ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๒๘ ภาษาบาลีอักษรไทย สุตฺต.อ.๑ (ปรมตฺถ.๑)

                        ๑๐. อาฬวกสุตฺตวณฺณนา
      เอวมฺเม สุตนฺติ อาฬวกสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? อตฺถวณฺณนานเยเนวสฺส
อุปฺปตฺติ อาวิภวิสฺสติ. อตฺถวณฺณนาย จ "เอวมฺเม สุตํ, เอกํ สมยํ ภควา"ติ
เอตํ วุตฺตตฺถเมว. อาฬวิยํ วิหรติ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส ภวเนติ เอตฺถ ปน กา
อาฬวี, กสฺมา จ ภควา ตสฺส ยกฺขสฺส ภวเน วิหรตีติ? วุจฺจเต:- อาฬวีติ
ตํ ๑- รฏฺฐมฺปิ นครมฺปิ วุจฺจติ, ตทุภยมฺปิ อิธ วฏฺฏติ. อาฬวินครสฺส หิ สมีเป
วิหรนฺโตปิ "อาฬวิยํ วิหรตี"ติ วุจฺจติ. ตสฺส จ นครสฺส สมีเป อวิทูเร
คาวุตมตฺเต ตํ ภวนํ, อาฬวิรฏฺเฐ วิหรนฺโตปิ "อาฬวิยํ วิหรตี"ติ วุจฺจติ,
อาฬวิรฏฺเฐ เอตํ ๒- ภวนํ.
      ยสฺมา ปน อาฬวโก ราชา วิวิธนาฏกุปโภคํ ฉฑฺเฑตฺวา โจรปฏิพาหนตฺถํ
ปฏิราชนิเสธนตฺถํ พฺยายามกรณตฺถญฺจ ๓- สตฺตเม สตฺตเม ทิวเส มิควํ คจฺฉนฺโต
เอกทิวสํ พลกาเยน สทฺธึ กติกมกาสิ "ยสฺส ปสฺเสน มิโค ปลายติ, ตสฺเสว โส
ภาโรติ. อถ ตสฺเสว ปสฺเสน มิโค ปลายติ, ๔- ชวสมฺปนฺโน ราชา ธนุํ
คเหตฺวา ปตฺติโกว ติโยชนํ ตํ มิคํ อนุพนฺธิ. เอณิมิคา จ ติโยชนเวคา ๕-
โหนฺติ. อถ ปริกฺขีณชวํ ตํ มิคํ อุทกํ ปวิสิตฺวา ฐิตํ วธิตฺวา ทฺวิธา เฉตฺวา
อนตฺถิโกปิ มํเสน "นาสกฺขิ มิคํ คเหตุนฺ"ติ อปราธโมจนตฺถํ ๖- กาเชนาทาย
อาคจฺฉนฺโต นครสฺส อวิทูเร พหลปตฺตปลาสํ มหานิโคฺรธํ ทิสฺวา ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ
ตสฺส มูลํ อุปคโต. ตสฺมึ จ นิโคฺรเธ อาฬวโก ยกฺโข เวสฺสวณมหาราชสฺส
สนฺติกา ๗- วรํ ลภิตฺวา มชฺฌนฺหิกสมเย ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย
ผุฏฺโฐกาสํ ปวิฏฺเฐ ปาณิโน ขาทนฺโต ปฏิวสติ, โส ตํ ทิสฺวา ขาทิตุํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ      ฉ.ม. เจตํ    สี. วายามกรณตฺถญฺจ
@ ฉ.ม. ปลายิ                             ฉ.ม. ติโยชนเวคา เอว
@ ฉ.ม. อปวาธโมจนตฺถํ                      ฉ.ม. มหาราชสนฺติกา
อุปคโต. [๑]- อถ ราชา เตน สทฺธึ กติกํ อกาสิ "มํ มุญฺจ, อหํ มุจฺจนฺโต ๒-
ทิวเส ทิวเส มนุสฺสญฺจ ถาลิปากญฺจ เปเสสฺสามี"ติ. ยกฺโข "ตฺวํ ราชูปโภเคน
ปมตฺโต ปมฺมุสฺสสิ, ๓- อหํ ปน ภวนํ อนุปคตญฺจ อนนุญฺญาตญฺจ ขาทิตุํ น
ลภามิ, สฺวาหํ ภวนฺตมฺปิ ชีเวยฺยนฺ"ติ ๔- น มุญฺจิ. ราชา "ยํ ทิวสํ น เปเสมิ,
ตํ ทิวสํ มํ คเหตฺวา ขาทาหี"ติ อตฺตานํ อนุชานิตฺวา เตน มุตฺโต นคราภิมุโข
ปายาสิ. ๕-
      พลกาโย มคฺเค ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา ฐิโต ราชานํ ทิสฺวา "กึ มหาราช
อยสมตฺตภยา เอวํ กิลนฺโตสี"ติ วทนฺโต ปจฺจุคฺคมนํ ทสฺเสสิ. ๖- ราชา ตํ
ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา นครํ คนฺตฺวา กตปาตราโส นครคุตฺติกํ อามนฺเตตฺวา
เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. นครคุตฺติโก "กึ เทว กาลปริจฺเฉโท กโต"ติ อาห. ราชา
"น กโต ภเณ"ติ อาห. ทุฏฺฐุ กตํ เทว, อมนุสฺสา หิ ปริจฺฉินฺนมตฺตเมว
ลภนฺติ, อปริจฺฉินฺเน ปน ชนปทสฺส อาพาโธ ๗- ภวิสฺสติ, โหตุ เทว, กิญฺจาปิ
เอวมกาสิ, อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ ปน รชฺชสุขํ อนุโภหิ, อหเมตฺถ กาตพฺพํ
กริสฺสามีติ. โส กาลสฺเสว วุฏฺฐาย พนฺธนาคารํ คนฺตฺวา เย เย วชฺฌา โหนฺติ,
เต เต สนฺธาย "โย ชีวิตตฺถิโก โหติ, โส นิกฺขมตู"ติ ภณติ, โย ปฐมํ
นิกฺขมติ. ตํ คเหตฺวา ๘- นฺหาเปตฺวา โภเชตฺวา จ "อิมํ ถาลิปากํ ยกฺขสฺส เทหี"ติ
เปเสสิ, ๙- ตํ รุกฺขมูลํ ปวิฏฺฐมตฺตํเยว ยกฺโข เภรวํ อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา
มูลกณฺฑํ วิย ขาทติ. ยกฺขานุภาเวน กิร มนุสฺสานํ เกสาทีนิ อุปาทาย
สกลสรีรํ นวนีตปิณฺโฑ วิย โหติ. ยกฺขสฺส ภตฺตํ คาหาเปตุํ คตปุริสา ตํ
@เชิงอรรถ:  ม. (ราชา ทฺวิธา ฉินฺนํ มิคํ ทตฺวา อตฺตานํ โมเจตุกาโม อโหสิ. ยกฺโข "มม
@หตฺถคตกาลโต ปฏฺฐาย นนุ มิโค มม สนฺตโกว, มิคํ ทตฺวา อตฺตโน โมจนํ กินฺนาเมตํ
@กโรสิ ตฺวํ "อิติ วตฺวา ราชานํ น มุญฺจิ.)    ฉ.ม. อหํ เต    ฉ.ม. สมฺมุสฺสสิ
@ สี. ภวนฺตมฺปิ มุญฺเจยฺยํ กถํ ชีเวยฺยนฺติ     ฉ.ม. อคมาสิ
@ ฉ.ม. ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปฏิคฺคเหสิ          สี. พาธา ม. ชนปทสฺส วิเหโธ
@ ฉ.ม. ตํ เคหํ เนตฺวา                ฉ.ม. เปเสติ
ทิสฺวา ภีตา ยถามิตฺตํ อาโรเจสุํ. ตโต ปภุติ "ราชา โจเร ๑- คเหตฺวา ยกฺขสฺส
เทตี"ติ มนุสฺสา โจรกมฺมโต ปฏิวิรตา. ตโต อปเรน สมเยน นวโจรานํ
อภาเวน โปราณโจรานํ ปริกฺขเยน พนฺธนาคารานิ สุญฺญานิ อเหสุํ.
      อถ นครคุตฺติโก รญฺโญ อาโรเจสิ. ราชา อตฺตโน ธนํ นครรจฺฉาสุ
ฉฑฺฑาเปสิ "อปฺเปว นาม โกจิ โลเภน คเณฺหยฺยา"ติ. ตํ ปาเทนปิ น โกจิ
ฉุปิ. โส โจเร อลภนฺโต อมจฺจานํ อาโรเจสิ, อมจฺจา "กุลปฏิปาฏิยา เอกเมกํ
ชิณฺณกํ เปเสม, โส ปกติยาปิ มจฺจุมุเข ๒- วตฺตตี"ติ อาหํสุ. ราชา "อมฺหากํ
ปิตรํ อมฺหากํ ปิตามหํ เปเสตีติ มนุสฺสา โขภํ ๓- กริสฺสนฺติ, มา โว เอตํ
รุจฺจี"ติ นิวาเรสิ. "เตน หิ เทว ทารกํ เปเสม อุตฺตานเสยฺยกํ, ตถาวิธสฺส หิ
`มาตา เม ปิตา เม'ติ สิเนโห นตฺถี"ติ อาหํสุ. ราชา อนุชานิ, เต ตถา
อกํสุ. นคเร ทารกมาตโร จ ทารเก คเหตฺวา คพฺภินิโย จ ปลายิตฺวา
ปรชนปเท ทารเก สํวฑฺเฒตฺวา อาเนนฺติ, เอวํ สพฺพานิปิ ทฺวาทส วสฺสานิ
คตานิ.
