจุปฺปนฺนํ. สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญาณํ, ตตฺถ
อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณนฺ"ติ ๒- อาทิ.  อิติ ปุถุจิตฺตสมาโยคโต, ปุนปฺปุนํ
อุปฺปตฺติวเสน ปุถุอารมฺมณโต จ ปุถุวจนนิทฺเทโส กโตติ.
      "อญเญวา"ติ อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถาปนวจนํ, "อญฺเญว, น
ปาณาติปาตาเวรมณีอาทโย. คมฺภีราว, น อุตฺตานา"ติ เอวํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํ.
สาวกปารมีญาณํ หิ คมฺภีรํ, ปจฺเจกโพธิญาณํ ปน ตโต คมฺภีรตรนฺติ ตตฺถ
ววตฺถานํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญาณญฺจ ตโตปิ คมฺภีรตรนฺติ ตตฺถปิ ววตฺถานํ นตฺถิ,
อิโต ปน  อญฺญํ คมฺภีรตรํ นตฺถิ, ตสฺมา คมฺภีราวาติ ววตฺถานํ ลพฺภติ. ตถา
ทุทฺทสาว ทุรนุโพธาวาติ สพฺพํ เวทิตพฺพํ.
      กตเม จ เต ภิกฺขเวติ อยํ ปน เตสํ ธมฺมานํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา.
สนฺติ ภิกฺขเว เอเก สมณพฺราหฺมณาติ อาทีสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ. กสฺมา ปเนตํ
เอวมารทฺธนฺติ เจ? พุทฺธานญฺหิ จตฺตาริ ฐานานิ ปตฺวา คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ,
ญาณํ อนุปวิสติ, พุทฺธญาณสฺส มหนฺตตา ๓- ปญฺญายติ, เทสนา คมฺภีรา โหติ
ติลกฺขณาหตา สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตา. กตมานิ จตฺตาริ? วินยปญฺญตฺตึ, ภูมนฺตรํ,
ปจฺจยาการํ, สมยนฺตรนฺติ. ตสฺมา "อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุกํ, อิทํ สเตกิจฺฉํ, อิทํ
อเตกิจฺฉํ, อยํ อาปตฺติ, อยํ อนาปตฺติ, อยํ เฉชฺชคามินี, อยํ วุฏฺฐานคามินี,
อยํ เทสนาคามินี, อยํ โลกวชฺชา, อยํ ปณฺณตฺติวชฺชา, อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ อิทํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พหุวจนนิทฺเทโส    ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๘๖/๑๙๐ สพฺพญฺญุตญาณนิทฺเทส
@ ฉ.ม.อิ. มหนฺตภาโว
ปญฺญาเปตพฺพนฺ"ติ ยํ เอวํ โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ สิกฺขาปทปญฺญาปนํ นาม, ตตฺถ
อญฺเญสํ ถาโม วา พลํ วา นตฺถิ, อวิสโย เอส  อญฺเญสํ, ตถาคตสฺเสว วิสโย.
อิติ วินยปญฺญตฺตึ ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ ฯเปฯ
สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติ.
     ตถา "อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา นาม ฯเปฯ อริโย อฏฺฐงฺคิโก
มคฺโค นาม, ปญฺจกฺขนฺธา นาม, ทฺวาทสายตนานิ นาม, อฏฺฐารส ธาตุโย นาม,
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ นาม พาวีสตินฺทฺริยานิ นาม, นวเหตู นาม, จตฺตาโร
อาหารา นาม, สตฺต ผสฺสา นาม, สตฺต เวทนา นาม, สตฺต สญฺญา นาม,
สตฺต เจตนา นาม, สตฺต จิตฺตานิ นาม, เอเตสุ เอตฺตกา กามาวจรา ธมฺมา
นาม, ๑- เอตฺตกา รูปาวจรา ปริยาปนฺนธมฺมา นาม, เอตฺตกา อรูปาวจรา
อปริยาปนฺนธมฺมา นาม, ๑- เอตฺตกา โลกิยธมฺมา นาม, เอตฺตกา โลกุตฺตรธมฺมา
นามา"ติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ อนนฺตนยํ อภิธมฺมปิฏกํ วิภชิตฺวา กเถตุํ อญฺเญสํ
ถาโม วา พลํ วา นตฺถิ, อวิสโย เอส อญฺเญสํ, ตถาคตสฺเสว วิสโย. อิติ
ภูมนฺตรปริจฺเฉทํ ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ ฯเปฯ
สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติ.
     ตถา ยา อยํ ๒- อวิชฺชา สงฺขารานํ นวหากาเรหิ ปจฺจโย โหติ,
อุปฺปาโท หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, ปวตฺตํ หุตฺวา. นิมิตฺตํ. อายูหนํ. สํโยโค.
ปลิโพโธ. สมุทโย. เหตุ. ปจฺจโย หุตฺวา ปจฺจโย โหติ. ตถา สงฺขาราทโย
วิญฺญาณาทีนํ. ยถาห "กถํ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํ? อวิชฺชา
สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ปวตฺตฏฺฐิติ จ นิมิตฺตฏฺฐิติ จ อายูหนฏฺฐิติ จ
สํโยคฏฺฐิติ จ ปลิโพธฏฺฐิติ จ สมุทยฏฺฐิติ จ เหตุฏฺฐิติ จ ปจฺจยฏฺฐิติ จ, อิเมหิ
นวหากาเรหิ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา, อุโภเปเต ธมฺมา
ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ.
อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ฯเปฯ ชาติ ชรามรณสฺส
อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ฯเปฯ ปจฺจยฏฺฐิติ จ, อิเมหิ นวหากาเรหิ ชาติ ปจฺจโย,
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. เอตฺตกา รูปาวจรอรูปาวจรปริยาปนฺนา ธมฺมา นาม,   ฉ.ม. ตตฺถ อยํ
ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ, อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห
ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺ"ติ. ๑- เอวมิมํ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ตถา ตถา ปจฺจยภาเวน
ปวตฺตํ ติวฏฺฏํ ติยทฺธํ ติสนฺธึ จตุสงฺเขปํ วีสตาการํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วิภชิตฺวา
กเถตุํ อญฺเญสํ ถาโม วา พลํ วา นตฺถิ, อวิสโย เอส อญฺเญสํ,  ตถาคตสฺเสว
วิสโย. อิติ ปจฺจยาการํ ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ
ฯเปฯ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติ.
      ตถา จตฺตาโร ชนา สสฺสตวาทา นาม, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา,
จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, เทฺว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา,
โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต
อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา นาม, เต อิทํ นิสฺสาย อิทํ คณฺหนฺตีติ
ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ ภินฺทิตฺวา นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา กเถตุํ อญฺเญสํ ถาโม
วา พลํ วา นตฺถิ, อวิสโย เอส อญฺเญสํ, ตถาคตสฺเสว วิสโย. อิติ สมยนฺตรํ
ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ,   ญาณํ อนุปวิสติ, พุทฺธญาณสฺส มหนฺตตา
ปญฺญายติ, เทสนา คมฺภีรา โหติ  ติลกฺขณาหตา สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติ.
      อิมสฺมึ ปน ฐาเน สมยนฺตรํ ลพฺภติ, ตสฺมา สพฺพญฺญุตญาณสฺส
มหนฺตภาวสฺส ทสฺสนตฺถํ, เทสนาย จ สุญฺญตาปกาสนวิภาวนตฺถํ ๒- สมยนฺตรํ
อนุปวิสนฺโต ธมฺมราชา "สนฺติ ภิกฺขเว เอเก สมณพฺราหฺมณา"ติ เอวํ
ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ อารภิ.
      [๒๙] ตตฺถ สนฺตีติ อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ อุปลพฺภนฺติ. ภิกฺขเวติ อาลปนวจนํ.
เอเกติ เอกจฺเจ. สมณพฺราหฺมณาติ ปพฺพชฺชูปคตภาเวน สมณา, ชาติยา พฺราหฺมณา.
โลเกน วา "สมณา"ติ จ "พฺราหฺมณา"ติ จ เอวํ สมฺมตา. ปุพฺพนฺตํ กปฺปิตฺวา
วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกา, ปุพฺพนฺตกปฺโป วา เอเตสํ อตฺถีติ
ปุพฺพนฺตกปฺปิกา. ตตฺถ อนฺโตติ อยํ สทฺโท อนฺตอพฺภนฺตรมริยาทลามกปรภาค-
โกฏฺฐาเสสุ ทิสฺสติ. "อนฺตปูโร อุทรปูโร"ติ ๓- อาทีสุ หิ อนฺเต อนฺตสทฺโท.
@เชิงอรรถ:  ขุ. ปฏิ. ๓๑/๙๔/๗๒ ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทส      ก. สุญฺญตาปกาสนภาวตฺถํ,
@สี. สุญฺญตาปกาสนตฺถํ      ขุ.สุ. ๒๕/๑๙๗/๓๗๑ วิชยสุตฺต
                    จรนฺติ โลเก ปริวารฉนฺนา,
                    อนฺโต อสุทฺธา พหิ โสภมานาติ ๑-
      อาทีสุ อพฺภนฺตเร. "กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ. ๒- สา หริตนฺตํ วา
ปถนฺตํ วา เสลนฺตํ วา อุทกนฺตํ วา"ติ ๓- อาทีสุ มริยาทายํ. "อนฺตมิทํ ภิกฺขเว
ชีวิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยนฺ"ติ ๔- อาทีสุ ลามเก. "เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา"ติ ๕-
อาทีสุ ปรภาเค. สพฺพปจฺจยสงฺขโย หิ ทุกฺขสฺส ปรภาโค โกฏีติ วุจฺจติ. "สกฺกาโย โข
อาวุโส เอโก อนฺโต"ติ ๖- อาทีสุ โกฏฺฐาเส. สฺวายํ อิธาปิ โกฏฺฐาเส วตฺตติ.
      กปฺปสทฺโทปิ "ติฏฺฐตุ ภนฺเต ภควา กปฺปํ. ๗- อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, ๘-
กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี"ติ ๙- เอวํ อายุกปฺปเลสกปฺปวินยกปฺปาทีสุ
สมฺพหุเลสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. อิธ ตณฺหาทิฏฺฐีสุ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตมฺปิ
เจตํ "กปฺปาติ เทฺว กปฺปา ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโปจา"ติ ๑๐- ตสฺมา ตณฺหา-
ทิฏฺฐิวเสน อตีตํ ขนฺธโกฏฺฐาสํ กปฺเปตฺวา กปฺเปตฺวา ฐิตาติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกาติ
เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตสํ เอวํ ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา ฐิตานํ
ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนวเสน ปุพฺพนฺตเมว อนุคตา ทิฏฺฐีติ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิโน.
เต เอวํ ทิฏฺฐิโน ตํ ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อาคมฺม ปฏิจฺจ อญฺญํปิ ชนํ ทิฏฺฐิคติกํ
กโรนฺตา อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ ๑๑- อภิวทนฺติ อฏฺฐารสหิ วตฺถูหีติ.
      ตตฺถ อเนกวิหิตานีติ อเนกวิธานิ. อธิมุตฺติปทานีติ อธิวจนปทานิ.
อถวา, ภูตมตฺถํ อภิภวิตฺวา ยถาสภาวโต อคฺคเหตฺวา วตฺตนโต ๑๒- อธิมุตฺติโยติ
ทิฏฺฐิโย วุจฺจนฺติ. อธิมุตฺตีนํ ปทานิ อธิมุตฺติปทานิ, ทิฏฺฐิทีปกานิ วจนานีติ
อตฺโถ. อฏฺฐารสหิ วตฺถูหีติ อฏฺฐารสหิ การเณหิ.
      [๓๐] อิทานิ เยหิ อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ อภิวทนฺติ เตสํ กเถตุกมฺยตาย
ปุจฺฉาย "เต จ โภนฺโต"ติ อาทินา นเยน ปุจฺฉิตฺวา ตานิ วตฺถูนิ วิภชิตฺวา
ทสฺเสตุํ "สนฺติ ภิกฺขเว"ติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ:  สํ.สคา. ๑๕/๑๒๒ สตฺตชฏิลสุตฺต      วินย. ๗/๒๗๘ ขุทฺทกวตฺถูนิ
@ ม.มู. ๑๒/๓๐๔ มหาหตฺถิปโทปมสุตฺต   สํ.ขนฺธ. ๑๗/๘๐/๗๕ ปิณฺโฑลฺยสุตฺต
@ สํ.นิ. ๑๖/๕๑/๘๒ ปริวีมํสนสุตฺต    องฺ.ฉกฺก. ๓๓๒/๔๔๘ มชฺเฌสุตฺต    ที.มหา.
