อรรถกถาเล่มที่ ๒๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อิติ.อ. (ปรมตฺถที.)

                            ๒. ทุติยวคฺค
                         ๑. วิตกฺกสุตฺตวณฺณนา
      [๓๘] ทุติยวคฺคสฺส ปเม ตถาคตํ ภิกฺขเวติ เอตฺถ ตถาคตสทฺโท ตาว
สตฺตโวหารสมฺมาสมฺพุทฺธาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส "โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา"ติอาทีสุ ๑-
สตฺตโวหาเร.
                  "ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ
                   พุทฺธํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ ๒-
อาทีสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธ.
                  "ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ
                   ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ ๒-
อาทีสุ ธมฺเม.
                  "ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ
                   สํฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ ๓-
อาทีสุ สํเฆ. อิธ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธ. ตสฺมา ตถาคตนฺติ เอตฺถ อฏฺหิ การเณหิ
ภควา ตถาคโตติ วุจฺจติ. กตเมหิ อฏฺหิ? ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ
ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ
ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย, ตถาคโต
อภิภวนฏฺเน ตถาคโตติ.
      กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา เยน อภินีหาเรน
ทานปารมึ ปูเรตฺวา สีลเนกฺขมฺมปญฺาวีริยขนฺติสจฺจอธิฏฺานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมิโย
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๖๕/๒๘      ๒ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๖/๙         ๓ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๗/๙
ปูเรตฺวา อิมา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึส
ปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ อตฺตปริจฺจาคํ ธนปริจฺจาคํ ทารปริจฺจาคํ
รชฺชปริจฺจาคนฺติ อิมานิ ปญฺจ มหาปริจฺจาคานิ ปริจฺจชิตฺวา ยถา วิปสฺสิอาทโย
สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ตถา อมฺหากํ ภควาปิ อาคโตติ ตถาคโต. ยถาห:-
                   "ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย
                    สพฺพญฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา
                    ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
                    ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา"ติ.
      เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต (๑)
      กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตาว วิปสฺสิอาทาโย สเมหิ
ปาเทหิ ปวิยํ ปติฏฺาย อุตฺตราภิมุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตา, ตถา อมฺหากํ
ภควาปิ คโตติ ตถาคโต. ยถาห ๑- :-
                  "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา
                   สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ
                   โส วิกฺกมี สตฺต ปทานิ โคตโม
                   เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
                   คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม
                   ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต
                   อฏฺงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ
                   สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต"ติ.
      เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยถาหุ
      กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? สพฺเพสํ รูปารูปธมฺมานํ สลกฺขณํ
สามญฺลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ าณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อนุพุทฺโธติ
ตถาคโต. ยถาห:-
             "สพฺเพสํ ปน ธมฺมานํ       สกสามญฺลกฺขณํ
              ตถเมวาคโต ยสฺมา       ตสฺมา นาโถ ตถาคโต"ติ.
      เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
      กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม
จตฺตาริ อริยสฺจานิ. ยถาห "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ,
กตมานิ จตฺตาริ, อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ
อนญฺถเมตนฺ"ติ ๑- วิตฺถาโร. ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ
อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต. อภิสมฺโพธนตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถธมฺเม
ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔)
      กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ยํ สเทวเก โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย
ปชาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ
อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ ภควา สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ.
เอวํ ชานตา ปสฺสตา จาเนน ตํ อิฏฺาทิวเสน วา ทิฏฺสุตมุตวิญฺาเตสุ
ลพฺภมานปทวเสน วา "กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ, ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ
อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน
อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ เทฺวปญฺาสาย วา นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว
โหติ, วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕     ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๑๖๒/๘๒
              "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย
         ทิฏฺ สุตํ มุตํ วิญฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ
         ชานามิ ฯเปฯ ตมหํ อพฺภญฺาสึ, ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคเต
         น อุปฏฺาสี"ติ. ๑-
      เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. เอตฺถ ตถทสฺสิอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสฺส
สมฺภโว เวทิตพฺโพ. (๕)
      กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร
ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาณกาเล ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตเคยฺยาทิ, สพฺพนฺตํ
ปริสุทฺธํ ปริปุณฺณํ ราคมทาทินิมฺมทนํ เอกสทิสํ ตถํ อวิตถํ. เตนาห:-
             "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
         อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
         ปรินิพฺพายติ, ยํ  เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ
         ตํ ตเถว โหติ น อญฺถา. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๒-
      คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต. อปิจ
อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส
ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตฺถ ๓- ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖)
      กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ,
กายสฺสปิ วาจา. ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ. เอวํ
ภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโต. ยถา จ กาโย, วาจาปิ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙    ๒ ที.ปา. ๑๑/๑๘๘/๑๑๗, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘
@๓ ฉ.ม. เอวมฺเปตฺถ
ตถา คโตติ ตถาคโต. เตนาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี
ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ
วุจฺจตี"ติ. ๑- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
      กถํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต? ยสฺมา ภควา อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจึ
ปริยนฺตํ กริตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ
สมาธินาปิ ปญฺายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา วา
ปมาณํ วา อตฺถิ, อถ โข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร เทวา อติเทโว
สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา สพฺพสตฺตุตฺตโม, ตสฺมา ตถาคโต.
เตนาห:-
             "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต
         อภิภู อนภิภูโต อญฺทตฺถุ ทโส วสวตฺตี, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ
         วุจฺจตี"ติ. ๑-
      ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ:- อคโท วิย อคโท, เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺุสฺสโย
จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก วิย ทิพฺพาคเทน สปฺเป, สพฺพปรปฺปวาทิโน
สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิปรีโต ยถาวุตฺโต
อคโท เอตสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ
อภิภวนฏฺเน ตถาคโต. (๘)
      อปิจ ตถาย คโตติ ตถาคโต, ตถํ คโตติ ตถาคโต. ตตฺถ สกลโลกํ
ตีรณปริญฺาย ตถาย คโต อวคโตติ ตถาคโต, โลกสมุทยํ ปหานปริญฺาย
ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต อธิคโตติ
ตถาคโต. โลกนิโรธคามินึ ปฏิปทํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. วุตฺตเญฺหตํ
ภควตา:-
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๑๘๘/๑๑๗, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘
              "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต
          วิสํยุตฺโต. โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย
          ตถาคตสฺส ปหีโน. โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ,
          โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา
          ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา
          ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส ฯเปฯ สพฺพํ ตํ
          ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑-
      อปเรหิปิ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต:- ตถาย อาคโตติ ตถาคโต,
ตถาย คโตติ ตถาคโต, ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต,
ตถาวิโธติ ตถาคโต, ตถาปวตฺติโกติ ๒- ตถาคโต, ตเถหิ อคโตติ ตถาคโต,
ตถา คตภาเวน ตถาคโตติ.
