อรรถกถาเล่มที่ ๒๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สุตฺต.อ.๒ (ปรมตฺถ.๒)

                      ๗. พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา
      เอวมฺเม สุตนฺติ พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? อยเมวสฺส
นิทาเน ๓- "อถ โข สมฺพหุลา"ติอาทินา นเยน  วุตฺตา ตตฺถ สมฺพหุลาติ พหู
อเนเก โกสลกาติ โกสลรฏฺฐวาสิโน. พฺราหฺมณมหาสาลาติ ชาติยา พฺราหฺมณา,
มหาสารตาย มหาสาลา. เยสํ กิร นิทหิตฺวา ฐปิตํเยว อสีติโกฏิสงฺขํ ๔- ธนมตฺถิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ก. เวสมตฺเต  ๒ ก. เอกปริโภคา
@๓ ฉ.ม.,อิ. อยเมว. ยาสฺส นิทาเน  ๔ ฉ.ม....สงฺขยํ
เต "พฺราหฺมณมหาสาลา"ติ วุจฺจนฺติ. อิเม จ ตาทิสา, เตน วุตฺตํ
"พฺราหฺมณมหาสาลา"ติ. ชิณฺณาติ ชชฺชรีภูตา ชราย ขณฺฑิจฺจาทิภาวมาปาทิตา. วุฑฺฒาติ
องฺคปจฺจงฺคานํ วุฑฺฒิมริยาทํ ปตฺตา. มหลฺลกาติ ชาติมหลฺลกตาย สมนฺนาคตา,
จิรกาลปฺปสุตาติ วุตฺตํ โหติ. อทฺธตาติ อทฺธานํ คตา, เทฺว ตโย ราชปริวฏฺเฏ
อตีตาติ อธิปฺปาโย. วโย อนุปฺปตฺตาติ ปจฺฉิมวยํ สมฺปตฺตา. อปิจ ชิณฺณาติ
โปราณา, จิรกาลปฺปวตฺตกุลนฺวยาติ วุตฺตํ โหติ. วุฑฺฒาติ สีลาจาราทิ-
คุณวุฑฺฒิยุตฺตา. มหลฺลกาติ วิภวมหนฺตตาย สมนฺนาคตา มหทฺธนา มหาโภคา. อทฺธคตาติ
มคฺคปฏิปนฺนา พฺราหฺมณานํ วตฺตจริยาทิมริยาทํ อวีติกฺกมฺม จรมานา. วโย
อนุปฺปตฺตาติ ชาติวุฑฺฒภาวมฺปิ อนฺติมวยํ อนุปฺปตฺตาติ เอวเมตฺถ ๑- โยชนา
เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ ปากฏเมว.
      ภควตา สทฺธึ สมฺโมทึสูติ ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺตา อญฺญมญฺญํ สมฺปวตฺตโมทา ๒-
อเหสุํ. ยาย จ "กจฺจิ โภโต โคตมสฺส ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ
พลํ ลหุฏฺฐานํ ผาสุวิหาโร"ติอาทิกาย กถาย สมฺโมทึสุ, ตํ ปีติปาโมชฺชสงฺขาต-
สมฺโมทชนนโต สมฺโมทิตุํ อรหโต จ สมฺโมทนียํ, อตฺถพฺยญฺชนมธุรตาย สุจิรมฺปิ
กาลํ สาเรตุํ นิรนฺตรํ ปวตฺเตตุํ อรหโต สริตพฺพภาวโต จ สารณียํ. สุยฺยมานสุขโต จ
สมฺโมทนียํ, อนุสฺสริยมานสุขโต สารณียํ, ตถา พฺยญฺชนปริสุทฺธตาย  สมฺโมทนียํ,
อตฺถปริสุทฺธตาย สารณียนฺติ เอวํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ สมฺโมทนียํ กถํ
สารณียํ วีติสาเรตฺวา ปริโยสาเปตฺวา นิฏฺฐาเปตฺวา เยนตฺเถน อาคตา, นํ
ปุจฺฉิตุกามา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. ตํ:-
          "น ปจฺฉโต น ปุรโต        นาปิ อาสนฺนทูรโต
          น ปสฺเส นาปิ ปฏิวาเต      น จาปิ โอณตุณฺณเต"ติ-
อาทินา นเยน มงฺคลสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุปฺปตฺตาติ เอวมฺเปตฺถ  ๒ ฉ.ม. สมปฺปวตฺตโมทา, อิ. สมฺมปฺปวตฺตโมทา
      เอวํ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต พฺราหฺมณมหาสาลา ภควนฺตํ เอตทโวจุํ.
กินฺตนฺติ?  "สนฺทิสฺสนฺติ นุ โข"ติอาทิ. ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว. เกวลเญฺหตฺถ
พฺราหฺมณานํ พฺราหฺมณธมฺเมติ เทสกาลาทิธมฺเม ฉฑฺเฑตฺวา โย พฺราหฺมณธมฺโม,
ตสฺมึเยว. เตน หิ พฺราหฺมณาติ ยสฺมา มํ ตุเมฺห ยาจิตฺถ, ตสฺมา พฺราหฺมณา
สุณาถ, โสตํ โอทหถ, สาธุกํ มนสิกโรถ, โยนิโส มนสิกโรถ, ตถา ปโยคสุทฺธิยา
สุณาถ, อาสยสุทฺธิยา สาธุกํ มนสิกโรถ,  อวิกฺเขเปน สุณาถ, ปคฺคเหน สาธุกํ
มนสิกโรถาติอาทินา นเยน เอเตสํ ปทานํ ปุพฺเพ อวุตฺโตปิ อธิปฺปาโย
เวทิตพฺโพ. อถ ภควตา วุตฺตํ ตํ วจนมฺปิ ๑- สมฺปฏิจฺฉนฺตา "เอวํ โภ"ติ โข
เต พฺราหฺมณมหาสาลา ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, ภควโต วจนํ อภิมุขา หุตฺวา
อสฺโสสุํ. อถ วา ปฏิสฺสุณึสุ. "สุณาถ สาธุกํ มนสิกโรถา"ติ วุตฺตมตฺถํ
กตฺตุกามตาย ปฏิชานึสูติ วุตฺตํ โหติ. อถ โข ๒- เตสํ เอวํ ปฏิสฺสุตวตํ ภควา
เอตทโวจ. กินฺตนฺติ? อิสโย ๓- ปุพฺพกา"ติอาทิ.
      [๒๘๗] ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาว สํยตตฺตาติ สีลสํยเมน สํยตจิตฺตา.