@๑๐/๑๖๗ มหาปรินิพฺพานสุตฺต         องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๘๕/๓๔๔ กุสิตารมฺภวตฺถุสุตฺต
@ วินย. ๒/๓๗๑ ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปท ๑๐ ขุ.มหา. ๒๙/๑๓๖/๑๐๕ สุทฺธฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทส
@๑๑ ฉ.สี.อิ. อธิวุตฺติปทานิ         ๑๒ ฉ.ม. ปวตฺตนโต
      ตตฺถ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ทิฏฺฐิคตสฺเสตํ อธิวจนํ, สสฺสโต
วาโท เอเตสนฺติ สสฺสตวาทา, สสฺสตทิฏฺฐิโนติ อตฺโถ. เอเตเนว นเยน อิโต
ปเรสํปิ เอวรูปานํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจาติ
รูปาทีสุ อญฺญตรํ "อตฺตา"ติ จ "โลโก"ติ จ คเหตฺวา ตํ สสฺสตํ อมรํ นิจฺจํ
ธุวํ ปญฺญเปนฺติ. ยถาห "รูปํ อตฺตาเจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ
โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ, ตถา เวทนํ. สญฺญํ. สงฺขาเร. วิญฺญาณํ อตฺตาเจว โลโก จ
สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี"ติ. ๑-
      [๓๑] อาตปฺปมนฺวายาติ อาทีสุ วีริยํ กิเลสานํ อาตปฺปนภาเวน
อาตปฺปนฺติ วุตฺตํ. ตเทว ปทหนวเสน ปธานํ. ปุนปุปฺนํ ปยุตฺตวเสน อนุโยโค.
อิติ เอวํ ติปฺปเภทํปิ วีริยํ อนฺวาย อาคมฺม ปฏิจฺจาติ อตฺโถ. อปฺปมาโท วฺจฺจติ
สติยา อวิปฺปวาโส. สมฺมามนสิกาโรติ อุปายมนสิกาโร ปฐมมนสิกาโร, อตฺถโต
ญาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมึ หิ มนสิกาเร ฐิตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อิชฺฌติ,
อยํ อิมสฺมึ ฐาเน "มนสิกาโร"ติ อธิปฺเปโต. ตสฺมา วีริยญฺจ สติญฺจ ญาณญฺจ
อาคมฺมาติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ. ตถารูปนฺติ ตถาชาติกํ. เจโตสมาธินฺติ จิตฺตสมาธึ.
ผุสตีติ วินฺทติ ปฏิลภติ. ยถา สมาหิเต จิตฺเตติ เยน สมาธินา สมฺมา อาหิเต
สุฏฺฐุ ฐปิเต จิตฺตมฺหิ. อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสนฺติ อาทีนํ อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺโต.
      โส เอวมาหาติ โส เอวํ ฌานานุภาวสมฺปนฺโน หุตฺวา ทิฏฺฐิคติโก
เอวํ วทติ. วญฺโฌติ วญฺฌปสุวญฺฌตาลาทโย วิย อผโล กสฺสจิ อชนโกติ.
เอเตน "อตฺตา"ติ จ "โลโก"ติ จ คหิตานํ ฌานทีนํ รูปาทิชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติ.
ปพฺพตกูฏํ วิย ฐิโตติ กูฏฏฺโฐ. เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิโตติ เอสิกฏฺฐายี วิย หุตฺวา
ฐิโตติ เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิโต. ยถา สุนิขาโต เอสิกตฺถมฺโภ นิจฺจโล ติฏฺฐติ, เอวํ
ฐิโตติ อตฺโถ. อุภเยนปิ โลกสฺส วินาสาภาวํ ทีเปติ. เกจิ ปน "อีสิกฏฺฐายิฏฺฐิโต"ติ
ปาลึ วตฺวา มุญฺเช อีสิกา วิย ฐิโต"ติ วทนฺติ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย:-
ยทิทํ ชายตีติ วุจฺจติ, ตํ มุญฺชโต อีสิกา วิย วิชฺชมานเมว นิกฺขมติ. ยสฺมา จ
@เชิงอรรถ:  ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๔๐ อนฺตคฺคาหิกทิฏฺฐินิทฺเทเส วิตฺถาโร ทฏฺฐพฺโพ
อีสิกฏฺฐายิฏฺฐิโต, ตสฺมา เต ๑- จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ, อิโต อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตีติ
อตฺโถ.
      สํสรนฺตีติ อปราปรํ สญฺจรนฺติ. จวนฺตีติ เอวํ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. ตถา
อุปปชฺชนฺตีติ. อฏฺฐกถายํ ปน ปุพฺเพ "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติ วตฺวา
อิทานิ "เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺตี"ติ อาทินา วจเนน อยํ ทิฏฺฐิคติโก อตฺตนาเยว
อตฺตโน วาทํ ภินฺทติ, ทิฏฺฐิคติกสฺส ทสฺสนํ นาม น นิพทฺธํ, ถุสราสิมฺหิ
นิกฺขิตฺตขาณุโก วิย จญฺจลํ, อุมฺมตฺตกปจฺฉิยํ ปูวขณฺฑคูถโคมยาทีนิ วิย เจตฺถ
สุนฺทรํปิ อสุนฺทรํปิ โหติเยวาติ วุตฺตํ. อตฺถิ เตฺวว สสฺสติสมนฺติ เอตฺถ
สสฺสตีติ นิจฺจํ วิชฺชมานตาย มหาปฐวึว มญฺญติ, ตถาปิ สิเนรุปพฺพตจนฺทิมสุริเย,
ตโต เตหิ สมํ อตฺตานํ มญฺญมานา อตฺถิ เตฺวว สสฺสติสมนฺติ วทนฺติ.
      อิทานิ "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติ อาทิกาย ปฏิญฺญาย
สาธนตฺถํ เหตุํ ทสฺเสนฺโต "ตํ กิสฺส เหตุ? อหญฺหิ อาตปฺปมนฺวายา"ติ อาทิมาห.
ตตฺถ อิมินามหํ เอตํ ชานามีติ อิมินา วิเสสาธิคเมน อหํ เอตํ ปจฺจกฺขโต
ชานามิ, น เกวลํ สทฺธามตฺตเกน วทามีติ ทสฺเสติ, มกาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิกรณตฺถํ
วุตฺโต. อิทํ ภิกฺขเว ปฐมํ ฐานนฺติ จตูหิ วตฺถูหีติ วตฺถุสทฺเทน วุตฺเตสุ จตูสุ
ฐาเนสุ, อิทํ ปฐมํ ฐานํ, อิทํ ชาติสตสหสฺสมตฺตานุสฺสรณํ ปฐมํ การณนฺติ อตฺโถ.
      [๓๒-๓๓] อุปริวารทฺวเยปิ เอเสว นโย. เกวลํ หิ อยํ วาโร
ชาติสตสหสฺสานุสฺสรณวเสน วุตฺโต. อิตเร ทสจตฺตาลีสสํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปานุสฺสรณวเสน.
มนฺทปญฺโญ ๒- หิ ติตฺถิโย อเนกชาติสตสหสฺสมตฺตํ อนุสฺสรติ, มชฺฌิมปญฺโญ ทส
สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปานิ, ติกฺขปญฺโญ จตฺตาลีสํ, น ตโต อุทฺธํ.
      [๓๔] จตุตฺถวาเร: ตกฺกยตีติ ตกฺกี, ตกฺโก วา อสฺส อตฺถีติ
ตกฺกี, ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา ทิฏฺฐิคาหิโน เอตํ อธิวจนํ. วีมํสาย สมนฺนาคโตติ
วีมํสี. วีมํสา นาม ตุลนา รุจฺจนา ขมนา. ยถา หิ ปุริโส  ยฏฺฐิยา อุทกํ
วีมํสิตฺวา วีมํสิตฺวา โอตรติ, เอวเมว โย ตุลยิตฺวา รุจฺจิตฺวา ขมาเปตฺวา ทิฏฺฐึ
@เชิงอรรถ:  ฉ. เตว                     อิ. มนฺทปญฺญา
คณฺหาติ, โส "วีมํสี"ติ เวทิตพฺโพ. ตกฺกปริยาหตนฺติ ตกฺเกน ปริยาหตํ, เตน
เตน ปริยาเยน ตกฺเกตฺวาติ อตฺโถ. วีมํสานุจริตนฺติ ตาย วุตฺตปฺปการาย วีมํสาย
อนุจริตํ. สยํ ปาฏิภาณนฺติ อตฺตโน ปฏิภาณมตฺตสญฺชาตํ. เอวมาหาติ สสฺสตทิฏฺฐึ
คเหตฺวา เอวํ วทติ.
      ตตฺถ จตุพฺพิโธ ตกฺกี อนุสฺสติโก, ชาติสฺสโร, ลาภี, สุทฺธตกฺกิโกติ.
ตตฺถ โย "เวสฺสนฺตโร นาม ราชา อโหสี"ติ อาทีนิ สุตฺวา "เตนหิ ยทิ
เวสฺสนฺตโรว ภควา. สสฺสโต อตฺตา"ติ ตกฺกยนฺโต ทิฏฺฐึ คณฺหาติ, อยํ
อนุสฺสติโก นาม เทฺว ติสฺโส ชาติโย สริตฺวา "อหเมว ปุพฺเพ อสุกสฺมึ นาม
อโหสึ, ตสฺมา สสฺสโต อตฺตา"ติ ตกฺกยนฺโต ชาติสฺสรตกฺกิโก นาม. โย ปน
ลาภิตาย "ยถา เม อิทานิ อตฺตา สุขิโต, ๑- อตีเตปิ เอวํ อโหสิ, อนาคเตปิ
ภวิสฺสตี"ติ ตกฺกยิตฺวา ทิฏฺฐึ คณฺหาติ, อยํ ลาภิตกฺกิโก นาม. "เอวํ สติ อิทํ
โหตี"ติ ตกฺกมตฺเตเนว คณฺหนฺโต ปน สุทฺธตกฺกิโก นาม.
      [๓๕] เอเตสํ วา อญฺญตเรนาติ เอเตสํเยว จตุนฺนํ วตฺถูนํ อญฺญตเรน
เอเกน วา ทฺวีหิ วา ตีหิ วา. นตฺถิ อิโต พหิทฺธาติ อิเมหิ ปน วตฺถูหิ พหิ
อญฺญํ เอกํ การณมฺปิ สสฺสตปญฺญตฺติยา นตฺถีติ อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทติ.
      [๓๖] ตยิทํ ภิกฺขเว ตถาคโต ปชานาตีติ ภิกฺขเว ตํ อิทํ จตุพฺพิธํปิ
ทิฏฺฐิคตํ ตถาคโต นานปฺปการโต ชานาติ. ตโต ตํ ปชานนาการํ ทสฺเสนฺโต
"อิเม ทิฏฐิฏฺฐานา"ติ อาทิมาห, ตตฺถ ทิฏฺฐิโยว ทิฏฺฐิฏฺฐานา นาม. อปิจ
ทิฏฺฐีนํ การณมฺปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานเมว. ยถาห: "กตมานิ อฏฺฐ ทิฏฺฐิฏฺฐานานิ? ขนฺธาปิ
ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ. ผสฺโสปิ. สญฺญาปิ. วิตกฺโกปิ. อโยนิโสมนสิกาโรปิ.
ปาปมิตฺโตปิ. ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ. ขนฺธา เหตุ ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ
อุปฺปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐน, เอวํ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ. อวิชฺชา เหตุ ฯเปฯ
ปาปมิตฺโต เหตุ ฯเปฯ ปรโตโฆโส เหตุ ปรโตโฆโส ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปฺปาทาย
สมุฏฺฐานฏฺเฐน, เอวํปิ ปรโตโฆโส ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺ"ติ ๒- เอวํ คหิตาติ ทิฏฺฐิสงฺขาตา
ตาว ทิฏฺฐิฏฺฐานา "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติ เอวํ คหิตา อาทินฺนา, ปวตฺติตาติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุขี โหติ                ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๒๔ ทิฏฺฐิกถา
อตฺโถ. เอวํ ปรามฏฐาติ นิราสงฺกจิตฺตตาย ปุนปฺปุนํ อามฏฺฐา ปรามฏฺฐา,
"อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺ"ติ ปรินิฏฺฐาปิตา. การณสงฺขาตา ปน ทิฏฺฐิฏฺฐานา
ยถา คยฺหมานา ทิฏฺฐิโย สมุฏฺฐาเปนฺติ, เอวํ อารมฺมณวเสน จ ปวตฺตนวเสน จ
อาเสวนวเสน จ คหิตา อนาทีนวทสฺสิตาย ปุนปฺปุนํ คหณวเสน ปรามฏฺฐา. เอวํ
คติกาติ เอวํ นิรยติรจฺฉานเปตวิสยคตีนํ อญฺญตรคติกา. "เอวํ อภิสมฺปรายา"ติ
อิทํ ปุริมปทสฺเสว เววจนํ, เอวํ อิธปรโลกาติ วุตฺตํ โหติ.