      กถํ ตถาย อาคโตติ ตถาคโต? ยา สา ภควตา สุเมธภูเตน
ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล:-
             "มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ      เหตุ สตฺถารทสฺสนํ
              ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ       อธิกาโร จ ฉนฺทตา
              อฏฺธมฺมสโมธานา        อภินีหาโร สมิชฺฌตี"ติ ๓-
เอวํ วุตฺตํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อภินีหารํ สมฺปาเทนฺเตน "อหํ สเทวกํ โลกํ ติณฺโณ
ตาเรสฺสามิ, มุตฺโต โมเจสฺสามิ, ทนฺโต ทเมสฺสามิ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสสฺสามิ,
ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปสฺสามิ, สุทฺโธ โสเธสฺสามิ, พุทฺโธ โพเธสฺสามี"ติ
มหาปฏิญฺา ๔- ปวตฺติตา. วุตฺตเญฺหตํ:-
             "กิมฺเม เอเกน ติณฺเณน     ปุริเสน ถามทสฺสินา
              สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา       สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗         ๒ ม. ตถา ปวตฺติโตติ
@๓ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๕๙/๔๕๓          ๔ สี. โวหาเร ปฏิญฺา, ก. โวหารปริญฺา
               อิมินา เม อธิกาเรน      กเตน ปุริสุตฺตเม ๑-
               สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา       ตาเรมิ ชนตํ พหุํ.
               สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา       วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว
               ธมฺมนาวํ สมารุยฺห        สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ.
               กิมฺเม อญฺาตเวเสน      ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ
               สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา       พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก"ติ. ๒-
      ตํ ปเนตํ มหาปฏิญฺ สกลสฺสปิ พุทฺธกรธมฺมสมุทยสฺส ปวิจยปจฺจเวกฺขณ-
สมาทานานํ การณภูตํ อวิสํวาเทนฺโต โลกนาโถ ยสฺมา มหากปฺปานํ
สตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ นิรวเสสโต
ทานปารมิอาทโย สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคาทโย ปญฺจ มหาปริจฺจาเค
ปริจฺจชิตฺวา สจฺจาธิฏฺานาทีนิ จตฺตาริ อธิฏฺานานิ ปริพฺรูเหตฺวา
ปุญฺาณสมฺภาเร สมฺภริตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานาตตฺถจริยาทโย
อุกฺกํสาเปตฺวา พุทฺธิจริยํ ปรมโกฏึ ปาเปตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุชฺฌิ, ตสฺมา ตสฺเสว สา มหาปฏิญฺา ตถา อวิตถา อนญฺถา, น ตสฺส
วาลคฺคมตฺตมฺปิ วิตถํ อตฺถิ. ตถา หิ ทีปงฺกโร ทสพโล โกณฺฑญฺโ สุมงฺคโล ๓- ฯเปฯ
กสฺสโป ภควาติ อิเม จตุวีสติสมฺมาสมฺพุทฺธา ปฏิปาฏิยา อุปฺปนฺนา "พุทฺโธ
ภวิสฺสตี"ติ นํ พฺยากรึสุ. เอวํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ เย เต
กตาภินีหาเรหิ โพธิสตฺเตหิ ลทฺธพฺพา อานิสํสา, เต ลภิตฺวาว อาคโตติ ตาย
ยถาวุตฺตาย มหาปฏิญฺาย ตถาย อภิสมฺพุทฺธภาวํ อาคโต อธิคโตติ ตถาคโต.
เอวํ ตถาย อาคโตติ ตถาคโต. (๑)
      กถํ ตถาย คโตติ ตถาคโต? ยายํ มหากรุณา โลกนาถสฺส, ยาย
มหาทุกฺขสมฺพาธปฺปฏิปนฺนํ สตฺตนิกายํ ทิสฺวา "ตสฺส นตฺถญฺโ โกจิ ปฏิสรณํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปุริเสน ถามทสฺสินา      ๒ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๒/๔๒๒    ๓ ฉ.ม. มงฺคโล
อหเมว นํ อิโต สํสารทุกฺขโต มุตฺโต โมเจสฺสามี"ติ สมุสฺสาหิตหทโย ๑-
มหาภินีหารํ อกาสิ. กตฺวา จ ยถาปณิธานํ สกลโลกหิตสมฺปาทนาย
อุสฺสุกฺกมาปนฺโน อตฺตโน กายชีวิเต นิรเปกฺโข ปเรสํ โสตปถคมนมตฺเตนปิ
จิตฺตุตฺราสสมุปฺปาทิกา อติทุกฺกรา ทุกฺกรจริยา สมาจรนฺโต ยถา มหาโพธิสตฺตานํ
ปฏิปตฺติ หานภาคิยา สงฺกิเลสภาคิยา ิติภาคิยา วา น โหติ, อถ โข อุตฺตริ
วิเสสภาคิยาว โหติ, ตถา ปฏิปชฺชมาโน อนุปุพฺเพน นิรวเสเส โพธิสมฺภาเร
สมาเนตฺวา อภิสมฺโพธึ ปาปุณิ. ตโต ปรญฺจ ตาเยว มหากรุณาย
สญฺโจทิตมานโส ปวิเวกรตึ ปรมญฺจ สนฺตํ วิโมกฺขสุขํ ปหาย พาลชนพหุเล โลเก เตหิ
สมุปฺปาทิตํ สมฺมานาวมานวิปฺปการํ อคเณตฺวา เวเนยฺยชนวินยเนน นิรวเสสํ
พุทฺธกิจฺจํ นิฏฺเปสิ. ตตฺร โย ภควโต สตฺเตสุ มหากรุณาย สโมกฺกมนากาโร,
โส ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. ยถา พุทฺธภูตสฺส โลกนาถสฺส สตฺเตสุ มหากรุณา,
เอวํ โพธิสตฺตภูตสฺสปิ มหาภินีหารกาลาทีสูติ สพฺพตฺถ สพฺพทา จ เอกสทิสตาย
ตถาว สา อวิตถา อนญฺถา. ตสฺมา ตีสุปิ อวตฺถาสุ สพฺพสตฺเตสุ สมานรสาย
ตถาย มหากรุณาย สกลโลกหิตาย คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เอวํ ตถาย
คโตติ ตถาคโต. (๒)
      กถํ ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต? ตถานิ นาม จตฺตาริ อริยมคฺคาณานิ.
