อรรถกถาเล่มที่ ๒๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สุตฺต.อ.๒ (ปรมตฺถ.๒)

                          ๕. ปารายนควคฺค
                         ๑. วตฺถุคาถาวณฺณนา
      [๙๘๓] โกสลานํ ปุรา รมฺมาติ ปารายนวคฺคสฺส วตฺถุคาถา. ตาสํ ๑-
อุปฺปตฺติ:- อตีเต กิร พาราณสิวาสี เอโก รุกฺขวฑฺฒกี สเก อาจริยเก
อทุติโย, ตสฺส โสฬส สิสฺสา, เอกเมกสฺส สหสฺสํ อนฺเตวาสิกา. เอวํ เต
สตฺตรสาธิกโสฬสสหสฺสา อาจริยนฺเตวาสิโน เต ๒- สพฺเพปิ พาราณสึ อุปนิสฺสาย
ชีวิกํ กปฺเปตฺวา ปพฺพตสมีปํ คนฺตฺวา รุกฺเข คเหตฺวา ตตฺเถว นานาปาสาทวิกติโย
นิฏฺฐาเปตฺวา กุลฺลํ พนฺธิตฺวา คงฺคาย พาราณสึ อาเนตฺวา สเจ ราชา
อตฺถิโก โหติ, รญฺโญ เอกภูมิกํ วา ฯเปฯ สตฺตภูมิกํ วา ปาสาทํ โยเชตฺวา
เทนฺติ. โน เจ, อญฺเญสมฺปิ วิกฺกิณิตฺวา ปุตฺตทาเร ๓- โปเสนฺติ. อถ เนสํ
เอกทิวสํ อาจริโย "น สกฺกา วฑฺฒกิกมฺเมน นิจฺจํ ชีวิกํ กปฺเปตุํ, ๔- ทุกฺกรํ
หิ ชรากาเล เอตํ กมฺมนฺ"ติ จินฺเตตฺวา อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ "ตาตา
อุทุมฺพราทโย อปฺปสารรุกฺเข อาเนถา"ติ. เต "สาธู"ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา อานยึสุ.
โส เตหิ กฏฺฐสกุณํ ๕- กตฺวา ตสฺส อพฺภนฺตรํ ปวิสิตฺวา ยนฺตํ ปูเรสิ. กฏฺฐสกุโณ
หํสราชา ๖- วิย อากาสํ ลงฺฆิตฺวา วนสฺส อุปริ จริตฺวา อนฺเตวาสีนํ ปุรโต
โอรุหิ. อถาจริโย สิสฺเส อาห "ตาตา อีทิสานิ กฏฺฐวาหนานิ กตฺวา สกฺกา
สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ คเหตุํ, ตุเมฺหปิ ตาตา เอตานิ กโรถ, รชฺชํ คเหตฺวา
ชีวิสฺสาม, ทุกฺขํ วฑฺฒกิสิปฺเปน ชีวิตุนฺ"ติ. เต ตถา กตฺวา ตสฺส อาจริยสฺส
ปฏิเวเทสุํ. ตโต เน อาจริโย อาห "กตมํ ตาตา ๗- รชฺชํ คณฺหามา"ติ.
พาราณสิรชฺชํ อาจริยาติ. อลํ ตาตา มา เอตํ รุจฺจิ, มยํ หิ ตํ คเหตฺวาปิ
"วฑฺฒกิราชา วฑฺฒกิยุวราชา"ติ วฑฺฒกิวาทา น มุจฺจิสฺสาม, มหนฺโต ชมฺพุทีโป,
อญฺญตฺถ คจฺฉามาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กา  ๒ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. ปุตฺตทารํ
@๔ ก. ชีวิตุํ  ๕ ก. กฏฺเฐหิ สกุณํ  ๖ ฉ.ม.,อิ. สุปณฺณราชา  ๗ ก. ตาว
      ตโต สปุตฺตทารา กฏฺฐวาหนานิ อภิรุหิตฺวา สชฺชาวุธา ๑- หุตฺวา
หิมวนฺตาภิมุขา คนฺตฺวา หิมวติ อญฺญตรํ นครํ ปวิสิตฺวา รญฺโญ นิเวสเนเยว
ปจฺจุฏฺฐหํสุ. เต ตตฺถ รชฺชํ คเหตฺวา อาจริยํ รชฺเช อภิสิญฺจึสุ. โส
"กฏฺฐวาหโน ราชา"ติ ปากโฏ อโหสิ. ตมฺปิ นครํ เตน คหิตตฺตา
"กฏฺฐวาหนนครนฺ"เตฺวว นามํ ลภิ, ตถา สกลรฏฺฐมฺปิ. กฏฺฐวาหโน ราชา ธมฺมิโก
อโหสิ, ตถา ยุวราชา อมจฺจฏฺฐาเนสุ จ ฐปิตา โสฬส สิสฺสา. ตํ รฏฺฐํ
รญฺญา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคยฺหมานํ อติวิย อิทฺธํ ผีตํ นิรุปทฺทวญฺจ
อโหสิ. นาครา ชานปทา ราชานญฺจ ราชปริสญฺจ อติวิย มมายึสุ "ภทฺทโก
โน ราชา ลทฺโธ, ภทฺทิกา ราชปริสา"ติ.
