ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๒๗ ภาษาบาลีอักษรไทย อิติ.อ. (ปรมตฺถที.)

                       ๓. ปฐมเวทนาสุตฺตวณฺณนา
      [๕๒] ตติเย เวทนาติ อารมฺมณรสํ เวทิยนฺติ อนุภวนฺตีติ เวทนา. ตา
วิภาคโต ทสฺเสตุํ "สุขา เวทนา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุขสทฺโท อตฺถุทฺธารวเสน ๑-
เหฏฺฐา วุตฺโตเยว. ทุกฺขสทฺโท ปน "ชาติปิ ทุกฺขา"ติอาทีสุ ๒- ทุกฺขวตฺถุสฺมึ
อาคโต. "ยสฺมา จ โข มหาลิ รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ ทุกฺขาวกฺกนฺตนฺ"ติอาทีสุ ๓-
ทุกฺขารมฺมเณ. "ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย"ติอาทีสุ ๔- ทุกฺขปจฺจเย. "ยาวญฺจิทํ
ภิกฺขเว น สุกรา อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ, ยาว ทุกฺขา นิรยา"ติอาทีสุ ๕-
ทุกฺขปจฺจยฏฺฐาเน. "สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา"ติอาทีสุ ๖-
ทุกฺขเวทนายํ. อิธาปิ ทุกฺขเวทนายเมว.
      วจนตโถ ปน สุขยตีติ สุขา. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา. น ทุกฺขา น สุขาติ
อทุกฺขมสุขา, มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. ตาสุ อิฏฺฐานุภวนลกฺขณา สุขา,
อนิฏฺฐานุภวนลกฺขณา ทุกฺขา, อุภยวิปรีตานุภวนลกฺขณา อทุกฺขมสุขา. ตสฺมา
สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติ ปากฏา, น อทุกฺขมสุขาย. ยทา หิ สุขํ อุปฺปชฺชติ,
สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ สตโธตสปฺปึ ขาทาเปนฺตํ วิย สตปากเตลํ
มกฺเขนฺตํ วิย ฆฏสหสฺเสน ปริฬาหํ นิพฺพาปยมานํ วิย จ "อโห สุขํ
อโห สุขนฺ"ติ วาจํ นิจฺฉารยมานเมว อุปฺปชฺชติ. ยทา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ,
สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ ตตฺตผาลํ ปเวเสนฺตํ วิย วิลีนตมฺพโลหํ
อาสิญฺจนฺตํ วิย จ "อโห ทุกฺขํ อโห ทุกฺขนฺ"ติ วิปลาเปนฺตเมว อุปฺปชฺชติ.
อิติ สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติ ปากฏา.
      อทุกฺขมสุขา ปน ทุพฺพิชานา ทุทฺทีปนา อนฺธการา อวิภูตา, สา
สุขทุกฺขานํ อปคเม สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน มชฺฌตฺตาการภูตา นยโต
@เชิงอรรถ:  สี. วตฺถุทฺวารวเสน       ที.มหา. ๑๐/๓๘๗/๒๖๐, อภิ.วิ. ๓๕/๑๙๐/๑๑๖
@ สํ.ข. ๑๗/๖๐/๕๘   ขุ.ธ. ๒๕/๑๑๗/๓๗       ม.อุ. ๑๔/๒๕๐/๒๑๘
@ ที.สี. ๙/๒๓๒/๗๖, อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๖๕/๕๒
คณฺหนฺตสฺเสว ปากฏา โหติ. ยถา กึ? ยถา ปุพฺพาปรํ ๑- สปํสุเก ปเทเส
อุปจริตมคฺควเสน ปิฏฺฐิปาสาเณ มิเคน คตมคฺโค, เอวํ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมเณสุ
สุขทุกฺขานุภวเนนปิ มชฺฌตฺตารมฺมณานุภวนภาเวน ๒- วิญฺญายติ. มชฺฌตฺตารมฺมณคฺคหณํ
ปิฏฺฐิปาสาณคมนํ วิย อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณคฺคหณาภาวโต. ยญฺจ ตตฺรานุภวนํ,
สา อทุกฺขมสุขาติ.