ตานิ หิ "อิทํ ทุกฺขํ, อยํ ทุกฺขสมุทโย, อยํ ทุกฺขนิโรโธ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี
ปฏิปทา"ติ เอวํ สพฺพเยฺยสงฺคาหกานํ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุภูตานํ จตุนฺนํ
อริยสจฺจานํ, ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ,
สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ นิทานฏฺโ สํโยคฏฺโ ปลิโพธฏฺโ, นิโรธสฺส
นิสฺสรณฏฺโ วิเวกฏฺโ อสงฺขตฏฺโ อมตฏฺโ, มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ เหตฺวฏฺโ
ทสฺสนฏฺโ อธิปเตยฺยฏฺโติอาทีนํ ตพฺพิภาคานญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ....มานโส
ยถาภูตสภาวาวโพธวิพนฺธกสฺส สงฺกิเลสปกฺขสฺส สมุจฺฉินฺทเนน ปฏิลทฺธาย ตตฺถ
อสมฺโมหาภิสมยสงฺขาตาย อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณสฺส
อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ, ตานิ ภควา อนญฺเนยฺโย สยเมว อาคโต
อธิคโต, ตสฺมา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
      ยถา จ มคฺคาณานิ, เอวํ ภควโต ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณานิ
จตุปฏิสมฺภิทาาณานิ จตุเวสารชฺชาณานิ ปญฺจคติปริจฺเฉทาณานิ
ฉอสาธารณาณานิ สตฺตโพชฺฌงฺควิภาวนาณานิ อฏฺมคฺคงฺควิภาวนาณานิ
นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติาณานิ ทสพลาณานิ จ วิภาเวตพฺพานิ.
      ตตฺรายํ วิภาวนา:- ยํ หิ กิญฺจิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ
สตฺตานํ หีนาทิเภทภินฺนานํ หีนาทิเภทภินฺนาสุ อตีตาสุ ขนฺธายตนธาตูสุ
สภาวกิจฺจาทิ อวตฺถาวิเสสาทิ ขนฺธปฏิพทฺธนามโคตฺตาทิ จ ชานิตพฺพํ.
อนินฺทฺริยพทฺเธสุ จ อติสุขุมติโรหิตวิทูรเทเสสุ รูปธมฺเมสุ โย ตํตํปจฺจยวิเสเสหิ
สทฺธึ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ วณฺณสณฺานคนฺธรสผสฺสาทิวิเสโส, ตตฺถ สพฺพตฺเถว
หตฺถตเล ปิตอามลโก วิย ปจฺจกฺขโต อสงฺคมปฺปฏิหตํ ภควโต าณํ ปวตฺตติ,
ตถา อนาคตาสุ ปจฺจุปฺปนฺนาสุ จาติ อิมานิ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณานิ
นาม. ยถาห:-
             "อตีตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, อนาคตํเส
        พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, ปจฺจุปฺปนฺนํเส  พุทฺธสฺส ภควโต
        อปฺปฏิหตํ าณนฺ"ติ. ๑-
      ตานิ ปเนตานิ ตตฺถ ตตฺถ ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณสฺส อวิสํวาทนโต
ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ,  ตานิ ภควา สยมฺภุาเณน อธิคญฺฉิ.  เอวํ
ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕/๔๐๘
      ตถา อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ
จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา. ตตฺถ อตฺถปเภทสฺส สลกฺขณวิภาวนวตฺถานกรณสมตฺถํ
อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺมปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถาน-
กรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติปเภทสฺส
สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ าณํ
นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. ปฏิภานปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภาเน
ปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. วุตฺตเญฺหตํ:-
              "อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา,
         ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, าเณสุ าณํ
         ปฏิภานปฏิสมฺภิทา"ติ. ๑-
      เอตฺถ จ เหตุอนุสาเรน อรณียโต อธิคนฺตพฺพโต จ สงฺเขปโต เหตุผลํ
อตฺโถ นาม. ปเภทโต ปน ยงฺกิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ
วิปาโก กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถ, ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ
อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโย. โส หิ
ยสฺมา ตํ ตํ อตฺถํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ.
ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ อกุสลนฺติ
อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโม, ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ธมฺเม ปเภทคตํ
าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
              "ทุกฺเข าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขสมุทเย าณํ
         ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา
         ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ. ๑-
      อถ วา เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา.
เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, อิเมสุ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๙/๓๕๙
ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา
นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
ชรามรเณ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
ชรามรณนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย
าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ชาติยา, ภเว, อุปาทาเน, ตณฺหาย, เวทนาย, ผสฺเส,
สฬายตเน, นามรูเป, วิญฺาเณ, สงฺขาเรสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารสมุทเย
าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. สงฺขารนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรธคามินิยา
ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
             "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ
         เวทลฺลํ. อยํ วุจฺจติ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส
         อตฺถํ ชานาติ `อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส
         อตฺโถ'ติ อยํ วุจฺจติ อตฺถปฏิสมฺภิทา.
              กตเม ธมฺมา กุสลา, ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ
         อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา
         ฯเปฯ ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ
         ฯเปฯ อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ
         ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติอาทิ ๑- วิตฺถาโร.
      ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ สภาวนิรุตฺติ อพฺยภิจารโวหาโร อภิลาโป,
ตสฺมึ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป มาคธิกาย สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาย "อยํ สภาวนิรุตฺติ,
อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. ยถาวุตฺเตสุ เตสุ
าเณสุ โคจรกิจฺจาทิวเสน วิตฺถารโต ปวตฺตํ สพฺพมฺปิ าณํ อารมฺมณํ กตฺวา
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ าเณ ปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อิติ อิมานิ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๗๒๕/๓๖๒
จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาาณานิ สยเมว ภควตา อธิคตานิ อตฺถธมฺมาทิเก ตสฺมึ
ตสฺมึ อตฺตโน วิสเย อวิสํวาทนวเสน อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ตถานิ อวิตถานิ
อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
      ตถา ยงฺกิญฺจิ เยฺยํ นาม, สพฺพนฺตํ ภควตา สพฺพากาเรน าตํ
ทิฏฺ อธิคตํ อภิสมฺพุทฺธํ. ตถา หิสฺส อภิญฺเยฺยา ธมฺมา อภิญฺเยฺยโต
พุทฺธา, ปริญฺเยฺยา ธมฺมา ปริญฺเยฺยโต พุทฺธา, ปหาตพฺพา ธมฺมา
ปหาตพฺพโต พุทฺธา, สจฺฉิกาตพฺพา ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพโต พุทฺธา, ภาเวตพฺพา
ธมฺมา ภาเวตพฺพโต พุทฺธา, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว
วา มาโร วา พฺรหฺมา วา "อิเม นาม เต ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา"ติ สห
ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ.