      ตญฺจ ตถาคโต ปชานาตีติ น เกวลญฺจ ตถาคโต สการณํ สคติกํ ทิฏฺฐิคตเมว
ปชานาติ, อถโข ตญฺจ สพฺพํ ปชานาติ, ตโต จ อุตฺตริตรํ สีลญฺเจว
สมาธิญฺจ สพฺพญฺญุตญาณญฺจ ปชานาติ. ตญฺจ ปชานํ น ปรามสตีติ ตญฺจ เอวํวิธํ
อนุตฺตรํ วิเสสํ ปชานนฺโตปิ "อหํ ปชานามี"ติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานปรามาสวเสน
ตญฺจ น ปรามสติ. อปรามสโต จสฺส ปจฺจตฺตญฺเจว นิพฺพุติ วิทิตาติ เอวํ อปรามสโต
จสฺส อปรามาสปจฺจยา ๑- สยเมว อตฺตนาเยว เตสํ ปรามาสกิเลสานํ นิพฺพุติ
วิทิตา, ปากฏํ ภิกฺขเว ตถาคตสฺส นิพฺพานนฺติ ทสฺเสติ.
      อิทานิ ยถา ปฏิปนฺเนน ตถาคเตน สา นิพฺพุติ อธิคตา, ตํ ปฏิปตฺตึ
ทสฺเสตุํ ยาสุ เวทนาสุ รตฺตา ๒- ติตฺถิยา "อิธ สุขิโน ภวิสฺสาม, เอตฺถ สุขิโน
ภวิสฺสามา"ติ ทิฏฺฐิคฺคหนํ ปวิสนฺติ, ตาสํเยว เวทนานํ วเสน กมฺมฏฺฐานํ
อาจิกฺขนฺโต "เวทนานํ สมุทยญฺจา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ยถาภูตํ วิทิตฺวาติ
"อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ,
ตณฺหาสมุทยา. กมฺมสมุทยา. ผสฺสสมุทยา. เวทนาสมุทโยติ ปจฺจนสมุทยฏฺเฐน
เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. นิพฺพตฺติลกฺขนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ
ปสฺสตี"ติ. ๓- อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ลกฺขณานํ วเสน เวทนาสมุทยํ ยถาภูตํ วิทิตฺวา,
"อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธติ ฯเปฯ ตณฺหานิโรธา. กมฺมนิโรธา. ผสฺสนิโรธา
เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. วิปริณามลกฺขณํ
ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสตี"ติ ๔- อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ลกฺขณานํ วเสน
เวทนานํ อตฺถงฺคมํ ยถาภูตํ วิทิตฺวา "ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ,
@เชิงอรรถ:  สี. อปรปฺปจฺจยา     ก. รตา    ๓-๔ ขุ. ปฏิ ๓๑/๕๐ ญาณกถา
อยํ เวทนาย อสฺสาโท"ติ เอวํ อสฺสาทํ จ ยถาภูตํ วิทิตฺวา, "ยํ เวทนา
อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ เวทนาย อาทีนโว"ติ เอวํ อาทีนวํ ยถาภูตํ
วิทิตฺวา "โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ เวทนาย นิสฺสรณนฺ"ติ
เอวํ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา, วิคตจฺฉนฺทราคตาย อนุปาทาโน อนุปาทาวิมุตฺโต
ภิกฺขเว ตถาคโต ยสฺมึ อุปาทาเน สติ กิญฺจิ อุปาทิเยยฺย, อุปาทินฺนตฺตา
จ ขนฺโธ ภเวยฺย ตสฺส อภาวา กิญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวาว วิมุตฺโต ภิกฺขเว
ตถาคโตติ.
      [๓๗] อิเม โข เต ภิกฺขเวติ เย โว อหํ "กตเม จ เต  ภิกฺขเว
ธมฺมา คมฺภีรา"ติ อปุจฺฉึ, อิเม  โข เต ภิกฺขเว "ตญฺจ ตถาคโต ปชานาติ,
ตโต จ อุตฺตริตรํ ปชานาตี"ติ เอวํ นิทฺทิฏฺฐา สพฺพญฺญุตญาณธมฺมา คมฺภีรา
ทุทฺทสา ฯเปฯ ปณฺฑิตเวทนียาติ เวทิตพฺพา. เยหิ ตถาคตสฺส เนว ปุถุชฺชโน,
น โสตาปนฺนาทีสุ อญฺญตโร วณฺณํ ยถาภูตํ วตฺตุํ สกฺโกติ, อถโข ตถาคโตว
ยถาภุจฺจํ ๑- วณฺณํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺยาติ เอวํ ปุจฺจมาเนนาปิ ๒-
สพฺพญฺญุตญาณเมว ปุฏฺฐํ, นิยฺยาเทนฺเตนาปิ ตเทว นิยฺยาทิตํ, อนฺตรา ปน ทิฏฺฐิโย
วิภตฺตาติ.
                      ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
                       เอกจฺจสสฺสตวาทวณฺณนา
      [๓๘] ตตฺถ ๓- เอกจฺจสสฺสติกาติ เอกจฺจสสฺสตวาทา, เต ทุวิธา
โหนฺติ: สตฺเตกจฺจสสฺสติกา, สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกาติ. ทุวิธาปิ อิธ คหิตาเยว.
      [๓๙] ยนฺติ นิปาตมตฺตํ. กทาจีติ กิสฺมิญฺจิ กาเล. กรหจีติ ตสฺเสว
เววจนํ. ทีฆสฺส อทฺธุโนติ ทีฆสฺส กาลสฺส. อจฺจเยนาติ อติกฺกเมน. สํวฏฺฏตีติ
วินสฺสติ. เยภุยฺเยนาติ เย อุปริ พฺรหฺมโลเกสุ วา อรูเปสุ วา นิพฺพตฺตนฺติ,
ตทวเสเส สนฺธาย วุตฺตํ. ฌานมเนน นิพฺพตฺตตฺตา มโนมยา. ปีติ เตสํ ภกฺโข
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยถาภูตํ.               ก. วุจฺจมาเนนาปิ
@ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ. วิสุทฺธิ ๒/๕๑ ปิฏฺเฐ.
อาหาโรติ ปีติภกฺขา. อตฺตโนว เตสํ ปภาติ สยมฺปภา. อนฺตลิกฺเข จรนฺตีติ
อนฺตลิกฺขจรา. สุเภสุ อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขาทีสุ ติฏฺฐนฺตีติ สุภฏฺฐายิโน. สุภา
วา มโนรมฺมวตฺถาภรณา หุตฺวา ติฏฺฐนฺตีติ สุภฏฺฐายิโน. จิรํ ทีฆมทฺธานนฺติ
อุกฺกํเสน อฏฺฐ กปฺเป.
      [๔๐] วิวฏฺฏตีติ สณฺฐาติ. สญฺญํ พฺรหฺมวิมานนฺติ ปกติยา นิพฺพตฺตสตฺตานํ
นตฺถิตาย สุญฺญํ, พฺรหฺมกายิกา ภูมิ นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. ตสฺส กตฺตา วา
กาเรตา วา นตฺถิ, วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน ปน กมฺมปจฺจยา อุตุสมุฏฺฐานา
รตนภูมิ นิพฺพตฺตติ. ปกตินิพฺพตฺตฏฺฐาเนเยว ๑-   เจตฺถ อุยฺยานกปฺปรุกฺขาทโย
นิพฺพตฺตนฺติ.  อถ สตฺตานํ ปกติยา วิสิตฏฺฐาเน นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ. เต ปฐมชฺฌานํ
ภาเวตฺวา ตโต โอตรนฺติ, ตสฺมา "อถโข อญฺญตโร สตฺโต"ติ อาทิมาห.
อายุกฺขยา วา ปุญฺญกฺขยา วาติ เย โอฬารํ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ
อปฺปายุเก เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, เต อตฺตโน ปุญฺญพเลน ฐาตุํ น สกฺโกนฺติ,
ตสฺส ปน เทวโลกสฺส อายุปฺปมาเณเนว จวนฺตีติ อายุกฺขยา วา จวนฺตีติ วุจฺจนฺติ.
เย ปน ปริตฺตํ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา ทีฆายุเก เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, เต ยาวตายุกํ
ฐาตุํ น สกฺโกนฺติ, อนฺตราว จวนฺตีติ ปุญฺญกฺขยา วา จวนฺตีติ วุจฺจนฺติ.
ทีฆมทฺธานํ ติฏฺฐตีติ กปฺปํ วา อุปฑฺฒกปฺปํ วา.
      [๔๑] อนภิรตีติ อปรสฺสาปิ สตฺตสฺส   อาคมนปตฺถนา. ยา ปน
ปฏิฆสมฺปยุตฺตา อุกฺกณฺฐิตา, สา พฺรหฺมโลเก นตฺถิ. ปริตสฺสนาติ อุพฺพิชฺชนา
ผนฺทนา, สา ปเนสา ตาสตสฺสนา ตณฺหาตสฺสนา ทิฏฺฐิตสฺสนา ญาณตสฺสนาติ
จตุพฺพิธา โหติ. ตตฺถ "ชาตึ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส
อุตฺราโส. ชรํ. มรณํ ปฏิจฺจ ฯเปฯ อุตฺราโส"ติ ๒- อยํ ตาสตสฺสนา นาม.
"อโห วต อญฺเญปิ สตฺตา อิตฺถตฺตํ อาคจฺเฉยฺยุนฺ"ติ ๓- อยํ ตณฺหาตสฺสนา นาม.
"ปริตสฺสิตํ วิปฺผนฺทิตเมวา"ตี ๔- อยํ ทิฏฺฐิตสฺสนา นาม. "เตปิ ตถาคตสฺส
ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺตี"ติ ๕- อยํ ญาณตสฺสนา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปกตินิพฺพตฺติฏฺฐาเนสุเยว       อภิ.วิ. ๓๕/๙๒๑ ติกนิเทส
@ ที. ปา. ๑๑/๓๘ ปาฏิกสุตฺต             ที.สี. ๙/๑๐๕-๑๑๗ พฺรหฺมชาลสุตฺต
@ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๗๘ สีหสุตฺต, องฺ. จตุกฺก.  ๒๑/๓๓ สีหสุตฺต
นาม. อิธ ปน ตณฺหาตสฺสนาปิ ทิฏฺฐิตสฺสนาปิ วฏฺฏติ. พฺรหฺมวิมานนฺติ อิธ ปน
ปฐมาภินิพฺพตฺตสฺส อตฺถิตาย สุญฺญนฺติ น วุตฺตํ. อุปปชฺชนฺตีติ อุปฺปตฺติวเสน
อุปคจฺฉนฺติ. สหพฺยตนฺติ สหภาวํ.
      [๔๒] อภิภูติ อภิภวิตฺวา ฐิโต "เชฏฺฐโกหมสฺมี"ติ. อนภิภูโตติ
อญฺเญหิ อนภิภูโต. อญฺญทตฺถุนฺติ เอกํสวจเน นิปาโต. ทสฺสนวเสน ทโส,
สพฺพํ ปสฺสามีติ อตฺโถ. วสวตฺตีติ สพฺพํ ชนํ วเส วตฺเตมิ. อิสฺสโร
กตฺตา นิมฺมาตาติ อหํ โลเก อิสฺสโร, อหํ โลกสฺส กตฺตา จ นิมฺมาตา จ,
ปฐวีหิมวนฺตสิเนรุจกฺกวาฬมหาสมุทฺทจนฺทิมสุริยา มยา นิมฺมิตาติ. เสฏฺโฐ สชฺชิตาติ
อหํ โลกสฺส อุตฺตโม จ สชฺชิตา จ "ตวํ ขตฺติโย นาม โหหิ, ตฺวํ พฺราหฺมโณ,
เวสฺโส, สุทฺโท, คหฏฺโฐ, ปพฺพชิโต นาม. อนฺตมโส ตฺวํ โอฏฺโฐ โหหิ, โคโณ
โหหี"ติ เอวํ "สตฺตานํ สํวิภชิตา ๑- อหนฺ"ติ มญฺญติ. วสี ปิตา ภูตภพฺยานนฺติ
"อหมสฺมิ จิณฺณวสิตาย วสี, อหมฺปิตา ภูตานญฺจ ภพฺยานญฺจา"ติ มญฺญติ. ตตฺถ
อณฺฑชชลาพุชา สตฺตา อนฺโตอณฺฑโกเสเจว อนฺโตวตฺถิมฺหิ จ ภพฺยา นาม, พหิ
นิกฺขนฺตกาลโต  ปฏฺฐาย ภูตา นาม. สํเสทชา ปฐมจิตฺตกฺขเณ  ภพฺยา, ทุติยโต
ปฏฺฐาย ภูตา. โอปปาติกา ปฐมอิริยาปเถ ภพฺยา, ทุติยโต ปฏฺฐาย ภูตาติ
เวทิตพฺพา. เต สพฺเพปิ มยฺหํ ปุตฺตาติ สญฺญาย "อหมฺปิตา ภูตภพฺยานนฺ"ติ มญฺญติ.