      ตโต เอกทิวสํ สกลนครํ วิจินิตฺวา เอกมฺปิ ทารกํ อลภิตฺวา รญฺโญ
อาโรเจสุํ "นตฺถิ เทว นคเร ทารโก ฐเปตฺวา อนฺเตปุเร ตว ปุตฺตํ
อาฬวกกุมารนฺ"ติ. ราชา "ยถา มม ปุตฺโต ปิโย, เอวํ สพฺพโลกสฺส, อตฺตนา
ปน ปิยตรํ นตฺถิ, คจฺฉถ ตมฺปิ ทตฺวา มม ชีวิตํ รกฺขถา"ติ อาห. เตน จ
สมเยน อาฬวกกุมารสฺส มาตา ปุตฺตํ นฺหาเปตฺวา มณฺเฑตฺวา ทุกูลจุมฺพฏเก
กตฺวา องฺเก สยาเปตฺวา นิสินฺนา โหติ, ราชปุริสา รญฺโญ อาณาย ตตฺถ
คนฺตฺวา วิปฺปลปนฺติยา ตสฺสา โสฬสนฺนํ จ อิตฺถิสหสฺสานํ สทฺธึ ธาติยา ตํ
อาทาย ปกฺกมึสุ "เสฺว ยกฺขภกฺโข ภวิสฺสตี"ติ. ตํ ทิวสญฺจ ภควา ปจฺจูสสมเย
@เชิงอรรถ:  ก. โจรํ     สี. มจฺจุปเถ      สี. เวรํ
ปจฺจุฏฺฐาย เชตวนมหาวิหาเร คนฺธกุฏิยํ มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ปุน
พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส อาฬวกกุมารสฺส อนาคามิผลุปฺปตฺติยา
อุปนิสฺสยํ, ยกฺขสฺส โสตาปตฺติผลุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสยํ เทสนาปริโยสาเน จ ๑-
จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมจกฺขุปฏิลาภสฺสาติ. ตสฺมา วิภาตาย รตฺติยา
ปุเรภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อนิฏฺฐิตปจฺฉาภตฺตกิจฺโจว กาฬปกฺขอุโปสถทิวเส วตฺตมาเน
อุคฺคเต สูริเย เอกโกว อทุติโย ปตฺตจีวรมาทาย ปาทคมเนเนว ๒- สาวตฺถิโต ตึส
โยชนานิ คนฺตฺวา ตสฺส ยกฺขสฺส ภวนํ ปาวิสิ. เตน วุตฺตํ "อาฬวกสฺส
ยกฺขสฺส ภวเน"ติ.
      กึ ปน ภควา ยสฺมึ นิโคฺรเธ อาฬวกสฺส ภวนํ, ตสฺส มูเล วิหาสิ,
อุทาหุ ภวเนเยวาติ? วุจฺจเต:- ภวเนเยว. ยเถว หิ ยกฺขา อตฺตโน ภวนํ
ปสฺสนฺติ, ตถา ภควาปิ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา ภวนทฺวาเร อฏฺฐาสิ. ตทา
อาฬวโก หิมวนฺเต ยกฺขสมาคมํ คโต โหติ, ตโต อาฬวกสฺส ทฺวารปาโล
คทฺรโภ นาม ยกฺโข ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา "กึ ภนฺเต ภควา วิกาเล
อาคโต"ติ อาห. อาม คทฺรภ อาคโตมฺหิ, สเจ เต อครุ, วิหเรยฺยํ เอกรตฺตึ
อาฬวกสฺส ภวเนติ. น เม ภนฺเต ครุ, อปิจ โข โส ยกฺโข กกฺขโฬ ผรุโส
มาตาปิตูนมฺปิ อภิวาทนาทีนิ น กโรติ, มา รุจฺจิ ภควโต อิธ วาโสติ. ชานามิ
คทฺรภ ตสฺส ยกฺขสฺส กกฺขฬตฺตํ, น โกจิ มม อนฺตราโย ภวิสฺสติ, สเจ เต
อครุ, วิหเรยฺยเมกรตฺตินฺติ.
      ทุติยมฺปิ คทฺรโภ ยกฺโข ภควนฺตํ เอตทโวจ "อคฺคิตตฺตกปาลสทิโส
ภนฺเต อาฬวโก, `มาตาปิตโร'ติ วา `สมณพฺราหฺมณา'ติ วา `ธมฺโม'ติ วา น
ชานาติ, อิธาคตานํ จิตฺตกฺเขปมฺปิ กโรติ, หทยมฺปิ ผาเลติ, ปาเทปิ คเหตฺวา
@เชิงอรรถ:  ก. ยกฺขสฺส โสตาปตฺติยา เทสนาปริโยสาเน จ    สี. ปาทมคฺเคเนว
ปรสมุทฺเท วา ปรจกฺกวาเฬ วา ขิปตี"ติ. ทุติยมฺปิ ภควา อาห "ชานามิ
คทฺรภ, สเจ เต อครุ, วิหเรยฺยเมกรตฺตินฺ"ติ. ตติยมฺปิ คทฺรโภ ทกฺโข
ภควนฺตํ เอตทโวจ "อคฺคิตตฺตกปาลสทิโส ภนฺเต อาฬวโก, `มาตาปิตโร'ติ วา
`สมณพฺราหฺมณา'ติ วา `ธมฺโม'ติ วา น ชานาติ, อิธาคตานํ จิตฺตกฺเขปมฺปิ
กโรติ, หทยมฺปิ ผาเลติ, ปาเทปิ คเหตฺวา ปรสมุทฺเท วา ปรจกฺกวาเฬ วา
ขิปตี"ติ. ตติยมฺปิ ภควา อาห "ชานามิ คทฺรภ, สเจ เต อครุ, วิหเรยฺยเมกรตฺตินฺ"ติ.
น เม ภนฺเต ครุ, อปิจ โข โส ยกฺโข อตฺตโน อนาโรเจตฺวา
อนุชานนฺตํ มํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, อาโรเจมหํ ภนฺเต ตสฺสาติ. ยถาสุขํ คทฺรภ
อาโรเจหีติ. "เตน หิ ภนฺเต ตฺวเมว ชานาหี"ติ ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา
หิมวนฺตาภิมุโข ปกฺกามิ. ภวนทฺวารมฺปิ สยเมว ภควโต วิวรมทาสิ. ภควา
อนฺโตภวนํ ปวิสิตฺวา ยตฺถ อภิลกฺขิเตสุ มงฺคลทิวสาทีสุ นิสีทิตฺวา อาฬวโก
สิรึ อนุโภติ, ตสฺมึเยว ทิพฺพรตนปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา สุวณฺณาภํ มุญฺจิ. ตํ
ทิสฺวา ยกฺขสฺส อิตฺถิโย อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา สมฺปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ.
ภควา "ปุพฺเพ ตุเมฺห ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา ปูชเนยฺยํ ปูเชตฺวา อิมํ
สมฺปตฺตึ ปตฺตา, อิทานิปิ ตเถว กโรถ, มา อญฺญมญฺญํ อิสฺสามจฺฉริยาภิภูตา
วิหรถา"ติอาทินา นเยน ตาสํ ปกิณฺณกธมฺมกถํ กเถสิ. ตา จ ภควโต
มธุรนิคฺโฆสํ สุตฺวา สาธุการสหสฺสานิ ทตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุเยว,
คทฺรโภปิ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อาฬวกสฺส อาโรเจสิ "ยคฺเฆ มาริส ชาเนยฺยาสิ,
วิมาเน เต ภควา นิสินฺโน"ติ. โส คทฺรภสฺส สญฺญมกาสิ "ตุณฺหี โหหิ,
คนฺตฺวา กตฺตพฺพํ กริสฺสามี"ติ. ปุริสมาเนน กิร ลชฺชิโต อโหสิ, ตสฺมา "น
โกจิ ๑- ปริสมชฺเฌ สุเณยฺยา"ติ วาเรสิ.
      ตทา สาตาคิรเหมวตา ภควนฺตํ เชตวเนเยว วนฺทิตฺวา "ยกฺขสมาคมํ
คมิสฺสามา"ติ สปริวารา นานายาเนหิ อากาเสน คจฺฉนฺติ. อากาเส จ ยกฺขานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มา โกจิ
สพฺพตฺถ มคฺโค น อตฺถิ, อากาสฏฺฐานิ กนกวิมานานิ ปริหริตฺวา มคฺคฏฺฐาเนเยว
มคฺโค โหติ. อาฬวกสฺส ปน วิมานํ ภูมฏฺฐํ สุคุตฺตปาการปริกฺขิตฺตํ
สุสํวิหิตทฺวารฏฺฏาลกโคปุรํ อุปริ กํสชาลจฺฉนฺนํ ๑- มญฺชูสสทิสํ ติโยชนํ
อุพฺเพเธน, ตสฺส อุปริ มคฺโค โหติ. เต ตํ ปเทสมาคมฺม คนฺตุมสมตฺถา
อเหสุํ. พุทฺธานํ หิ นิสินฺโนกาสสฺส อุปริภาเคน ยาว ภวคฺคา, ตาว โกจิ
คนฺตุมสมตฺโถ. เต "กิมิทนฺ"ติ อาวชฺเชตฺวา ภควนฺตํ ทิสฺวา อากาเส
ขิตฺตเลฑฺฑุ วิย โอรุยฺห วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา "ยกฺขสมาคมํ
คจฺฉาม ภควา"ติ ตีณิ วตฺถูนิ ปสํสนฺตา ยกฺขสมาคมํ อคมํสุ. อาฬวโก เต
ทิสฺวา "อิธ นิสีทถา"ติ ปฏิกฺกมฺม โอกาสมทาสิ, เต อาฬวกสฺส นิเวเทสุํ
"ลาภา เต อาฬวก, ยสฺส เต ภวเน ภควา วิหรติ, คจฺฉาวุโส ภควนฺตํ
ปยิรุปาสสฺสู"ติ. เอวํ ภควา ภวเนเยว วิหาสิ, น ยสฺมึ นิโคฺรเธ อาฬวกสฺส
ภวนํ, ตสฺส มูเลติ. เตน วุตฺตํ "เอกํ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ อาฬวกสฺส
ยกฺขสฺส ภวเน"ติ.
      อถ โข อาฬวโก ฯเปฯ ภควนฺตํ เอตทโวจ "นิกฺขม สมณา"ติ
กสฺมา ปนายํ เอตทโวจาติ? วุจฺจเต:- โรเสตุกามตาย. ตเตฺรวํ อาทิโต ปภุติ
สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ:- อยํ หิ ยสฺมา อสฺสทฺธสฺส สทฺธากถา ทุกฺกถา ๒- โหติ
ทุสฺสีลาทีนํ สีลาทิกถา วิย, ตสฺมา เตสํ ยกฺขานํ สนฺติกา ภควโต ปสํสํ
สุตฺวา เอว วคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย อพฺภนฺตเร โกเปน ตฏตฏายมานหทโย
หุตฺวา "โก โส ภควา นาม, โย มม ภวนํ ปวิฏฺโฐ"ติ อาห. เต
อาหํสุ "น ตฺวํ อาวุโส ชานาสิ ภควนฺตํ อมฺหากํ สตฺถารํ, โย ตุสิตภวเน
ฐิโต ปญฺจ มหาวิโลกนานิ ๓- วิโลเกตฺวา"ติอาทินา นเยน ยาว ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กํลชาลสญฺฉนฺนํ       ก. ทุกฺกตา      ก. มหาวิโลกเน
กเถนฺตา ปฏิสนฺธิอาทีสุ ๑- ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ วตฺวา "อิมานิ ตฺวํ อาวุโส
อจฺฉริยานิ นาทฺทสา"ติ โจเทสุํ. โส ทิสฺวาปิ โกธวเสน "นาทฺทสนฺ"ติ อาห.