      เอวเมตฺถ สุขทุกฺขาทุกฺขมสุขภาเวน ติธา วุตฺตาปิ กตฺถจิ สุขทุกฺขภาเวน
ทฺวิธา วุตฺตา. ยถาห "เทฺวปิ มยา อานนฺท เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน สุขา
เวทนา ทุกฺขา เวทนา"ติ. ๓- กตฺถจิ ติสฺโสปิ วิสุํ วิสุํ สุขทุกฺขอทุกฺขมสุขภาเวน
"สุขา เวทนา ฐิติสุขา วิปริณามทุกฺขา, ทุกฺขา เวทนา ฐิติทุกฺขา วิปริณามสุขา.
อทุกฺขมสุขา เวทนา ญาณสุขา อญฺญาณทุกฺขา"ติ. ๔- กตฺถจิ สพฺพาปิ ทุกฺขภาเวน.
วุตฺตเญฺหตํ "ยงฺกิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพนฺตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี"ติ. ๕-
      ตตฺถ สิยา:- ยทิ ติสฺโส เวทนา ยถา อิธ วุตฺตา, อญฺเญสุ จ
อีทิเสสุ สุตฺเตสุ อภิธมฺเม จ เอวํ อวตฺวา กสฺมา เอวํ วุตฺตํ "ยงฺกิญฺจิ เวทยิตํ,
สพฺพนฺตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี"ติ, "เทฺวปิ มยา อานนฺท เวทนา วุตฺตา"ติ จ
สนฺธาย ภาสิตเมตํ, ตสฺมา สา ปริยายเทสนา. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
             "สงฺขารานิจฺจตํ อานนฺท มยา สนฺธาย ภาสิตํ สงฺขารวิปริณามตํ,
         `ยงฺกิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพนฺตํ ทุกฺขสฺมินฺ'ติ" . "เทฺวปิ มยา
         อานนฺท เวทนา วุตฺตา ปริยาเยนา"ติ ๖- จ.
      เอตฺถ หิ สุขา อทุกฺขมสุขาติ อิมาสํ ทฺวินฺนํ เวทนานํ นิปฺปริยาเยน
ทุกฺขภาโว นตฺถิ, เวเนยฺยชฺฌาสเยน ปน ตตฺถ นิจฺฉนฺททสฺสนตฺถํ ปริยาเยน
@เชิงอรรถ:  ม. ปุพฺพาปเร                มชฺฌตฺตารมฺมณานุภวนภาโว
@ ม.ม. ๑๓/๘๙/๖๗, สํ.สฬา. ๑๘/๔๑๒/๒๗๘ (สฺยา)
@ ม.มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๔   สํ.สฬา. ๑๘/๓๙๑/๒๖๘ (สฺยา)   สํ.สฬา. ๑๘/๓๙๑/๒๖๘ (สฺยา)
ทุกฺขภาโว วุตฺโตติ สา ตาทิสี ปริยายเทสนา, อยํ ปน เวทนตฺตยเทสนา
สภาวกถาติ กตฺวา นิปฺปริยายเทสนาติ อยเมตฺถ อาจริยานํ สมานตฺถกถา. ๑-
      วิตณฺฑวาที ปนาห "ทุกฺขตาทฺวยวจนโต ปริยายเทสนาว เวทนตฺตยเทสนา"ติ.
โส "มา เหวนฺ"ติสฺส วจนีโย, ยสฺมา ภควตา สพฺพาสํ เวทนานํ
ทุกฺขภาโว อธิปฺปายวเสน วุตฺโต "สงฺขารานิจฺจตํ อานนฺท มยา สนฺธาย ภาสิตํ
สงฺขารวิปริณามตํ "ยงฺกิญฺจิ เวทยิตํ, สพฺพนฺตํ ทุกฺขสฺมินฺ"ติ, ยทิ ปเนตฺถ
เวทนตฺตยเทสนา ปริยายเทสนา สิยา, "อิทํ มยา สนฺธาย ภาสิตํ ติสฺโส
เวทนา"ติ วตฺตพฺพํ สิยา, น ปเนตํ วุตฺตํ.