      อิทานิ การณโต สาเธตุกาโม "มยา อิเม สตฺตา นิมฺมิตา"ติ ปฏิญฺญํ
กตฺวา "ตํ กิสฺส เหตู"ติ อาทิมาห. อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถภาวํ, พฺรหฺมภาวนฺติ
อตฺโถ. อิมินา มยนฺติ อตฺตโน กมฺมวเสน จุตาปิ อุปปนฺนาปิ จ เกวลํ
มญฺญนามตฺเตเนว "อิมินา นิมฺมิตตา"ติ มญฺญมานา วงฺกจฺฉิทฺเทน  ๒-  วงฺกอาณิ วิย
โอนมิตฺวา ตสฺเสว ปาทมูลํ คจฺฉนฺติ.
      [๔๓] วณฺณวนฺตตโร จาติ วณฺณวนฺตตโร จ อภิรูโป ปาสาทิโกติ
อตฺโถ. มเหสกฺขตโรติ อิสฺสริยปริวารวเสน มหายสตโร.
      [๔๔] ฐานํ โข ปเนตนฺติ การณํ โข ปเนตํ. โส ตโต จวิตฺวา อญฺญตฺร
น คจฺฉติ, อิเธว อาคจฺฉติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. อคารสฺมาติ เคหา. อนคาริยนฺติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม, สํวิสเชตา                อิ. วงฺกจฺฉิทฺเท
ปพฺพชฺชํ. ปพฺพชฺชา หิ ยสฺมา อคารสุส หิตํ กสิโครกฺขาทิกมฺมํ ตตฺถ นตฺถิ,
ตสฺมา อนคาริยนฺติ วุจฺจติ. ปพฺพชตีติ อุปคจฺฉติ. ตโต ปรํ นานุสฺสรตีติ ตโต
ปุพฺเพนิวาสา ปรํ น สรติ, สริตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺถ ฐตฺวา ทิฏฺฐึ คณฺหาติ.
      นิจฺโจติ อาทีสุ ตสฺส อุปปตฺตึ อปสฺสนฺโต "นิจฺโจ"ติ วทติ, มรณํ
อปสฺสนฺโต "ธุโว"ติ, สทาภาวโต  "สสฺสโต"ติ, ชราวเสนาปิ วิปริณามสฺส
อภาวโต "อวิปริณามธมฺโม"ติ. เสสเมตฺถ วาเร อุตฺตานเมวาติ.
      [๔๕-๔๖] ทุติยวาเร:  ขิฑฺฑาย ปทุสฺสนฺติ วินสฺสนฺตีติ ขิฑฺฑาปโทสิกา,
"ปทูสิกา"ติปิ ปาลึ ลิขนฺติ, สา อฏฺฐกถายํ นตฺถิ. อติเวลนฺติ อติกาลํ, อติจิรนฺติ
อตฺโถ. หสฺสขิฑฺฑารติธมฺมสมาปนฺนาติ หสฺสรติธมฺมญฺเจว ขิฑฺฑารติธมฺมญฺจ
สมาปนฺนา อนุยุตฺตา, เกฬิหสฺสสุขญฺเจว กายิกวาจสิกกีฬาสุขญฺจ อนุยุตฺตา,
วุตฺตปฺปการรติธมฺมสมงฺคิโน หุตฺวา วิหรนฺตีติ อตฺโถ.
      สติ ปมุสฺสตีติ ขาทนียโภชนีเยสุ สติ ปมุสฺสติ. เต กิร ปุญฺญวิเสสาธิคเตน
มหนฺเตน อตฺตโน สิริวิภเวน นกฺขตฺตํ กีฬนฺตา ตาย สมฺปตฺติมหนฺตตาย ๑- "อาหารํ
ปริภุญฺชิมฺหา, น ปริภุญฺชิมฺหา"ติปิ น ชานนฺติ. อถ เอกาหาราติกฺกมนโต
ปฏฺฐาย นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว, น ติฏฺฐนฺติ. กสฺมา?
กมฺมชเตชสฺส พลวตาย กรชกายสฺส มนฺทตาย. มนุสฺสานํ หิ กมฺมชเตโช มนฺโท,
กรชกาโย พลวา. เตสํ กมฺมชเตชสฺส มนฺทตาย กรชกายสฺส พลวตาย สตฺตาหมฺปิ
อติกฺกมิตฺวา อุโณฺหทกอจฺฉยาคุอาทีหิ สกฺกา วตฺถุํ อุปตฺถมฺเภตุํ. เทวานํ ปน
เตโช พลวา โหติ, กรชํ มนฺทํ. เต เอกํ อาหารเวลํ อติกฺกมิตฺวาว สณฺฐาตุํ น
สกฺโกนฺติ. ยถา นาม คิมฺหานํ มชฺฌนฺหิเก ตตฺตปาสาเณ ฐปิตํ ปทุมํ วา
อุปฺปลํ วา สายณฺหสมเย ฆฏสเตนาปิ สิญฺจิยมานํ ปากติกํ น โหติ, วินสฺสติเยว.
เอวเมว ปจฺฉา นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว, น ติฏฺฐนฺติ. เตนาห
"สติยา สมฺโมสา เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี"ติ. กตเม ปน เต เทวาติ?
"อิเม เทวา"ติ ๒- อฏฺฐกถายํ วิจารณา นตฺถิ, "เทวานํ กมฺมชเตโช พลวา โหติ,
กรชํ มนฺทนฺ"ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา ปน เย เกจิ กวฬิงฺการาหารูปชีวิโน เทวา
@เชิงอรรถ:  ม. สมฺปตฺติยา มหนฺตตาย.       ก.สี. นามาติ
เอวํ กโรนฺติ, เตเยว จวนฺตีติ เวทิตพฺพา. เกจิ ปนาหุ
"นิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติโน เต เทวา"ติ. ขิฑฺฑาปทุสฺสนมตฺเตเนว เหเต
"ขิฑฺฑาปโทสิกา"ติ วุตฺตา. เสสเมตฺถ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
      [๔๗-๔๘] ตติยวาเร: มเนน ปทุสฺสนฺติ นสฺสนฺติ วินสฺสนฺตีติ
มโนปโทสิกา, เอเต จาตุมฺมหาราชิกา. เตสุ กิร เอโก เทวปุตฺโต "นกฺขตฺตํ
กีฬิสฺสามี"ติ สปริวาโร รเถน วีถึ ปฏิปชฺชติ, อถญฺโญ นิกฺขมนฺโต ตํ ปุรโต
คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "กึ ๑- โภ อยํ กปโณ อทิฏฺฐปุพฺพํ วิย เอกํ ทิสฺวา ปีติยา
อุทฺธุมาโต วิย ภิชฺชมาโน วิย จ คจฺฉตี"ติ กุชฺฌติ. ปุรโต คจฺฉนฺโตปิ
นิวตฺติตฺวา ตํ กุทฺธํ ทิสฺวา กุทฺธา นาม สุวิชฺชานา ๒- โหนฺติ กุทฺธภาวมสฺส
ญตฺวา "ตฺวํ กุทฺโธ มยฺหํ กึ กริสฺสสิ, อยํ สมฺปตฺติ มยา ทานสีลาทีนํ วเสน
ลทฺธา,  น ตุยฺหํ วเสนา"ติ ปฏิกุชฺฌติ. เอกสฺมึ หิ กุทฺเธ อิตโร อกุทฺโธ
รกฺขติ, อุโภสุ ปน กุทฺเธสุ เอกสฺส โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺสปิ
โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหตีติ อุโภ กนฺทนฺตานํเยว โอโรธานํ จวนฺติ อยเมตฺถ
ธมฺมตา. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
      [๔๙-๕๒] ตกฺกีวาเร ๓-: อยํ จกฺขฺวาทีนํ เภทํ ปสฺสติ, จิตตมฺปน
ยสฺมา ปุริมํ ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส ปจฺจยํ ทตฺวาว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา
จกฺขฺวาทีนํ เภทโต พลวตรมฺปิ จิตฺตสฺส เภทํ น ปสฺสติ. โส ตํ อปสฺสนฺโต
ยถา นาม สกุโณ เอกํ รุกฺขํ ชหิตฺวา อญฺญสฺมึ ๔- นิลียติ, เอวเมว อิมสฺมึ
อตฺตภาเว ภินฺเน จิตฺตํ อญฺญตฺร คจฺฉตีติ คเหตฺวา เอวมาห. เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ.
                        อนฺตานนฺตวาทวณฺณนา
      [๕๓] อนฺตานนฺติกาติ อนฺตานนฺตวาทา, อนฺตํ วา อนนฺตํ วา
อนฺตานนฺตํ วา เนวนฺตานานนฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺตวาทาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํสทฺโท น ทิสฺสติ.          ฉ.สี.อิ. สุวิทิตา.
@ ม.อิ. ตกฺกีวาเท.               ม. เอกสฺมึ.
      [๕๔-๖๐] อนฺตสญฺญี โลกสฺมึ วิหรตีติ ปฏิภาคนิมิตฺตํ จกฺกวาฬปริยนฺตํ
อวฑฺเฒตฺวา ตํ "โลโก"ติ คเหตฺวา อนฺตสญฺญี โลกสฺมึ วิหรติ,
จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา วฑฺฒิตกสิโณ ๑- ปน อนนฺตสญฺญี โหติ, อุทฺธมโธ
อวฑฺเฒตฺวา ปน ติริยํ วฑฺเฒตฺวา อุทฺธมโธ อนฺตสญฺญี ติริยํ อนนฺตสญฺญี.
ตกฺกีวาโท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิเม จตฺตาโรปิ อตฺตนา ทิฏฺฐปุพฺพานุสาเรเนว
ทิฏฺฐิยา คหิตตฺตา ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ ปวิฏฺฐา.
                        อมราวิกฺเขปวาทวณฺณนา
      [๖๑] น มรตีติ อมรา. กา สา? "เอวนฺติปิ เม โน"ติ อาทินา
นเยน ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิ เจว วาทา ๒- จ. วิวิโธ เขโปติ
วิกฺเขโป, อมราย ทิฏฺฐิยา วาจาย จ วิกฺเขโปติ อมราวิกฺเขโป, โส เอเตสํ
อตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกา. อปโร นโย, อมรา นาม เอกา มจฺฉชาติ, สา
อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนาทิวเสน อุทเก สนฺธาวมานา คเหตุํ น สกฺกา, ๓- เอวเมว อยํ
ปิ วาโท อิโตจิโต จ สนฺธาวติ, คาหํ น อุปคจฺฉตีติ อมราวิกฺเขโปติ วุจฺจติ,
โส เอเตสํ อตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกา.
      [๖๒] "อิทํ กุสลนฺ"ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ ทส กุสลกมฺมปเถ
ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ อตฺโถ. อกุสเลปิ ทส อกุสลกมฺมปถาว อธิปฺเปตา. โส
มมสฺส วิฆาโตติ "มุสา มยา ภณิตนฺ"ติ วิปฺปฏิสารุปฺปตฺติยา มม วิฆาโต อสฺส,
ทุกฺขํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. โส มมสฺส อนฺตราโยติ โส มม สคฺคสฺส เจว
มคฺคสฺส จ อนฺตราโย อสฺส. มุสาวาทภยา มุสาวาทปริเชคุจฺฉาติ มุสาวาเท
โอตฺตปฺเปน เจว หิริยา จ. วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชตีติ วาจาย วิกฺเขปํ อาปชฺชติ.
กีทิสํ? อมราวิกฺเขปํ, อปริยนฺตวิกฺเขปนฺติ อตฺโถ.
      เอวนฺติปิ เม โนติ อาทีสุ "เอวนฺติปิ เม โน"ติ อนิยมิตวิกฺเขโป.
ตถาติปิ เม โนติ "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติ วุตฺตํ สสฺสตวาทํ ปฏิกฺขิปติ.