      ยงฺกิญฺจิ ปหาตพฺพํ นาม, สพฺพนฺตํ ภควตา อนวเสสโต โพธิมูเลเยว
ปหีนํ อนุปฺปตฺติธมฺมํ, น ตสฺส ปหานาย อุตฺตรึ กรณียํ อตฺถิ.
ตถา หิสฺส โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิริกาโนตฺตปฺปถินมิทฺธโกธูปนาหมกฺขปลาส-
อิสฺสามจฺฉริยมายาสาเยฺยถมฺถสารมฺภมานาติมานมทปมาทติวิธากุสลมูลทุจฺจริต-
วิสมสญฺามล ๑- วิตกฺกปปญฺจเอสนาตณฺหาจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคณฺโอฆโยคาคติ-
ตณฺหุปาทานปญฺจาภินนฺทนนีวรณเจโตขิลเจตโสวินิพนฺธฉวิวาทมูลสตฺตานุสยอฏฺ-
มิจฺฉตฺตนวอาฆาตวตฺถุตณฺหามูลกทสอกุสลกมฺมปถเอกวีสติอเนสนทฺวาสฏฺิทิฏฺิคต-
อฏฺสตตณฺหาวิจริตาทิปฺปเภทํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ สห วาสนาย ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ
สมูหตํ, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา ฯเปฯ พฺรหฺมา วา "อิเม นาม เต
กิเลสา อปฺปหีนา"ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ.
      เย จิเม ภควตา กมฺมวิปากกิเลสูปวาทอาณาวีติกฺกมปฺปเภทา อนฺตรายิกา
ธมฺมา วุตฺตา, อลเมว เต เอกนฺเตน อนฺตรายาย, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา
@เชิงอรรถ: ๑ ม....วิสมวิปรีตสญฺามล...
ฯเปฯ พฺรหฺมา วา "นาลํ เต ปฏิเสวโต อนฺตรายายา"ติ สห ธมฺเมน
อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ.
      โย จ ภควตา ๑- นิรวเสสวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณาย สีลสมาธิปญฺาสงฺคโห
สตฺตโกฏฺาสิโก สตฺตตฺตึสปฺปเภโท อริยมคฺคปุพฺพงฺคโม อนุตฺตโร นิยฺยานธมฺโม
เทสิโต, โส เอกนฺเตเนว นิยฺยาติ ปฏิปนฺนสฺส วฏฺฏทุกฺขโต, ๒- ยโต นํ โกจิ
สมโณ วา ฯเปฯ พฺรหฺมา วา "นิยฺยานธมฺโม ตยา เทสิโต น นิยฺยาตี"ติ
สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ. วุตฺตเญฺหตํ:- "สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต
ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา"ติ ๓- วิตฺถาโร. เอวเมตานิ อตฺตโน
าณปฺปหานเทสนาวิเสสานํ อวิตถภาวาวโพธนโต อวิปรีตาการปฺปวตฺตานิ
ภควโต จตุเวสารชฺชาณานิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา
ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
      ตถา นิรยคติ ติรจฺฉานคติ เปตคติ มนุสฺสคติ เทวคตีติ ปญฺจ คติโย.
ตาสุ สญฺชีวาทโย อฏฺ มหานิรยา, กุกฺกุฬาทโย โสฬส อุสฺสทนิรยา,
โลกนฺตริกนิรโย จาติ สพฺเพปิเม เอกนฺตทุกฺขตาย นิรสฺสาทฏฺเน นิรยา จ,
สกกมฺมุนา คนฺตพฺพโต คติ จาติ นิรยคติ. ติพฺพนฺธการสีตนรกาปิ เอเตเสฺวว
อนฺโตคธา. กิมิกีฏปฏงฺคสรีสปปกฺขิโสณสิงฺคาลาทโย ติริยํ อญฺฉิตภาเวน
ติรจฺฉานา นาม, เต เอว คตีติ ติรจฺฉานคติ. ขุปฺปิปาสิตปรทตฺตูปชีวินิชฺฌาม-
ตณฺหิกาทโย ทุกฺขพหุลตาย ปกฏฺสุขโต อิตา วิคตาติ เปตา, เต เอว คตีติ
เปตคติ. กาลกญฺจิกาทิอสุราปิ เอเตเสฺวว อนฺโตคธา. ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ
ชมฺพุทีปาทิจตุมหาทีปวาสิโน มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, เต เอว คตีติ
มนุสฺสคติ. จาตุมหาราชิกโต ปฏฺาย ยาว เนวสญฺานาสญฺายตนูปคาติ อิเม
@เชิงอรรถ: ๑. อิ. ภควโต    ๒ ปฏิปนฺนสฺส วฏฺฏทุกฺขโต โมกฺขาย โหติ. อุทาน. อ. ๑๔๔
@๓ ม.มู. ๑๒/๑๕๐/๑๑๐
ฉพฺพีสติ เทวนิกายา ทิพฺพนฺติ อตฺตโน อิทฺธานุภาเวน กีฬนฺติ โชเตนฺติ จาติ
เทวา, เต เอว คตีติ เทวคติ.
      ตา ปเนตา คติโย ยสฺมา ตํตํกมฺมนิพฺพตฺโต อุปปตฺติภววิเสโส, ตสฺมา
อตฺถโต วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ. ตตฺถ "อยํ นาม คติ อิมินา นาม กมฺมุนา
ชายติ, ตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยวิเสเสหิ เอวํ วิภาคภินฺนตฺตา วิสุํ ๑- เอเต
สตฺตนิกายา เอวํ วิภาคภินฺนา"ติ ยถาสกํ เหตุผลวิภาคปริจฺฉินฺทนวเสน านโส
เหตุโส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. เตนาห ภควา:-
              "ปญฺจ โข อิมา สาริปุตฺต คติโย, กตมา ปญฺจ, นิรโย
         ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย มนุสฺสา เทวา. นิรยญฺจาหํ สาริปุตฺต
         ปชานามิ นิรยคามิญฺจ มคฺคํ นิรยคามินิญฺจ ปฏิปทํ, ยถา ปฏิปนฺโน
         จ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ
         อุปปชฺชติ, ตญฺจ ปชานามี"ติอาทิ. ๒-
      ตานิ ปเนตานิ ภควโต าณานิ ตสฺมึ ตสฺมึ วิสเย อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา
อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ
อาคโตติ ตถาคโต.
      ตถา ยํ สตฺตานํ สทฺธาทิโยควิกลภาวาวโพเธน อปฺปรชกฺขมหารชกฺขตาทิ-
วิเสสวิภาวนํ ปญฺาสาย อากาเรหิ ปวตฺตํ ภควโต อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ.