      อปิจ อยเมว วตฺตพฺโพ "โก ปนาวุโส เวทนตฺตยเทสนาย อธิปฺปาโย"ติ.
สเจ วเทยฺย "มุทุกา ทุกฺขา เวทนา สุขา, อธิมตฺตา ทุกฺขา, มชฺฌิมา
อทุกฺขมสุขาติ เวเนยฺยชฺฌาสเยน วุตฺตา. ตาสุ หิ น สตฺตานํ สุขาทิ วฑฺฒี"ติ.
โส วตฺตพฺโพ:- โก ปนาวุโส ทุกฺขเวทนาย สภาโว, เยน "สพฺพา เวทนา
ทุกฺขา"ติ วุจฺเจยฺยุํ. ยทิ ยาย อุปฺปนฺนาย สตฺตา วิโยคเมว อิจฺฉนฺติ, โส
ทุกฺขเวทนาย สภาโว. ยาย จ ปน อุปฺปนฺนาย สตฺตา อวิโยคเมว อิจฺฉนฺติ, ยาย น
อุภยํ อิจฺฉนฺติ, สา กถํ ทุกฺขเวทนา สิยา. อถ ยา อตฺตโน นิสฺสยสุขูปฆาตการี ๒- ,
สา ทุกฺขา. ยา อนุคฺคหการี, สา กถํ ทุกฺขา สิยา. อถ ปน ยทริยา
ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ, โส ทุกฺขเวทนาย สภาโว, สงฺขารทุกฺขตาย เวทนํ อริยา
ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ, สา จ อภิณฺหสภาวาติ กถํ ตาสํ เวทนานํ มุทุมชฺฌิมาธิมตฺต-
ทุกฺขภาโว สิยา. ยทิ จ สงฺขารทุกฺขตาย เอว เวทนานํ ทุกฺขภาโว สิยา,
"ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว ทุกฺขตาโย ทุกฺขทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา
สงฺขารทุกฺขตา"ติ ๓- อยํ ทุกฺขตานํ วิภาคเทสนา นิปฺปโยชนา สิยา. ตถา จ สติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมานกถา    ฉ.ม. นิสฺสยสฺส อุปฆาตการี    ที.ปา. ๑๑/๓๐๕/๑๙๔
สุตฺตเมว ปฏิพาหิตํ สิยา, ปุริเมสุ จ ตีสุ รูปาวจรชฺฌาเนสุ มุทุกา ทุกฺขา
เวทนาติ อาปชฺชติ สุขเวทนาวจนโต. จตุตฺถชฺฌาเน อรูปชฺฌาเนสุ จ มชฺฌิมา,
อทุกฺขมสุขเวทนาวจนโต. เอวํ สนฺเต ปุริมา ติสฺโส รูปาวจรสมาปตฺติโย
จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา อรูปสมาปตฺตีหิ จ สนฺตตราติ อาปชฺชติ, กถํ วา
สนฺตตรปฺปณีตตราสุ สมาปตฺตีสุ ทุกฺขเวทนาย อธิกภาโว ยุชฺชติ. ตสฺมา
เวทนตฺตยเทสนาย ปริยายเทสนาภาโว น ยุตฺโตติ.
      ยํ ปน วุตฺตํ "ทุกฺเข สุขนฺติ สญฺญาวิปลฺลาโส"ติ ๑- ตํ กถนฺติ?
วิปริณามทุกฺขตาย สงฺขารทุกฺขตาย จ ยถาภูตานวโพเธน ยา เอกนฺโต
สุขสญฺญา, ยา จ ทุกฺขนิมิตฺเต สุขนิมิตฺตสญฺญา, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวมฺปิ
"สุขา ภิกฺขเว เวทนา ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพา"ติ ๒- อิทํ ปน กถนฺติ? อิทํ ปน
วิปริณามทสฺสเน ๓- สนฺนิโยชนตฺถํ วุตฺตํ ตสฺส ตตฺถ วิราคุปฺปตฺติยา อุปายภาวโต
สุขเวทนาย พหุทุกฺขานุคตภาวโต จ. ตถาหิ ทุกฺขสฺส เหตุภาวโต อเนเกหิ
ทุกฺขธมฺเมหิ อนุพทฺธตฺตา จ ปณฺฑิตา สุขมฺปิ ทุกฺขมิจฺเจว ปฏิปนฺนา.