อญฺญถาติปิ เม โนติ สสฺสตโต อญฺญถา ๔- วุตฺตํ เอกจฺจสสฺสตํ เอกจฺจอสสฺสตํ ๕-
@เชิงอรรถ:  ก.ม. วฑฺฒิตกสิเณ     ฉ.ม., อิ. วาจา.     ฉ.ม. สกฺกาติ
@ ม. อญฺญถาปีติ        ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
ปฏิกฺขิปติ. โนติปิ เม โนติ "น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา"ติ วุตฺตํ อุจฺเฉทํ
ปฏิกฺขิปติ. โน  โนติปิ เม โนติ "เนว โหติ น น โหตี"ติ วุตฺตํ ตกฺกีวาทํ
ปฏิกฺขิปติ. อยํ ปน "อิทํ กุสลนฺ"ติ วา "อกุสลนฺ"ติ วา ปุฏฺโฐ น กิญจิ
พฺยากโรติ. "อิทํ กุสลนฺ"ติ วา ๑- ปุฏฺโฐ "เอวนฺติปิ เม โน"ติ วทติ. ตโต
"กึ อกุสลนฺ"ติ วุตฺเต "ตถาติปิ เม โน"ติ วทติ. "กึ  อุภยโต อญฺญถา"ติ
วุตฺเต "อญฺญถาติปิ เม โน"ติ วทติ. ตโต "ติวิเธนาปิ น โหติ, กินฺเต ลทฺธี"ติ
วุตฺเต "โนติปิ เม โน"ติ วทติ. ตโต "โน โนติ กินฺเต ๒- ลทฺธี"ติ วุตฺเต
"โน โนติปิ เม โน"ติ เอวํ วิกฺเขปเมวาปชฺชติ, เอกสฺมิมฺปิ ปกฺเข น ติฏฺฐติ.
      [๖๓] ฉนฺโท วา ราโค วาติ อปฺปฏิชานนฺโตปิ ๓- สหสา กุสลเมว
"กุสลนฺ"ติ วตฺวา อกุสลเมว "อกุสลนฺ"ติ วตฺวา "มยา อสุกสฺส นาม เอวํ
พฺยากตํ, กินฺตํ สุพฺยากตนฺ"ติ อญฺเญ ปณฺฑิเต ปุจฺฉิตฺวา เตหิ "สุพฺยากตํ
ภทฺรมุข, `กุสลเมว ตยา กุสลํ อกุสลเมว อกุสลนฺ'ติ พฺยากตนฺ"ติ วุตฺเต "นตฺถิ
มยา สทิโส ปณฺฑิโต"ติ เอวํ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา อสฺสาติ อตฺโถ.
เอตฺถ จ ฉนฺโท ทุพฺพลราโค, ราโค พลวราโคติ. ๔- โทโส วา ปฏิโฆ วาติ
กุสลํ ๕- ปน "อกุสลนฺ"ติ, อกุสลํ วา "กุสลนฺ"ติ วตฺวา อญฺเญ ปณฺฑิเต
ปุจฺฉิตฺวา เตหิ "ทุพฺยากตํ ตยา"ติ วุตฺเต "เอตฺตกมฺปิ นาม น ชานามี"ติ ตตฺถ
เม อสฺส โทโส วา ปฏิโฆ วาติ อตฺโถ. อิธาปิ โทโส ทุพฺพลโกโธ, ปฏิโฆ
พลวโกโธ.
      ตํ มมสฺส อุปาทานํ, โส มมสฺส วิฆาโตติ ตํ ฉนฺทราคทฺวยํ มม
อุปาทานํ อสฺส, โทสปฏิฆทฺวยํ วิฆาโต. อุภยมฺปิ วา ทฬฺหคฺคหณวเสน อุปาทานํ,
วิหนนวเสน วิฆาโต. ราโค หิ อมุญฺจิตุกามตาย อารมฺมณํ คณฺหาติ ชลูกา วิย.
โทโส วินาเสตุกามตาย อาสีวิโส วิย. อุโภปิ เจเต สนฺตาปกฏฺเฐน วิหนนฺติเยวาติ
"อุปาทานนฺ"ติ จ "วิฆาโต"ติ จ วุตฺตา. เสสํ ปฐมวารสทิสเมว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วาสทฺโท น ทิสฺสติ.            ฉ.ม. กึ โน โนติ เต.
@ ฉ.ม., อิ. อชานนฺโตปิ               ฉ.ม., อิ. พลวราโค.     ก. กุสลมฺปิ
      [๖๔] ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. นิปุณาติ สณฺหสุขุมวุฑฺฒิโน
สณฺหสุขุมํ อตฺถนฺตรํ ๑- ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา. กตปรปฺปวาทาติ วิญฺญาตปรปฺปวาทา
เจว ปเรหิ สทฺธึ กตวาทปริจฺจยา จ. วาลเวธิรูปาติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา.
โว ๒-  ภินฺทนฺตา มญฺเญติ วาลเวธิ วิย วาลํ สุขุมานิปิ ปเรสํ ทิฏฺฐิคตานิ
อตฺตโน ปญฺญาพเลน ๓- ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถ. เต มํ ตตฺถาติ เต
สมณพฺราหฺมณา มํ เตสุ กุสลากุสเลสุ. สมนุยุญฺเชยฺยุนฺติ "กึ กุสลํ, กึ อกุสลนฺติ
อตฺตโน ลทฺธึ วทา"ติ ลทฺธึ ปุจฺเฉยฺยุํ. สมนุคฺคาเหยฺยุนฺติ "อิทํ นามา"ติ วุตฺเต
"เกน การเณน เอตมตฺถํ คาหยา"ติ ๔- การณํ ปุจฺเฉยฺยุํ. สมนุภาเสยฺยุนฺติ "อิมินา
นาม การเณนา"ติ วุตฺเต การเณ โทสํ ทสฺเสตฺวา "น ตฺวํ อิทํ ชานาสิ,
อิทมฺปน คณฺห, อิทํ วิสฺสชฺเชหี"ติ เอวํ สมนุยุญฺเชยฺยุํ. น สมฺปาเยยฺยนฺติ น
สมฺปาเทยฺยํ, สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺกุเณยฺยนฺติ อตฺโถ. โส มมสฺส
วิฆาโตติ ยนฺตํ ปุนปฺปุนํ วตฺวาปิ อสมฺปายนํ นาม, โส มม วิฆาโต อสฺส,
โอฏฺฐตาลุชิวฺหาคลโสสนทุกฺขเมว อสฺสาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ ปฐมวารสทิสเมว.
      [๖๕-๖๖] มนฺโทติ มนฺทปญฺโญ, อปญฺญสฺเสเวตํ นามํ. โมมูโหติ
อติสมฺมุโฬฺห. โหติ ตถาคโตติ อาทีสุ สตฺโต "ตถาคโต"ติ  อธิปฺเปโต. เสสเมตฺถ
อุตฺตานเมว. อิเมปิ จตฺตาโร ปุพฺเพ ปวตฺตธมฺมานุสาเรเนว ทิฏฺฐิยา คหิตตฺตา
ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ ปวิฏฺฐา.
                       อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทวณฺณนา
      [๖๗] "อธิจฺจสมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จา"ติ ทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ,
ตํ เอเตสํ อตฺถีติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา. อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ อการณสมุปฺปนฺนํ.
      [๖๘-๗๓] อสญฺญสตฺตาติ เทสนาสีสเมตํ, อจิตฺตุปฺปาทา รูปมตฺตกอตฺตภาวาติ ๕-
อตฺโถ. เตสํ เอวํ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา:- เอกจฺโจ หิ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตฺวา
วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานา วุฏฺฐาย
@เชิงอรรถ:  สี.ม. สุขุมอตฺถนฺตรํ, อิ. สุขุมอตฺถนฺตเร.     ก.ม. เต
@ ฉ.ม., อิ. ปญฺญาคเตน                  ฉ.ม. คาหเยนฺติ.
@ สี. อจิตฺตุปฺปาทรูปมตฺตกทตฺเตภาวาติ.
"จิตฺเต โทสํ ปสฺสติ, จิตฺเต สติ หตฺถจฺเฉทาทิทุกฺขญฺเจว สพฺพภยานิ จ โหนฺติ,
อลํ อิมินา จิตฺเตน, อจิตฺตกภาโวว สนฺโต"ติ เอวํ จิตฺเต โทสํ ปสฺสิตฺวา
อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา อสญฺญสตฺเตสุ นิพฺพตฺตติ, จิตฺตมสฺส จุติจิตฺตนิโรเธน
อิเธว นิวตฺตติ, รูปกฺขนฺธมตฺตเมว ตตฺถ ปาตุภวติ. เต ตตฺถ ยถา นาม
ชิยาเวคุกฺขิตฺโต สโร ยตฺตโก ชิยาเวโค, ตตฺตกเมวากาเส คจฺฉติ, เอวเมว
ฌานเวคุกฺขิตฺตา อุปปชฺชิตฺวา ยตฺตโก ฌานเวโค, ตตฺตกเมว กาลํ ติฏฺฐนฺติ,
ฌานเวเค ปน ปริหีเน ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ อนฺตรธายติ, อิธ ปน ปฏิสนฺธิสญฺญา
อุปฺปชฺชติ. ยสฺมา ปน ตาย อิธ อุปฺปนฺนสญฺญาย เตสํ ตตฺถ จุติ ปญฺญายติ,
ตสฺมา "สญฺญุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี"ติ วุตฺตํ. สนฺตตายาติ
สนฺตภาวาย. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ตกฺกีวาโทปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.
                       อปรนฺตกปฺปิกวาทวณฺณนา
      [๗๔] เอวํ อฏฺฐารส ปุพฺพนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุจตฺตาลีส
อปรนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตุํ "สนฺติ ภิกฺขเว"ติ อาทิมาห. ตตฺถ อนาคตโกฏฺฐาสสงฺขาตํ
อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา คณฺหนฺตีติ อปรนฺตกปฺปิกา, อปรนฺตกปฺโป วา เอเตสํ อตฺถีติ
อปรนฺตกปฺปิกา. เอวํ เสสมฺปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ๑- เวทิตพฺพํ
                          สญฺญีวาทวณฺณนา
      [๗๕] อุทฺธมาฆตนิกาติ ๒- อาฆาตนํ วุจฺจติ มรณํ, อุทฺธมาฆาตนา
อตฺตานํ วทนฺตีติ อุทฺธมาฆาตนิกา. "สญฺญี"ติ ปวตฺโต วาโท สญฺญีวาโท, โส
เตสํ ๓- อตฺถีติ สญฺญีวาทา.
      [๗๖-๗๗] รูปี อตฺตาติ อาทีสุ กสิณรูปํ "อตฺตา"ติ, ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส
"สญฺญา"ติ คเหตฺวา วา อาชีวกาทโย วิย ตกฺกมตฺเตเนว วา "รูปี
อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา สญฺญี"ติ นํ ปญฺญเปนฺติ. ตตฺถ อโรโคติ นิจฺโจ.
อรูปสมาปตฺตินิมิตฺตํ ปน "อตฺตา"ติ สมาปตฺติสญฺญญฺจสฺส "สญฺญา"ติ คเหตฺวา วา
นิคณฺฐาทโย วิย ตกฺกมตฺเตเนว วา "อรูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา สญฺญี"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วุตฺตปฺปการนเยเนว      ฉ.ม. อุทฺธมาฆาตนิกาติ    ฉ.ม. เอเตสํ
นํ ปญฺญเปนฺติ. ตติยา ปน มิสฺสกคาหวเสน ปวตฺตา ทิฏฺฐิ. จตุตฺถา ตกฺกคาเหเนว.
ทุติยจตุกฺกํ อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตติยจตุกฺเก สมาปนฺนกวเสน
เอกตฺตสญฺญี, อสมาปนฺนกวเสน นานตฺตสญฺญี, ปริตฺตกสิณวเสน ปริตฺตสญฺญี,
วิปุลกสิณวเสน อปฺปมาณสญฺญีติ เวทิตพฺโพ. ๑- จตุตฺถจตุกฺเก ปน ทิพฺเพน
จกฺขุนา ติกจตุกฺกชฺฌานภูมิยํ  นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา "เอกนฺตสุขี"ติ คณฺหาติ,
นิรเย นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา "เอกนฺตทุกฺขี"ติ, มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา
"สุขทุกฺขี"ติ, เวหปฺผลเทเวสุ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา "อทุกฺขมสุขี"ติ คณฺหาติ.
วิเสสโต หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณลาภิโน ปุพฺพนฺตกปฺปิกา โหนฺติ, ทิพฺพจกฺขุกา
อปรนฺตกปฺปิกาติ.
                    อสญฺญีเนวสญฺญีนาสญฺญีวาทวณฺณนา
      [๗๘-๘๓]  อสญฺญีวาโท สญฺญีวาเท อาทิมฺหิ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ
จตุกฺกานํ วเสน เวทิตพฺโพ. ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญีวาโท. เกวลญฺหิ ตตฺถ "สญฺญี
อตฺตา"ติ คณฺหนฺตานํ ตา ทิฏฺฐิโย, อิธ "อสญฺญี"ติ จ "เนวสญฺญีนาสญฺญี"ติ
จ. ตตฺถ น เอกนฺเตน การณํ ปริเยสิตพฺพํ. ทิฏฺฐิคติกสฺสปิ คาโห
อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโสติ วุตฺตเมตํ.
                        อุจฺเฉทวาทวณฺณนา
      [๘๔] อุจฺเฉทวาเท: สโตติ วิชฺชมานสฺส. อุจฺเฉทนฺติ อุปจฺเฉทํ.
วินาสนฺติ อทสฺสนํ. วิภวนฺติ ภาววิคมํ. สพฺพาเนตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนว.