ตปสฺสิโนติ อินฺทฺริยสํวรตปยุตฺตา. อตฺตทตฺถมจาริสุนฺติ
มนฺตชฺเฌนพฺรหฺมวิหารภาวนาทึ อตฺตโน อตฺถํ อกํสุ. เสสํ ปากฏเมว.
      [๒๘๘] ทุติยาคาถาทีสุปิ อยํ สงฺเขปวณฺณนา:- น ปสู พฺราหฺมณานาสุนฺติ
โปราณานํ พฺราหฺมณานํ ปสู น อาสุํ, น เต ปสุปริคฺคหมกํสุ. น หิรญฺญํ
น ธานิยนฺติ หิรญฺญญฺจ พฺราหฺมณานํ อนฺตมโส ชตุมาสโกปิ นาโหสิ,
ตถา วีหิสาลิยวโคธูมาทิ ปุพฺพณฺณาปรณฺณเภทํ ธานิยมฺปิ เตสํ นาโหสิ.
เต หิ นิกฺขิตฺตชาตรูปรชตา อสนฺนิธิการกาว หุตฺวา เกวลํ สชฺฌายธนญฺญา
อตฺตโน มนฺตชฺเฌนสงฺขาเตเนว ธเนน ธญฺเญน จ สมนฺนาคตา อเหสุํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. วจนํ  ๒ ฉ.ม.,อิ. โข-สทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ก. วิสโย
โย จายํ เมตฺตาทิวิหาโร เสฏฺฐตฺตา อนุคามิกตฺตา จ พฺรหฺมนิธีติ วุจฺจติ, ตญฺจ
พฺรหฺมํ นิธิมปาลยุํ, สตตํ ตสฺส ๑- ภาวนานุโยเคน.
      [๒๘๙] เอวํ วิหารีนํ ยํ เนสํ ปกตํ อาสิ, ยํ เอเตสํ ปกตํ เอเต
พฺราหฺมเณ อุทฺทิสฺส กตํ อโหสิ ทฺวารภตฺตํ อุปฏฺฐิตนฺติ "พฺราหฺมณานํ
ทสฺสามา"ติ สชฺเชตฺวา เตหิ เตหิ ทายเกหิ อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเร ฐปิตํ
ภตฺตํ. สทฺธาปกตนฺติ สทฺธาย ปกตํ, สทฺธาเทยฺยนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอสานนฺติ
เอสนฺตีติ เอสา, เตสํ เอสานํ, เอสมานานํ ปริเยสมานานนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ทาตเวติ ทาตพฺพํ. ตทมญฺญิสุนฺติ ตํ อมญฺญึสุ, ตํ ทฺวาเร สชฺเชตฺวา ฐปิตํ
ภตฺตํ สทฺธาเทยฺยํ ปริเยสมานานํ เตสํ ๒- พฺราหฺมณานํ ทาตพฺพํ อมญฺญึสุ
ทายกา ชนา, น ตโต ปรํ. อนตฺถิกา หิ เต อญฺเญน อเหสุํ, เกวลํ
ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺฐาติ อธิปฺปาโย.
      [๒๙๐] นานารตฺเตหีติ นานาวิธราครตฺเตหิ วตฺเถหิ วิจิตฺรตฺถรณตฺถเตหิ,
สยเนหิ เอกภูมิกทฺวิภูมิกาทิปาสาทวเรหิ. อาวสเถหีติ เอวรูเปหิ อุปกรเณหิ. ผีตา
ชนปทา รฏฺฐา เอเกกปฺปเทสภูตา ชนปทา จ เกจิ เกจิ สกลรฏฺฐา จ "นโม
พฺราหฺมณานนฺ"ติ สายํ ปาตํ พฺราหฺมเณ เทเว วิย นมสฺสึสุ.
      [๒๙๑] เต เอวํ นมสฺสิยมานา โลเกน อวชฺฌา พฺราหฺมณา อาสุํ น
เกวลญฺจ  อวชฺฌา, อเชยฺยา วิหึสิตุมฺปิ ๓- อนภิภวนียตฺตา อเชยฺยา จ อเหสุํ.
กึการณา? ธมฺมรกฺขิตา, ยสฺมา ธมฺเมน รกฺขิตา. เต หิ ปญฺจสีลธมฺเม ๔-
รกฺขึสุ, "ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺ"ติ ๕-  ธมฺมรกฺขิตา หุตฺวา อวชฺฌา
อเชยฺยา จ อเหสุนฺติ อธิปฺปาโย. น เน โกจิ นิวาเรสีติ เต พฺราหฺมเณ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. สทา ตสฺส  ๒ ฉ.ม.,อิ. เอเตสํ
@๓ สี. วิเหสิตูนมฺปิ  ๔ ฉ.,อิ. ปญฺจ วรสีลธมฺเม, ม. ปญฺจเวรมณิธมฺเม
@ ๕ ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๓,๓๘๕/๒๒๖,๓๗๘
กุลานํ ทฺวาเรสุ สพฺพโส พาหิเรสุ จ อพฺภนฺตเรสุ จ สพฺพปฺปกาเรสุปิ ๑-
ยสฺมา เตสุ ปิยสมฺมเตสุ วรสีลสมนฺนาคเตสุ มาตาปิตูสุ วิย อติวิสฺสตฺถา ๒-
มนุสฺสา อเหสุํ, ตสฺมา "อิทํ นาม ฐานํ ตยา น ปวิสิตพฺพนฺ"ติ น โกจิ
นิวาเรสิ.
      [๒๙๒] เอวํ ธมฺมรกฺขิตา กุลทฺวาเรสุ อนิวาริตา จรนฺตา  อฏฺฐ จ
จตฺตาฬีสญฺจาติ อฏฺฐจตฺตาฬีสํ วสฺสานิ กุมารภาวโต ปภุติ จรเณน โกมารํ พฺรหฺมจริยํ
จรึสุ เต, เยปิ พฺราหฺมณจณฺฑาลา อเหสุํ, โก ปน วาโท พฺรหฺมสมาทีสูติ เอวเมตฺถ
อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. เอวํ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตา เอว หิ วิชฺชาจรณปริเยฏฺฐึ อจรุํ,
พฺราหฺมณา ปุเร, น อพฺรหฺมจาริโน หุตฺวา. ตตฺถ วิชฺชาปริเยฏฺฐีติ มนฺตชฺเฌนํ.
วุตฺตมฺปิ ๓- เจตํ "โส อฏฺฐจตฺตาฬีสวสฺสานิ โกมารํ พฺรหฺมจริยํ จรติ มนฺเต
อธียมาโน"ติ. ๔- จรณปริเยฏฺฐีติ สีลรกฺขณํ ๕- "วิชฺชาจรณปริเยฏฺฐุนฺ"ติปิ ปาโฐ,
วิชฺชาจรณํ ปริเยสิตุํ อจรุนฺติ อตฺโถ.