      เอวมฺปิ นตฺเถว สุขเวทนา, สุขเหตูนํ นิยมาภาวโต. เย หิ สุขเวทนาย
เหตุสมฺมตา ฆาสจฺฉาทนาทโย, เต เอว อธิมตฺตํ อกาเล จ ปฏิเสวิยมานา
ทุกฺขเวทนาย เหตุภาวมาปชฺชนฺติ. น จ เยเนว เหตุนา สุขํ, เตเนว ทุกฺขนฺติ
ยุตฺตํ วตฺตุํ. ตสฺมา น เต สุขเหตู, ทุกฺขนฺตราปคเม ปน อวิญฺญูนํ สุขสญฺญา ยถา
จิรตรํ ฐานาทิอิริยาปถสมงฺคี หุตฺวา ตทญฺญอิริยาปถสมาโยเค มหนฺตญฺจ ภารํ
วหโต ภารนิกฺเขเป เจว วูปสเม จ, ตสฺมา นตฺเถว สุขนฺติ? ตยิทํ สมฺมเทว
สุขเหตุํ อปริญฺญาย ตสฺส นิยมาภาวปริกปฺปนํ. อารมฺมณมตฺตเมว หิ เกวลํ
สุขเหตุํ มนสิกตฺวา เอวํ วุตฺตํ, อชฺฌตฺติกสรีรสฺส อวตฺถาวิเสสํ สมุทิตํ ปน
@เชิงอรรถ:  องฺ.จตุกฺก ๒๑/๔๙/๕๘ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๒๕/๔๑๗        ขุ.อิติ. ๒๕/๕๓/๒๗๔
@ สี. วิปริณามทสฺสเนน
เอกชฺฌํ ตทุภยํ สุขาทิเหตูติ เวทิตพฺพํ. ยาทิสญฺจ ตทุภยํ สุขเวทนาย เหตุ,
ตาทิสํ น กทาจิปิ ทุกฺขเวทนาย เหตุ โหตีติ ววตฺถิตา สุขาทิเหตุ. ยถา
นาม เตโชธาตุ สาลียวฑากสสฺสาทีนํ ยาทิสมวตฺถนฺตรํ ปตฺวา สาตมธุรภาวเหตุ
โหติ, น ตาทิสเมว ปตฺวา กทาจิปิ อสาตอมธุรภาวเหตุ โหติ, เอวํ สมฺปทมิทํ
ทฏฺฐพฺพํ.
      ทุกฺขาปคเมว กทาจิ สุขเวทนนฺตรํ อุปลพฺภติ. ตตฺถ สุเขเยว สุขสญฺญา,
น ทุกฺขาปคมตฺเต ยถา อทฺธานคมนปริสฺสมกิลนฺตสฺส สมฺพาหเน อิริยาปถปริวตฺตเน
จ, อญฺญถา กาลนฺตเรปิ ปริสฺสมาปคเม ตาทิสี สุขสญฺญา สิยา.
ทุกฺขาปคมมตฺเต ปน สุขนฺติ ปริกปฺปนา เวทนาวิเสสสฺส อนุปลพฺภมานตฺตา.
เอกนฺเตเนว เจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, ยโต ปณีตปฺปณีตานิเยว อารมฺมณานิ
มหตา อายาเสน สตฺตา อภิปตฺถยนฺติ. ๑- น จ เนสํ เยน เกนจิ ยถาลทฺธมตฺเตน
ปจฺจเยน ปฏิการํ กาตุํ สกฺกา ตณฺหุปฺปาเทนาติ เวทนาปจฺจยา หิ ตณฺหา
อุปาทิ, ตถาภาเว จ ๒- สุคนฺธมธุรสุขสมฺผสฺสาทิวตฺถูนํ อิตรีตรภาเวน สุขวิเสสสญฺญา
ชายมานา กตมสฺส ทุกฺขวิเสสสฺส อปคมเน ฆานชิวฺหากายทฺวาเรสุ โสตทฺวาเร
จ ทิพฺพสงฺคีตสทิสปญฺจงฺคิกตูริยสทฺทาวธารเณ. ตสฺมา น ทุกฺขเวทนายเมว ๓-
ทุกฺขนฺตราปคเม สุขสญฺญา, นาปิ เกวเล ทุกฺขปคมมตฺเตติ อาคมโต
ยุตฺติโตปิ ววตฺถิตา ติสฺโส เวทนาติ ภควโต เวทนตฺตยเทสนา นีตตฺถาเยว, น
เนยฺยตฺถาติ สญฺญาเปตพฺพํ. เอวํ เจ ตํ อุเปติ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ, กมฺมํ
กตฺวา อุยฺโยเชตพฺโพ "คจฺฉ ยถาสุขนฺ"ติ.