วุตฺตเญฺหตํ:- "สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโข"ติ
วิตฺถาโร. ๓-
      ยญฺจ "อยํ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อยํ สสฺสตทิฏฺิโก, อยํ อุจฺเฉททิฏฺิโก
อยํ อนุโลมิกาย ขนฺติยํ ิโต, อยํ ยถาภูตาเณ ิโต, อยํ กามาสโย, น
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เอตาสุ     ๒ ม.มู. ๑๒/๑๕๓/๑๑๓-๔       ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๑/๑๒๔
เนกฺขมฺมาทิอาสโย, อยํ เนกฺขมฺมาสโย, น กามาทิอาสโย"ติอาทินา "อิมสฺส
กามราโค อติวิย ถามคโต, น ปฏิฆาทิโก, อิมสฺส ปฏิโฆ อติวิย ถามคโต,
น กามราคาทิโก"ติอาทินา "อิมสฺส ปุญฺาภิสงฺขาโร อธิโก, น อปุญฺาภิสงฺขาโร,
น อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, อิมสฺส อปุญฺาภิสงฺขาโร อธิโก, น ปุญฺาภิสงฺขาโร
น อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, อิมสฺส อาเนญฺชาภิสงฺขาโร อธิโก, น ปุญฺาภิสงฺขาโร
น อปุญฺาภิสงฺขาโร. อิมสฺส กายสุจริตํ อธิกํ, อิมสฺส วจีสุจริตํ. อิมสฺส
มโนสุจริตํ. อยํ หีนาธิมุตฺติโก, อยํ ปณีตาธิมุตฺติโก, อยํ กมฺมาวรเณน
สมนฺนาคโต, อยํ กิเลสาวรเณน สมนฺนาคโต, อยํ วิปากาวรเณน สมนฺนาคโต,
อยํ น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคโต, น กิเลสาวรเณน, น วิปากาวรเณน
สมนฺนาคโต"ติอาทินา จ สตฺตานํ อาสยาทีนํ ยถาภูตํ วิภาวนาการปฺปวตฺตํ
ภควโต อาสยานุสยาณํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
             "อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ
         ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ, ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ชานาตี"ติอาทิ. ๑-
      ยญฺจ อุปริมเหฏฺิมปุรตฺถิมปจฺฉิมกาเยหิ ทกฺขิณวามอกฺขิ-
กณฺณโสตนาสิกาโสตอํสกูฏปสฺสหตฺถปาเทหิ องฺคุลองฺคุลนฺตเรหิ โลมโลมกูเปหิ จ
อคฺคิกฺขนฺธูทกธาราปวตฺตนํ อนญฺสาธารณํ วิวิธวิกุพฺพนิทฺธินิมฺมาปนกํ ภควโต
ยมกปาฏิหาริยาณํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
             "อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหาริยํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิ,
         อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺิมกายโต อุทกธารา
         ปวตฺตติ. เหฏฺิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต
         อุทกธารา ปวตฺตตี"ติอาทิ. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๓/๑๒๖    ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๖/๑๒๘-๙
      ยญฺจ ราคาทีหิ ชาติอาทีหิ จ อเนเกหิ ทุกฺขธมฺเมหิ อุปทฺทุตํ สตฺตนิกายํ
ตโต นีหริตุกามตาวเสน นานานเยหิ ปวตฺตสฺส ภควโต มหากรุโณกฺกมนสฺส
ปจฺจยภูตํ มหากรุณาสมาปตฺติาณํ. ยถาห:-
             "กตมํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติาณํ, พหุเกหิ อากาเรหิ
         ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ,
         อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ
         มหากรุณา โอกฺกมตี"ติอาทินา ๑-
เอกูนนวุติยา อากาเรหิ วิภชนํ กตํ.
      ยํ ปน ยาวตา ธมฺมธาตุ, ยตฺตกํ าตพฺพํ สงฺขตาสงฺขตาทิ, ตสฺส
สพฺพสฺส ปโรปเทเสน วินา สพฺพาการโต ปฏิวิชานนสมตฺถํ อากงฺขามตฺตปฏิพทฺธวุตฺติ
อนญฺสาธารณํ ภควโต าณํ สพฺพถา อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติสจฺจาวโพธโต
สพฺพญฺุตญฺาณํ, ตตฺถาวรณาภาวโตว นิสฺสงฺคปฺปวตฺตึ อุปาทาย
อนาวรณาณนฺติ จ วุจฺจติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ.
      เอวเมตานิ ภควโต ฉ อสาธารณาณานิ อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา
ยถาสกํวิสยสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา
ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
      ตถา "สตฺติเม ภิกฺขเว โพชฺฌงฺคา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค
วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค"ติ ๒- เอวํ สรูปโต ยายํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานา
ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ
อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตา สติอาทิเภทา ธมฺมสามคฺคี, ยาย อริยสาวโก พุชฺฌติ,
กิเลสนิทฺทาย อุฏฺหติ, จตฺตาริ วา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา
สจฺฉิกโรติ, สา ธมฺมสามคฺคี "โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺสา โพธิยา องฺคาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๗/๑๓๐     ๒ สํ.มหา. ๑๙/๑๘๕/๖๔, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗/๓๒๗
โพชฺฌงฺคา. อริยสาวโก วา ยถาวุตฺตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา
"โพธี"ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ เอวํ สามญฺลกฺขณโต,
อุปฏฺานลกฺขโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยลกฺขโณ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค,
ปคฺคหลกฺขโณ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณลกฺขโณ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมลกฺขโณ
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปลกฺขโณ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานลกฺขโณ
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติ เอวํ วิเสสลกฺขณโต, "ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค,
อิธ ภิกฺขุ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ
จิรภาสิตมฺปิ สริตา โหติ อนุสฺสริตา"ติอาทินา ๑- สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ
อญฺมญฺูปการวเสน เอกกฺขเณ ปวตฺติทสฺสนโต, "ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค,
อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ สติ, อตฺถิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สตี"ติอาทินา ๒- เตสํ
วิสยวิภาวนาปวตฺติทสฺสนโต, "ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค, อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ
สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ
โวสฺสคฺคปริณามนฺ"ติอาทินา ๓- ภาวนาวิธิทสฺสนโต, "ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา,
อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ ฯเปฯ ตสฺมึ สมเย สตฺต โพชฺฌงฺคา
โหนฺติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ฯเปฯ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ตตฺถ กตโม
สติสมฺโพชฺฌงฺโค ยา สติ อนุสฺสตี"อาทินา ๔- ฉนฺนวุติยา นยสหสฺสวิภาเคหีติ
เอวํ นานาการโต ปวตฺตานิ ภควโต โพชฺฌงฺควิภาวนาณานิ ตสฺส ตสฺส
อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ
อาคโตติ ตถาคโต.