      [๒๙๓] ยถาวุตฺตญฺจ กาลํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ตโต ปรํ ฆราวาสํ
กปฺเปนฺตาปิ น พฺราหฺมณา อญฺญมคมุํ ขตฺติยํ วา เวสฺสาทีสุ อญฺญตรํ วา,
เย อเหสุํ เทวสมา วา มริยาทา วาติ ๖- อธิปฺปาโย. ตโต ๗- สตํ วา สหสฺสํ
วา ทตฺวา นปิ ภริยํ กิณึสุ เต, เสยฺยถาปิ เอตรหิ เอกจฺเจ กิณนฺติ. เต หิ
ธมฺเมน ทารํ ปริเยสนฺติ. กถํ? อฏฺฐจตฺตาฬีสํ วสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา
พฺราหฺมณา ตเทว ๘- กญฺญาภิกฺขํ อาหิณฺฑนฺติ "อหํ อฏฺฐจตฺตาฬีสํ วสฺสานิ
จิณฺณพฺรหฺมจริโย, ยทิ วยปฺปตฺตา ทาริกา อตฺถิ, เทถ เม"ติ. ตโต ยสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. สพฺพทฺวาเรสุ, อิ. สพฺพากาเรสุ  ๒ ก. อติวิสฺสฏฺฐา
@๓ ฉ.ม. วุตฺตํ เจตํ, อิ. วุตฺตญฺเจตํ  ๔ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๙๒/๒๕๑
@๕ สี. สีลานํ รกฺขณํ, อิ. สีลานํ  ๖ ม. เทวสมา จ ปริยาทา จาติ
@๗ ฉ.ม. ตถา  ๘ สี.,อิ. พฺราหฺมณทฺวาเร, ฉ.ม. พฺราหฺมณา
วยปฺปตฺตา ทาริกา โหติ. โส ตํ อลงฺกริตฺวา นีหริตฺวา ทฺวาเร ฐิตสฺเสว
พฺราหฺมณสฺส หตฺเถ อุทกํ อาสิญฺจนฺโต "อิมํ เต พฺราหฺมณ ภริยํ โปสาวนตฺถาย
ทมฺมี"ติ วตฺวา เทติ.
      กสฺมา ปน เต เอวํ จิรํ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวาปิ ทารํ ปริเยสนฺติ, น
ยาวชีวํ พฺรหฺมจาริโน โหนฺตีติ? มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน. เตสญฺหิ เอวํ ทิฏฺฐิ โหติ
"โย ปุตฺตํ น อุปฺปาเทติ, โส กุลวํสจฺเฉทกโร โหติ, ตโต นิรเย ปจฺจตี"ติ
จตฺตาโร กิร อภายิตพฺพํ ๑- ภายนฺติ คณฺฑุปฺปาโท กิกี โกนฺตินี ๒- พฺราหฺมณาติ. ๓-
คณฺฑุปฺปาทา กิร มหาปฐวิกฺขยภเยน มตฺตโภชิโน โหนฺติ, น พหุมตฺติกํ
ขาทนฺติ. กิกี สกุณิกา อากาสปตนภเยน อณฺฑสฺส อุปริ อุตฺตานา เสติ.
โกนฺตินี สกุณิกา ปฐวิกมฺปนภเยน ปาเทหิ ภูมึ น สุฏฺฐุ อกฺกมติ. พฺราหฺมณา
กุลวํสูปจฺเฉทภเยน ทารํ ปริเยสนฺติ. อาห เจตฺถ:-
         "คณฺฑุปฺปาโท กิกี เจว         โกนฺโต ๔- พฺราหฺมณธมฺมิโก
         เอเต อภยํ ๕-  ภายนฺติ       สมฺมูฬฺหา จตุโร ชนา"ติ.
      เอวํ ธมฺเมน ทารํ ปริเยสิตฺวาปิ จ สมฺปิเยเนว สํวาสํ สงฺคนฺตฺวา
สมโรจยุํ, สมฺปิเยเนว อญฺญมญฺญํ เปเมเนว กาเยน จ จิตฺเตน จ มิสฺสีภูตา
สงฺฆฏิตา สํสฏฺฐา หุตฺวา สํวาสมโรจยุํ, ๖- น อปฺปิเยน น นิคฺคเหน จาติ
วุตฺตํ โหติ.
      [๒๙๔] เอวํ สมฺปิเยเนว สํวาสํ กโรนฺโตปิ จ ๗- อญฺญตฺร ตมฺหาติ, โย
โส อุตุสมโย, ยมฺหิ สมเย พฺราหฺมณี พฺราหฺมเณน อุปคนฺตพฺพา, อญฺญตฺร
ตมฺหา สมยา ฐเปตฺวา ตํ สมยํ อุตุโต วิรตํ อุตุเวรมณึ ปติ ภริยํ, ยาว ปุน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อภายิตพฺพา  ๒ สี.,อิ. โกนฺตนี, ฉ. กุนฺตนี. เอวมุปริปิ
@๓ ก. พฺราหมโณติ  ๔ ฉ.ม. กุนฺตี  ๕ สี. อภายา
@๖ สี. สํวาสมโรเจสุํ, ฉ.ม. สํวาสํ สมโรจยุํ  ๗ สี.,อิ. โรเจนฺตาปิ จ
โส สมโย อาคจฺฉติ, ๑- ตาว อฐตฺวา อนฺตราเยว. เมถุนธมฺมนฺติ เมถุนาย
ธมฺมาย. สมฺปทานวจนปตฺติยา กิเรตํ อุปโยควจนํ. นาสฺสุ คจฺฉนฺตีติ เนว
คจฺฉนฺติ. พฺราหฺมณาติ เย โหนฺติ เทวสมา จ มริยาทา จาติ อธิปฺปาโย.
      [๒๙๕] อวิเสเสน ปน สพฺเพปิ พฺรหฺมจริยญฺจ ฯเปฯ อวณฺณยุํ.
ตตฺถ พฺรหฺมจริยนฺติ เมถุนวิรติ. สีลนฺติ เสสานิ จตฺตาริ สิกฺขาปทานิ. อชฺชวนฺติ
อุชุภาโว. อตฺถโต อสฐตา อมายาวิตา จ. มทฺทวนฺติ มุทุภาโว, อตฺถโต
อตฺถทฺธตา อนติมานิตา จ. ตปนฺติ อินฺทฺริยสํวรํ. ๒- โสรจฺจนฺติ สุรตภาโว
สุขสีลตา อปฺปฏิกูลสมาจารตา. อวิหึสนฺติ ๓- ปาณิอาทีหิ อวิเหสิกชาติกตา
สกรุณภาโว. ขนฺตีติ อธิวาสนกฺขนฺติ. อิจฺเจเต คุเณ อวณฺณยุํ. เย ปน ๔-
นาสกฺขึสุ สพฺพโส ปฏิปตฺติยา อาราเธตุํ, เตปิ ตตฺถ สารทสฺสิโน หุตฺวา
วาจาย วณฺณยึสุ.