ตตฺถ เทฺว ชนา อุจฺเฉททิฏฺฐึ คณฺหนฺติ ลาภี จ อลาภี จ. ลาภี อรหโต ๒-
ทิพฺเพน จกฺขุนา จุตึ ทิสฺวา อุปปตฺตึ อปสฺสนฺโต. โย วา จุติมตฺตเมว ทฏฺฐุํ
สกฺโกติ น อุปปตฺตึ, ๓- โส อุจฺเฉททิฏฺฐึ คณฺหาติ. อลาภี จ "โก ปรโลกํ
ชานาตี"ติ ๔- กามสุขคิทฺธิตาย วา "ยถา รุกฺขโต ปณฺณานิ ปติตานิ ปุน น
วิรูหนฺติ, เอวเมว สตฺตา"ติ อาทินา ตกฺเกน วา อุจฺเฉทํ คณฺหาติ. อิธ ปน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เวทิตพฺพา             ก.ม. อนุสฺสรนฺโต
@ ฉ.ม. อุปปาตํ.             ฉ.ม. น ชานาตีติ
ตณฺหาทิฏฺฐีนํ วเสน วา ตถา จ อญฺญถา จ วิกปฺเปตฺวา วา อิมา สตฺต
ทิฏฺฐิโย อุปฺปนฺนาติ เวทิตพฺพา.
      [๘๕] ตตฺถ รูปีติ รูปวา. จาตุมฺมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโย.
มาตาปิตูนํ เอตนฺติ มาตาเปตฺติกํ. กินฺตํ? สุกฺกโสณิตํ, มาตาเปตฺติเก สมฺภูโต
ชาโตติ มาตาเปตฺติกสมฺภโว. อิติ รูปกายสีเสน มนุสฺสตฺตภาวํ "อตฺตา"ติ วทติ.
อิตฺเถเกติ อิตฺถํ เอเก, เอวเมเกติ อตฺโถ.
      [๘๖] ทุติโย ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทิพฺพตฺตภาวํ วทติ. ทิพฺโพติ เทวโลเก
สมฺภูโต. กามาวจโรติ ฉกามาวจรเทวปริยาปนฺโน. กวฬิงฺการาหารํ ๑- ภกฺขยตีติ
กวฬิงฺการาหารภกฺโข.
      [๘๗] มโนมโยติ ฌานมเนน นิพฺพตฺโต. สพฺพงฺคปจฺจงฺคีติ สพฺพองฺคปจฺจงฺคยุตฺโต.
อหีนินฺทริโยติ ปริปุณฺณินฺทฺริโย. ยานิ พฺรหฺมโลเก อตฺถิ, เตสํ วเสน, อิตเรสญฺจ
สณฺฐานวเสเนตํ วุตฺตํ.
      [๘๘-๙๒] สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมาติ อาทีนํ อตฺโถ
วิสุทธิมคฺเค วุตฺโต. อากาสานญฺจายตนุปโคติ อาทีสุ ปน อากาสานญฺจายตนภวํ
อุปคโตติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                       ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทวณฺณนา
      [๙๓] ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาเท "ทิฏฺฐธมฺโม"ติ ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจติ,
ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํ, ทิฏฺฐธมฺเม นิพฺพานํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ,
อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ทุกฺขวูปสโมติ ๒- อตฺโถ, ตํ วทนฺตีติ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา,
ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานนฺติ ปรมํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ, อุตฺตมนฺติ อตฺโถ.
      [๙๔] ปญฺจหิ กามคุเณหีติ มนาปปิยรูปาทีหิ ปญฺจหิ กามโกฏฺฐาเสหิ,
พนฺธเนหิ วา. สมปฺปิโตติ สุฏฺฐุ อปฺปิโต อลฺลีโน หุตฺวา. สมงฺคีภูโตติ สมนฺนาคโต.
ปริจาเรตีติ เตสุ กามคุเณสุ ยถาสุขํ อินฺทฺริยานิ จาเรติ สญฺจาเรติ อิโตจิโตจ
อุปเนติ. อถวา: ปลทฺธติ รมติ กีฬติ. เอตฺถ จ ทุวิธา กามคุณา มานุสกา ๓-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. กวฬีการํ.    ฉ.ม.,อิ. ทุกฺขวูปสมนนฺติ.    ก.ม. มานุสิกา.
เจว ทิพฺพา จ. มานุสิกา มนฺธาตุกามคุณสทิสา ทฏฺฐพฺพา, ทิพฺพา จ
ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทวราชสฺส กามคุณสทิสาติ. เอวรูเป กาเม อุปคตานํ หิ เต
ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺตึ ปญฺญเปนฺติ.
      [๙๕] ทุติยวาเร หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา, ปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขา,
ปกติชหนฏฺเฐน วิปริณามธมฺมาติ เวทิตพฺพา. เตสํ วิปริณามญฺญถาภาวาติ เตสํ
กามานํ วิปริณามสงฺขาตา อญฺญถาภาวา, ยํปิ เม อโหสิ, ตํปิ เม นตฺถีติ
วุตฺตนเยน อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. ตตฺถ อนฺโต
นิชฺฌายนลกฺขโณ โสโก, ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปนลกฺขโณ ปริเทโว, กายปฏิปีฬนลกฺขณํ
ทุกฺขํ, มโนวิฆาตลกฺขณํ โทมนสฺสํ, วิสาทลกฺขโณ อุปายาโส, วิวิจฺเจว กาเมหีติ
อาทีนมตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต.
      [๙๖] วิตกฺกิตนฺติ อภินิโรปนวเสน ปวตฺโต วิตกฺโก. วิจาริตนฺติ
อนุมชฺชนวเสน ปวตฺโต วิจาโร. เอเตเนตนฺติ เอเตน วิตกฺกิเตน จ วิจาริเตน
จ เอตํ ปฐมชฺฌานํ โอฬาริกํ สกณฺฏกํ วิย ขายติ.
      [๙๗-๙๘] ปีติคตนฺติ ปีติเยว. เจตโส อุพฺพิลฺลาวิตตฺตนฺติ ๑- จิตฺตสฺส
อุพฺพิลฺลาวิภาวกรณํ, เจตโส อาโภโคติ ฌานา วุฏฺฐาย ตสฺมึ สุเข ปุนปฺปุนํ
จิตฺตสฺส อาโภโค มนสิกาโร สมนฺนาหาโรติ. เสสเมตฺถ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาเท
อุตฺตานเมว.
      เอตฺตาวตา สพฺพาปิ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย กถิตา โหนฺติ. ยาสํ สตฺเตว
อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺฐิโย.
      [๑๐๐-๑๐๔] อิทานิ "อิเมหิ โข เต ภิกฺขเว"ติ  อิมินา วาเรน
สพฺเพปิ เต อปรนฺตกปฺปิเก เอกชฺฌํ นิยฺยาเทตฺวา สพฺพญฺญุตญาณํ วิสฺสชฺเชสิ. ๒-
ปุน "อิเมหิ โข เต ภิกฺขเว"ติ อาทินา วาเรน สพฺเพปิ เต อปรนฺตกปฺปิเก
ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิเก ๓-๓- เอกชฺฌํ นิยฺยาเทตฺวา ตเทว ญาณํ วิสฺสชฺเชสิ. อิติ
"กตเม จ เต ภิกฺขเว ธมฺมา"ติ อาทิมฺหิ ปุจฺฉมาโนปิ สพฺพญฺญุตญาณเมว
@เชิงอรรถ:  ม. อุปฺปิลาวิตตฺตํ             ฉ.ม. วิสฺสชฺเชติ
@๓-๓ ฉ.อิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิเก
ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชมาโนปิ สตฺตานํ อชฺฌาสยํ ตุลาย ตุลายนฺโต วิย, สิเนรุปาทโต
วาลุกํ อุทฺธรนฺโต วิย ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ อุทฺธริตฺวา สพฺพญฺญุตญาณเมว
วิสฺสชฺเชสิ. เอวํ อยํ ยถานุสนฺธิวเสน เทสนา อาคตา.
      ตโย หิ สุตฺตสฺส อนุสนฺธี:- ปุจฺฉานุสนฺธิ, อชฺฌาสยานุสนฺธิ,
ยถานุสนฺธีติ. ตตฺถ "เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ `กินฺนุ โข
ภนฺเต โอริมํ ตีรํ, กึ ปาริมํ ตีรํ, โก มชฺเฌ สํสีโท, โก ถเล อุสฺสาโท, ๑-
โก มนุสฺสคฺคาโห, โก อมนุสฺสคฺคาโห, โก อาวฏฺฏคฺคาโห, โก อนฺโตปูติภาโว'ติ ๒-
เอวํ ปุจฺฉนฺตานํ ภควตา วิสฺสชฺชิตสุตฺตวเสน ปุจฺฉานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. ๓-
      "อถ โข อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ
`อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา, เวทนา, สญฺญา, สงฺขารา, วิญญาณํ อนตฺตา,
อนตฺตกตานิ กิร กมฺมานิ กมฺมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตี'ติ. ๔- อถ โข ภควา ตสฺส
ภิกฺขุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย ภิกฺขู อามนฺเตสิ:- ฐานํ โข ปเนตํ
ภิกฺขเว วิชฺชติ, ยํ อิเธกจฺโจ โมฆปุริโส อวิชฺชาคโต ตณฺหาธิปเตยฺเยน เจตสา
สตฺถุ สาสนํ อติธาวิตพฺพํ มญฺเญยฺย `อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา ฯเปฯ ผุสิสฺสนฺ'ติ.
ตํ กึ มญฺญถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา"ติ ๕- เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ
วิทิตฺวา ภควตา วุตฺตสุตฺตวเสน อชฺฌาสยานุสนฺธิ เวทิตพฺพา.
      เยน ปน ธมฺเมน อาทิมฺหิ เทสนา อุฏฺฐิตา, ตสฺส ธมฺมสฺส
อนุรูปธมฺมวเสน วา ปฏิปกฺขวเสน วา เยสุ สุตฺเตสุ อุปริ เทสนา อาคจฺฉติ,
เตสํ วเสน ยถานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. เสยฺยถีทํ? อากงฺเขยฺยสุตฺเต ๖- เหฏฺฐา สีเลน
เทสนา อุฏฺฐิตา, อุปริ ฉ อภิญฺญา อาคตา. วตฺถสุตฺเต ๗- เหฏฺฐา กิเลสวเสน
เทสนา อุฏฺฐิตา, อุปริ พฺรหฺมวิหารา อาคตา. โกสมฺพิยสุตฺเต ๘- หฏฺฐา
ภณฺฑเนน อุฏฺฐิตา, อุปริ สารณียธมฺมา อาคตา. กกจูปเม ๙- เหฏฺฐา อกฺขนฺติยา
@เชิงอรรถ:  ม. อุสฺสาโร                        สํ. สฬา. ๑๘/๒๔๑ ปฐมทารุกฺขนฺโธปมสุตฺต
@ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ                     ม. อุปริ. ๑๔/๙๐/๗๐
@ ม. อุปริ. ๑๔/๙๐/๗๑ มหาปุณฺณมสุตฺต      ม.มู. ๑๒/๖๔/๔๓
@ ม.มู. ๑๒/๗๐/๔๘                    ม.มู. ๑๒/๔๙๑/๔๓๕
@ ม.มู. ๑๒/๒๒๒/๑๘๗ กกจูปมสุตฺต
อุฏฺฐิตา, อุปริ กกจูปมา อาคตา. อิมสฺมึปิ พฺรหฺมชาเล เหฏฺฐา ทิฏฺฐิวเสน เทสนา
อุฏฺฐิตา, อุปริ สุญฺญตาปกาสนํ อาคตํ. เตน  วุตฺตํ "เอวมยํ ยถานุสนฺธิวเสน
เทสนา อาคตา"ติ.
                      ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตวารวณฺณนา
      [๑๐๕-๑๑๗] อิทานิ มริยาทาวิภาคทสฺสนตฺถํ ตตฺร "ภิกฺขเว"ติ
อาทิกา เทสนา อารทฺธา. ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ
เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตํ วิปฺผนฺทิตเมวาติ เยน ทิฏฺฐิอสฺสาเทน ทิฏฺฐิสุเขน
ทิฏฺฐิเวทยิเตน เต โสมนสฺสชาตา สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ จตูหิ
วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวนฺตานํ สมณพฺราหฺมณานํ ยถาภูตํ ธมฺมานํ สภาวํ
อชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ เกวลํ ตณฺหาคตานํเยว ตํ เวทยิตํ,
ตญฺจ โข ปเนตํ ปริตสฺสิตํ วิปฺผนฺทิตเมว. ทิฏฺฐิสงฺขาเตน เจว ตณฺหาสงฺขาเตน
จ ปริตสฺสิเตน วิปฺผนฺทิตเมว จลิตเมว กปฺปิตเมว. ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุสทิสํ ๑- น
โสตาปนฺนสฺส ทสฺสนมิว นิจฺจลนฺติ ทสฺเสติ. เอเสว ๒- นโย เอกจฺจสสฺสตวาทาทีสุปิ.