      ตถา "ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ, อยเมว อริโย
อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธี"ติ ๕- เอวํ สรูปโต,
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๗/๒๗๔  ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๙/๒๗๕  ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๔๗๑/๒๗๖
@๔ อภิ.วิ. ๓๕/๔๗๓-๔/๒๗๗     ๕ อภิ.วิ. ๓๕/๒๐๕/๑๒๕
สพฺพกิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฏิลาภกรตฺตา จ อริโย,
อริยานํ อฏฺวิธตฺตา นิพฺพานาธิคมาย เอกนฺตการณตฺตา จ อฏฺงฺคิโก, กิเลเส
มาเรนฺโต คจฺฉติ, อตฺถิเกหิ มคฺคียติ, สยํ วา นิพฺพานํ มคฺคยตีติ มคฺโคติ
เอวํ สามญฺลกฺขณโต, "สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาอภินิโรปนลกฺขโณ
สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณา สมฺมาวาจา, สมฺมาสมุฏฺาปนลกฺขโณ
สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาโวทานลกฺขโณ สมฺมาอาชีโว, สมฺมาปคฺคหณลกฺขโณ สมฺมาวายาโม,
สมฺมาอุปฏฺานลกฺขณา สมฺมาสติ, สมฺมาอวิกฺเขปลกฺขโณ สมฺมาสมาธี"ติ
เอวํ วิเสสลกฺขณโต, สมฺมาทิฏฺิ ตาว อญฺเหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธึ
มิจฺฉาทิฏฺึ ปชหติ, นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรติ, ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหวิธมเนน
อสมฺโมหโต สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ, ตถา สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ
มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนิ ปชหนฺติ, นิโรธญฺจ อารมฺมณํ กโรนฺติ, สหชาตธมฺมานํ
สมฺมาอภินิโรปนปริคฺคหณสมุฏฺาปนโวทานปคฺคหณอุปฏฺานสมาทหนานิ จ กโรนฺตีติ
เอวํ กิจฺจวิภาคโต, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพภาเค นานกฺขณา วิสุํ ทุกฺขาทิอารมฺมณา
หุตฺวา มคฺคกาเล เอกกฺขณา นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต "ทุกฺเข
าณนฺ"ติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติ. สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ปุพฺพภาเค
นานกฺขณา นานารมฺมณา หุตฺวา มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณา, เตสุ
สมฺมาสงฺกปฺโป กิจฺจโต "เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป"ติอาทีนิ ตีณิ นามานิ ลภติ,
สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค "มุสาวาทา เวรมณี"ติอาทินา วิภาคา
วิรติโยปิ เจตนาโยปิ หุตฺวา มคฺคกฺขเณ วิรติโยว, สมฺมาวายามสติโย กิจฺจโต
สมฺมปฺปธานสติปฏฺานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภนฺติ, สมฺมาสมาธิ ปน
มคฺคกฺขเณปิ ปมชฺฌานาทิวเสน นานา เอวาติ เอวํ ปุพฺพภาคาปรภาเคสุ
ปวตฺติวิภาคโต, "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ
วิเวกนิสฺสิตนฺ"ติอาทินา ๑- ภาวนาวิธิโต, "ตตฺถ กตโม อฏฺงฺคิโก มคฺโค, อิธ
ภิกฺขุ ยสฺมึ สเมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ ฯเปฯ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺ, ตสฺมึ
สมเย อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป"ติอาทินา ๒- จตุราสีติยา
นยสหสฺสวิภาเคหีติ เอวํ อเนกาการโต ปวตฺตานิ ภควโต อริยมคฺควิภาวนาณานิ
อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต สพฺพานิปิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา
ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
      ตถา ปมชฺฌานสมาปตฺติยา จ นิโรธสมาปตฺตีติ เอตาสุ อนุปฏิปาฏิยา
วิหริตพฺพฏฺเน สมาปชฺชิตพฺพฏฺเน จ, อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ
สมฺปาทนปจฺจเวกฺขณาทิวเสน ยถารหํ สมฺปโยควเสน จ ปวตฺตานิ ภควโต าณานิ
ตทตฺถสิทฺธิยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ
ตถาคโต ตถา "อิทํ อิมสฺส านํ, อิทํ อฏฺานนฺ"ติ อวิปรีตํ ตสฺส ตสฺส ผลสฺส
การณาการณชานนํ, เตสํ เตสํ สตฺตานํ อตีตาทิเภทภินฺนสฺส กมฺมสมาทานสฺส
อนวเสสโต. ยถาภูตํ วิปากนฺตรชานนํ, อายูหนกฺขเณเยว ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส
"อยํ นิรยคามินี ปฏิปทา ฯเปฯ อยํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา"ติ ยาถาวโต
สาสวานาสวกมฺมวิภาคชานนํ, ขนฺธายตนานํ อุปาทินฺนานุปาทินฺนาทิอเนกสภาวํ
นานาสภาวํ จ ตสฺส โลกสฺส "อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺมึ
ธมฺมปฺปพนฺเธ อยํ วิเสโส ชายตี"ติอาทินา นเยน ยถาภูตํ ธาตุนานตฺตชานนํ,
สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุตาชานนํ, สงฺกิเลสาทีหิ สทฺธึ ฌานวิโมกฺขาทิชานนํ,
สตฺตานํ อปริมาณาสุ ชาตีสุ ตปฺปฏิพนฺเธน สทฺธึ อนวเสสโต
ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติชานนํ, หีนาทิวิภาเคหิ สทฺธึ จุติปฏิสนฺธิชานนํ, "อิทํ
ทุกฺขนฺ"ติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว จตุสจฺจชานนนฺติ อิมานิ ภควโต ทสพลาณานิ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิ. ๓๕/๔๘๙/๒๘๕          ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๔๙๐/๒๘๕
อวิรชฺฌิตฺวา ยถาสกํวิสยาวคาหนโต ยถาธิปฺเปตตฺถสาธนโต จ ยถาภูตวุตฺติยา
ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ, วุตฺตเญฺหตํ:-
             "อิธ ตถาคโต านญฺจ านโต อฏฺานญฺจ อฏฺานโต
         ยถาภูตํ ปชานาตี"ติอาทิ. ๑-
      เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต.
      ยถา เจเตสมฺปิ าณานํ วเสน, เอวํ ยถาวุตฺตานํ สติปฏฺานสมฺมปฺปธานา-
ทิวิภาวนาณาทิอนนฺตาปริเมยฺยเภทานํ อนญฺสาธารณานํ ปญฺาวิเสสานํ
วเสน ภควา ตถานิ าณานิ อาคโต อธิคโตติ ตถาคโต, เอวมฺปิ ตถานิ
อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
      กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยา ตา ภควโต อภิชาติอภิสมฺโพธิธมฺมวินย-
ปญฺาปนอนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุโย, ตา ตถา. กึ วุตฺตํ โหติ?