      [๒๙๖] เอวํ วณฺณยนฺตานญฺจ ๕- โย เนสํ ฯเปฯ นาคมา, โย เอเตสํ
พฺราหฺมณานํ ปรโม พฺรหฺมา อโหสิ, พฺรหฺมสโม นาม อุตฺตโม พฺราหฺมโณ
อโหสิ, ทเฬฺหน ปรกฺกเมน สมนฺนาคตตฺตา ทฬฺหปรกฺกโม. ส  วาติ วิภาวเน
วาสทฺโท, เตน โส เอวรูโป พฺราหฺมโณติ ตเมว วิภาเวติ. เมถุนํ ธมฺมนฺติ
เมถุนสมาปตฺตึ. สุปินนฺเตปิ นาคมาติ สุปิเนนาปิ ๖- น อคมาสิ.
      [๒๙๗] ตโต ตสฺส วตฺตํ ฯเปฯ อวณฺณยุํ. อิมาย คาถาย  นวมคาถาย
วุตฺตคุเณเยว ๗- อาทิอนฺตวเสน นิทฺทิสนฺโต เทวสเม พฺราหฺมเณ ปกาเสติ. เต
หิ วิญฺญุชาติกา ปณฺฑิตา ตสฺส พฺรหฺมสมสฺส พฺราหฺมณสฺส วตฺตํ  อนุสิกฺขนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. นาคจฺฉติ  ๒ ฉ.ม.,อิ. ตโปติ อินฺทฺริยสํวโร
@๓ ฉ.ม.,อิ. อวิหึสาติ  ๔ ฉ.ม.,อิ. เยปิ
@๕ ฉ.ม. วณฺเณนฺตานญฺจ  ๖ ฉ.ม. สุปิเนปิ  ๗ อิ. วุตฺตคุเณเนว
ปพฺพชฺชาย ฌานภาวนาย จ, เต จ อิเม พฺรหฺมจริยาทิคุเณ ปฏิปตฺติยา เอว
วณฺณยนฺตีติ. เต สพฺเพปิ พฺราหฺมณา ปญฺจกนิปาเต โทณสุตฺเต ๑- วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพา.
      [๒๙๘] อิทานิ มริยาเท พฺราหฺมเณ ทสฺเสนฺโต อาห "ตณฺฑุลํ สยนนฺ"ติ.
ตสฺสตฺโถ:- เตสุ เย โหนฺติ มริยาทา, เต พฺราหฺมณา ๒- สเจ ยญฺญํ
กปฺเปตุกามา โหนฺติ, อถ อามกธญฺญปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตตฺตา นานปฺปการกํ
ตณฺฑุลญฺจ มญฺจปีฐาทิเภทํ สยนญฺจ โขมาทิเภทํ วตฺถญฺจ โคสปฺปิติลเตลาทิเภทํ
สปฺปิเตลญฺจ ยาจิย ธมฺเมน, "อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน
ยาจนา"ติ เอวํ วุตฺเตน อุทฺทิสฺสฏฺฐานสงฺขาเตน ธมฺเมน ยาจิตฺวา, อถ โย ยํ
อิจฺฉติ ทาตุํ, เตน ตํ ทินฺนตณฺฑุลาทึ สโมธาเนตฺวา สงฺกฑฺฒิตฺวา
"สมุทาเนตฺวา"ติปิ ปาโฐ, เอโสเยวตฺโถ ๓- ตโต ยญฺญมกปฺปยุนฺติ ตโต คเหตฺวา
ทานมกํสุ.
      [๒๙๙] กโรนฺตา จ เอวเมตสฺมึ อุปฏฺฐิตสฺมึ ทานสงฺขาเต ยญฺญสฺมึ
นาสฺสุ คาโว หนึสุ เต, น เต คาวิโย หนึสุ. คาวีมุเขน เจตฺถ สพฺพปาณา
วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. กึการณา น หนึสูติ? พฺรหฺมจริยาทิคุณยุตฺตตฺตา. อปิจ
วิเสสโต ยถา มาตา ฯเปฯ นาสฺสุ คาโว หนึสุ เต. ตตฺถ ยาสุ ชายนฺติ
โอสถาติ ๔- ยาสุ ปิตฺตาทีนํ เภสชฺชภูตา ปญฺจ โครสา ชายนฺติ.
      [๓๐๐] อนฺนทาติอาทีสุ ยสฺมา ปญฺจ โครเส ปริภุญฺชนฺตานํ ขุทา
วูปสมฺมติ. พลํ วฑฺฒติ, ฉวิวณฺโณ วิปฺปสีทติ, กายิกมานสิกํ สุขํ อุปฺปชฺชติ,
ตสฺมา อนฺนทา พลทา วณฺณทา สุขทา เจตาติ เวทิตพฺพา. เสสเมตฺถ
อุตฺตานตฺถเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๙๑/๒๔๘-๒๗๔ (สฺยา)  ๒ สี.,ก. มริยาทา พฺราหฺมณา
@๓ ฉ.ม.,อิ. เอโกเยวตฺโถ  ๔ ฉ.ม.,อิ. โอสธาติ ๒๒/๑๙๑/๒๔๓-๒๗๔ (สฺยา)
      [๓๐๑] เอวํ เต ยญฺเญสุ คาโว อหนนฺตา ปุญฺญปฺปภาวานุคฺคหิตสรีรา
สุขุมาลา ฯเปฯ สุขเมธิตฺถ ยมฺปชา. ตตฺถ สุขุมาลาติ มุทุตลุณหตฺถปาทาทิตาย.
มหากายาติ ๑- อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา, วณฺณวนฺโตติ ๑- สุวณฺณวณฺณตาย
สณฺฐานยุตฺตตาย จ, ยสสฺสิโนติ ๑- ลาภปริวารสมฺปทาย. เสหิ ธมฺเมหีติ สเกหิ
จาริตฺเตหิ. กิจฺจากิจฺเจสุ อุสฺสุกาติ กิจฺเจสุ "อิทํ กาตพฺพํ, "อกิจฺเจสุ "อิทํ
น กาตพฺพนฺ"ติ อุสฺสุกฺกมาปนฺนา หุตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ เต โปราณา
พฺราหฺมณา เอวรูปา หุตฺวา ทสฺสนียา ปสาทนียา โลกสฺส ปรมทกฺขิเณยฺยา
อิมาย ปฏิปตฺติยา ยาว โลเก อวตฺตึสุ, ตาว วิคตอีติภยุปทฺทวา หุตฺวา
นานปฺปการกํ สุขํ เอธิตฺถ ปาปุณิ, สุขํ วา เอธิตฺถ สุขํ วุฑฺฒึ อคมาสิ.