อาวุโส อาฬวก ปสฺเสยฺยาสิ วา ตฺวํ, น วา, โก ตยา อตฺโถ ปสฺสตา วา
อปสฺสตา วา, กึ ตฺวํ กริสฺสสิ อมฺหากํ สตฺถุโน, โย ตฺวํ ตํ อุปณิธาย
จลกฺกกุธมหาอุสภสมีเป ตทหุชาตวจฺฉโก วิย, ติธาปภินฺนมตฺตวารณสมีเป
ภิงฺกโปตโก ๒- วิย, ภาสุรวิลมฺพเกสรอุปโสภิตกฺขนฺธสฺส มิครญฺโญ สมีเป
ชรสิคาโล วิย, ทิยฑฺฒโยชนสตปฺปวฑฺฒกายสุปณฺณราชสมีเป ฉินฺนปกฺขกากโปตโก
วิย ขายสิ, คจฺฉ ยํ เต กรณียํ, ตํ กโรหีติ. เอวํ วุตฺเต รุทฺโธ ๓-
อาฬวโก อุฏฺฐหิตฺวา มโนสิลาตเล วามปาเทน ฐตฺวา "ปสฺสถ ทานิ ตุมฺหากํ
วา สตฺถา มหานุภาโว, อหํ วา"ติ ทกฺขิณปาเทน สฏฺฐิโยชนมตฺตํ
เกลาสปพฺพตกูฏํ อกฺกมิ, ตํ อโยกูฏปหโฏ วิย นิทฺธนฺตอโยปิณฺโฑ ปปฺปฏิกาโย ๔-
มุญฺจิ. โส ตตฺร ฐตฺวา "อหํ อาฬวโก"ติ โฆเสสิ, สกลชมฺพุทีปํ ๕- สทฺโท ผริ.
      จตฺตาโร กิร สทฺทา สกลชมฺพุทีเป สุยฺยึสุ:- ยญฺจ ปุณฺณโก ยกฺขเสนาปติ
ธนญฺชยโกรพฺยราชานํ ชูเต ๖- ชินิตฺวา อปฺโผเฏตฺวา "อหํ ชินินฺ"ติ
อุคฺโฆเสสิ, ยญฺจ สกฺโก เทวานมินฺโท กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปริหายมาเน
วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ สุนขํ กาเรตฺวา "อหํ ปาปภิกฺขู จ ปาปภิกฺขุนิโย จ
อุปาสกอุปาสิกาโย จ สพฺเพ เจว อธมฺมวาทิโน ขาทามี"ติ อุคฺโฆสาเปสิ,
ยญฺจ กุสชาตเก ปภาวติเหตุ สตฺตหิ ราชูหิ นคเร อุปรุทฺเธ ปภาวตึ อตฺตนา
สห หตฺถิกฺขนฺธํ ๗- อาโรเปตฺวา นครา นิกฺขมฺม "อหํ สีหสฺสรกุสมหาราชา"ติ
มหาปุริโส อุคฺโฆเสสิ, ยญฺจ อาฬวโก เกลาสมุทฺธนิ ฐตฺวา "อหํ อาฬวโก"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏิสนฺธิอาทินา
@ สี,ม.,อี. ภิงฺการโปตโก        สี. รุฏฺโฐ, ฉ.ม. กุทฺโธ
@ ฉ.ม. ปปฏิกาโย              ก. สกลชมฺพุทีเป
@ ก. ชูเตน                   ก. หตฺถิกฺขนฺเธ
ตทา หิ สกลชมฺพุทีเป ทฺวาเร ทฺวาเร ฐตฺวา อุคฺโฆสิตสทิสํ อโหสิ,
ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต จ หิมวาปิ สงฺกมฺปิ ยกฺขสฺสานุภาเวน.
      โส วาตมณฺฑลํ สมุฏฺฐาเปสิ "เอเตเนว สมณํ ปลาเปสฺสามี"ติ. เต
ปุรตฺถิมาทิเภทา วาตา สมุฏฺฐหิตฺวา อฑฺฒโยชนทฺวิโยชนติโยชนปฺปมาณานิ
ปพฺพตกูฏานิ ปทาเลตฺวา วนคจฺฉรุกฺขาทีนิ อุมฺมีเลตฺวา ๑- อาฬวินครํ ปกฺขนฺตา
ชิณฺณหตฺถิสาลาทีนิ จุณฺณนฺตา ฉทนิฏฺฐกา อากาเส ภเมนฺตา. ภควา "มา กสฺสจิ
อุปโรโธ โหตู"ติ อธิฏฺฐาสิ, เต วาตา ทสพลํ ปตฺวา จีวรกณฺณมตฺตมฺปิ จาเลตุํ
นาสกฺขึสุ. ตโต มหาวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ "อุทเกน อชฺโฌตฺถริตฺวา สมณํ มาเรสฺสามี"ติ.
อุปรูปริ ๒- สตปฏลสหสฺสปฏลาทิเภทา วลาหกา อุฏฺฐหิตฺวา วสฺสึสุ, วุฏฺฐิธาราเวเคน
ปฐวี ฉิทฺทา อโหสิ, ตโต วนรุกฺขานํ อุปริ มหาเมโฆ ๓- อาคนฺตฺวา ทสพลสฺส จีวเร
อุสฺสาวพินฺทุมตฺตมฺปิ เตเมตุํ นาสกฺขิ. ตโต ปาสาณวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, มหนฺตานิ
มหนฺตานิ ปพฺพตกูฏานิ ธูมายนฺตานิ ปชฺชลนฺตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลํ
ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ ๔- ทิพฺพมาลาคุฬานิ จ สมฺปชฺชึสุ. ตโต ปหรณวสฺสํ
สมุฏฺฐาเปสิ, เอกโตธารา อุภโตธารา อสิสตฺติขุรปฺปาทโย ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา
อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลํ ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ อเหสุํ. ตโต องฺคารวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ,
กึสุกวณฺณา องฺคารา อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา
วิกิรึสุ. ตโต กุกฺกุลวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, อพฺภุโณฺห ๕- กุกฺกุโล อากาเสนาคนฺตฺวา
ทสพลสฺส ปาทมูเล จนฺทนจุณฺณํ หุตฺวา นิปติ. ตโต วาลุกาวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ,
อติสุขุมวาลุกา ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาทมูเล
ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา นิปตึสุ. ตโต กลลวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, ตํ กลลวสฺสํ ธูมายนฺตํ
ปชฺชลนฺติ อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาทมูเล ทิพฺพคนฺธํ หุตฺวา นิปติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุมมูเลตฺวา             ฉ.ม. ตสฺสานุภาเวน อุปรูปริ
@ ฉ.ม. มโหโฆ     ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. อจฺจุโณฺห
ตโต อนฺธาการํ สมุฏฺฐาเปสิ "ภึเสตฺวา สมณํ ปลาเปสฺสามี"ติ. ตํ จตุรงฺค-
สมนฺนาคตนฺธการสทิสํ หุตฺวา ทสพลํ ปตฺวา สูริยปฺปภาวิหฏมิวนฺธการํ อนฺตรธายิ.
      เอวํ ยกฺโข อิมาหิ นวหิ วาตวสฺสปาสาณปหรณงฺคารกุกฺกุลวาลุกกลลนฺธการวุฏฺฐีหิ
ภควนฺตํ ปลาเปตุมสกฺโกนฺโต นานาวิธปหรณหตฺถอเนกปฺปการรูปภูตคณสมากุลาย
จตุรงฺคินิยา เสนาย สยเมว ภควนฺตํ อภิคโต. เต ภูตคณา
อเนกปฺปกาเร วิกาเร กตฺวา "คณฺหถ หนถา"ติ ภควโต อุปริ อาคจฺฉนฺตา
วิย โหนฺติ, อปิจ เต นิทฺธนฺตโลปิณฺฑํ วิย มกฺขิกา, ภควนฺตํ อลฺลียิตุํ
อสมตฺถา เอว อเหสุํ. เอวํ สนฺเตปิ ยถา โพธิมณฺเฑ มาโร อาคตเวลายเมว นิวตฺโต,
ตถา อนิวตฺติตฺวา อุปฑฺฒรตฺติมตฺตํ พฺยากุลมกํสุ. เอวํ อุปฑฺฒรตฺติมตฺตํ ๑-
อเนกปฺปการวิภึสนทสฺสนมตฺเตนปิ ภควนฺตํ จาเลตุํ อสกฺโกนฺโต อาฬวโก
จินฺเตสิ "ยนฺนูนาหํ เกนจิ อเชยฺยํ ทุสฺสาวุธํ มุญฺเจยฺยนฺ"ติ.
      จตฺตาริ กิร อาวุธานิ โลเก เสฏฺฐานิ:- สกฺกสฺส วชิราวุธํ, เวสฺสวณสฺส
คทาวุธํ, ยมสฺส นยนาวุธํ, อาฬวกสฺส ทุสฺสาวุธนฺติ. ยทิ หิ สกฺโก กุทฺโธ ๒-
วชิราวุธํ สิเนรุมตฺถเก ปหเรยฺย, อฏฺฐสฏฺฐิสหสฺสาธิกโยชนสตสหสฺสํ สิเนรุํ
นิวิชฺฌิตฺวา เหฏฺฐโต คจฺเฉยฺย. เวสฺสวเณน ๓- ปุถุชฺชนกาเล วิสฺสชฺชิตา คทา
พหุนฺนํ ยกฺขสหสฺสานํ สีลํ ปาเตตฺวา ปุน หตฺถปาสํ อาคนฺตฺวา ติฏฺฐติ.
ยเมน รุทฺเธน นยนาวุเธน โอโลกิตมตฺเต อเนกานิ กุมฺภณฺฑสหสฺสานิ ตตฺตกปาเล
ติณปลาสา วิย ๔- วิปฺผุรนฺตานิ วินสฺสนฺติ. อาฬวโก กุทฺโธ สเจ
อากาเส ทุสฺสาวุธํ มุญฺเจยฺย, ทฺวาทสวสฺสานิ เทโว น วสฺเสยฺย. สเจ ปฐวิยํ
มุญฺเจยฺย, สพฺพรุกฺขติณาทีนิ สุสฺสิตฺวา ทฺวาทสวสฺสานนฺตรํ น ปุน รุเหยฺยุํ.
สเจ สมุทฺเท มุญฺเจยฺย, ตตฺตกปาเล อุทกพินฺทุ วิย สพฺพมุทกํ สุสฺเสยฺย. สเจ
@เชิงอรรถ:  ก. อุปฑฺฒรตฺติมตฺเต         ก. รุทฺโธ
@ ฉ.ม. เวสฺสวนสฺส          ฉ.ม. ติลา วิย
สิเนรุสทิเส ปพฺพเต มุญฺเจยฺย, ขณฺฑาขณฺฑํ หุตฺวา วิกิเรยฺย. โส เอวํ มหานุภาวํ
ทุสฺสาวุธํ อุตฺตริยกตํ มุญฺเจตฺวา อคฺคเหสิ. เยภุยฺเยน ทสสหสฺสิโลกธาตุเทวตา
เวเคน สนฺนิปตึสุ "อชฺช ภควา อาฬวกํ ทเมสฺสติ, ตตฺถ ธมฺมํ โสสฺสามา"ติ
ยุทฺธทสฺสนกามาปิ เทวตา สนฺนิปตึสุ. เอวํ สกลมฺปิ อากาสํ เทวตาหิ ปุณฺณมโหสิ. ๑-
      อถ อาฬวโก ภควโต สมีเป อุปรูปริ วิจริตฺวา วตฺถาวุธํ มุญฺจิ, ตํ
อสนิจกฺกํ วิย ๒- อากาเส เภรวสทฺทํ กโรนฺตํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ ภควนฺตํ
ปตฺวา ยกฺขสฺส มานมทฺทนตฺถํ ปาทปุญฺฉนโจฬกํ หุตฺวา ปาทมูเล นิปติ.