      อเถกทิวสํ มชฺฌิมเทสโต วาณิชา ภณฺฑํ คเหตฺวา กฏฺฐวาหนนครํ
อาคมึสุ, ปณฺณาการญฺจ คเหตฺวา ราชานํ ปสฺสึสุ. ราชา "กุโต อาคตตฺถา"ติ
สพฺพํ ปวตฺตึ ๒- ปุจฺฉิ. พาราณสิโต เทวาติ. โส ตตฺถ สพฺพํ ปวตฺตึ ปุจฺฉิตฺวา
"ตุมฺหากํ รญฺญา สทฺธึ มม มิตฺตภาวํ กโรถา"ติ อาห. เต "สาธู"ติ
สมฺปฏิจฺฉึสุ. โส เตสํ ปริพฺพยํ ๓- ทตฺวา คมนกาเล สมฺปตฺเต ปุน อาทเรน
วตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. เต พาราณสึ คนฺตฺวา ตสฺส รญฺโญ อาโรเจสุํ. ราชา
"กฏฺฐวาหนรฏฺฐา อาคตานํ วาณิชกานํ อชฺชตคฺเค สุงฺกํ มุญฺจามี"ติ เภรึ
จราเปตฺวา "อตฺถุ เม กฏฺฐวาหโน มิตฺโต"ติ. เทฺวปิ อทิฏฺฐมิตฺตา อเหสุํ.
กฏฺฐวาหโนปิ จ สกลนคเร เภรึ จราเปสิ "อชฺชตคฺเค พาราณสิโต อาคตานํ
วาณิชกานํ สุงฺกํ มุญฺจามิ, ๔- ปริพฺพโย จ เนสํ ทาตพฺโพ"ติ. ตโต
พาราณสิราชา กฏฺฐวาหนสฺส เลขํ เปเสสิ "สเจ ตสฺมึ ชนปเท ทฏฺฐุํ วา โสตุํ วา
อรหรูปํ กิญฺจิ อจฺฉริยํ อุปฺปชฺชติ, อเมฺหปิ ทกฺขาเปตุ จ สาเวตุ จา"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สนฺนาวุธา  ๒ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๓ ก. ปริจฺจยํ
@๔ ก. มุญฺจาติ  ๕ ก. ทกฺขาเปตุญฺจ สาเวตุญฺจ
โสปิสฺส ตเถว ปฏิเลขํ เปเสสิ. เอวํ เตสํ กติกํ กตฺวา วสนฺตานํ กทาจิ
กฏฺฐวาหนสฺส อติมหคฺฆา อจฺจนฺตสุขุมา กมฺพลา อุปฺปชฺชึสุ พาลสูริยรสฺมิสทิสา ๑-
วณฺเณน. เต ทิสฺวา ราชา "มม สหายสฺส เปเสมี"ติ ทนฺตกาเรหิ
อฏฺฐ ทนฺตกรณฺฑเก ลิขาเปตฺวา เตสุ กรณฺฑเกสุ เต กมฺพเล ปกฺขิปิตฺวา
ลาขาจริเยหิ พหิ ลาขาโคฬกสทิเส การาเปตฺวา อฏฺฐปิ ลาขาโคฬเก สมุคฺเค
ปกฺขิปิตฺวา วตฺเถน เวเฐตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเฉตฺวา "พาราณสิรญฺโญ
เทถา"ติ อมจฺเจ เปเสสิ, เลขญฺจ อทาสิ "อยํ ปณฺณากาโร นครมชฺเฌ
อมจฺจปริวุเตน เปกฺขิตพฺโพ"ติ.
      เต คนฺตฺวา พาราณสิรญฺโญ อทํสุ. โส เลขํ วาเจตฺวา อมจฺเจ
สนฺนิปาเตตฺวา นครมชฺเฌ ราชงฺคเณ ลญฺฉนํ ภินฺทิตฺวา ปลิเวฐนํ อปเนตฺวา
สมุคฺคํ วิวริตฺวา อฏฺฐ ลาขาโคฬเก ทิสฺวา "มม สหาโย ลาขาโคฬเกหิ
กีฬนกพาลกานํ วิย มยฺหํ ลาขาโคฬเก เปเสสี"ติ มงฺกุ หุตฺวา เอกลาขาโคฬกํ
อตฺตโน นิสินฺนาสเน ปหริ, ตาวเทว ลาขา ปริปติ, ทนฺตกรณฺฑโก วิวรํ
ทตฺวา เทฺวภาโค อโหสิ. โส อพฺภนฺตเร กมฺพลํ ทิสฺวา อิตเรปิ วิวริ,
สพฺพตฺถ ตเถวาโหสิ. เอกเมโก กมฺพโล ทีฆโต โสฬสหตฺโถ วิตฺถารโต
อฏฺฐหตฺโถ อโหสิ. ปสาริเต กมฺพเล ราชงฺคณํ สูริยปฺปภาย โอภาสิตมิว ๒-
อโหสิ, ตํ ทิสฺวา มหาชโน องฺคุลิโย วิธุนิ, เจลุกฺเขปมกาสิ, ๓- "อมฺหากํ
รญฺโญ อทิฏฺฐสหาโย กฏฺฐวาหนราชา เอวรูปํ ปณฺณาการํ เปเสสิ, ยุตฺตํ
เอวรูปํ มิตฺตํ กาตุนฺ"ติ อตฺตมโน อโหสิ. ราชา โวหาริเก ๔- ปกฺโกสาเปตฺวา
เอกเมกํ กมฺพลํ อคฺฆาเปสิ, สพฺเพปิ อนคฺฆา อเหสุํ. ตโต จินฺเตสิ "ปจฺฉา
เปเสนฺเตน ปฐมํ เปสิตปณฺณาการโต อติเรกํ เปเสตุํ วฏฺฏติ, สหาเยน จ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. พาลสูริยมรุตฺตมาลกสทิสา  ๒ ก. โอภาสมิว
@๓ ฉ.ม. เจลุกฺเขปญฺจ อกาสิ  ๔ อิ. ปาวาริเก
เม อนคฺโฆ ปณฺณากาโร เปสิโต, กึ นุ โข อหํ สหายสฺส เปเสยฺยนฺ"ติ.