อยํ ปชาติ สตฺตโลกํ นิทสฺเสติ.
      [๓๐๒-๓] กาลจฺจเยน  ปน สมฺภินฺนมริยาทภาวํ อาปชฺชิตุกามานํ
เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส ฯเปฯ ภาคโส มิเต. ตตฺถ วิปลฺลาโสติ วิปรีตสญฺญา.
อณุโต อณุนฺติ ลามกฏฺเฐน ปริตฺตฏฺเฐน อปฺปสาทฏฺเฐน ๒- อณุภูตโต
กามคุณโต อุปฺปนฺนํ ฌานสามญฺญนิพฺพานสุขานิ อุปนิธาย สงฺขฺยมฺปิ อนุปคมเนน
อณุํ กามสุขํ, โลกุตฺตรสุขํ วา อุปนิธาย อณุภูตโต อตฺตนา ปฏิลทฺธโลกิย-
สมาปตฺติสุขโต อณุํ อปฺปกโตปิ อปฺปกํ กามสุขํ ทิสฺวาติ อธิปฺปาโย. ราชิโน
จาติ รญฺโญ จ. วิยาการนฺติ สมฺปตฺตึ. อาชญฺญสํยุตฺเตติ อสฺสาชานียยุตฺเต
สุกเตติ ทารุกมฺมโลหกมฺเมน สุนิฏฺฐิเต. จิตฺตสิพฺพเนติ สีหจมฺมาทีหิ อลงฺกรณวเสน
จิตฺรสิพฺพเน. นิเวสเนติ ฆรวตฺถูนิ. นิเวเส จาติ ตตฺถ ปติฏฺฐาปิตฆรานิ.
วิภตฺเตติ อายามวิตฺถารวเสน วิภตฺตานิ. ภาคโส มิเตติ องฺคณทฺวารปาสาท-
กูฏาคาราทิวเสน โกฏฺฐาสํ โกฏฺฐาสํ กตฺวา มิตานิ. กึ วุตฺตํ โหติ? เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ก. อปายฏฺเฐน
พฺราหฺมณานํ อณุโต อณุสญฺญิตํ กามสุขญฺจ รญฺโญ พฺยาการญฺจ อลงฺกตนาริโย
จ วุตฺตปฺปกาเร รเถ จ นิเวสเน นิเวเส จ ทิสฺวา ทุกฺเขสุเยว เอเตสุ
วตฺถูสุ "สุขนฺ"ติ ปวตฺตตฺตา ปุพฺเพ ปวตฺตเนกฺขมฺมสญฺญาวิปรีตตฺตา ๑- จ
วิปรีตสญฺญา อาสิ.
      [๓๐๔]  เต เอวํ วิปรีตสญฺญา หุตฺวา โคมณฺฑลปริพฺยุฬฺหํ ฯเปฯ
พฺราหฺมณา. ตตฺถ โคมณฺฑลปริพฺยุฬฺหนฺติ ๒- โคยูเถหิ ปริกิณฺณํ. นารีวรคณายุตนฺติ
วรนารีคณสํยุตฺตํ. อุฬารนฺติ วิปุลํ. มานุสํ โภคนฺติ มนุสฺสานํ นิเวสนาทิโภค-
วตฺถุํ. อภิชฺฌายึสูติ "อโห วติทํ อมฺหากํ อสฺสา"ติ ตณฺหํ วฑฺเฒตฺวา อภิปตฺถยมานา
ฌายึสุ.
      [๓๐๕] เอวํ อภิชฺฌายนฺตา จ "เอเต มนุสฺสา สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา
กปฺปิตเกสมสฺสู อามุตฺตมณิอาภรณา ๓- ปญฺจหิ กามคุเณหิ ปริจาเรนฺติ, มยํ ปน
เอวํ เตหิ นมสฺสิยมานาปิ เสทมลกิลิฏฺฐคตฺตา ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา โภครหิตา
ปรมการุญฺญตํ ปตฺตา วิหราม. เอเต จ หตฺถิกฺขนฺธอสฺสปิฏฺฐิสิวิกาสุวณฺณรถาทีหิ
วิจรนฺติ, มยํ ปาเทหิ. เอเต ทฺวิภูมิกาทิปาสาทตเลสุ วสนฺติ, มยํ
อรญฺญรุกฺขมูลาทีสุ. เอเต จ โคนกาทีหิ อตฺถรเณหิ อตฺถตาสุ วรเสยฺยาสุ สยนฺติ,
มยํ ตฏฺฏิกาจมฺมขณฺฑาทีนิ อตฺถริตฺวา ภูมิยํ. เอเต จ ๔- นานารสานิ โภชนานิ
ภุญฺชนฺติ, มยํ อุญฺฉาจริยาย ยาเปม. กถํ นุ โข มยมฺปิ เอเตหิ สทิสา
ภเวยฺยามา"ติ จินฺเตตฺวา "ธนํ อิจฺฉิตพฺพํ, น สกฺกา ธนรหิเตหิ อยํ สมฺปตฺติ
ปาปุณิตุนฺ"ติ จ อวธาเรตฺวา เวเท ภินฺทิตฺวา ธมฺมยุตฺเต  ปุราณมนฺเต
นาเสตฺวา อธมฺมยุตฺเต กูฏมนฺเต คนฺเถตฺวา ๕- ธนตฺถิกา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ..... วิปลฺลาสสงฺขาตา  ๒ สี. โคมณฺฑลปริพฺพุฬฺหนฺติ
@๓ ก. อามุตฺตมาลาภรณา  ๔ ฉ.ม. จสทฺโท น ทิสฺสติ  ๕ ก. พนฺธิตฺวา
โอกฺกากราชานมุปสงฺกมฺม โสตฺถิวจนาทีนิ ปยุญฺชิตฺวา "อมฺหากํ มหาราช พฺราหฺมณวํเส
ปเวณิยา อาคตํ ปุราณมนฺตปทํ อตฺถิ, ตํ มยํ อาจริยมุฏฺฐิกาย น กสฺสจิ ภณิมฺหา, ตํ
มหาราชา โสตุมรหตี"ติ จ วตฺวา อสฺสเมธาทิยญฺญํ วณฺณยึสุ. วณฺณยิตฺวา จ
ราชานํ อุสฺสาเหนฺตา "ยช มหาราช, เอวํ ปหูตธนธญฺโญ ตฺวํ, นตฺถิ เต
ยญฺญสมฺภารเวกลฺลํ, เอวํ หิ เต ยชโต สตฺตกุลปริวฏฺฏา สคฺเค อุปฺปชฺชิสฺสนฺตี"ติ
อโวจุํ. เตน เนสํ ตํ ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ภควา "เต ตตฺถ มนฺเต ฯเปฯ
พหุ เต ธนนฺติ.
      ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ, ยํ โภคมภิชฺฌายึสุ, ตนฺนิมิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
นิมิตฺตตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมวจนํ. ตทุปาคมุนฺติ ตทา อุปาคมุํ. ปหูตธนธญฺโญสีติ
ปหูตธนธญฺโญ ภวิสฺสสิ, อภิสมฺปรายนฺติ อธิปฺปาโย. อาสํสายํ หิ อนาคเตปิ
วตฺตมานวจนํ อิจฺฉนฺติ สทฺทโกวิทา. ยชสฺสูติ ยชาหิ. วิตฺตํ ธนนฺติ
ชาตรูปาทิรตนเมว วิตฺติการณา ๑- วิตฺตํ, สมิทฺธิการณโต ธนนฺติ วุตฺตํ. อถ วา
วิตฺตนฺติ วิตฺติการณภูตเมว อาภรณาทิ อุปกรณํ, ยํ "ปหูตวิตฺตูปกรโณ"ติอาทีสุ ๒-
อาคจฺฉติ. ธนนฺติ หิรญฺญสุวณฺณาทิ. กึ วุตฺตํ โหติ? เต พฺราหฺมณา มนฺเต
คนฺเถตฺวา ตทา โอกฺกากํ อุปาคมุํ. กินฺติ? "มหาราช พหู เต วิตฺตญฺจ
ธนญฺจ, ยชสฺสุ, อายติมฺปิ ปหูตธนธญฺโญ ภวิสฺสสี"ติ
      [๓๐๖] เอวํ การณํ วตฺวา สญฺญาเปนฺเตหิ ตโต จ ราชา ฯเปฯ
อทา ธนํ. ตตฺถ สญฺญตฺโตติ ญาปิโต. รเถสโภติ มหารเถสุ ขตฺติเยสุ
อกมฺปิยฏฺเฐน อุสภสทิโส. "อสฺสเมธนฺ"ติอาทีสุ อสฺสเมตฺถ เมธนฺตีติ อสฺสเมโธ.
ทฺวีหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส เอกวีสติยูปสฺส ฐเปตฺวา ภูมึ จ ปุริเส จ
อวเสสสพฺพวิภวทกฺขิณสฺส ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํ. ปุริสเมตฺถ เมธนฺตีติ ปุริสเมโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. วิตฺติการณโต  ๒ ที.สี. ๙/๓๓๑/๑๓๐
จตูหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธึ ภูมิยา อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส
ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํ. สมฺมา เจตฺถ ๑- ปาสนฺตีติ สมฺมาปาโส. ทิวเส ทิวเส
สมฺมํ ขิปิตฺวา ตสฺส ปติโตกาเส เวทึ กตฺวา สํหาริเมหิ ยูปาทีหิ สรสฺสตินทิยา
นิมุคฺโคกาสโต ปภุติ ปฏิโลมํ คจฺฉนฺเตน ยชิตพฺพสฺส สตฺรยาคสฺเสตํ ๒-
อธิวจนํ. วาชเมตฺถ ปิวนฺตีติ วาชเปยฺโย, เอเกน ปริยญฺเญน สตฺตรสหิ
ปสูหิ ยชิตพฺพสฺส เวฬุวยูปสฺส สตฺตรสสตฺตรสทกฺขิณสฺส ๓- ยญฺญสฺเสตํ อธิวจนํ.
นตฺถิ เอตฺถ อคฺคฬาติ นิรคฺคโฬ, นวหิ ปริยญฺเญหิ ยชิตพฺพสฺส สทฺธึ
ภูมิยา จ ปุริเสหิ จ อสฺสเมเธ วุตฺตวิภวทกฺขิณสฺส สพฺพเมธปริยายนามสฺส
อสฺสเมธวิกปฺปสฺเสตํ อธิวจนํ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว.
      [๓๐๗-๘] อิทานิ ยํ วุตฺตํ "พฺราหฺมณานํ อทา ธนนฺ"ติ, ตํ
ทสฺเสนฺโต "คาโว สยนญฺจา"ติ คาถาทฺวยมาห. โส หิ ราชา "ทีฆรตฺตํ
ลูขาหาเรน กิลนฺตา ปญฺจ โครเส ปริภุญฺชนฺตู"ติ เนสํ สปุงฺควานิ โคยูถาเนว
อทาสิ, ตถา "ทีฆรตฺตํ ถณฺฑิลสายิตาย ถูลสาฏกนิวาสเนน เอกเสยฺยาย
ปาทจาเรน รุกฺขมูลาทิวเสน จ กิลนฺตา โคนกาทิอตฺถตวรสยนาทีสุ สุขํ
อนุโภนฺตู"ติ เนสํ มหคฺฆานิ สยนาทีนิ จ อทาสิ. เอวเมตํ นานปฺปการกํ
อญฺญญฺจ หิรญฺญสุวณฺณาทิธนํ อทาสิ. เตนาห ภควา "คาโว สยนญฺจ วตฺถญฺจ
ฯเปฯ พฺราหฺมณานํ อทา ธนนฺ"ติ.