อาฬวโก ตํ ทิสฺวา ฉินฺนวิสาโณ วิย มหาอุสโภ, อุทธฏทาโฐ วิย สปฺโป
นิตฺเตโช นิมฺมโต นีหฏมานทฺธโช ๓- หุตฺวา จินฺเตสิ "ทุสฺสาวุธมฺปิ สมณํ
นาภิโตสิ, ๔- กึ นุ โข การณนฺ"ติ. อิทํ การณํ, เมตฺตาวิหารยุตฺโต สมโณ,
หนฺท นํ โรเสตฺวา เมตฺตาย วิโยเชสฺสามีติ. อิมินา สมฺพนฺเธเนตํ วุตฺตํ "อถ
โข อาฬวโก ยกฺโข เยน ภควา ฯเปฯ นิกฺขม สมณา"ติ. ตตฺรายมธิปฺปาโย:-
ยสฺมา ๕- มยา อนนุญฺญาโต มม ภวนํ ปวิสิตฺวา ฆรสามิโก วิย อิตฺถาคารสฺส
มชฺเฌ นิสินฺโนสิ, นนุ อยุตฺตเมตํ สมณสฺส ยทิทํ อทินฺนปริโภโค อิตฺถิสํสคฺโค
จ, ตสฺมา ยทิ ตฺวํ สมณธมฺเม ฐิโต, นิกฺขม สมณาติ. เอเก ปน "เอตานิ
อญฺญานิ จ ผรุสวจนานิ วตฺวา เอวายํ เอตทโวจา"ติ ภณนฺติ.
      อถ ภควา "ยสฺมา ถทฺโธ ปฏิถทฺธภาเวน วิเนตุํ น สกฺกา, โส หิ
ปฏิถทฺธภาเว กริยมาเน เสยฺยถาปิ จณฺฑสฺส กุกฺกุรสฺส นาสาย ปิตฺตํ ภินฺเทยฺย,
โส ภิยฺโยโส มตฺตาย จณฺฑตโร อสฺส, เอวํ ถทฺธตโร โหติ, มุทุนา ปน โส
สกฺกา วิเนตุนฺ"ติ ญตฺวา "สาธาวุโส"ติ ปิยวจเนน ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
นิกฺขมิ. เตน วุตฺตํ "สาธาวุโสติ ภควา นิกฺขมี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริปุณฺณมโหสิ                       ฉ.ม. อสนิวิจกฺกํ วิย
@ ฉ.ม. นิปติตมานทธโช    ก. นาภโตสิ       ฉ.ม. กสฺมา
      ตโต อาฬวโก "สุพฺพโจ วตายํ สมโณ เอกวจเนเนว นิกฺขนฺโต,
เอวนฺนาม นิกฺขเมตุํ สุขํ สมณํ อการเณเนวาหํ สกลรตฺตึ ยุทฺเธน อพฺภุยฺยาสินฺ"ติ
มุทุจิตฺโต หุตฺวา ปุน จินฺเตสิ "อิทานิ ปน สกฺกา ชานิตุํ, กึ นุ โข สุพฺพจตาย
นิกฺขนฺโต, อุทาหุ โกเธน, หนฺท นํ วีมํสิสฺสามี"ติ. ตโต "ปวิส สมณา"ติ
อาห. อถ "สุพฺพโจ"ติ มุทุภูตจิตฺตสฺส ถาวรกรณตฺถํ ๑- ปุนปิ ปิยวจนํ ภณนฺโต
สาธาวุโสติ ภควา ปาวิสิ. อาฬวโก ปุนปฺปุนํ ตเมว สุพฺพจภาวํ วีมํสนฺโต
ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ "นิกฺขม ปวิสา"ติ อาห. ภควาปิ ตถา อกาสิ. ยทิ น
กเรยฺย, ปกติยาปิ ถทฺธยกฺขสฺส จิตฺตํ ถทฺธตรํ หุตฺวา ธมฺมกถาย ภาชนํ น ภเวยฺย,
ตสฺมา ยถา นาม มาตา โรทนฺตํ ปุตฺตํ ยํ โส อิจฺฉติ, ตเทว ทตฺวา วา
กตฺวา วา สญฺญาเปติ, ตถา ภควา กิเลสโรทเนน โรทนฺตํ ยกฺขํ สญฺญาเปตุํ
ยํ โส ภณติ, ตํ อกาสิ. ยถา จ ธาตี ถญฺญํ อปิวนฺตํ ทารกํ ยํ กิญฺจิ ทตฺวา
ปาเยติ, ตถา ภควา ยกฺขํ โลกุตฺตรธมฺมขีรํ ปาเยตุํ ตสฺส ปตฺถิตวจนกรเณน
อุปลาเฬนฺโต เอวมกาสิ. ยถา จ ปุริโส ลาพุมฺหิ จตุมธุรํ ปูเรตุกาโม
ตสฺสพฺภนฺตรํ โสเธติ, เอวํ ภควา ยกฺขสฺส จิตฺเต โลกุตฺตรจตุมธุรํ ปูเรตุกาโม
ตสฺสพฺภนฺตเร โกธมลํ โสเธตุํ ยาว ตติยํ นิกฺขมนปเวสนมกาสิ.
      อถ อาฬวโก "สุพฺพโจ อยํ สมโณ, `นิกฺขมา'ติ วุตฺโต นิกฺขมติ,
`ปวิสา'ติ วุตฺโต ปวิสติ, ยนฺนูนาหํ อิมํ สมณํ เอวเมว ๒- สกลรตฺตึ กิลเมตฺวา
ปาเท คเหตฺวา ปรคงฺคายํ ขิเปยฺยนฺ"ติ ปาปกํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา จตุตฺถวารํ
อาห "นิกฺขม สมณา"ติ. ตํ ญตฺวา ภควา "น ขฺวาหํ ตนฺ"ติ อาห. เอวํ ๓-
วุตฺเต ตทุตฺตริกรณียํ ปริเยสมาโน ปญฺหํ ปุจฺฉิตพฺพํ มญฺญิสฺสติ, ตํ ธมฺมกถาย
@เชิงอรรถ:  สี. จิตฺตววตฺถานกรณตฺถํ, ฉ.ม. มุทุภูตจิตฺตววตฺถานกรณตฺถํ
@ ฉ.ม. เอวเมวํ            ม. เอวํ วา
สุขํ ๑- ภวิสฺสตี"ติปิ ญตฺวา "น ขฺวาหํ ตนฺ"ติ อาห. ตตฺถ นอิติ ปฏิกฺเขเป,
โขอิติ อวธารเณ. อหนฺติ อตฺตนิทสฺสนํ. ตนฺติ เหตุวจนํ. เตเนตฺถ "ยสฺมา
ตฺวํ เอวํ จินฺเตสิ, ตสฺมา อหํ อาวุโส เนว นิกฺขมิสฺสามิ, ยนฺเต กรณียํ, ตํ
กโรหี"ติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
      ตโต อาฬวโก ยสฺมา ปุพฺเพปิ อากาเสน อาคมนเวลายํ "กึ นุ โข เอตํ
สุวณฺณวิมานํ, อุทาหุ รชตมณิวิมานานํ อญฺญตรํ, หนฺท นํ ปสฺสามา"ติ เอวํ
อตฺตโน วิมานํ อาคเต อิทฺธิมนฺเต ตาปสปริพฺพาชเก ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา
วิสฺสชฺเชตุมสกฺโกนฺเต จิตฺตกฺเขปาทีหิ วิเหเฐติ. กถํ? อมนุสฺสา หิ ภึสนกรูป-
ทสฺสเนน วา หทยวตฺถุปริมทฺทเนน วาติ ทฺวีหากาเรหิ จิตฺตกฺเขปํ กโรนฺติ, อยํ ปน
ยสฺมา "อิทฺธิมนฺโต ภึสนกรูปทสฺสเนน น ตสนฺตี"ติ ญตฺวา อตฺตโน อิทฺธิปฺปภาเวน
สุขุมตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา เตสํ อนฺโต ปวิสิตฺวา หทยวตฺถุํ ปริมทฺทติ,
ตโต จิตฺตสนฺตติ น สณฺฐาติ, ตสฺสา อสณฺฐมานาย อุมฺมตฺตา โหนฺติ ขิตฺตจิตฺตา,
เอวํ ขิตฺตจิตฺตานํ เอเตสํ อุรมฺปิ ผาเลติ, ปาเทปิ เน คเหตฺวา ปารคงฺคายํ
ขิปติ "มาสฺสุ เม ปุน เอวรูปา ภวนํ อาคมึสู"ติ, ตสฺมา เต ปเญฺห สริตฺวา
"ยนฺนูนาหํ อิมํ สมณํ อิทานิ เอวํ วิเหเฐยฺยนฺ"ติ จินฺเตตฺวา อาห "ปญฺหนฺตํ
สมณา"ติอาทิ.
      กุโต ปนสฺส เต ปญฺหาติ? ตสฺส กิร มาตาปิตโร กสฺสปํ ภควนฺตํ
ปยิรุปาสิตฺวา อฏฺฐ ปเญฺห สวิสฺสชฺชเน อุคฺคเหสุํ. เต ทหรกาเล อาฬวกํ
ปริยาปุณาเปสุํ, โส กาลจฺจเยน วิสฺสชฺชนํ สมฺมุสฺสิ. ตโต "อิเม ปญฺหา มา
วินสฺสนฺตู"ติ สุวณฺณปฏฺเฏ ชาติหิงฺคุลเกน ลิขาเปตฺวา วิมาเน นิกฺขิปิ.
เอวเมเต พุทฺธปญฺหา ๒- พุทฺธวิสยา เอว โหนฺติ. ภควา ตํ สุตฺวา ยสฺมา พุทฺธานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มุขํ              ม. อฏฺฐ ปญฺหา, สํ.อ. ๑/๒๔๖/๓๐๙ ปุฏฺฐปญฺหา
ปริจฺจตฺตลาภนฺตราโย วา ชีวิตนฺตราโย วา สพฺพญฺญุตญฺญาณพฺยามปฺปภานํ
ปฏิฆาโต วา น สกฺกา เกนจิ กาตุํ, ตสฺมา ตํ โลเก อสาธารณํ พุทฺธานุภาวํ
ทสฺเสนฺโต อาห "น ขฺวาหํ ตํ อาวุโส ปสฺสามิ สเทวเก โลเก"ติ.