      เอวเมตา อญฺญมญฺญปฏิปกฺขสภาวววตฺถิตลกฺขณา เอว ติสฺโส เวทนา
ภควตา เทสิตา, ตญฺจ โข วิปสฺสนากมฺมิกานํ โยคาวจรานํ เวทนามุเขน
@เชิงอรรถ:  ก. อภิปฏฺฐยนฺติ     ม. ตณฺหา, ทุกฺขาธิกาภาเว จ      ม. สุขเวทนายเมว
อรูปกมฺมฏฺฐานทสฺสนตฺถํ. ทุวิธํ หิ กมฺมฏฺฐานํ รูปกมฺมฏฺฐานํ อรูปกมฺมฏฺฐานนฺติ.
ตตฺถ ภควา รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต สงฺเขปมนสิการวเสน วา วิตฺถารมนสิการวเสน
วา ตถา จตุธาตุววตฺถานาทิวเสน วา กเถติ, อรูปกมฺมฏฺฐานํ ปน
กเถนฺโต ผสฺสวเสน วา เวทนาวเสน วา จิตฺตวเสน วา กเถติ. เอกจฺจสฺส
หิ อาปาถคเต อารมฺมเณ อาวชฺชโต ตตฺถ จิตฺตเจตสิกานํ ปฐมาภินิปาโต
ผสฺโส ตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโต อุปฺปชฺชมาโน ปากโฏ โหติ, เอกจฺจสฺส ตํ
อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา ปากฏา โหติ, เอกจฺจสฺส ตํ
อารมฺมณํ วิชานนฺตํ อุปฺปชฺชมานํ วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติ. อิติ เตสํ เตสํ
ปุคฺคลานํ อชฺฌาสเยน ยถาปากฏํ ผสฺสาทิมุเขน ติธา อรูปกมฺมฏฺฐานํ
กเถติ.
      ตตฺถ ยสฺส ผสฺโส ปากโฏ โหติ, โสปิ "น เกวลํ ผสฺโสว อุปฺปชฺชติ,
เตน สทฺธึ ตเทว อารมฺมณํ อนุภวมานา เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานมานา
สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานมานํ วิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี"ติ
ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ. ยสฺส เวทนา ปากฏา โหติ, โสปิ "น เกวลํ
เวทนาว อุปฺปชฺชติ, ตาย สทฺธึ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานมานา
สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานมานํ วิญฺญาณมฺปิ อุปฺปชฺชตี"ติ
ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ. ยสฺส วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติ, โสปิ "น เกวลํ
วิญฺญาณเมว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ,
อนุภวมานา เวทนาปิ, สญฺชานมานา สญฺญาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ
อุปฺปชฺชตี"ติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ.
      โส "อิเม ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา กึนิสฺสิตา"ติ อุปธาเรนฺโต "วตฺถุนิสฺสิตา"ติ
ปชานาติ. วตฺถุ นาม กรชกาโย. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อิทํ จ ปน เม
วิญฺญาณํ เอตฺถ สิตํ เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺ"ติ. ๑- โส อตฺถโต ภูตา เจว
อุปาทารูปานิ จ. เอวเมตฺถ วตฺถุ รูปํ, ผสฺสปญฺจมกา นามนฺติ นามรูปมตฺตเมว
ปสฺสติ. รูปญฺเจตฺถ รูปกฺขนฺโธ, นามํ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติ ปญฺจกฺขนฺธมตฺตํ
โหติ. นามรูปวินิมุตฺตา หิ ปญฺจกฺขนฺธา, ปญฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ วา นามรูปํ นตฺถิ.