      [๓๐๙-๑๐] เอวํ ตสฺส รญฺโญ สนฺติกา เต จ ตตฺถ ฯเปฯ ปุน
มุปาคมุํ. กึ วุตฺตํ โหติ? ตสฺส รญฺโญ สนฺติกา เต พฺราหฺมณา เตสุ
ยาเคสุ ธนํ ลภิตฺวา ทีฆรตฺตํ ทิวเส ทิวเส เอวเมว ๑- ฆาสจฺฉาทนํ ปริเยสิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. สมฺมเมตฺถ  ๒ สี. ยาตรายาคสฺเสตํ, มโน.ปู. ๒/๓๔๑, มโน.ปู. ๓/๒๑๔,
@สา.ป. ๑/๑๓๙  ๓ สี.,อิ. สตฺตรสสตฺตรสกฺทกฺขิณสฺส, ฉ.ม. สตฺตรสกทกฺขิณสฺส
@ ๔ สี. เอกทิวสเมว, อิ. เอกทิวสิกเมว, ก. เอกเมว
นานปฺปการกํ วตฺถุกามสนฺนิธึ สมโรจยุํ, ๑- ตโต เตสํ อิจฺฉาวติณฺณานํ
ขีราทิปญฺจโครสสฺสาทวเสน รสตณฺหาย โอติณฺณจิตฺตานํ "ขีราทีนิปิ ตาว คุนฺนํ
สาทูนิ, อทฺธา อิมาสํ มํสํ สาทุตรํ ภวิสฺสตี"ติ เอวํ มํสํ ปฏิจฺจ ภิยฺโย
ตณฺหา ปวฑฺฒถ. ตโต จินฺเตสุํ "สเจ มยํ มาเรตฺวา ขาทิสฺสาม, คารยฺหา
ภวิสฺสาม, ยนฺนูน มนฺเต คนฺเถยฺยามา"ติ. อถ ปุนปิ เวทํ ภินฺทิตฺวา ตทนุรูเป
เต ตตฺถ มนฺเต คนฺเถตฺวา เต พฺราหฺมณา ตนฺนิมิตฺตํ กูฏมนฺเต คนฺเถตฺวา
โอกฺกากราชานํ ปุน อุปาคมึสุ อิมมตฺถํ ภาสมานา "ยถา อาโป จ ฯเปฯ
พหุ เต ธนนฺ"ติ
      กึ วุตฺตํ โหติ? อมฺหากํ มหาราช มนฺเตสุ เอตทาคตํ:- ยถา อาโป
หตฺถโธวนาทิสพฺพกิจฺเจสุ ปาณีนํ อุปโยคํ คจฺฉติ, นตฺถิ เตสํ ตโตนิทานํ
ปาปํ. กสฺมา? ยสฺมา ปริกฺขาโร โส หิ ปาณินํ, อุปกรณตฺถาย อปฺปนฺโนติ
อธิปฺปาโย. ยถา จายํ มหาปฐวี คมนฏฺฐานาทิสพฺพกิจฺเจสุ กหาปณสงฺขาตํ
หิรญฺญํ สุวณฺณรชตาทิเภทํ ธนํ ยวโคธูมาทิเภทํ ธานิยญฺจ สํโวหาราทิสพฺพกิจฺเจสุ
อุปโยคํ คจฺฉติ, เอวํ คาโว มนุสฺสานํ สพฺพกิจฺเจสุ อุปโยคคหณตฺถาย ๒-
อุปฺปนฺนา. ตสฺมา เอตา หนิตฺวา นานปฺปการเก ยาเค ยชสฺสุ พหุ เต วิตฺตํ,
ยชสฺสุ พหุ เต ธนนฺติ.
      [๓๑๑-๒] เอวํ ปุริมนเยเนว ตโต จ ราชา ฯเปฯ อฆาตยิ, ยํ ๓-
ตโต ปุพฺเพ กญฺจิ สตฺตํ น ปาทา ฯเปฯ ฆาตยิ. ตทา กิร พฺราหฺมณา
ยญฺญาวาฏํ คาวีนํ ปูเรตฺวา มงฺคลอุสภํ พนฺธิตฺวา รญฺโญ มูลํ เนตฺวา
"มหาราช โคเมธยญฺญํ ๔- ยชสฺสุ, เอวํ เต พฺรหฺมโลกสฺส มคฺโค วิสุทฺโธ
@เชิงอรรถ: ๑ ก.....สนฺนิธิมโรจยุํ, อิ...สนฺนิธึ โรจยุํ  ๒ ฉ.ม.,อิ. อุปโยคคมนตฺถาย
@๓ ก. ยา  ๔ ก. โคเณน ยญฺญํ
ภวิสฺสตี"ติ อหํสุ. ราชา กตมงฺคลกิจฺโจ  ขคฺคํ คเหตฺวา ปุงฺคเวน สห
อเนกสตสหสฺสา คาโว มาเรสิ. พฺราหฺมณา ยญฺญาวาเฏ มํสานิ ฉินฺทิตฺวา
ขาทึสุ, ตทา ๑- ปีตโกทาตรตฺตกมฺพเล จ ปารุปิตฺวา มาเรสุํ. ตทุปาทาย กิร
คาโว ปารุเต ทิสฺวา อุพฺพิชฺชนฺติ. เตนาห ภควา "น ปาทา ฯเปฯ
ฆาตยี"ติ.
      [๓๑๓] ตโต เทวาติ เอวํ ตสฺมึ ราชินิ คาวิโย ฆาเตตุมารทฺเธ อถ
ตทนนฺตรเมว ตํ โคฆาตกํ ทิสฺวา เอเต จาตุมหาราชิกาทโย เทวา จ, ปิตโร
จาติ ๒- พฺราหฺมเณสุ ลทฺธโวหารา พฺรหฺมาโน จ, สกฺโก เทวานมินฺโท  จ
ปพฺพตปาทนิวาสิโน ทานวยกฺขสญฺญิตา อสุรรกฺขสา จ "อธมฺโม"ติ ๓- เอวํ
วาจํ นิจฺฉาเรนฺตา "ธิ มนุสฺสา ธิ มนุสฺสา"ติ จ วทนฺตา ปกฺกนฺทุ. เอวํ
ภูมิโต ปภุติ โส สทฺโท มุหุตฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา อคมาสิ, เอกธิกฺการปริปุณฺโณ
โลโก อโหสิ. กึการณํ? ยํ สตฺถํ นิปตี คเว, ยสฺมา คาวิมฺหิ สตฺถํ นิปตีติ
วุตฺตํ โหติ.
      [๓๑๔] น เกวลญฺจ เทวาทโย ปกฺกนฺทุํ, อยมญฺโญปิ โลเก อนตฺโถ
อุทปาทิ:- เย หิ เต ตโย โรคา ปุเร อาสุํ, อิจฺฉา อนสนํ ชรา, กิญฺจิ
กิญฺจิเทว ปตฺถนตณฺหา จ ขุทา จ ปริปากชรา จาติ วุตฺตํ โหติ. เต ปสูนญฺจ
สมารมฺภา, อฏฺฐานวุติมาคมุํ, จกฺขุโรคาทินา เภเทน อฏฺฐนวุติภาวํ ปาปุณึสูติ
อตฺโถ.