      ตตฺถ "สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณนฺ"ติอาทินา นเยน จ
เตสํ ปทานํ อตฺถมตฺตทสฺสเนน สงฺเขโป วุตฺโต, น อนุสนฺธิโยชนกฺกเมน
วิตฺถาโร. สฺวายํ วุจฺจติ:- สเทวกวจเนน หิ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต สพฺพเทเวสุ
คหิเตสุปิ เยสํ ตตฺถ สนฺนิปติเต เทวคเณ วิมติ อโหสิ "มาโร มหานุภาโว
ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี ปจฺจนีกสาโต ธมฺมเทสฺสี กุรุรกมฺมนฺโต, กึ นุ โข
โสปิสฺส จิตฺตกฺเขปาทึ ๑- น กเรยฺยา"ติ, เตสํ วิมติปฏิพาหนตฺถํ "สมารเก"ติ
อาห. ตโต เยสํ อโหสิ "พฺรหฺมา มหานุภาโว เอกงฺคุลิยา เอกํ จกฺกวาฬสหสฺสํ ๒-
อาโลกํ กโรติ, ทฺวีหิ ฯเปฯ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ, อนุตฺตรํ จ
ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ, กึ โสปิ น กเรยฺยา"ติ, เตสํ วิมติปฏิพาหนตฺถํ ๓-
"สพฺรหฺมเก"ติ อาห. อถ เยสํ อโหสิ "ปุถุสมณพฺราหฺมณา สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกา
ปจฺจามิตฺตา มนฺตาทิพลสมนฺนาคตา, กึ เตปิ น กเรยฺยุนฺ"ติ, เตสํ
วิมติปฏิพาหนตฺถํ ๓- "สสฺสมณพฺราหฺมณิยา"ติ อาห. เอวํ อุกฺกฏฺฐาเนสุ
กสฺสจิ อภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สเทวมนุสฺสายาติ วจเนน สมฺมุติเทเว
อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลเกปิ กสฺสจิ
อภาวํ ทสฺเสตีติ เอวเมตฺถ อนุสนฺธิโยชนกฺกโม เวทิตพฺโพ.
      เอวํ ภควา ตสฺส พาธนจิตฺตํ ๔- ปฏิเสเธตฺวา ปญฺหาปุจฺฉเน อุสฺสาหํ
ชเนนฺโต อาห "อปิจ ตฺวํ อาวุโส ปุจฺฉ ยทากงฺขสี"ติ. ตสฺสตฺโถ:- ปุจฺฉ,
ยทิ อากงฺขสิ, น เม ปญฺหาวิสฺสชฺชเน ภาโร อตฺถิ. อถ วา "ปุจฺฉ ยํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จิตฺตกฺเขปาทีนิ             ฉ.ม. เอกจกฺกวาฬสหสฺเส
@ ก. วิมติวิพาหนตฺถํ               สี.,ม. พาธนา จิตฺตํ
อากงฺขสิ, สพฺพนฺเต วิสฺสชฺชิสฺสามี"ติ สพฺพญฺญุปฺปวารณํ ปวาเรสิ อสาธารณํ
ปจฺเจกพุทฺธคฺคสาวกมหาสาวเกหิ. เตปิ ๑- หิ "ปุจฺฉาวุโส สุตฺวา ชานิสฺสามา"ติ ๒-
วทนฺติ. พุทฺธา ปน "ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี"ติ ๓- วา,
        "ปุจฺฉ วาสว มํ ปญฺหํ       ยงฺกิญฺจิ มนสิจฺฉสี"ติ ๔- วา,
        "พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา      สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ
         กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห      ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉถา"ติ ๕- วา
เอวมาทินา นเยน เทวมนุสฺสานํ สพฺพญฺญุปฺปวารณํ ปวาเรนฺติ. อนจฺฉริยญฺเจตํ,
ยํ ภควา พุทฺธภูมึ ปตฺวา เอตํ ปวารณํ ปวาเรยฺย, โย โพธิสตฺตภูมิยํ
ปเทสญาเณ วตฺตมาโนปิ:-
               "โกณฺฑญฺญ ปญฺหานิ วิยากโรหิ
                ยาจนฺติ ตํ อิสโย สาธุรูปา
                โกณฺฑญฺญ เอโส มนุเชสุ ธมฺโม
                ยํ พุทฺธิมาคจฺฉติ ๖- เอส ภาโร"ติ ๗-
เอวํ อิสีหิ ยาจิโต:-
               "กตาวกาสา ปุจฺฉนฺตุ โภนฺโต
                ยํ กิญฺจิ ปญฺหํ มนสาภิจินฺติตํ ๘-
                อหํ หิ ตํ ตํ โว วิยากริสฺสํ
                ญตฺวา สยํ โลกมิมํ ปรญฺจา"ติ ๗-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เต                        ฉ.ม. เวทิสฺสาม
@ สํ.ส. ๑๕/๒๓๕-๒๓๖/๒๔๙-๒๕๘        ที.มหา. ๑๐/๓๕๖/๒๓๖
@ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๓๗/๕๓๑               ฉ.ม. วุทฺธมาคจฉติ
@ ขุ.ชา. ๒๗/๒๓๕๖/๕๓๗ (สฺยา)        ฉ.ม. มนสาภิปตฺถิตํ
เอวํ สรภงฺคกาเล, สมฺภวชาตเก จ สกลชมฺพุทีปํ ๑- ติกฺขตฺตุํ วิจริตฺวา ปญฺหานํ
อนฺตกรํ อทิสฺวา ชาติยา สตฺตวสฺโส ๒- รถกาย ปํสุกีฬิกํ กีฬนฺโต สุจิกเรน ๓-
พฺราหฺมเณน ปุฏฺโฐ:-
        "ตคฺฆ เต อหมกฺขิสฺสํ        ยถาปิ กุสโล ตถา
         ราชา จ โข นํ ชานาติ     ยทิ กาหติ วา น วา"ติ ๔-
เอวํ สพฺพญฺญุปฺปวารณํ ปวาเรสิ.
      เอวํ ภควตา อาฬวกสฺส สพฺพญฺญุปฺปวารณาย ปวาริตาย อถ โข
อาฬวโก ยกฺโข ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ "กึ สูธ วิตฺตนฺ"ติ.
      [๑๘๓] ตตฺถ กินฺติ ปุจฺฉาวจนํ. สูติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต. อิธาติ อิมสฺมึ
โลเก. วิตฺตนฺติ วิตฺตํ กโรตีติ ๕- วิตฺตํ, ธนสฺเสตํ อธิวจนํ. สุจิณฺณนฺติ
สุกตํ. สุขนฺติ กายิกเจตสิกสาตํ. อาวหาตีติ อาวหติ อาเนติ เทติ, อปฺเปตีติ
วุตฺตํ โหติ. หเวติ ทฬฺหตฺเถ นิปาโต. สาธุตรนฺติ อติสเยน สาธุตรํ. ๖-
"สาทุตรนฺ"ติปิ ปาโฐ. รสานนฺติ รสสญฺญิตานํ ธมฺมานํ. กถนฺติ เกน ปกาเรน,
กถํชีวิโน ชีวิตํ กถํชีวิชีวิตํ, คาถาพนฺธนสุขตฺถํ ปน สานุนาสิกํ วุจฺจติ.
"กถํชีวึ ชีวตนฺ"ติ วา ปาโฐ, ตสฺส ชีวนฺตานํ กถํชีวินฺติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ
ปากฏเมว. เอวมิมาย คาถาย "กึ สุ อิธ โลเก ปุริสสฺส วิตฺตํ เสฏฺฐํ, กึ สุ
สุจิณฺณํ สุขมาวหาติ, กึ รสานํ สาธุตรํ, กถํชีวิโน ชีวิตํ เสฏฺฐมาหู"ติ อิเม
จตฺตาโร ปเญฺห ปุจฺฉิ.
      [๑๘๔] อถสฺส ภควา กสฺสปทสพเลน วิสฺสชฺชิตนเยเนว วิสฺสชฺเชนฺโต อิมํ
คาถมาห "สทฺธีธ วิตฺตนฺ"ติ. ตตฺถ ยถา หิรญฺญสุวณฺณาทิวิตฺตํ อุปโภคปริโภคสุขํ ๗-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สกลชมฺพุทีเป         ฉ.ม. สตฺตวสฺสิโก       ฉ.ม. สุจิรเตน
@ ขุ.ชา. ๒๗/๒๓๖๘/๕๐๓ (สฺยา)    ม. วิตฺตึ กโรตีติ, ฉ. วิทติ ปีตึ กโรตีติ
@ ฉ.ม. สาทุํ                   ฉ.ม. สาทุตรํ, เอวมุปริปิ
อาวหติ, ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขํ ปฏิพาหติ, ทาลิทฺทิยเมว ๑- วูปสเมติ, มุตฺตาทิ-
รตนปฏิลาภเหตุ โหติ, โลกสนฺถุติญฺจ ๒- อาวหติ, เอวํ โลกิยโลกุตฺตรา สทฺธาปิ
ยถาสมฺภวํ โลกิยโลกุตฺตรํ วิปากสุขมาวหติ, สทฺธาธุเรน ปฏิปนฺนานํ ชาติชราทิ-
ทุกฺขํ ปฏิพาหติ, คุณทาลิทฺทิยํ วูปสเมติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคาทิรตนปฏิลาภเหตุ
โหติ,
        "สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน       ยโสโภคสมปฺปิโต
         ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ           ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต"ติ ๓-
วจนโต โลกสนฺถุติญฺจ อาวหตีติ กตฺวา "วิตฺตนฺ"ติ วุตฺตา. ยสฺมา ปเนตํ
สทฺธาวิตฺตํ อนุคามิกํ อนญฺญสาธารณํ สพฺพสมฺปตฺติเหตุ, โลกิยสฺส
หิรญฺญสุวณฺณาทิวิตฺตสฺสาปิ นิทานํ. สทฺโธเยว หิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา วิตฺตํ
อธิคจฺฉติ, อสฺสทฺธสฺส ปน วิตฺตํ ยาวเทว อนตฺถาย โหติ, ตสฺมา "เสฏฺฐนฺ"ติ
วุตฺตํ. ปุริสสฺสาติ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทเทสนา. ตสฺมา น เกวลํ ปุริสสฺส,
อิตฺถิอาทีนมฺปิ สทฺธา วิตฺตเมว เสฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํ.