โส "อิเม ปญฺจกฺขนฺธา กึเหตุกา"ติ อุปปริกฺขนฺโต "อวิชฺชาทิเหตุกา"ติ, ตโต
"ปจฺจโย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ อิทํ, อญฺโญ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถิ,
สุทฺธสงฺขารปุญฺชมตฺตเมวา"ติ สปฺปจฺจยนามรูปวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา
วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ สมฺมสนฺโต วิจรติ. โส "อชฺช
อชฺชา"ติ ปฏิเวธํ อากงฺขมาโน ตถารูเป สมเย อุตุสปฺปายํ ปุคฺคลสปฺปายํ
โภชนสปฺปายํ ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโนว วา
วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาติ. เอวํ อิเมสํ ติณฺณํ ชนานํ
ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ. อิธ ปน ภควา เวทนาวเสน พุชฺฌนกานํ
อชฺฌาสเยน อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน กเถสิ. ตตฺถ:-
            "ลกฺขณญฺจ อธิฏฺฐานํ     อุปฺปตฺติ อนุสโย ตถา
             ฐานํ ปวตฺติกาโล จ    อินฺทฺริยญฺจ ทุวิธาทิตา"ติ
อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ:- ตตฺถ ลกฺขณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อธิฏฺฐานนฺติ
ผสฺโส. "ผสฺสปจฺจยา เวทนา"ติ หิ วจนโต ผสฺโส เวทนาย อธิฏฺฐานํ.
ตถา หิ โส เวทนาธิฏฺฐานภาวโต นิจฺจมฺมคาวีอุปมาย อุปมิโต. ตตฺถ สุขเวทนีโย
ผสฺโส สุขาย เวทนาย อธิฏฺฐานํ, ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส ทุกฺขาย เวทนาย,
อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อธิฏฺฐานํ, อาสนฺนการณนฺติ
อตฺโถ. เวทนา กสฺส ปทฏฺฐานํ? "เวทนาปจฺจยา ตณฺหา"ติ วจนโต ตณฺหาย
@เชิงอรรถ:  ที.สี. ๙/๒๓๔/๗๗, ม.ม. ๑๓/๒๕๒/๒๒๘
ปทฏฺฐานํ อภิปตฺถนียภาวโต. สุขา เวทนา ตาว ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ โหตุ,
อิตรา ปน กถนฺติ? วุจฺจเต:- สุขสมงฺคีปิ ตาว ตํสทิสํ ตโต วา อุตฺตริตรํ
สุขํ อภิปตฺเถติ, กิมงฺคํ ปน ทุกฺขาภิภูโต. ๑- อทุกฺขมสุขา จ สนฺตภาเวน
สุขมิจฺเจว วุจฺจตีติ ติสฺโสปิ เวทนา ตณฺหาย ปทฏฺฐานํ.
      อุปฺปตฺตีติ อุปฺปตฺติการณํ. อิฏฺฐารมฺมณภูตา หิ สตฺตสงฺขารา สุขเวทนาย
อุปฺปตฺติการณํ, เต เอว อนิฏฺฐารมฺมณภูตา ทุกฺขเวทนาย, มชฺฌตฺตารมฺมณภูตา
อทุกฺขมสุขาย. วิปากโต ตทาการคฺคหณโต เจตฺถ อิฏฺฐานิฏฺฐตา เวทิตพฺพา.
      อนุสโยติ อิมาสุ ตีสุ เวทนาสุ สุขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสติ,
ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสโย อนุเสติ.
วุตฺตเญฺหตํ:-
             "สุขาย โข อาวุโส วิสาข เวทนาย ราคานุสโย อนุเสตี"ติอาทิ. ๒-
      ทิฏฺฐิมานานุสยา เจตฺถ ราคปกฺขิยา กาตพฺพา. สุขาภินนฺทเนน หิ
ทิฏฺฐิคติกา "สสฺสตนฺ"ติอาทินา สกฺกาเย อภินิวิสนฺติ, มานชาติกา จ มานํ
ชปฺเปนฺติ "เสยฺโยหมสฺมี"ติอาทินา. วิจิกิจฺฉานุสโย ปน อวิชฺชาปกฺขิโก กาตพฺโพ.