เตน จ สมเยน กสฺสโป ภควา อุปฺปชฺชิตฺวา พาราณสิยํ วิหรติ. อถ รญฺโญ
เอตทโหสิ "วตฺถุตฺตยรตนโต อญฺญํ อุตฺตมรตนํ นตฺถิ, หนฺทาหํ วตฺถุตฺตยรตนสฺส
อุปฺปนฺนภาวํ สหายสฺส เปเสมี"ติ. โส:-
          "พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน             หิตาย สพฺพปาณินํ
           ธมฺโม โลเก สมุปฺปนฺโน             สุขาย สพฺพปาณินํ
           สํโฆ โลเก  สมุปฺปนฺโน             ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรนฺ"ติ
อิมํ คาถํ ยาว อรหตฺตํ, ตาว เอกภิกฺขุสฺส ปฏิปตฺติญฺจ สุวณฺณปฏฺเฏ
ชาติหิงฺคุลเกน ลิขาเปตฺวา สตฺตรตนมเย สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา ตํ สมุคฺคํ มณิมเย
สมุคฺเค, มณิมยํ มสารคลฺลมเย, มสารคลฺลมยํ โลหิตงฺคมเย, โลหิตงฺคมยํ
สุวณฺณมเย, สุวณฺณมยํ รชตมเย, รชตมยํ ทนฺตมเย, ทนฺตมยํ สารมเย,
สารมยํ สมุคฺคํ เปฬาย ปกฺขิปิตฺวา เปฬํ ทุสฺเสน เวเฐตฺวา ลญฺเฉตฺวา
มตฺตวรวารณํ โสวณฺณทฺธชํ ๑- โสวณฺณาลงฺการํ ๒- เหมชาลสญฺฉนฺนํ ๓- กาเรตฺวา
ตสฺส อุปริ ปลฺลงฺกํ ปญฺญาเปตฺวา ปลฺลงฺเก เปฬํ อาโรเปตฺวา เสตจฺฉตฺเตน
ธาริยมาเนน สพฺพคนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชาย กริยมานาย สพฺพตาฬาวจเรหิ
ถุติสตานิ คายมาเนหิ ๔- ยาว อตฺตโน รชฺชสีมา, ตาว มคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา
สยเมว เนสิ. ตตฺร จ ฐตฺวา สามนฺตราชูนํ ปณฺณาการํ เปเสสิ "เอวํ
สกฺกโรนฺเตหิ อยํ ปณฺณากาโร เปเสตพฺโพ"ติ. ตํ สุตฺวา เต เต ราชาโน
ปฏิมคฺคํ อาคนฺตฺวา ยาว กฏฺฐวาหนสฺส รชฺชสีมา, ตาว นยึสุ.
      กฏฺฐวาหโนปิ สุตฺวา ปฏิมคฺคํ อาคนฺตฺวา ตเถว ปูเชนฺโต นครํ
ปเวเสตฺวา อมจฺเจ จ นาคเร จ สนฺนิปาตาเปตฺวา ราชงฺคเณ ปลิเวฐนทุสฺสํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. โสณฺณทฺธชํ  ๒ อิ. โสณฺณาลงฺการํ
@๓ ก. เหมชาลปฏิจฺฉนฺนํ  ๔ ก. กริยมาเนหิ
อปเนตฺวา เปฬํ วิวริตฺวา เปฬาย สมุคฺคํ ปสฺสิตฺวา อนุปุพฺเพน สพฺพสมุคฺเค
วิวริตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ เลขํ ปสฺสิตฺวา "กปฺปสตสหสฺเสหิ อติทุลฺลภํ มม สหาโย
ปณฺณาการรตนํ เปเสสี"ติ อตฺตมโน หุตฺวา "อสุตปุพฺพํ วต สุณิมฺหา `พุทฺโธ
โลเก อุปฺปนฺโน'ติ, ยนฺนูนาหํ คนฺตฺวา พุทฺธญฺจ ปสฺเสยฺยํ ธมฺมญฺจ สุเณยฺยนฺ"ติ
จินฺเตตฺวา อมจฺเจ อามนฺเตสิ "พุทฺธธมฺมสํฆรตนานิ กิร โลเก อุปฺปนฺนานิ, กึ
กาตพฺพํ มญฺญถา"ติ. เต อาหํสุ "อิเธว ตุเมฺห มหาราช โหถ, มยํ คนฺตฺวา
ปวตฺตึ ชานิสฺสามา"ติ.