      ธมฺโมติ ทสวิธกุสลกมฺมปถธมฺโม, ๔- ทานสีลภาวนาธมฺโม วา. สุจิณฺโณติ
สุกโต สุกโต สุจริโต. สุขมาวหาตีติ โสณนเสฏฺฐิปุตฺตรฏฺฐปาลาทีนํ วิย มนุสฺสสุขํ,
สกฺกาทีนํ วิย ทิพฺพสุขํ, ปริโยสาเน จ มหาปทุมาทีนํ วิย นิพฺพานสุขญฺจ อาวหตีติ.
      สจฺจนฺติ อยญฺจ สจฺจสทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. เสยฺยถิทํ?
"สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา"ติอาทีสุ ๕- วาจาสจฺเจ. "สจฺเจ ฐิตา สมณา
พฺราหฺมณา จา"ติอาทีสุ ๗- วิรติสจฺเจ. "กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา,
ปวาทิยาเส กุสลา วทานา"ติอาทีสุ ๖- ทิฏฺฐิสจฺเจ. "จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทาลิทฺทิยํ                           ก. โลกสนฺตติญฺจ, เอวมุปริปิ
@ ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๓/๖๔      ฉ.ม. ทสกุสล...    ขุ.ธ. ๒๕/๒๒๔/๕๖
@ ขุ.ชา. ๒๘/๔๓๓/๑๑๖ (สฺยา)                ขุ.สุ. ๒๕/๘๙๒/๕๐๘
พฺราหฺมณสจฺจานี"ติอาทีสุ ๑- พฺราหฺมณสจฺเจ. "เอกํ หิ สจฺจํ น ทุติยมตฺถี"ติ-
อาทีสุ ๒- ปรมตฺถสจฺเจ. "จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ กุสลาติอาทีสุ ๓- อริยสจฺเจ. อิธ
ปน ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํ, วิรติสจฺจํ วา อพฺภนฺตรํ กตฺวา วาจาสจฺจํ
อธิปฺเปตํ, ยสฺสานุภาเวน อุทกาทีนิ วเส วตฺเตนฺติ, ชาติชรามรณสฺส ปารํ
ตรนฺติ. ยถาห:-
               "สจฺจวาเจน อุทกมฺปิ ๔- ธาวติ ๕-
                วิสมฺปิ สจฺเจน หนนฺติ ปณฺฑิตา
                สจฺเจน เทโว ถนยํ ปวสฺสติ
                สจฺเจ ฐิตา นิพฺพุตึ ปตฺถยนฺติ.
                เย เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา
                สจฺจํว เตสํ สาธุตรํ ๖- รสานํ
                สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณา จ
                ตรนฺติ ชาติมรณสฺส ปารนฺ"ติ. ๗-
      สาธุตรนฺติ ๖- มธุรตรํ ปณีตตรํ. รสานนฺติ เย เกจีเม ๘- "มูลรโส
ขนฺธรโส"ติอาทินา ๙- นเยน สารณียธมฺมา, เย เกจีเม ๑๐- "อนุชานามิ ภิกฺขเว
สพฺพํ ผลรสํ, ๑๑- อรสรูโป ภวํ โคตโม, เย โข ๑๒- พฺราหฺมณ รูปรสา
สทฺทรสา, ๑๓- อนาปตฺติ รสรเส, ๑๔- อยํ ธมฺมวินโย เอกรโส วิมุตฺติรโส, ๑๕-
ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺสา"ติอาทินา ๑๖- นเยน
@เชิงอรรถ:  องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๘๕/๒๐๑       ขุ.สุ. ๒๕/๘๙๑/๕๐๘     อภิ.วิ. ๓๕/๒๑๖/๑๓๔
@ ฉ.ม. วาเจนุทกมฺปิ             สี. คาธติ             ฉ.ม. สาทุตรํ
@ ชุ.ชา. ๒๘/๔๓๓/๑๑๖ (สฺยา)     ฉ.ม. เย อิเม   อภิ.สํ. ๓๔/๖๒๘-๖๓๑/๑๙๓-๔
@๑๐ ฉ.ม. เย จิเม              ๑๑ วิ.มหา. ๕/๓๐๐/๘๔   ๑๒ ฉ.ม. เต
@๑๓ วิ.มหาวิ. ๑/๓/๒, องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๐๑/๑๗๕ (สฺยา)
@๑๔ วิ.มหาวิ. ๒/๖๐๙/๓๙๘ (สฺยา), วิ.จูฬ. ๗/๓๘๕/๒๐๙
@๑๕ องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๐๙/๒๐๕      ๑๖ ขุ.มหา. ๒๙/๗๐๕/๔๑๗ (สฺยา)
วาจารสูปวชฺชอวเสสพฺยญฺชนาทโย ๑- ธมฺมา "รสา"ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ รสานํ สจฺจํ หเว
สาธุตรํ ๒- สจฺจเมว สาธุตรํ, สาธุตรํ ๒- วา เสฏฺฐตรํ อุตฺตมตรํ. มูลรสาทโย หิ
สรีรํ อุปพฺรูเหนฺติ, สงฺกิเลสิกญฺจ สุขมาวหนฺตํ. สจฺจรเส วิรติสจฺจวาจาสจฺจรโส
๔- สมถวิปสฺสนาทีหิ จิตฺตมุปพฺรูเหติ ๕- อสงฺกิเลสิกญฺจ สุขมาวหาติ, ๖-
วิมุตฺติรโส ปรมตฺถสจฺจรสปริภาวิตตฺตา สาธุ, อตฺถรสธมฺมรสา จ ตทธิคมูปายภูตํ
อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ นิสฺสาย ปวตฺติโตติ.
      ปญฺญาชีวินฺติ เอตฺถ ปน ยฺวายํ อนฺเธกจกฺขุทฺวิจกฺขุเกสุ ทฺวิจกฺขุ
ปุคฺคโล คหฏฺโฐ วา กมฺมนฺตานุฏฺฐานสรณคมนทานสํวิภาคสีลสมาทานอุโปสถกมฺมาทิ-
คหฏฺฐปฏิปทํ, ปพฺพชิโต วา อวิปฺปฏิสารกรณสีลสงฺขาตํ ตทุตฺตรึ
จิตฺตวิสุทฺธิอาทิเภทํ วา ปพฺพชิตปฏิปทํ ปญฺญาย อาราเธตฺวา ชีวติ, ตสฺส
ปญฺญาชีวิตํ, ตํ วา ปญฺญาชีวิโน ปญฺญาชีวิตํ ๗- เสฏฺฐมาหูติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
      [๑๘๕-๖] เอวํ ภควตา วิสฺสชฺชิเต จตฺตาโรปิ ปเญฺห สุตฺวา อตฺตมโน
ยกฺโข อวเสเสปิ จตฺตาโร ปเญฺห ปุจฺฉนฺโต "กถํ สุ ตรติ โอฆนฺ"ติ คาถมาห.
อถสฺส ภควา ปุริมนเยเนว วิสฺสชฺเชนฺโต "สทฺธาย ตรติ โอฆนฺ"ติ คาถมาห.
ตตฺถ กิญฺจาปิ โย จตุพฺพิธํ โอฆํ ตรติ, โส สํสารอณฺณวมฺปิ ตรติ, วฏฺฏทุกฺขมฺปิ
อจฺเจติ, กิเลสมลาปิ ปริสุชฺฌติ, เอวํ สนฺเตปิ ปน ยสฺมา อสฺสทฺโธ โอฆตรณํ
อสทฺทหนฺโต น ปกฺขนฺทติ, ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺเคน ปมตฺโต
ตเตฺรวาสตฺตวิสตฺตาย ๘- สํสารอณฺณวํ น ตรติ, กุสีโต ทุกฺขํ วิหรติ โวกิณฺโณ
อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, อปฺปญฺโญ สุทฺธิมคฺคํ อชานนฺโต น ปริสุชฺฌติ, ตสฺมา
ตปฺปฏิปกฺขํ ทสฺเสนฺเตน ภควตา อยํ คาถา วุตฺตาติ. ๙-
@เชิงอรรถ:  สี. ทรฺวาจารสูปชชฺช...        ฉ.ม. สาทุตรํ       ฉ.ม. สาธุตรํ
@ ฉ.ม.....สจฺจรสา            ฉ.ม.....พฺรูเหนฺติ    ฉ.ม. สุขมาวหนฺติ
@ ฉ.ม. ปญฺญาชีวิโน ชีวิตํ, ตํ วา ปญฺญาชีวึ ชีวตํ
@ สี. ตตฺเถวาสตฺตวิสตฺตตฺตา, ฉ.ม. ตตฺเถว สตฺตวิสตฺตตาย  ฉ.ม. วุตฺตา
      เอวํ วุตฺตายเปตาย ๑- ยสฺมา โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยํ, ตสฺมา
"สทฺธาย ตรติ โอฆนฺ"ติ อิมินา ปเทน ทิฏฺโฐฆตรณํ โสตาปตฺติมคฺคํ
โสตาปนฺนญฺจ ปกาเสติ. ยสฺมา ปน โสตาปนฺโน กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย
สาตจฺจกิริยาสงฺขาเตน อปฺปมาเทน สมนฺนาคโต ทุติยมคฺคํ อาราเธตฺวา ฐเปตฺวา
สกิเทว อิมํ โลกํ อาคมนมตฺตํ อวเสสํ โสตาปตฺติมคฺเคน อโนติณฺณํ ๒-
ภโวฆวตฺถุํ สํสารอณฺณวํ ตรติ, ตสฺมา "อปฺปมาเทน อณฺณวนฺ"ติ อิมินา
ปเทน ภโวฆตรณํ สกทาคามิมคฺคํ สกทาคามิญฺจ ปกาเสติ. ยสฺมา สกทาคามี
วีริเยน ตติยมคฺคํ อาราเธตฺวา สกทาคามิมคฺเคน อโนติณฺณํ ๓- กาโมฆวตฺถุํ,
กาโมฆสญฺญิตญฺจ ทุกฺขมจฺเจติ, ๔- ตสฺมา "วีริเยน ทุกฺขมจฺเจตี"ติ อิมินา ปเทน
กาโมฆตรณํ อนาคามิมคฺคํ อนาคามิญฺจ ปกาเสติ. ยสฺมา ปน อนาคามี
วิคตกามปงฺกตาย ๕- ปริสุทฺธาย ปญฺญาย เอกนฺตปริสุทฺธํ จตุตฺถมคฺคปญฺญํ
อาราเธตฺวา อนาคามิมคฺเคน อปฺปหีนํ อวิชฺชาสงฺขาตํ ปรมมลํ ปชหติ, ตสฺมา
"ปญฺญาย ปริสุชฺฌตี"ติ อิมินา ปเทน อวิชฺโชฆตรณํ อรหตฺตมคฺคญฺจ
อรหนฺตญฺจ ปกาเสติ. อิมาย จ คาถาย อรหตฺตนิกูเฏน กถิตาย ปริโยสาเน
ยกฺโข โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ.