ยทตฺถํ ตา โลกนาเถน อภิปตฺถิตา ปวตฺติตา จ, ตทตฺถสฺส เอกนฺตสิทฺธิยา
อวิสํวาทนโต อวิปรีตตฺถวุตฺติยา ตถา อวิตถา อนญฺถา. ตถา หิ อยํ ภควา
โพธิสตฺตภูโต สมตึสปารมิปริปูรณาทิกํ วุตฺตปฺปการํ สพฺพพุทฺธตฺตเหตุํ สมฺปาเทตฺวา
ตุสิตปุเร ิโต พุทฺธโกลาหลํ สุตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ เอกโต
สนฺนิปติตาหิ อุปสงฺกมิตฺวา:-
           กาโล โข ๒- เต มหาวีร      อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ
           สเทวกํ ตารยนฺโต            พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺติ ๓-
อายาจิโต อุปฺปนฺนปุพฺพนิมิตฺโต ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา "อิทานาหํ
มนุสฺสโยนิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา อภิสมฺพุชฺฌิสฺสามี"ติ อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ สกฺยราชกุเล
มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทส มาเส เทวมนุสฺเสหิ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ทสก. ๒๔/๒๑/๒๗, อภิ.วิ. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙
@๒ สิ.,อิ. กาโลยํ      ๓ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๑๓
มหตา ปริหาเรน ปริหริยมาโน วิสาขปุณฺณมายํ ปจฺจูสสมเย อภิชาตึ
ปาปุณิ.
      อภิชาติกฺขเณ ปนสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ วิย ทฺวตฺตึสปุพฺพนิมิตฺตานิ
ปาตุรเหสุํ, อยํ ทสสหสฺสีโลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, ทสสุ
จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อปฺปมาโณ ๑- โอภาโส ผริ, ตสฺสตํ สิรึ ทฏฺุกามา วิย
อนฺธา จกฺขูนิ ปฏิลภึสุ, พธิรา สทฺทํ สุณึสุ, มูคา สมาลปึสุ, ขุชฺชา อุชุคตฺตา
อเหสุํ, ปงฺคุลา ปทสา คมนํ ปฏิลภึสุ, พนฺธนคตา สพฺพสตฺตา อนฺทุพนฺธนาทีหิ
มุจฺจึสุ, สพฺพนรเกสุ อคฺคิ นิพฺพายิ, เปตฺติวิสเย ขุปฺปิปาสา วูปสมิ,
ติรจฺฉานานํ ภยํ นาโหสิ, สพฺพสตฺตานํ โรโค วูปสมิ, สพฺพสตฺตา ปิยํวทา อเหสุํ,
มธุเรนากาเรน อสฺสา หสึสุ, วารณา คชฺชึสุ, สพฺพตูริยานิ สกสกนินฺนาทํ
มุญฺจึสุ, อฆฏฺฏิตานิ เอว มนุสฺสานํ หตฺถูปคาทีนิ อาภรณานิ มธุเรนากาเรน
สทฺทํ มุญฺจึสุ, สพฺพทิสา วิปฺปสนฺนา อเหสุํ, สตฺตานํ สุขํ อุปฺปาทยมาโน
มุทุสีตลวาโต วายิ, อกาลเมโฆ วสฺสิ, ปวิโตปิ อุทกํ อุพฺภิชฺชิตฺวา วิสฺสนฺทิ,
ปกฺขิโน อากาสคมนํ วิชหึสุ, นทิโย อสนฺทมานา อฏฺสุ, มหาสมุทฺเท มธุรํ
อุทกํ อโหสิ, อุปกฺกิเลสวินิมุตฺเต สูริเย ทิปฺปมาเน เอว อากาสคตา สพฺพา
โชติโย โชตึสุ, เปตฺวา อรูปาวจเร เทเว อวเสสา สพฺเพ เทวา สพฺเพ จ
เนรยิกา ทิสฺสมานรูปา อเหสุํ, ตรุกุฏฺฏกวาฏาทิเสลาทโย อนาวรณภูตา อเหสุํ,
สตฺตานํ จุตูปปาตา นาเหสุํ, สพฺพํ อนิฏฺคนฺธํ อภิภวิตฺวา ทิพฺพคนฺโธ
ปวายิ, สพฺเพ ผลูปคา รุกฺขา ผลธรา สมฺปชฺชึสุ, มหาสมุทฺโท สพฺพตฺถกเมว
ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนตโล อโหสิ, ถลชชลชาทีนิ สพฺพปุปฺผานิ
ปุปฺผึสุ, รุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ
ลตาปทุมานิ ปุปฺผึสุ, มหีตลสิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตฺต สตฺต หุตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปริมาโณ
ทณฺฑปทุมานิ นาม นิกฺขมึสุ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ นิพฺพตฺตึสุ, สมนฺตโต
ปุปฺผวสฺสํ วสฺสิ, อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชึสุ, สกลทสสหสฺสิโลกธาตุ
วฏฺเฏตฺวา วิสฏฺมาลาคุลํ วิย, อุปฺปีเฬตฺวา ปวตฺตมาลากลาโป วิย,
อลงฺกตปฏิยตฺตํ มาลาสนํ วิย จ เอกมาลามาลินี วิปฺผุรนฺตวาฬวีชนี
ปุปฺผธูปคนฺธปวาสิตา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ, ตานิ จ ปุพฺพนิมิตฺตานิ อุปริ
อธิคตานํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ นิมิตฺตภูตานิ เอว อเหสุํ. เอวํ
อเนกจฺฉริยปาตุภาวา อยํ อภิชาติ ยทตฺถํ เตน อภิปตฺถิตา, ตสฺสา อภิสมฺโพธิยา
เอกนฺตสิทฺธิยา ตถาว อโหสิ อวิตถา อนญฺถา.
      ตถา เย พุทฺธเวเนยฺยา โพธเนยฺยพนฺธวา, เต สพฺเพปิ อนวเสสโต
สยเมว ภควตา วินีตา. เย จ สาวกเวเนยฺยา ธมฺมเวเนยฺยา จ, เตปิ
สาวกาทีหิ วินีตา วินยํ คจฺฉนฺติ คมิสฺสนฺติ จาติ ยทตฺถํ ภควตา อภิสมฺโพธิ
อภิปตฺถิตา, ตทตฺถสฺส เอกนฺตสิทฺธิยา อภิสมฺโพธิ ตถา อวิตถา อนญฺถา.