                         ผสฺสปจฺจยวารวณฺณนา
      [๑๑๘-๑๓๐]  ปุน "ตตฺร ภิกฺขเว เย เต สมณพฺราหฺมณา
สสฺสตวาทา"ติ อาทิ ปรมฺปรปจฺจยทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. ตตฺถ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาติ
เยน ทิฏฺฐิอสฺสาเทน ทิฏฺฐิสุเขน ทิฏฺฐิเวทยิเตน เต โสมนสฺสชาตา สสฺสตํ
อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ตณฺหาทิฏฺฐิปริปฺผนฺทิตํ
เวทยิตํ ผสฺสปจฺจยาติ ทสฺเสติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
      [๑๓๑-๑๔๓] อิทานิ ตสฺส ปจฺจยสฺส ทิฏฺฐิเวทยิเต พลวภาวทสฺสนตฺถํ
ปุน "ตตฺร ภิกฺขเว เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ
เต วต อญฺญตฺร ผสฺสาติ เต วต สมณพฺราหฺมณา ตํ เวทยิตํ วินา ผสฺเสน
ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ การณเมตํ นตฺถีติ. ยถา หิ ปตโต เคหสฺส อุปตฺถมฺภนตฺถาย
ถูณา นาม พลวปจฺจโย โหติ, น ตํ ถูณาย อนุปตฺถมฺภิตํ ฐาตุํ สกฺโกติ,
@เชิงอรรถ:  ก. นิกฺขิตฺตขาณุสทิสํ           ฉ.ม.อิ. เอส
เอวเมว  ผสฺโสปิ เวทนาย พลวปจฺจโย, ตํ วินา อิทํ ทิฏฺฐิเวทยิตํ นตฺถีติ ทสฺเสติ.
เอส นโย สพฺพตฺถ.
                    ทิฏฺฐิคติกาธิฏฺฐานวฏฺฏกถาวณฺณนา
      [๑๔๔] อิทานิ "ตตฺร ภิกฺขเว เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา
สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา
เอกจฺจสสฺสติกา"ติ อาทินา นเยน สพฺพทิฏฺฐิเวทยิตานิ สมฺปิณฺเฑติ. กสฺมา?
อุปริ ผสฺเส ปกฺขิปนตฺถาย. กถํ? สพฺเพ เต ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺส
ปฏิสํเวเทนฺติ. ตตฺถ ฉ ผสฺสายตนานิ นาม จกฺขุผสฺสายตนํ, โสต, ฆาน, ชิวฺหา,
กาย, มโนผสฺสายตนนฺติ อิมานิ ฉ. สญฺชาติสโมสรณการณปณฺณตฺติมตฺเตสุ หิ
อยมายตนสทฺโท วตฺตติ. ๑- ตตฺถ "กมฺโพโช อสฺสานํ อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณาปโถ"ติ
สญฺชาติยํ วตฺตติ, ๑- สญฺชา ติฏฺฐาเนติ อตฺโถ. "มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ
วิหงฺคมา"ติ ๒- สโมสรเณ. "สติ สติอายตเน"ติ ๓- การเณ. "อรญฺญายตเน ปณฺณกุฏีสุ
สมฺมนฺตี"ติ ๔- ปณฺณตฺติมตฺเต. สฺวายมิธ สญฺชาติอาทิอตฺถตฺตเยปิ ยุชฺชติ.
จกฺขฺวาทีสุ หิ ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา สญฺชายนฺติ สโมสรนฺติ, ตานิ จ เนสํ การณนฺติ
อายตนานิ. อิธ ปน "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ
สงฺคติ ผสฺโส"ติ ๕- อิมินา นเยน ผสฺสสีเสเนว เทสนํ อาโรเปตฺวา ผสฺสํ อาทึ
กตฺวา ปจฺจยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ฉ ผสฺสายตนาทีนิ วุตฺตานิ.
      ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตีติ ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา  ปฏิสํเวเทนฺติ. เอตฺถ
จ  กิญฺจาปิ อายตนานํ ผุสนกิจฺจํ วิย วุตฺตํ, ตถาปิ น เตสํ ผุสนกิจฺจตา
เวทิตพฺพา. น หิ อายตนานิ ผุสนฺติ, ผสฺโสว ตํ ตํ อารมฺมณํ ผุสติ, อายตนานิ
ปน ผสฺเส อุปนิกฺขิเปตฺวา ทสฺสิตานิ, ตสฺมา สพฺเพ เต ฉผสฺสายตนสมฺภเวน
ผสฺเสน รูปาทีนิ อารมฺมณานิ ผุสิตฺวา ตํ ทิฏฺฐิเวทนํ ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เอวเมตฺถ
อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ปวตฺตติ              องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๘ สทฺธสุตฺต
@ องฺ. ติก. ๒๐/๑๐๒/๒๕๐ ปํสุโธวกสุตฺต    สํ. ส. ๑๕/๒๕๕/๒๗๑ อารญฺญกสุตฺต
@ สํ.นิ. ๑๖/๔๓/๖๙ ทุกฺขสุตฺต
      เตสํ เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ อาทีสุ เวทนาติ ฉผสฺสายตนสมฺภวา
เวทนา. สา รูปตณฺหาทิเภทาย ตณฺหาย อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ. เตน
วุตฺตํ "เตสํ เวทนาปจฺจยา ตณฺหา"ติ. สา ปน จตุพฺพิธสฺส อุปาทานสฺส
อุปนิสฺสยโกฏิยา เจว สหชาตโกฏิยา จ ปจฺจโย โหติ. ตถา อุปาทานํ ภวสฺส,
ภโว ชาติยา อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ.
      ชาตีติ  เจตฺถ ๑- สวิการา ปญฺจกฺขนฺธา ทฏฺฐพฺพา. ชาติชรามรณสฺส เจว
โสกาทีนญฺจ อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา, อิธ ปนสฺส ปโยฺนมตฺตเมว เวทิตพฺพํ.
      ภควา หิ วฏฺฏกถํ กเถนฺโต "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ
อวิชฺชาย, `อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ เอวญฺเจตํ ๒-
ภิกฺขเว วุจฺจติ, อถ จ ปน ปญฺญายติ `อิทปฺปจฺจยา อวิชฺชา"ติ ๓- เอวํ อวิชฺชาสีเสน
วา  "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ ภวตณฺหาย ฯเปฯ `อิทปฺปจฺยา
ภวตณฺหา"ติ ๔- เอวํ ตณฺหาสีเสน วา "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ
ภวทิฏฺฐิยา ฯเปฯ `อิทปฺปจฺจยา ภวทิฏฺฐี"ติ เอวํ ทิฏฺฐิสีเสน วา กเถสิ. อิธ
ปน ทิฏฺฐิสีเสน กเถนฺโต เวทนาราเคน อุปฺปชฺชมานา ทิฏฺฐิโย กเถตฺวา
เวทนามูลกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ กเถสิ, เตน อิทํ ทสฺเสติ "เอวเมเต ทิฏฺฐิคติกา อิทํ
ทสฺสนํ คเหตฺวา ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ
นวสุ สตฺตาวาเสสุ อิโต เอตฺถ อิโต  อิธาติ สนฺธาวนฺตา สํสรนฺตา ยนฺเต
ยุตฺตโคโณ วิย, ถมฺเภ อุปนิพทฺธกุกฺกุโร วิย, วาเตน วิปฺปนฺนฏฺฐนาวา วิย จ
วฏฺฏทุกฺขเมว อนุปริวตฺตนฺติ, วฏฺฏทุกฺขโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกนฺตี"ติ.
                          วิวฏฺฏกถาทิวณฺณนา
      [๑๔๕] เอวํ ทิฏฺฐิคติกาธิฏฺฐานํ วฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ
ยุตฺตโยคภิกฺขุอธิฏฺฐานํ กตฺวา วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต "ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขู"ติ
อาทิมาห. ตตฺถ ยโตติ ยทา. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานนฺติ เยหิ ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปเนตฺก                  ก. สี.อิ.  เอวญฺจิทํ
@ องฺ. เอกาทสก, ๒๔/๖๑/๙๐ อวิชฺชาสุตฺต   องฺ.  เอกาทสก. ๒๔/๖๒/๙๒ ตณฺหาสุตฺต
ปฏิสํเวทยมานานํ ๑- ทิฏฺฐิคติกานํ วฏฺฏํ วฏฺฏติ, เตสํเยว ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ.
สมุทยนฺติอาทีสุ "อวิชฺชาสมุทยา จกฺขุสมุทโย"ติ อาทินา เวทนากมฺมฏฺฐาเน
วุตฺตนเยน ผสฺสายตนานํ สมุทโย เวทิตพฺโพ. ๒- ยถา ปน ตตฺถ "ผสฺสสมุทยา,
ผสฺสนิโรธา"ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตํ จกฺขฺวาทีสุ "อาหารสมุทยา, อาหารนิโรธา"ติ
เวทิตพฺพํ, มนายตเน "นามรูปสมุทยา, นามรูปนิโรธา"ติ
      อุตฺตริตรํ ปชานาตีติ ทิฏฺฐิคติโก ทิฏฺฐิเมว ปชานาติ. ๓- อยํ ปน
ทิฏฺฐิญฺจ ทิฏฺฐิโต จ อุตฺตริตรํ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ยาว อรหตฺตา ชานาติ.
(โก เอวํ ชานาตีติ?) ขีณาสโว ชานาติ, อนาคามี, สกทาคามี, โสตาปนฺโน,
พหุสฺสุโต, คนฺถธุโร ภิกฺขุ ชานาติ, อารทฺธวิปสฺสโก  ชานาติ, เทสนา ปน
อรหตฺตกูเฏเนว นิฏฺฐาปิตาติ.
      [๑๔๖] เอวํ วิวฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ "เทสนาชาลวิมุตฺโต ทิฏฺฐิคติโก
นาม นตฺถี"ติ ทสฺสนตฺถํ ปุน "เย หิ เกจิ ภิกฺขเว"ติ อารภิ. ตตฺถ
อนฺโตชาลีกตาติ อิมสฺส มยฺหํ เทสนาชาลสฺส อนฺโตเยว กตา. เอตฺถ สิตาวาติ
เอตสฺมึ  มม เทสนาชาเล สิตา นิสฺสิตา อวสฺสิตาว. อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺตีติ
กึ วุตฺตํ  โหติ? เต  อโธ โอสีทนฺตาปิ อุทฺธํ อุคฺคจฺฉนฺตาปิ มม เทสนาชาเล
สิตาว หุตฺวา โอสีทนฺติ จ อุคฺคจฺฉนฺติ จ. เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ เอตฺถ มยฺหํ
เทสนาชาเล  ปริยาปนฺนา, เอเตน อาพทฺธา อนฺโตชาลีกตา จ หุตฺวา อุมฺมุชฺชมานา
อุมฺมุชฺชนฺติ, น เหตฺถ อสงฺคหิโต ทิฏฺฐิคติโก นาม อตฺถีติ.
      สุขุมจฺฉิเกนาติ สณฺหจฺฉิเกน,  สุขุมจฺฉิทฺเทนาติ อตฺโถ. เกวฏฺโฏ วิย
หิ  ภควา, ชาลํ วิย เทสนา, ปริตฺตํ อุทกํ วิย ทสสหสฺสีโลกธาตุ, โอฬาริกา
ปาณา วิย ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคติกา, ตสฺส ตีเร ฐตฺวา โอโลเกนฺตสฺส โอฬาริกานํ
ปาณานํ อนฺโตชาลีกตภาวทสฺสนํ วิย ภควโต สพฺเพสํ ทิฏฺฐิคติกานํ เทสนาชาลสฺส
อนฺโตกตภาวทสฺสนนฺติ ๔- เอวเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ.
      [๑๔๗] เอวํ อิมาหิ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐีหิ สพฺพทิฏฺฐีนํ สงฺคหิตตฺตา
สพฺเพสํ ทิฏฺฐิคติกานํ เอตสฺมึ เทสนาชาเล ปริยาปนฺนภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
@เชิงอรรถ:  สี. ปฏิสํเวทิยมานานํ         ฉ.ม.อิ. สมุทยาทโย เวทิตพฺพา
@ ฉ.ม. ชานาติ              ม. อนฺโตคธภาวทสฺสนนฺติ
อตฺตโน กตฺถจิ ปริยาปนฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต "อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก ภิกฺขเว
ตถาคตสฺส กาโย"ติ อาทิมาห. ตตฺถ นยนฺติ เอตายาติ เนตฺติ. นยนฺตีติ คีวายํ
พนฺธิตฺวา อากฑฺฒนฺติ, รชฺชุยา เอตํ นามํ. อิธ ปน เนตฺติสทิสตาย ภวตณฺหา
เนตฺตีติ อธิปฺเปตา. สา หิ มหาชนํ คีวายํ พนฺธิตฺวา ตํ ตํ ภวํ เนติ อุปเนตีติ
ภวเนตฺติ, อรหตฺตมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนา ภวเนตฺติ อสฺสาติ อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก.