      [๑๘๗] อิทานิ ตเมว "ปญฺญาย ปริสุชฺฌตี"ติ เอตฺถ วุตฺตํ ปญฺญาปทํ
คเหตฺวา อตฺตโน ปฏิภาเนน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต "กถํ สุ ลภเต
ปญฺญนฺ"ติ อิมํ ฉปฺปทคาถมาห. ตตฺถ กถํ สูติ สพฺพตฺเถว อตฺถยุตฺติปุจฺฉา
โหติ. อยญฺหิ ปญฺญาทิมตฺถํ ญตฺวา ตสฺส ยุตฺตึ ปุจฺฉติ "กถํ กาย ยุตฺติยา
เกน การเณน ปญฺญํ ลภตี"ติ. เอส นโย ธนาทีสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วุตฺตาย เจตาย             ฉ.ม. อติณฺณํ
@ ฉ.ม. อนุตีตํ                    ฉ.ม. กามทุกฺขมจฺเจติ
@ สี. วิหตกามปงฺกตาย, ม. วิคตกามสญฺญาย
      [๑๘๘] อถสฺส ภควา จตูหิ การเณหิ ปญฺญาลาภํ ทสฺเสนฺโต
"สทฺทหาโน"ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ:- เยน ปุพฺพภาเค กายสุจริตาทิปฺปเภเทน,
อปรภาเค จ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยเภเทน ธมฺเมน อรหนฺโต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกา
นิพฺพานํ ปตฺตา, ตํ สทฺทหาโน อรหตํ ธมฺมํ นิพฺพานปตฺติยา โลกิยโลกุตฺตรปญฺญํ
ลภติ. ตญฺจ โข น สทฺธามตฺตเกเนว ยสฺมา ปน ๑- สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ,
อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสติ, ปยิรุปาสนฺโต โสตํ โอทหติ, โอหิตโสโต ธมฺมํ
สุณาติ, ตสฺมา อุปสงฺกมนโต ปภุติ ยาว ธมฺมสฺสวเนน สุสฺสูสํ ลภติ. กึ วุตฺตํ
โหติ:- ตํ ธมฺมํ สทฺทหิตฺวาปิ อาจริยุปชฺฌาเย กาเลน อุปสงฺกมิตฺวา
วตฺตกรเณน ปยิรุปาสิตฺวา ยทา ปยิรุปาสนาย อาราธิตจิตฺตา กิญฺจิ วตฺตุกามา
โหนฺติ, อถ อธิคตาย โสตุกามตาย โสตํ โอทหิตฺวา สุณนฺโต ลภติ. ๒- เอวํ
สุสฺสูสมฺปิ จ สติอวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺโต สุภาสิตทุพฺภาสิตญฺญุตาย วิจกฺขโณ
เอว จ ๓- ลภติ, น อิตโร. เตนาห "อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ"ติ.
      เอวํ ยสฺมา สทฺธาย ปญฺญาลาภสํวตฺตนิกํ ปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ, สุสฺสูสาย
สกฺกจฺจํ ปญฺญายาธิคมูปายํ สุณาติ, อปฺปมาเทน คหิตํ น สมฺมุสฺสติ,
วิจกฺขณตาย อนูนาธิกมวิปรีตญฺจ คเหตฺวา วิตฺถาริกํ กโรติ. สุสฺสูสาย วา
โอหิตโสโต ปญฺญาปฏิลาภเหตุํ ธมฺมํ สุณาติ, อปฺปมาเทน สุตฺวา ธมฺมํ
ธาเรติ, วิจกฺขณตาย ธตานํ ธมฺมานํ อตฺถมุปปริกฺขติ, อถานุปุพฺเพน ปรมตฺถํ ๔-
สจฺฉิกโรติ, ตสฺมา ๙- ภควา "กถํ สุ ลภเต ปญฺญนฺ"ติ ปุฏฺโฐ อิมานิ จตฺตาริ
การณานิ ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาห "สทฺทหาโน ฯเปฯ วิจกฺขโณ"ติ.
      [๑๘๙] อิทานิ ตโต ปเร ตโย ปเญฺห วิสฺสชฺเชนฺโต "ปติรูปการี"ติ
อิมํ คาถมาห. ตตฺถ เทสกาลาทีนิ อหาเปตฺวา โลกิยสฺส โลกุตฺตรสฺส วา
@เชิงอรรถ:  สี. กึ ปน ยสฺมา                   ฉ.ม. ลภตีติ
@ ฉ.ม. จสทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ปรมตฺถสจฺจํ                  ฉ.ม. ตสฺมาสฺส
ธนสฺส ปติรูปํ อธิคมูปายํ กโรตีติ ปติรูปการี. ธุรวาติ เจตสิกวีริยวเสน
อนิกฺขิตฺตธุโร. อุฏฺฐาตาติ "โย จ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ, ติณา ภิยฺโย น
มญฺญตี"ติอาทินา ๑- นเยน กายิกวีริยวเสน อุฏฺฐานสมฺปนฺโน อสิถิลปรกฺกโม.
วินฺทเต ธนนฺติ เอกมูสิกาย น จิรสฺเสว เทฺวสตสหสฺสสงฺขฺยํ จูฬกนฺเตวาสี ๒- วิย
โลกิยธนญฺจ, มหลฺลกมหาติสฺสตฺเถโร ๓- วิย โลกุตฺตรธนญฺจ ลภติ. โส หิ "ตีหิ
อิริยาปเถหิ วิหริสฺสามี"ติ วตฺตํ กตฺวา ถินมิทฺธาคมนเวลาย ปลาลจุมฺพฏกํ
เตเมตฺวา สีเส กตฺวา คลปฺปมาณํ อุทกํ ปวิสิตฺวา ถินมิทฺธํ ปฏิพาหนฺโต
ทฺวาทสหิ วสฺเสหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. สจฺเจนาติ วจีสจฺเจนาปิ "สจฺจวาที ภูตวาที"ติ,
ปรมตฺถสจฺเจนาปิ "พุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺโธ อริยสาวโก"ติ เอวํ กิตฺตึ ปปฺโปติ.
ททนฺติ ยํ กิญฺจิ อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ เทนฺโต มิตฺตานิ คนฺถติ, สมฺปาเทติ กโรตีติ
อตฺโถ. ทุทฺททํ วา ททํ คนฺถติ, ทานมุเขน วา จตฺตาริปิ สงฺคหวตฺถูนิ
คหิตานีติ เวทิตพฺพานิ. เตหิ มิตฺตานิ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ.
      [๑๙๐] เอวํ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ สาธารเณน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเกน
นเยน จตฺตาโร ปเญฺห วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ "กถํ เปจฺจ น โสจตี"ติ อิมํ
ปญฺจมํ ปญฺหํ คหฏฺฐวเสน วิสฺสชฺเชนฺโต อาห "ยสฺเสเต"ติ. ตสฺสตฺโถ:-
ยสฺส "สทฺทหาโน อรหตนฺ"ติ เอตฺถ วุตฺตาย สพฺพกลฺยาณธมฺมุปฺปาทิกาย
สทฺธาย สมนฺนาคตตฺตา สทฺธสฺส ฆรเมสิโน ๔- ฆราวาสปญฺจกามคุเณ เอสนฺตสฺส
คเวสนฺตสฺส กามโภคิโน คหฏฺฐสฺส "สจฺเจน กิตฺตึ ปปฺโปตี"ติ เอตฺถ
วุตฺตปฺปการํ สจฺจํ, "สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺญนฺ"ติ เอตฺถ สุสฺสูสนปญฺญานาเมน
วุตฺโต ธมฺโม, "ธุรวา อุฏฺฐาตา"ติ เอตฺถ ธุรนาเมน อุฏฺฐานนาเมน จ วุตฺตา
@เชิงอรรถ:  ที.ปา. ๑๑/๒๕๓/๑๖๑, ขุ.เถร. ๓๖/๒๓๒/๓๐๘
@ ฉ.ม. จูฬนฺเตวาสี      สี. มิลกฺขมหาติสฺสตฺเถโร
@ สี.,ม. ฆรเมสิโนติ
ธิติ, "ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี"ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปกาโร จาโค จาติ เอเต จตุโร
ธมฺมา สนฺติ, ส เว เปจฺจ น โสจตีติ อิธโลกา ปรโลกํ คนฺตฺวา ส เว น
โสจตีติ.
      [๑๙๑] เอวํ ภควา ปญฺจมมฺปิ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตํ ยกฺขํ โจเทนฺโต
อาห "อิงฺฆ อญฺเญปี"ติ. ตตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. อญฺเญปีติ
อญฺเญปิ ธมฺเม ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉสฺสุ. อญฺเญปิ วา ปูรณาทิ-
สพฺพญฺญุปฏิญฺเญ ๑- ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉสฺสุ. ยทิ อเมฺหหิ "สจฺเจน กิตฺตึ
ปปฺโปตี"ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปการา สจฺจา ภิยฺโย กิตฺติปฺปตฺติการณํ วา, "สุสฺสูสํ
ลภเต ปญฺญนฺ"ติ เอตฺถ สุสฺสูสนปญฺญาวเสน วุตฺตา ทมา ภิยฺโย โลกิยโลกุตฺตร-
ปญฺญาปฏิลาภการณํ วา, "ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี"ติ เอตฺถ วุตฺตปฺการา จาคา
ภิยฺโย มิตฺตคนฺถนการณํ วา, "ธุรวา อุฏฺฐาตา"ติ เอตฺถ ตํ ตํ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ
ธุรนาเมน อุฏฺฐานนาเมน จ วุตฺตาย มหาภารสหนตฺเถน ๒- อุสฺโสฬฺหิภาวปฺปตฺตาย
วีริยสงฺขาตาย ขนฺตฺยา ภิยฺโย โลกิยโลกุตฺตรธนวินฺทนการณํ วา, "สจฺจํ
ธมฺโม ธิติ จาโค"ติ เอวํ วุตฺเตหิ อิเมเหว จตูหิ ธมฺเมหิ ภิยฺโย อสฺมา โลกา
ปรํ โลกํ เปจฺจ อโสจนการณํ วา อิธ วิชฺชตีติ อยเมตฺถ สทฺธึ สงฺเขปโยชนา
อตฺถวณฺณนา, วิตฺถารโต ปน เอกเมกํ ปทํ อตฺถุทฺธารปทุทฺธารปทวณฺณนานเยหิ ๓-
วิภชิตฺวา เวทิตพฺพา.
      [๑๙๒] เอวํ วุตฺเต ยกฺโข เยน สํสเยน อญฺเญ ปุจฺเฉยฺย, ตสฺส
ปหีนตฺตา "กถํ นุ ทานิ ปุจฺเฉยฺยํ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณ"ติ วตฺวา เยปิสฺส
อปุจฺฉนการณํ น ชานนฺติ, เตปิ ชานาเปนฺโต "โยหํ อชฺช ปชานามิ, โย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปูรณาทโย สพฺพญฺญุปฏิญฺเญ         สี. มหาภารสหเน
@ ฉ.ม. อตฺถุทฺธารปทุทฺธารวณฺณนานเยหิ
โย จตฺโถ สมฺปรายิโก"ติ อาห. ตตฺถ อชฺชาติ อชฺชาทึ กตฺวาติ อธิปฺปาโย.