ตถา หิ วุตฺตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค ๓- "เวทนาปจฺจยา วิจิกิจฺฉา"ติ. อนุสยานํ
จ ตตฺถ ตตฺถ สนฺตาเน อปฺปหีนภาเวน ถามคมนํ. ตสฺมา "สุขาย เวทนาย
ราคานุสโย อนุเสตี"ติ มคฺเคน อปฺปหีนตฺตา อนุรูปการณลาเภ อุปฺปชฺชนารโห
ราโค ตตฺถ สยิโต วิย โหตีติ อตฺโถ. เอส นโย เสเสสุปิ.
      ฐานนฺติ กาโย จิตฺตญฺจ เวทนาย ฐานํ. วุตฺตเญฺหตํ:- "ยํ ตสฺมึ
สมเย กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขเวทยิตํ ๔- ยํ ตสฺมึ สมเย เจตสิกํ
สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขเวทยิตนฺ"ติ ๕- จ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทุกฺขสมงฺคีภูโต    ม.มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๔      อภิ.วิ. ๓๕/๒๘๘/๑๙๘
@ อภิ.สงฺ. ๓๔/๔๔๙/๑๒๓                        อภิ.สงฺ. ๓๔/๔๗๑/๑๒๗
      ปวตฺติกาโลติ ปวตฺติกฺขโณ ปวตฺตนากลนญฺจ. ปวตฺติกฺขเณน หิ
สุขทุกฺขเวทนานํ สุขทุกฺขภาโว ววตฺถิโต. ยถาห:-
             "สุขา โข อาวุโส วิสาข เวทนา ฐิติสุขา วิปริณามทุกฺขา,
         ทุกฺขา โข อาวุโส วิสาข เวทนา ฐิติทุกฺขา วิปริณามสุขา"ติ. ๑-
      สุขาย เวทนาย อตฺถิภาโว สุขํ, นตฺถิภาโว ทุกฺขํ. ทุกฺขาย เวทนาย
อตฺถิภาโว ทุกฺขํ, นตฺถิภาโว สุขนฺติ อตฺโถ. อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ปวตฺตนา-
กลนํ ปวตฺติยา อากลนํ อนากลนญฺจ ชานนํ อชานนญฺจ สุขทุกฺขภาวววตฺถานํ.
วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
             "อทุกฺขมสุขา โข อาวุโส วิสาข เวทนา ญาณสุขา
         อญฺญาณทุกฺขา"ติ. ๑-
      อินฺทฺริยนฺติ เอตา หิ สุขาทโย ติสฺโส เวทนา สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ
โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ อธิปเตยฺยฏฺเฐน
อินฺทฺริยโต ปญฺจธา วิภตฺตา. กายิกํ หิ สาตํ สุขินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ, อสาตํ
ทุกฺขินฺทฺริยนฺติ. มานสํ ปน สาตํ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ, อสาตํ
โทมนสฺสินฺทฺริยนฺติ. ทุวิธมฺปิ เนว สาตํ นาสาตํ อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ. กึ ปเนตฺถ
การณํ:- ยถา กายิกเจตสิกา สุขทุกฺขเวทนา "สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ
ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยนฺ"ติ วิภชิตฺวา วุตฺตา, น เอวมทุกฺขมสุขาติ?
เภทาภาวโต. ยเถว หิ อนุคฺคหสภาวา พาธกสภาวา จ สุขทุกฺขเวทนา อญฺญถา กายสฺส
อนุคฺคหํ พาธกญฺจ กโรนฺติ, จิตฺตสฺส จ อญฺญถา, น เอวมทุกฺขมสุขา, ตสฺมา เภทาภาวโต
วิภชิตฺวา น วุตฺตา.