      ตโต โสฬสสหสฺสปริวารา โสฬสอมจฺจา ราชานํ อภิวาเทตฺวา "ยทิ
พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, ปุน ทสฺสนํ นตฺถิ, ยทิ น อุปฺปนฺโน,
อาคมิสฺสามา"ติ นิคฺคตา. รญฺโญ ปน ภาคิเนยฺโย ปจฺฉา ราชานํ วนฺทิตฺวา "อหมฺปิ
คจฺฉามี"ติ อาห. ตาต ตฺวํ ตตฺถ พุทฺธุปฺปาทํ ญตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา มม
อาโรเจหีติ. โส "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อคมาสิ. เต สพฺเพปิ สพฺพตฺถ
เอกรตฺติวาเสน คนฺตฺวา พาราณสึ ปตฺตา. อสมฺปตฺเตเสฺวว จ เตสุ ภควา
ปรินิพฺพายิ. เต "โก พุทฺโธ กุหึ พุทฺโธ"ติ สกลวิหารํ อาหิณฺฑนฺตา
สมฺมุขสาวเก ทิสฺวา ปุจฺฉึสุ. เต เตสํ "พุทฺโธ ปรินิพฺพุโต"ติ อาจิกฺขึสุ. เต
"อโห ทูรทฺธานํ ๑- อาคนฺตฺวา ทสฺสนมตฺตมฺปิ น ลภิมฺหา"ติ ปริเทวมานา "กึ
ภนฺเต โกจิ ภควตา ทินฺนโอวาโท อตฺถี"ติ ปุจฺฉึสุ. อาม อุปาสกา อตฺถิ,
สรณตฺตเย ปติฏฺฐาตพฺพํ, ปญฺจ สีลานิ สมาทาตพฺพานิ, อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต
อุโปสโถ อุปวสิตพฺโพ, ทานํ ทาตพฺพํ, ปพฺพชิตพฺพนฺติ. เต สุตฺวา ตํ
ภาคิเนยฺยํ อมจฺจํ ฐเปตฺวา สพฺเพ ปพฺพชึสุ. ภาคิเนยฺโย ปริโภคธาตุํ คเหตฺวา
กฏฺฐวาหนรฏฺฐาภิมุโข ปกฺกามิ. ปริโภคธาตุ นาม โพธิรุกฺขปตฺตจีวราทีนิ. อยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ทูรฏฺฐานํ
ปน ภควโต ธมฺมกรกํ ๑- ธมฺมวินยธรเมกํ เถรญฺจ คเหตฺวา ปกฺกามิ,
อนุปุพฺเพน จ นครํ คนฺตฺวา "พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน จ ปรินิพฺพุโต จา"ติ
รญฺโญ อาโรเจตฺวา ภควตา ทินฺโนวาทํ อาจิกฺขิ. ราชา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา
ธมฺมํ สุตฺวา วิหารํ การาเปตฺวา เจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา โพธิรุกฺขํ โรเปตฺวา
สรณตฺตเย ปญฺจสุ จ นิจฺจสีเลสุ ปติฏฺฐาย อฏฺฐงฺคุเปตํ อุโปสถํ อุปวสนฺโต
ทานาทีนิ เทนฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติ. เตปิ
โสฬสสหสฺสา ปพฺพชิตฺวา ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา ตสฺเสว รญฺโญ ปริวารา
สมฺปชฺชึสุ.
      เต เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก เขเปตฺวา อมฺหากํ ภควติ อนุปฺปนฺเนเยว
เทวโลกโต จวิตฺวา อาจริโย ปเสนทิรญฺโญ ปิตุ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต ชาโต
นาเมน "พาวรี"ติ, ตีหิ มหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู,
ปิตุโน จ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺฐาเน อฏฺฐาสิ. อวเสสาปิ โสฬสาธิกโสฬส-
สหสฺสา ๒- ตตฺเถว สาวตฺถิยา พฺราหฺมณกุเลสุ ๓- นิพฺพตฺตา. เตสุ โสฬส
เชฏฺฐนฺเตวาสิโน พาวริสฺส ๔- สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหสุํ, อิตเร โสฬสสหสฺสา
เตสํเยว สนฺติเกติ เอวํ เต ปุนปิ สพฺเพ สมาคจฺฉึสุ. มหาโกสลราชาปิ
กาลมกาสิ, ตโต ปเสนทึ รชฺเช อภิสิญฺจึสุ. พาวรี ตสฺสาปิ ปุโรหิโต อโหสิ,
ราชา ปิตรา ทินฺนญฺจ อญฺญญฺจ โภคํ พาวริสฺส อทาสิ. โสปิ ๕- ทหรกาเล
ตสฺเสว สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหสิ. ตโต พาวรี รญฺโญ อาโรเจสิ "ปพฺพชิสฺสามหํ
มหาราชา"ติ. อาจริย ตุเมฺหสุ ฐิเตสุ มม ปิตา ฐิโต วิย โหติ, มา
ปพฺพชิตฺถาติ. อลํ มหาราช ปพฺพชิสฺสามีติ. ราชา นิวาเรตุํ อสกฺโกนฺโต
"สายํ ปาตํ มม ทสฺสนฏฺฐาเน ราชุยฺยาเน ปพฺพชถา"ติ ยาจิ. อาจริโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธมฺมกรณํ  ๒ ก. โสฬสสหสฺสา, เอวมุปริปิ
@๓ ฉ.ม. พฺราหฺมณกุเล  ๔ ก. อาจริยสฺส  ๕ ฉ.ม. โสหิ
โสฬสสหสฺสปริวาเรหิ โสฬสหิ สิสฺเสหิ สทฺธึ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา
ราชุยฺยาเน วสิ, ราชา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหติ, สายํ ปาตญฺจสฺส อุปฏฺฐานํ
คจฺฉติ.