      กายสฺส เภทา อุทฺธนฺติ กายสฺส เภทโต อุทฺธํ. ชีวิตปริยาทานาติ
ชีวิตสฺส สพฺพโส ปริยาทินฺนตฺตา ปริกฺขีณตฺตา, ปุน อปฺปฏิสนฺธกภาวาติ,
อตฺโถ. น นํ ๑- ทกฺขนฺตีติ ตํ ตถาคตํ เทวา วา มนุสฺสา วา น ทกฺขิสฺสนฺติ,
อปณฺณตฺติกภาวํ คมิสฺสตีติ อตฺโถ.
      เสยฺยถาปิ ภิกฺขเวติ อุปมายมฺปน อิทํ สํสนฺทนํ:- อมฺพรุกฺโข วิย
หิ ตถาคตสฺส กาโย, รุกฺเข ชาตมหาวณฺโฏ วิย ตํ นิสฺสาย ปุพฺเพ ปวตฺตตณฺหา.
ตสฺมึ วณฺเฏ อุปนิพทฺธา ปญฺจปกฺกทฺวาทสปกฺกอฏฺฐารสปกฺกปริมาณา อมฺพปิณฺฑิ
วิย ตณฺหาย สติ ตณฺหาอุปนิพนฺธนา หุตฺวา อายตึ นิพฺพตฺตนกา ปญฺจกฺขนฺธา
ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย. ยถา ปน ตสฺมึ  วณฺเฏ ฉินฺเน สพฺพานิ ตานิ
อมฺพานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ, ตํเยว วณฺฏํ  อนุคตานิ วณฺฏจฺเฉทา ฉินฺนานิ
เยวาติ อตฺโถ, เอวเมว ภวเนตฺติ วณฺฏสฺส อนุปจฺฉินฺนตฺตา อายตึ อุปฺปชฺเชยฺยุํ
ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย, สพฺเพ เต ธมฺมา ตทนฺวยา
โหนฺติ, ภวเนตฺตึ อนุคตา, ตาย ฉินฺนาย ฉินฺนาเยวาติ อตฺโถ. ยถา ปน
ตสฺมิมฺปิ รุกฺเข มณฺฑกกณฺฏกวิสสมฺผสฺสํ อาคมฺม อนุปุพฺเพน สุสฺสิตฺวา มเต
"อิมสฺมึ ฐาเน เอวรูโป นาม รุกฺโข อโหสี"ติ โวหารมตฺตเมว โหติ, น ตํ
รุกฺขํ โกจิ ปสฺสติ, เอวํ อริยมคฺคสมฺผสฺสํ อาคมฺม ตณฺหาสิเนหสฺส ปริยาทินฺนตฺตา
อนุปุพฺเพน สุสฺสิตฺวา วิย ภินฺเน อิมสฺมึ กาเย กายสฺส เภทา อุทฺธํ
ชีวิตปริยาทานา น ตํ ทกฺขนฺติ, ตถาคตมฺปิ เทวมนุสฺสา น ทกฺขิสฺสนฺติ, "เอวรูปสฺส
นาม กิร สตฺถุโน อิทํ สาสนนฺ"ติ โวหารมตฺตเมว ภวิสฺสตีติ อนุปาทิเสส-
นิพฺพานธาตุํ ปาเปตฺวา เทสนํ ฐเปสิ.
@เชิงอรรถ:  ก. น ตํ
      [๑๔๘] เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโทติ เอวํ ภควตา อิมสฺมึ
สุตฺเต วุตฺเต เถโร อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ สุตฺตํ สมนฺนาหริตฺวา เอวํ พุทฺธพลํ
ทีเปตฺวา กถิตสุตฺตสฺส ภควตา นามํ น คหิตํ, ๑- หนฺทสฺส นามํ คณฺหาเปสฺสามีติ
จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ.
       ตสฺมาติห ตฺวนฺติ อาทีสุ อยํ อตฺถโยชนา:- อานนฺท ยสฺมา อิมสฺมึ
ธมฺมปริยาเย อิธตฺโถปิ ปรตฺโถปิ วิภตฺโต, ตสฺมาติห ตฺวํ อิมํ ธมฺมปริยายํ
"อตฺถชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา ปเนตฺถ พหู ตนฺติธมฺมา กถิตา, ตสฺมา
"ธมฺมชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา จ เอตฺถ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมํ สพฺพญฺญุตญาณํ
วิภตฺตํ, ตสฺมา "พฺรหฺมชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา เอตฺถ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย
วิภตฺตา, ตสฺมา "ทิฏฺฐิชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา ปน อิมํ ธมฺมปริยายํ สุตฺวา
เทวปุตฺตมารมฺปิ ขนฺธมารมฺปิ มจฺจุมารมฺปิ กิเลสมารมฺปิ สกฺกา มทฺทิตุํ, ตสฺมา
"อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย"ติปิ นํ ธาเรหีติ.
      อิทมโวจ ภควาติ อิทํ นิทานาวสานโต ปภูติ ยาว "อนุตฺตโร
สงฺคามวิชโยติปิ นํ ธาเรหี"ติ สกลํ สุตฺตนฺตํ ภควา ปเรสํ ปญฺญาย
อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺฐํ ปรมคมฺภีรํ สพฺพญฺญุตญาณํ ปกาเสนฺโต สุริโย วิย อนฺธการํ
ทิฏฺฐิคตมหนฺธการํ วิธเมนฺโต อโวจ.
      [๑๔๙] อตฺตมนา เต ภิกฺขูติ เต ภิกฺขู อตฺตมนา สกมนา, พุทฺธคตาย
ปีติยา อุทฺทคฺคจิตฺตา หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ภควโต ภาสิตนฺตี เอวํ
วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตํ อิทํ สุตฺตํ กรวิกรุตมญฺชุนา กณฺณสุเขน
ปณฺฑิตชนหทยานํ อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสเรน ภาสมานสฺส ภควโต วจนํ. อภินนฺทุนฺติ
อนุโมทึสุ เจว สมฺปฏิจฺฉึสุ จ. อยํ หิ อภินนฺทสทฺโท "อภินนฺทติ อภิวทตี"ติ ๒-
อาทีสุ ตณฺหายปิ อาคโต.
              "อนฺนเมวาภินนฺทนฺติ     อุภเย เทวมานุสา"ติ ๓-
อาทีสุ อุปคมเน.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.อิ. น ภควตา นามํ คหิตํ.           สํ. ขนฺธ. ๑๗/๕/๑๒ สมาธิสุตฺต
@ สํ.ส. ๑๕/๔๓/๓๖ อนฺนสุตฺต
              "จิรปฺปวาสึ ปุริสํ       ทูรโต โสตฺถิมาคตํ
              ญาติมิตฺตา สุหชฺชา จ    อภินนฺทนฺติ อาคตนฺ"ติ ๑-
อาทีสุ สมฺปฏิจฺฉเนปิ. "อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา"ติ ๒- อาทีสุ อนุโมทเนปิ.
สฺวายมิธ อนุโมทนสมฺปฏิจฺฉเนสุ ยุชฺชติ. เตน วุตฺตํ "อภินนฺทุนฺติ อนุโมทึสุ
เจว สมฺปฏิจฺฉึสุ จา"ติ.
              สุภาสิตํ สุลปิตํ         สาธุ สาธูติ ตาทิโน
              อนุโมทนา สิรสา       สมฺปฏิจฺฉึสุ ภิกฺขโวติ.
      อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมินติ อิมสฺมึ นิคฺคาถกสุตฺเต. นิคฺคาถกตฺตา
หิ อิทํ "เวยฺยากรณนฺ"ติ วุตฺตํ.
      ทสสหสฺสีโลกธาตูติ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณา โลกธาตุ. อกมฺปิตฺถาติ
น สุตฺตปริโยสาเนเยว อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพา. "ภญฺญมาเน"ติ หิ วุตฺตํ.
ตสฺมา ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุ วินิเวเฐตฺวา เทสิยมาเนสุ ตสฺส ตสฺส ทิฏฺฐิคตสฺส
ปริโยสาเน ปริโยสาเนติ ทฺวาสฏฺฐิยา ฐาเนสุ อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพา.
      ตตฺถ อฏฺฐหิ การเณหิ ปฐวีกมฺโป เวทิตพฺโพ:- ธาตุกฺโขเภน,
อิทฺธิมโต อานุภาเวน, โพธิสตฺตสฺส คพฺโภกฺกนฺติยา, มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเนน,
สมฺโพธิปตฺติยา, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนน, อายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนน ๓- ปรินิพฺพาเนนาติ.
เตสํ วินิจฺฉยํ "อฏฺฐ โข อิเม อานนฺท เหตู, อฏฺฐ ปจฺจยา มหโต ภูมิจาลสฺส
ปาตุภาวายา"ติ ๔- เอวํ มหาปรินิพฺพาเน อาคตาย ตนฺติยา วณฺณนากาเลเยว วกฺขาม
อยํ ปน มหาปฐวี อปเรสุปิ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อกมฺปิตฺถ: มหาภินิกฺขมเน,
โพธิมณฺฑูปสงฺกมเน, ปํสุกูลคฺคหเณ, ปํสุกูลโธวเน, กาฬการามสุตฺเต, โคตมกสุตฺเต,
เวสฺสนฺตรชาตเก, อิมสฺมึ พฺรหฺมชาเลติ. ตตฺถ มหาภินิกฺขมนโพธิมณฺฑูปสงฺกมเนสุ
วีริยพเลน อกมฺปิตฺถ. ปํสุกูลคฺคหเณ ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป
ปหาย ปพฺพชิตฺวา สุสานํ คนฺตฺวา ปํสุกูลํ คณฺหนฺเตน "ทุกฺกรํ ภควตา กตนฺ"ติ
อจฺฉริยเวคาภิหตา อกมฺปิตฺถ. ปํสุกูลโธวนเวสฺสนฺตรชาตเกสุ อกาลกมฺปเนน
@เชิงอรรถ:  ขุ. ธ. ๒๕/๒๑๙/๕๕ นนฺทิยวตฺถุ       ม. มู, ๑๒/๒๐๕/๑๗๔ มธุปิณฺฑิกสุตฺต
@ อิ. ฉ.ม. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเนน        ที. มหา. ๑๐/๑๗๑/๙๖ มหาปรินิพฺพานสุตฺต
อกมฺปิตฺถ. กาฬการามโคตมกสุตฺเตสุ "อหํ สกฺขี ภควา"ติ สกฺขิภาเวน อกมฺปิตฺถ.
อิมสฺมิมฺปน พฺรหฺมชาเล ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุ วิชเฏตฺวา นิคฺคุมฺพํ กตฺวา
เทสิยมาเนสุ สาธุการทานวเสน อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพา.
      น เกวลญฺจ เอเตสุ ฐาเนสุเยว ปฐวี อกมฺปิตฺถ, อถ โข ตีสุ
สงฺคเหสุปิ มหามหินฺทตฺเถรสฺส อิมํ ทีปํ อาคนฺตฺวา โชติวเน ๑- นิสีทิตฺวา ธมฺมํ
เทสิตทิวเสปิ อกมฺปิตฺถ. กลฺยาณิยวิหาเร จ ปิณฑปาติยตฺเถรสฺส เจติยงฺคณํ
สมฺมชฺชิตฺวา ตตฺเถว นิสีทิตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา อิมํ สุตฺตนฺตํ
อารทฺธสฺส สุตฺตปริโยสาเน อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อกมฺปิตฺถ. โลหปาสาทสฺส
ปาจีนอมฺพลฏฺฐิกฏฺฐานํ ๒- นาม อโหสิ. ตตฺถ นิสีทิตฺวา ทีฆภาณกตฺเถรา พฺรหฺม-
ชาลสุตฺตํ อารภึสุ, เตสํ สชฺฌายปริโยสาเนปิ อุทกปริยนฺตเมว กตฺวา ปฐวี
อกมฺปิตฺถาติ.
              เอวํ ยสฺสานุภาเวน        อกมฺปิตฺถ อเนกโส
              เมทนี สุตฺตเสฏฺฐสฺส        เทสิตสฺส สยมฺภุนา.
              พฺรหฺมชาลสฺส ตสฺสีธ        ธมฺมํ อตฺถญฺจ ปณฺฑิตา
              สกฺกจฺจํ อุคฺคเหตฺวาน,      ปฏิปชฺชนฺตุ โยนิโสติ.
                 อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา    ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ
                   พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔ หน้า ๑-๑๒๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=4&A=1&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_9

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]