      ทฺวิธาทิตาติ สพฺพาปิ หิ เวทนา เวทยิตฏฺเฐน เอกวิธาปิ นิสฺสยเภเทน
ทุวิธา กายิกา เจตสิกาติ, สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขาติ ติวิธา, จตุโยนิวเสน
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๔
จตุพฺพิธา, อินฺทฺริยวเสน คติวเสน จ ปญฺจวิธา, ทฺวารวเสน จ อารมฺมณวเสน
จ ฉพฺพิธา, สตฺตวิญฺญาณธาตุโยเคน สตฺตวิธา, อฏฺฐโลกธมฺมปจฺจยตาย
อฏฺฐวิธา, สุขาทีนํ ปจฺเจกํ อตีตาทิวิภาเคน นววิธา, ตา เอว อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภเทน
อฏฺฐารสวิธา, ตถา รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ เอเกกสฺมึ สุขาทิวเสน ติสฺโส
ติสฺโส กตฺวา. รูปารมฺมณสฺมึ หิ สุขาปิ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขาปิ อทุกฺขมสุขาปิ,
เอวมิตเรสุปิ. อถ วา อฏฺฐารสมโนปวิจารวเสน อฏฺฐารส. วุตฺตํ หิ:-
             "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรติ,
         โทมนสฺสฏฺฐานิยํ, อุเปกฺขาฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ
         สุตฺวา ฯเปฯ มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย โสมนสฺสฏฺฐานิยํ ธมฺมํ
         อุปวิจรติ, โทมนสฺสฏฺฐานิยํ, อุเปกฺขาฏฺฐานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรตี"ติ. ๑-
      เอวมฏฺฐารสวิธา ภวนฺติ. ๒- ตถา ฉ เคหสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ
เคหสฺสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เคหสฺสิตา อุเปกฺขา, ตถา เนกฺขมฺมสฺสิตา
โสมนสฺสาทโยติ เอวํ ฉตฺตึสวิธา. อตีเต ฉตฺตึส, อนาคเต ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺเน
ฉตฺตึสาติ อฏฺฐุตฺตรสตมฺปิ ภวนฺติ. เอวเมตฺถ ทฺวิธาทิตา เวทิตพฺพาติ.
                         ปกิณฺณกกถา นิฏฺฐิตา.
      คาถาสุ สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา สมาหิโต. เตน
สมถภาวนานุโยคํ ทสฺเสติ. สมฺปชาโนติ สาตฺถกสมฺปชญฺญาทินา จตุพฺพิเธน
สมฺปชญฺเญน สมฺปชาโน. เตน วิปสฺสนานุโยคํ ทสฺเสติ. สโตติ สโตการี. เตน
สมถวิปสฺสนานเยน ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. เตน สมนฺนาคตตฺตํ
ทสฺเสติ. เวทนา จ ปชานาตีติ "อิมา เวทนา, เอตฺตกา เวทนา"ติ สภาวโต
@เชิงอรรถ:  องฺ.ติก. ๒๐/๖๒/๑๗๒       ฉ.ม. โหนฺติ
"อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา"ติ อนิจฺจาทิลกฺขณโต จ ปุพฺพภาเค ตีหิ
ปริญฺญาหิ ปริชานนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺเคน ปริญฺญาปฏิเวเธน
ปชานาติ. เวทนานญฺจ สมฺภวนฺติ สมุทยสจฺจํ. ยตฺถ เจตา นิรุชฺฌนฺตีติ เอตฺตาวตา
เวทนา ยตฺถ นิรุชฺฌนฺติ, ตํ นิโรธสจฺจํ. ขยคามินนฺติ เวทนานํ ขยคามินํ
อริยมคฺคญฺจ ปชานาตีติ สมฺพนฺโธ. เวทนานํ ขยาติ เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ
ปฏิวิชฺฌนฺเตน อริยมคฺเคน เวทนานํ อนุปฺปาทนิโรธา. นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ
นิตฺตโณฺห ปหีนตโณฺห กิเลสปรินิพฺพาเนน จ ขนฺธปรินิพฺพาเนน จ ปรินิพฺพุโต
โหติ.
                        ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๗ หน้า ๒๑๐-๒๒๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=27&A=4626&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=27&A=4626&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=230              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=5433              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=5480              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=5480              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]