      อเถกทิวสํ อนฺเตวาสิโน อาจริยํ อาหํสุ "นครสมีเป วาโส นาม
มหาปลิโพโธ, วิชนสมฺปาตํ อาจริย โอกาสํ คจฺฉาม, ปนฺตเสนาสนวาโส นาม
พหูปกาโร ปพฺพชิตานนฺ"ติ อาจริโย "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ.
ราชา ติกฺขตฺตุํ วาเรตฺวา วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต เทฺวสตสหสฺสานิ กหาปณานิ
ทตฺวา เทฺว อมจฺเจ อาณาเปสิ "ยตฺถ อิสิคโณ วาสํ อิจฺฉติ, ตตฺถ อสฺสมํ
กตฺวา เทถา"ติ. ตโต อาจริโย โสฬสาธิกโสฬสสหสฺสชฏิลปริวุโต อมจฺเจหิ
อนุคฺคหมาโน อุตฺตรชนปทา ทกฺขิณชนปทาภิมุโข อคมาสิ. ตมตฺถํ คเหตฺวา
อายสฺมา อานนฺโท สงฺคีติกาเล ปารายนวคฺคสฺส นิทานํ อาโรเปนฺโต อิมา
คาถาโย อภาสิ.
      ตตฺถ โกสลานํ ปุราติ โกสลรฏฺฐสฺส นครา, สาวตฺถิโตติ วุตฺตํ โหติ.
อากิญฺจญฺญนฺติ อกิญฺจนภาวํ, ปริคฺคหูปกรณํ วิเวกนฺติ วุตฺตํ โหติ.
      [๙๘๔] โส อสฺสกสฺส วิสเย, มุฬกสฺส ๑- สมาสเนติ โส พฺราหฺมโณ
อสฺสกสฺส จ มุฬกสฺส ๑- จาติ ทฺวินฺนมฺปิ ราชูนํ ๒- สมาสนฺเน วิสเย อาสนฺเน
รฏฺเฐ, มชฺเฌติ อธิปฺปาโย. โคธาวรีกูเลติ โคธาวริยา นทิยา กูเล. ยตฺถ
โคธาวรี ทฺวิธา ภิชฺชิตฺวา ติโยชนปฺปมาณํ อนฺตรทีปมกาสิ สพฺพํ กปิฏฺฐวนสญฺฉนฺนํ,
ยตฺถ ปุพฺเพ สรภงฺคาทโย วสึสุ, ตสฺมึ เทเสติ อธิปฺปาโย. โส
กิร ตํ ปเทสํ ทิสฺวา "อยํ ปุพฺพสมณาลโย ปพฺพชิตสารุปฺปนฺ"ติ ๓- อมจฺจานํ
นิเวเทสิ. อมจฺจา ภูมิคฺคหณตฺถํ อสฺสกรญฺโญ สตสหสฺสํ, มุฬกรญฺโญ ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อฬกสฺส  ๒ สี. ทฺวินฺนํ อนฺธกราชานํ
@๓ ก. อนุปุพฺพมาโน เอโส ปพฺพชิตสารุปฺโปติ  ๔ ฉ.ม.,อิ. อฬกรญฺโญ
สตสหสฺสํ อทํสุ, เต ตญฺจ ปเทสํ อญฺญญฺจ ทฺวิโยชนมตฺตนฺติ สพฺพมฺปิ
ปญฺจโยชนมตฺตํ ปเทสํ อทํสุ. เตสํ กิร รชฺชสีมนฺตเร โส ปเทโส โหติ.
อมจฺจา ตตฺถ อสฺสมํ กาเรตฺวา สาวตฺถิโต จ อญฺญํ ธนมฺปิ อาหราเปตฺวา
โคจรคามํ นิเวเสตฺวา อคมํสุ. อุญฺเฉน จ ผเลน จาติ อุญฺฉาจริยาย จ
วนมูลผเลน จ. ตสฺมา วุตฺตํ "ตสฺเสว อุปนิสฺสาย, คาโม จ วิปุโล อหู"ติ.
      [๙๘๕] ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส โคธาวรีกูลสฺส, ตสฺส วา พฺราหฺมณสฺส,
อุปโยคฏฺเฐ เจตํ สามิวจนํ, ตํ อุปนิสฺสายาติ อตฺโถ. ตโต ชาเตน อาเยน,
มหายญฺญมกปฺปยีติ ตสฺมึ คาเม กสิกมฺมาทินา สตสหสฺสํ อาโย อุปฺปชฺชิ, ตํ
คเหตฺวา กุฏุมฺพิกา รญฺโญ อสฺสกสฺส สนฺติกํ อคมํสุ "สาทิยตุ เทโว อายนฺ"ติ.