ปชานามีติ ยถาวุตฺเตน ปกาเรน ปชานามิ. โย จตฺโถติ เอตฺตาวตา "สุสฺสูสํ
ลภเต ปญฺญนฺ"ติอาทินา นเยน วุตฺตํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ ทสฺเสติ, สมฺปรายิโกติ
อิมินา "ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา"ติ วุตฺตํ เปจฺจ โสกาภาวกรํ สมฺปรายิกํ.
อตฺโถติ จ การณสฺเสตํ อธิวจนํ. อยญฺหิ อตฺถสทฺโท "สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺ"ติ ๑-
เอวมาทีสุ ปาฐตฺเถ วตฺตติ. "อตฺโถ เม คหปติ หิรญฺญสุวณฺเณนา"ติอาทีสุ ๒-
อาจิกฺขเณ. ๓- "โหติ สีลวตํ อตฺโถ"ติอาทีสุ ๔- วุฑฺฒิมฺหิ. "พหุชฺชโน ภชติ ๕-
อตฺถเหตู"ติอาทีสุ ๖- ธเน. "อุภินฺนมตฺถํ จรตี"ติอาทีสุ ๗- หิเต. "อตฺเถ ชาเต
จ ปณฺฑิตนฺ"ติอาทีสุ ๘- การเณ. อิธ ปน การเณ. ตสฺมา ยํ ปญฺญาทิลาภาทีนํ
การณํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ, ยญฺจ เปจฺจ โสกาภาวสฺส การณํ สมฺปรายิกํ, ตํ โยหํ
อชฺช ภควตา วุตฺตนเยเนว สามํเยว ปชานามิ, โส กถํ นุ ทานิ ปุจฺเฉยฺยํ
ปุถู สมณพฺราหฺมเณติ เอวเมตฺถ สงฺเขปโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      [๑๙๓] เอวํ ยกฺโข "ปชานามิ โย อตฺโถ สมฺปรายิโก"ติ วตฺวา ตสฺส
ญาณสฺส ภวมูลกตํ ๙- ทสฺเสนฺโต "อตฺถาย วต เม พุทฺโธ"ติ อาห. ตตฺถ
อตฺถายาติ หิตาย, พุทฺธิยา วา. ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ "ยสฺเสเต จตุโร
ธมฺมา"ติ ๑๐- เอตฺถ วุตฺตจาเคน ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลตรํ ๑๑- โหติ, ตํ
อคฺคทกฺขิเณยฺยํ พุทฺธํ ปชานามีติ อตฺโถ. เกจิ ปน "สํฆํ สนฺธาย เอวมาหา"ติ
ภณนฺติ.
@เชิงอรรถ:  วิ.มหาวิ. ๑/๑/๑, ที.สี. ๙/๒๕๕/๘๕    ที.มหา. ๑๐/๒๕๐/๑๕๓, ม.อุ. ๑๔/๒๕๘/๒๒๗
@ สี. ปโยชเน, ฉ.ม. กิจฺจตฺเถ          ขุ.ชา. ๒๗/๑๑/๔ (สฺยา)
@ ฉ.ม. ภชเต                       ขุ.ชา. ๒๗/๒๐๙๐/๔๒๕ (สฺยา)
@ สํ.ส. ๑๕/๒๕๐/๒๖๗, ขุ.เถร. ๒๖/๔๔๓/๓๓๗, ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๓๓/๒๒๑ (สฺยา)
@ ขุ.ชา. ๒๗/๙๒/๓๐ (สฺยา)            ฉ.ม. ภควํมูลกตฺตํ
@๑๐ ขุ.ชา. ๒๗/๕๗/๑๘ (สฺยา)          ๑๑ ฉ.ม. มหปฺผลํ
      [๑๙๔] เอวํ อิมาย คาถาย อตฺตโน หิตาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
ปรหิตาย ปฏิปตฺตึ ทีเปนฺโต อาห "โส อหํ วิจริสฺสามีติ. ตสฺสตฺโถ เหมวตสุตฺเต
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
      เอวมิมาย คาถาย ปริโยสานญฺจ รตฺติวิภายนญฺจ สาธุการสทฺทสมุฏฺฐานญฺจ
อาฬวกกุมารสฺส ยกฺขสฺส ภวนํ อานยนญฺจ เอกกฺขเณเยว อโหสิ. ราชปุริสา
สาธุการสทฺทํ สุตฺวา "เอวรูโป สาธุการสทฺโท ฐเปตฺวา พุทฺเธ น อญฺเญสํ
อพฺภุคฺคจฺฉติ, อาคโต นุ โข ภควา"ติ อาวชฺเชนฺโต ภควโต สรีรปฺปภํ ทิสฺวา
ปุพฺเพ วิย พหิ ๑- อฐตฺวา นีราสงฺกา ๒- อนฺโตเยว ปวิสิตฺวา อทฺทสํสุ
ภควนฺตํ ยกฺขสฺส ภวเน นิสินฺนํ, ยกฺขญฺจ อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ฐิติ. ทิสฺวาน
ยกฺขํ อาหํสุ "อยนฺเต มหายกฺข ราชกุมาโร พลิกมฺมาย อานีโต, หนฺท นํ
ขาท วา ภุญฺช วา, ยถาปจฺจยํ วา กโรหี"ติ. โส โสตาปนฺนตฺตา ลชฺชิโต
วิเสสโต จ ภควโต ปุรโต เอวํ วุจฺจมาโน, อถ ตํ กุมารํ อุโภหิ หตฺเถหิ
ปฏิคฺคเหตฺวา ภควโต อุปนาเมสิ "อยํ ภนฺเต กุมาโร มยฺหํ เปสิโต, อิมาหํ
ภควโต ทมฺมิ, หิตานุกมฺปกา พุทฺธา, ปฏิคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควา อิมํ ทารกํ
อิมสฺส หิตาย สุขายา"ติ. อิมญฺจ คาถมาห:-
               "อิมํ กุมารํ สตปุญฺญลกฺขณํ
                สพฺพงฺคุเปตํ ปริปุณฺณพฺยญฺชนํ
                อุทฺธคฺคจิตฺโต สุมโน ททามิ เต
                ปฏิคฺคห โลกหิตาย จกฺขุมา"ติ.
      ปฏิคฺคเหสิ ภควา กุมารํ, ปฏิคฺคณฺหนฺโต จ ยกฺขสฺส จ กุมารสฺส
จ มงฺคลกรณตฺถํ ปาลนคาถํ ๓- อภาสิ. ตํ ยกฺโข กุมารํ สรณํ คเมนฺโต
ติกฺขตฺตุํ จตุตฺถปาเทน ปูเรติ. เสยฺยถิทํ:-
@เชิงอรรถ:  ก. พาหิเรสุ        ฉ.ม. นิพฺพิสงฺกา        ฉ.ม. ปาทูนคาถํ
               "ทีฆายุโก โหตุ อยํ กุมาโร
                ตุวญฺจ ยกฺข สุขิโต ภวาหิ
                อพฺยาธิตา โลกหิตาย ติฏฺฐถ
                อยํ กุมาโร สรณมุเปติ พุทฺธํ
                ฯเปฯ ธมฺมํ ฯเปฯ สํฆนฺ"ติ.
      ภควา กุมารํ ราชปุริสานํ อทาสิ "วฑฺเฒตฺวา ปุน มเมว เทถา"ติ.
เอวํ โส กุมาโร ราชปุริสาทีนํ หตฺถโต ยกฺขสฺส หตฺถํ, ยกฺขสฺส หตฺถโต
ภควโต หตฺถํ, ภควโต หตฺถโต ปุน ราชปุริสานํ หตฺถํ คตตฺตา นามโต "หตฺถโต
อาฬวโก"ติ ชาโต. ตํ อาทาย นิวตฺเต ๑- ราชปุริเส ทิสฺวา กสกวนกมฺมิกาทโย
"กึ ยกฺโข กุมารํ อติทหรตฺตา น อิจฺฉตี"ติ ภีตา ปุจฺฉึสุ. ราชปุริสา "มา
ภายถ, เขมํ กตํ ภควตา"ติ สพฺพมาโรเจสุํ ตโต "สาธุ สาธู"ติ สกลํ
อาฬวินครํ เอกโกลาหเลน ยกฺขาภิมุขํ อโหสิ. ยกฺโขปิ ภควโต ภิกฺขาจารกาเล
อนุปฺปตฺเต ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อุปฑฺฒมคฺคํ อาคนฺตฺวา นิวตฺติ.
      อถ ภควา นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ นครทฺวาเร อญฺญตรสฺมึ
วิวิตฺเต รุกฺขมูเล ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน ๒- นิสีทิ. ตโต มหาชนกาเยน สทฺธึ
ราชา จ นาครา จ เอกโต สมฺปิณฺฑิตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม วนฺทิตฺวา
ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา "กถํ ภนฺเต เอวรูปํ ทารุณํ ยกฺขํ ทมยิตฺถา"ติ ปุจฺฉึสุ.
เตสํ ภควา ยุทฺธมาทึ กตฺวา "เอวรูปํ ๓- นววิธํ วสฺสํ วสฺสิ, เอวํ ภีสนกํ
อกาสิ, เอวํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ตสฺสาหํ เอวํ วิสฺสชฺเชสินฺ"ติ ตเมวาฬวกสุตฺตํ กเถสิ.
คาถาปริโยสาเน จตุราสีติสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ตโต ราชา จ
นครา จ เวสฺสวณมหาราชสฺส ภวนสมีเป ยกฺขสฺส ภวนํ กตฺวา ปุปฺผคนฺธาทิสกฺการเปตํ
นิจฺจํ พลึ ปวตฺเตสุํ. ตญฺจ กุมารํ วิญฺญุตํ ปตฺตํ "ตฺวํ ภควนฺตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏินิวตฺเต      ฉ.ม. ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน     ฉ.ม. เอวํ
นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิ, คจฺฉ ภควนฺตํเยว ปยิรุปาสสฺสุ ภิกฺขุสํฆญฺจา"ติ วิสฺสชฺเชสุํ,
โส ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสํฆญฺจ ปยิรุปาสมาโน น จิรสฺเสว อนาคามิผเล ปติฏฺฐาย
สพฺพํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ปญฺจสตอุปาสกปริวาโร อโหสิ. ภควา จ นํ
เอตทคฺเค นิทฺทิสิ "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ปาสกานํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ
ปริสํ สงฺคณฺหนฺตานํ ยทิทํ หตฺถโก อาฬวโก"ติ. ๑-
                     ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย
                          สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย
                      อาฬวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๘ หน้า ๒๔๗-๒๗๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=28&A=5838&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=5838&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=310              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=7513              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=7456              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=7456              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]