      [๓๑๕] อิทานิ ภควา ตํ ปสุสมารมฺภํ นินฺทนฺโต อาห "เอโส
อธมฺโม"ติ. ตสฺสตฺโถ:- เอโส ปสุสมารมฺภสงฺขาโต กายทณฺฑาทีนํ ๔- ติณฺณํ
ทณฺฑานํ อญญฺตรทณฺฑภูโต ธมมโต อเปตตฺตา อธมฺโม โอกฺกนฺโต อหุ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม.,อิ. ปิตโรติ
@๓ ฉ.ม.,อิ. อธมฺโม อธมฺโมติ  ๔ สี.,ก. กายทุจฺจริตาทีนํ
ปวตฺโต อาสิ, โส จ โข ตโต ปภุติ ปวตฺตตฺตา ปุราโณ, ยสฺส โอกฺกมนโต
ปภุติ เกนจิ ปาทาทินา อหึสนโต อทูสิกาโย คาโว หญฺญนฺติ, ยา ฆาเตนฺตา
ธมฺมา ธํสนฺติ จวนฺติ ปริหายนฺติ ยาชกา ยญฺญยาชิโน ชนาติ.
      [๓๑๖] เอวเมโส อณุธมฺโมติ เอวํ เอโส ลามกธมฺโม หีนธมฺโม,
อธมฺโมติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา วา เอตฺถ ทานธมฺโมปิ อปฺปโก อตฺถิ, ตสฺมา ตํ
สนฺธายาห "อณุธมฺโม"ติ. โปราโณติ ตาว จิรกาลโต ปภุติ ปวตฺตตฺตา โปราโณ.
วิญฺญูหิ ปน ครหิตตฺตา วิญฺญุครหิโตติ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา จ วิญฺญุครหิโต,
ตสฺมา ยตฺถ เอทิสกํ ปสฺสติ, ยาชกํ ครหตี ชโน. กถํ? "อพฺภุทํ ๑-
พฺราหฺมเณหิ อุปฺปาทิตํ, คาโว วธิตฺวา มํสํ ขาทนฺตี"ติ เอวมาทีนิ วตฺวาติ
อยเมตฺถ อนุสฺสโว.
      [๓๑๗] เอวํ ธมฺเม วิยาปนฺเนติ เอวํ โปราเณ พฺราหฺมณธมฺเม นฏฺเฐ.
"วิยาวตฺเต"ติปิ ปาโฐ. วิปริวตฺติตฺวา อญฺญถาภูเตติ อตฺโถ. วิภินฺนา
สุทฺธเวสฺสิกาติ ปุพฺเพ สมคฺคา วิหรนฺตา สุทฺทา จ เวสฺสา จ เต วิภินฺนา ๒- ปุถู
วิภินฺนา ขตฺติยาติ ขตฺติยาปิ พหู อญฺญมญฺญํ ภินฺนา. ปตึ ภริยา อวมญฺญถาติ ภริยา
จ ฆราวาสตฺถํ อิสฺสริยพเล ฐปิตา ปุตฺตพลาทีหิ อุเปตา หุตฺวา ปตึ อวมญฺญถ,
ปริภวิ อวมญฺญิ น สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐาสิ.
      [๓๑๘] เอวํ อญฺญมญฺญํ วิภินฺนา สมานา ขตฺติยา พฺรหฺมพนฺธู จ.
ฯเปฯ กามานํ วสมุปาคมุนฺติ. ๓- ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เย จญฺเญ เวสฺสสุทฺทา
ยถา สงฺกรํ นาปชฺชนฺติ, เอวํ อตฺตโน อตฺตโน โคตฺเตน รกฺขิตตฺตา โคตฺตรกฺขิตา,
เต สพฺเพปิ ตํ ชาติวาทํ นิรงฺกตฺวา, "อหํ ขตฺติโย อหํ พฺราหฺมโณ"ติ เอตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อภูตํ  ๒ ก. เตปิ ภินฺนา
@ ๓ ฉ.ม. วสมนฺวคุนฺติ, อิ. วสมาคมุนฺติ
สพฺพมฺปิ นาเสตฺวา ปญฺจกามคุณสงฺขาตานํ กามานํ วสมนฺวคู ๑- อาสตฺตํ
ปาปุณึสุ, ๒- กามเหตุ น กิญฺจิ อกตฺตพฺพํ นากํสูติ วุตฺตํ โหติ.
      เอวเมตฺถ ภควา "อิสโย ปุพฺพกา"ติอาทีหิ นวหิ คาถาหิ โปราณานํ
พฺราหฺมณานํ วณฺณํ ภาสิตฺวา "โย เนสํ ปรโม"ติ คาถาย พฺรหฺมสมํ, "ตสฺส
วตฺตมนุสิกฺขนฺตา"ติ คาถาย เทวสมํ, "ตณฺฑุลํ สยนนฺ"ติอาทิกาหิ จตูหิ คาถาหิ
มริยาทํ, "เตสํ อาสิ วิปลฺลาโส"ติอาทีหิ สตฺตรสหิ คาถาหิ สมฺภินฺนมริยาทํ,
ตสฺส วิปฺปฏิปตฺติยา เทวาทีนํ ปกฺกนฺทนาทิทีปนตฺถญฺจ ทสฺเสตฺวา เทสนํ
นิฏฺฐาเปสิ. พฺราหฺมณฺจณฺฑาโล ปน อิธ อวุตฺโตเยว. กสฺมา? ยสฺมา วิปตฺติยา ๓-
อการณํ. พฺราหฺมณธมฺมสมฺปตฺติยา หิ พฺรหฺมสมเทวสมมริยาทา การณํ โหนฺติ,
วิปตฺติยา สมฺภินฺนมริยาโท. อยมฺปน โทณสุตฺเต ๔- วุตฺตปฺปกาโร พฺราหฺมณจณฺฑาโล
พฺราหฺมณธมฺมวิปตฺติยาปิ อการณํ. กสฺมา? วิปนฺเน ธมฺเม อุปฺปนฺนตฺตา. ตสฺมา
ตํ อทสฺเสตฺวาว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ. เอตรหิ ปน โสปิ พฺราหฺมณจณฺฑาโล
ทุลฺลโภ.  เอวํ อยํ  พฺราหฺมณานํ ธมฺโม ๕- วินฏฺโฐ. เตเนวาห โทโณ พฺราหฺมโณ
"เอวํ สนฺเต มยํ โภ โคตม พฺราหฺมณจณฺฑาลมฺปิ น ปูเรมา"ติ. เสสเมตฺถ
วุตตนยเมว.
                     ปรมตฺถโชติกาย  ขุทฺทกฏฺฐกถาย
                          สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย
                    พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ---------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วสํ อนฺวคุํ  ๒ สี. อนฺวคุํ ปาปุณึสุ
@ ๓ สี. วิปตฺติยาปิ, ก. กิญฺจิ วิปตฺติยา, ม. ยํ กิญฺจิ วิปตฺติยา
@๔ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๙๒/๒๔๙ (สฺยา)  ๕ ม. พฺราหฺมณธมฺโม

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๙ หน้า ๑๒๔-๑๓๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=29&A=2801&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=29&A=2801&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=322
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=7924
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=7906
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=7906
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25