โส "นาหํ สาทิยามิ, อาจริยสฺเสว อุปเนถา"ติ อาห. อาจริโยปิ ตํ อตฺตโน
อคฺคเหตฺวา ทานยญฺญํ อกปฺปยิ. เอวํ โส สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ทานมทาสิ.
      [๙๘๖] มหายญฺญนฺติ คาถายตฺโถ:- โส เอวํ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร
ทานยญฺญํ ยชนฺโต เอกสฺมึ สํวจฺฉเร ตํ มหายญฺญํ ยชิตฺวา ตโต คามา
นิกฺขมฺม ปุน ปาวิสิ อสฺสมํ. ปวิฏฺโฐ จ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา "สุฏฺฐุ
ทินฺนนฺ"ติ ๑- ทานํ อนุมชฺชนฺโต นิสีทิ. ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ ตรุณาย
พฺราหฺมณิยา ฆเร กมฺมํ กาตุกามาย "เอโส พฺราหฺมณ พาวรี โคธาวรีตีเร
อนุสํวจฺฉรํ สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชติ, คจฺฉ ตโต ปญฺจสตานิ ยาจิตฺวา ทาสึ เม
อาเนหี"ติ เปสิโต อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณติ.
      [๙๘๗-๙๘๘] อุคฺฆฏฺฏปาโทติ มคฺคกฺกมเนน ฆฏฺฏปาทตโล, ปญฺหิกาย
วา ปญฺหิกํ, โคปฺปเกน วา โคปฺปกํ, ชณฺณุเกน วา ชณฺณุกํ อาหจฺจ
ฆฏฺฏปาโท. สุขญฺจ กุสลํ ปุจฺฉีติ สุขญฺจ กุสลญฺจ ปุจฺฉิ "กจฺจิ เต พฺราหฺมณ
สุขํ, กจฺจิ กุสลนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ทินฺนํ มยาติ
      [๙๘๙-๙๙๑] อนุชานาหีติ อนุมญฺญาหิ สทฺทหาหิ. สตฺตธาติ สตฺตวิเธน.
อภิสงฺขริตฺวาติ โคมยวนปุปฺผกุสติณาทีนิ อาทาย สีฆํ สีฆํ พาวริสฺส อสฺสมทฺวารํ
คนฺตฺวา โคมเยน ภูมึ อุปลิมฺปิตฺวา ๑- ปุปฺผานิ วิกฺกิริตฺวา ติณานิ สนฺถริตฺวา
วามปาทํ กมณฺฑลูทเกน โธวิตฺวา สตฺตปาทมตฺตํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปาทตเล
ปรามสนฺโต เอวรูปํ กุหนํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. เภรวํ โส อกิตฺตยีติ ภยชนกํ
วจนํ อกิตฺตยิ, "สเจ เม ยาจมานสฺสา"ติ อิมํ คาถมภาสีติ อธิปฺปาโย.
ทุกฺขิโตติ โทมนสฺสชาโต.
      [๙๙๒-๙๙๔] อุสฺสุสฺสตีติ ตสฺส ตํ วจนํ กทาจิ สจฺจํ ภเวยฺยาติ มญฺญมาโน
สุสฺสติ. เทวตาติ อสฺสเม อธิวตฺถา เทวตา เอว. มุทฺธนิ มุทฺธปาเต วาติ ๒-
มุทฺเธ วา มุทฺธปาเต วา.
      [๙๙๕-๙๙๖] โภตี จรหิ ชานาตีติ โภตี เจ ชานาติ. มุทฺธาธิปาตญฺจาติ
มุทฺธปาตญฺจ. ญาณเมตฺถาติ ญาณํ เม เอตฺถ.
      [๙๙๘] ปุราติ เอกูนตึสวสฺสวยกาเล. พาวริพฺราหฺมเณ ปน โคธาวรีตีเร
วสมาเน อฏฺฐนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุทปาทิ. อปจฺโจติ
อนุวํโส.
      [๙๙๙] สพฺพาภิญฺญาพลปฺปตฺโตติ สพฺพาภิญฺญาย พลปฺปตฺโต, สพฺพา
วา อภิญฺญาโย จ พลานิ จ ปตฺโต. วิมุตฺโตติ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติยา
วิมุตฺตจิตฺโต.
      [๑๐๐๑-๑๐๐๓] โสกสฺสาติ โสโก อสฺส. ปหูตปญฺโญติ มหาปญฺโญ.
วรภูริเมธโสติ อุตฺตมวิปุลปญฺโญ, ภูเต อภิรตวรปญฺโญ วา. วิธุโรติ วิคตธุโร,
อปฺปฏิโมติ วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. โอปุญฺฉิตฺวา  ๒ ก. มุทฺธาธิปาเต จาติ
      [๑๐๐๔-๑๐๐๙] มนฺตปารเคติ เวทปารเค. ปสฺสวฺโหติ ปสฺสถ. อชานตนฺติ
อชานนฺตานํ. ลกฺขณาติ ลกฺขณานิ. พฺยากฺขาตาติ กถิตานิ, วิตฺถาริตานีติ
วุตฺตํ โหติ. สมตฺตาติ สมตฺตานิ, ปริปุณฺณานีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺเมน มนุสาสตีติ
ธมฺเมน อนุสาสติ.
      [๑๐๑๑] ชาตึ โคตฺตญฺจ ลกฺขณนฺติ "กีวจิรํ ชาโต"ติ มม ชาติญฺจ
โคตฺตญฺจ ลกฺขณญฺจ. มนฺเต สิสฺเสติ มยา ปริจิตเวเท ๑- จ มม สิสฺเส จ.
มนสาเยว ปุจฺฉถาติ อิเม สตฺต ปเญฺห จิตฺเตเนว ปุจฺฉถ.
      [๑๐๑๓-๑๐๑๘] ติสฺสเมตฺเตยฺโยติ เอโกเยว เอส นามโคตฺตวเสน วุตฺโต.
ทุภโยติ อุโภ. ปจฺเจกคณิโนติ วิสุํ วิสุํ คณวนฺโต. ปุพฺพวาสนวาสีตาติ ปุพฺเพ
กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตปุญฺญวาสนาย วาสิตจิตฺตา.
ปุรมาหิสฺสตินฺติ มาหิสฺสตินามิกํ ปุรํ, นครนฺติ ๒- วุตฺตํ โหติ. ตญฺจ นครํ
ปวิฏฺฐาติ อธิปฺปาโย, เอวํ สพฺพตฺถ. โคนทฺธนฺติ โคธปุรสฺส ๓- นามํ. วนสวฺหยนฺติ
ปวนนครํ ๔- วุจฺจติ, "วนสาวตฺถินฺ"ติ เอเก. เอวํ วนสาวตฺถิโต โกสมฺพึ,
โกสมฺพิโต จ สาเกตํ อนุปฺปตฺตานํ กิร เตสํ โสฬสนฺนํ ชฏิลานํ ฉโยชนมตฺตา
ปริสา อโหสิ.
      [๑๐๑๙] อถ ภควา "พาวริสฺส ชฏิลา มหาชนํ สํวฑฺเฒนฺตา อาคจฺฉนฺติ,
น จ ตาว เนสํ อินฺทฺริยานิ ปริปากํ คจฺฉนฺติ, นาปิ อยํ เทโส สปฺปาโย,
มคธเขตฺเต ปน เตสํ ปาสาณกเจติยํ สปฺปายํ. ตตฺร หิ มยิ ธมฺมํ เทเสนฺเต
มหาชนสฺส ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสติ, สพฺพนครานิ จ ปวิสิตฺวา อาคจฺฉนฺตา
พหุตเรน ชเนน อาคมิสฺสนฺตี"ติ ภิกฺขุสํฆปริวุโต สาวตฺถิโต ราชคหาภิมุโข
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กถิตเวเท  ๒ สี.,อิ. มาหิสฺสตินฺติ มาหิสฺสตินามิกํ ปุริมนครนฺติ
@๓ ม. โคนทฺธปุรสฺส  ๔ สี. ภุมฺพวนครํ, อิ. ตุมฺพวนครํ
อคมาสิ. เตปิ ชฏิลา สาวตฺถึ อาคนฺตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา "โก พุทฺโธ กุหึ
พุทฺโธ"ติ วิจินนฺตา คนฺธกุฏิมูลํ คนฺตฺวา ภควโต ปทนิกฺเขปํ ทิสฺวา "รตฺตสฺส
หิ อุกฺกุฏิกํ ปทํ ภเว ฯเปฯ วิวฏจฺฉทสฺส อิทมีทิสํ ปทนฺ"ติ ๑- "สพฺพญฺญู
พุทฺโธ"ติ นิฏฺฐํ คตา. ภควาปิ อนุปุพฺเพน เสตพฺยกปิลวตฺถุอาทีนิ นครานิ
ปวิสิตฺวา มหาชนํ สํวฑฺเฒนฺโต ปาสาณกเจติยํ คโต. ชฏิลาปิ ตาวเทว
สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพานิ ตานิ นครานิ ปวิสิตฺวา ปาสาณกเจติยเมว
อคมํสุ. เตน วุตฺตํ "โกสมฺพิญฺจาปิ สาเกตํ, สาวตฺถิญฺจ ปุรุตฺตมํ. เสตพฺยํ
กปิลวตฺถุนฺ"ติอาทิ.
      [๑๐๒๐] ตตฺถ มาคธํ ปุรนฺติ มคธปุรํ, ราชคหนฺติ อธิปฺปาโย. ปาสาณกํ
เจติยนฺติ มหโต ๒- ปาสาณสฺส อุปริ ปุพฺเพ เทวฏฺฐานํ อโหสิ, อุปฺปนฺเน ปน
ภควติ วิหาโร ชาโต. โส เตเนว ปุริมโวหาเรน "ปาสาณกํ เจติยนฺ"ติ
วุจฺจติ.
      [๑๐๒๑] ตสิโตวุทกนฺติ เต หิ ชฏิลา เวคสา ภควนฺตํ อนุพนฺธมานา
สายํ คตมคฺคํ ปาโต, ปาโต คตมคฺคญฺจ สายํ คจฺฉนฺตา "เอตฺถ ภควา"ติ
สุตฺวา อติวิย ปีติปาโมชฺชชาตา ตํ เจติยมภิรุหึสุ. เตน วุตฺตํ "ตุริตา
ปพฺพตมารุหุนฺ"ติ.
      [๑๐๒๔] เอกมนฺตํ ฐิโต หฏฺโฐติ ตสฺมึ ปาสาณเก เจติเย สกฺเกน
มาปิตมหามณฺฑเป นิสินฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา "กจฺจิ อิสโย ขมนียนฺ"ติอาทินา
นเยน ภควตา ปฏิสมฺโมทนีเย กเต "ขมนียํ โภ โคตมา"ติอาทีหิ สยมฺปิ
ปฏิสนฺถารํ กริตฺวา อชิโต เชฏฺฐนฺเตวาสี เอกมนฺตํ ฐิโต หฏฺฐจิตฺโต หุตฺวา
มโนปเญฺห ปุจฺฉิ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ มโน.ปู. ๑/๓๘๒, ธมฺมปท.อ. ๒/๔๐ (สฺยา), วิสุทฺธิ. ๑/๑๓๒ (สฺยา)
@๒ ก. พหุโน  ๓ ก. อปุจฺฉิ
      [๑๐๒๕] ตตฺถ อาทิสฺสาติ "กติวสฺโส"ติ ๑- เอวํ อุทฺทิสฺส. ชมฺมนนฺติ ๒-
"อมฺหากํ อาจริยสฺส ชาตึ พฺรูหี"ติ ปุจฺฉติ. ปารมินฺติ นิฏฺฐาคมนํ.
      [๑๐๒๖-๑๐๒๗] วีสํ วสฺสสตนฺติ วีสติวสฺสาธิกํ วสฺสสตํ. ลกฺขเณติ
มหาปุริสลกฺขเณ, เอตสฺมึ อิโต ปเรสุ จ อิติหาสาทีสุ อนวโยติ อธิปฺปาโย. ปรปทํ
วา อาเนตฺวา เตสุ ปารมึ คโตติ โยเชตพฺพํ. ปญฺจสตานิ วาเจตีติ
ปกติอลสทุมฺเมธมาณวกานํ ปญฺจสตานิ สยํ มนฺเต วาเจติ. สธมฺเมติ สเก
พฺราหฺมณธมฺเม, เตวิชฺชเก ปาวจเนติ วุตฺตํ โหติ.
      [๑๐๒๘] ลกฺขณานํ ปวิจยนฺติ ลกฺขณานํ วิตฺถารํ, "กตมานิ ตานิสฺส
คตฺเต ตีณิ ลกฺขณานี"ติ ปุจฺฉติ.
      [๑๐๓๐-๓๑] ปุจฺฉญฺหีติ ปุจฺฉมานํ. กเมตํ ปฏิภาสตีติ เทวาทีสุ กํ
ปุคฺคลํ เอตํ ปญฺหวจนํ ปฏิภาสติ. ๓-
      [๑๐๓๒-๓๓] เอวํ พฺราหฺมโณ ปญฺจนฺนํ ปญฺหานํ เวยฺยากรณํ สุตฺวา
อวเสเส เทฺว ปุจฺฉนฺโต "มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจา"ติ อาห. อถสฺส ภควา เต
พฺยากโรนฺโต "อวิชฺชา มุทฺธา"ติ คาถมาห. ตตฺถ ยสฺมา จตูสุ สจฺเจสุ
อญฺญาณภูตา อวิชฺชา สํสารสฺส สีสํ, ตสฺมา "อวิชฺชา มุทฺธา"ติ อาห. ยสฺมา
จ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อตฺตนา สหชาเตหิ สทฺธาสติสมาธิกตฺตุกมฺยตาฉนฺทวีริเยหิ
สมนฺนาคตา อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺฐภาวมุปคตตฺตา ตํ มุทฺธํ อธิปาเตติ, ตสฺมา
"วิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี"ติอาทิมาห.
      [๑๐๓๔-๓๘] ตโต เวเทน มหตาติ อถ อิมํ ปญฺหเวยฺยากรณํ สุตฺวา
อุปฺปนฺนาย มหาปีติยา สนฺถมฺภิตฺวา อลีนภาวํ, กายจิตฺตานํ โอทคฺคํ ปตฺวาติ
อตฺโถ. ปติตฺวา จ "พาวรี"ติ อิมํ คาถมาห, อถ นํ อนุกมฺปมาโน ภควา
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ติสฺโส ปุสฺโสติ  ๒ ม. ชปฺปนนฺติ  ๓ ฉ.ม.,อิ. ปฏิภาสตีติ
"สุขิโต"ติ คาถมาห. วตฺวา จ "พาวริสฺส จา"ติ สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรสิ.
ตตฺถ สพฺเพสนฺติ อนวเสสานํ โสฬสสหสฺสานํ. ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตนฺติ ตตฺถ
ปาสาณเก เจติเย, ตตฺถ วา ปริสาย, เตสุ วา ปวาริเตสุ อชิโต ปฐมํ
ปญฺหํ ปุจฺฉีติ. เสสํ สพฺพคาถาสุ ปากฏเมวาติ.
                     ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย
                          สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย
               ๑- อยํ ตาเวตฺถ ๑- วตฺถุคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๙ หน้า ๔๒๑-๔๓๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=29&A=9468&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=29&A=9468&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=424
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=10810
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=10877
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=10877
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25