      อปิจ ยสฺส ยสฺส เยฺยธมฺมสฺส โย โย สภาโว พุชฺฌิตพฺโพ, โส โส
หตฺถตเล ปิตอามลกํ วิย อาวชฺชนมตฺตปฏิพทฺเธน อตฺตโน าเณน
อวิปรีตํ อนวเสสโต ภควตา อภิสมฺพุทฺโธติ เอวมฺปิ อภิสมฺโพธิ ตถา อวิตถา
อนญฺถา.
      ตถา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ตถา ตถา เทเสตพฺพปฺปการํ, เตสํ เตสญฺจ
สตฺตานํ อาสยานุสยจริยาธิมุตฺตึ สมฺมเทว โอโลเกตฺวา ธมฺมตํ อวิชหนฺเตเนว
ปญฺตฺตินยํ โวหารมตฺตํ อนติธาวนฺเตเนว จ ธมฺมตํ วิภาเวนฺเตน ยถาปราธํ
ยถาชฺฌาสยํ ยถาธมฺมญฺจ อนุสาสนฺเตน ภควตา เวเนยฺยา วินีตา อริยภูมึ
สมฺปาปิตาติ ธมฺมวินยปญฺาปนาปิสฺส ตทตฺถสิทฺธิยา ยถาภูตวุตฺติยา จ ตถา
อวิตถา อนญฺถา.
       ตถา ยา สา ภควตา อนุปฺปตฺตา ๑- ปวิยาทิกาผสฺสเวทนาทิ-
รูปารูปสภาวนิมุตฺตา ๒- ลุชฺชนปลุชฺชนภาวาภาวโต โลกสภาวาตีตา ตมสา
วิสํสฏฺตฺตา เกนจิ อโนภาสนียา โลกสภาวาภาวโต เอว คติอาทิภาวรหิตา
อปฺปติฏฺา อนารมฺมณา อมตมหานิพฺพานธาตุ ขนฺธสงฺขาตานํ อุปาทีนํ เลสมตฺตสฺสาปิ ๓-
อภาวโต "อนุปาทิเสสา"ติปิ วุจฺจติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
             "อตฺถิ ภิกฺขเว ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปวี น อาโป น
         เตโช น วาโย น อากาสานญฺจายตนํ น วิญฺาณญฺจายตนํ น
         อากิญฺจญฺายตนํ น เนวสญฺานาสญฺายตนํ นายํ โลโก น ปโร
         โลโก น จ อุโภ จนฺทิมสูริยา. ตมหํ ภิกฺขเว เนว อาคตึ วทามิ
         น คตึ น ิตึ น จุตึ น อุปปตฺตึ, อปฺปติฏฺ อปฺปวตฺตํ
         อนารมฺมณเมเวตํ, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา"ติ. ๔-
      สา สพฺเพสมฺปิ อุปาทานกฺขนฺธานํ อตฺถงฺคโม, สพฺเพสํ สงฺขารานํ
สมโถ, สพฺพูปธีนํ ปฏินิสฺสคฺโค, สพฺพทุกฺขานํ วูปสโม, สพฺพาลยานํ สมุคฺฆาโต,
สพฺพวฏฺฏานํ อุปจฺเฉโท, อจฺจนฺตสนฺติลกฺขณาติ ยถาวุตฺตสภาวสฺส กทาจิปิ
อวิสํวาทนโต ตถา อวิตถา อนญฺถา. เอวเมตา อภิชาติอาทิกา ตถา คโต
อุปคโต อธิคโต ปฏิปนฺโน ปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ภควา ตถา คโตติ
ตถาคโต. (๔)
      กถํ ตถาวิโธติ ตถาคโต? ยถาวิธา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อยมฺปิ
ภควา ตถาวิโธ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถาวิธา เต ภควนฺโต มคฺคสีเลน ผลสีเลน
สพฺเพนปิ โลกิยโลกุตฺตรสีเลน, มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา สพฺเพนปิ
โลกิยโลกุตฺตรสมาธินา, มคฺคปญฺาย ผลปญฺาย สพฺพายปิ โลกิยโลกุตฺตรปญฺาย,
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อนุปฺปตฺตา โสปาทิอาทิกา         ๒ สี. ปถวีผสฺสเวทนาทิ...
@๓ สี.,ก. กิเลสมตฺตสฺสาปิ                ๔ ขุ.อุ. ๒๕/๗๑/๒๑๒
เทวสิกํ วฬญฺชิตพฺเพหิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติวิหาเรหิ,
ตทงฺควิมุตฺติยา วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติยา
นิสฺสรณวิมุตฺติยาติ สงฺเขปโต, วิตฺถารโต ปน อนนฺตาปริมาณเภเทหิ
อจินฺเตยฺยานุภาเวหิ สกลสพฺพญฺุคุเณหิ, อยมฺปิ อมฺหากํ ภควา ตถาวิโธ. สพฺเพสํ
หิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อายุเวมตฺตํ สรีรปฺปมาณเวมตฺตํ กุลเวมตฺตํ
ทุกฺกรจริยาเวมตฺตํ รสฺมิเวมตฺตนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ เวมตฺเตหิ สิยา เวมตฺตํ, น
ปน สีลวิสุทฺธิอาทีสุ วิสุทฺธีสุ สมถวิปสฺสนาปฏิปตฺติยํ อตฺตนา ปฏิวิทฺธคุเณสุ จ
กิญฺจิ นานากรณํ อตฺถิ, อถ โข มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย อญฺมญฺ
นิพฺพิเสสา เต พุทฺธา ภควนฺโต. ตสฺมา ยถาวิธา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา.
อยมฺปิ ภควา ตถาวิโธ. เอวํ ตถาวิโธติ ตถาคโต. วิธตฺโถ เจตฺถ คตสทฺโท.
ตถา หิ โลกิยา วิธยุตฺตคตสทฺเท ปการตฺเถ วทนฺติ. (๕)
      กถํ ตถาปวตฺติโกติ ๑-  ตถาคโต? อนญฺสาธารเณน อิทฺธานุภาเวน
สมนฺนาคตตฺตา อตฺถปฏิสมฺภิทาทีนํ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา อนาวรณาณปฏิลาเภน
จ ภควโต กายปฺปวตฺติยาทีนํ กตฺถจิ ปฏิฆาตาภาวโต ยถารุจิ ตถา คตํ คติ
คมนํ กายวจีจิตฺตปฺปวตฺติ เอตสฺสาติ ตถาคโต. เอวํ ตถาปวตฺติโกติ
ตถาคโต. (๖)
      กถํ ตเถหิ อคโตติ ตถาคโต? โพธิสมฺภารสมฺภรเณ
ตปฺปฏิปกฺขปฺปวตฺติสงฺขาตํ นตฺถิ เอตสฺส คตนฺติ อคโต. โส ปนสฺส อคตภาโว
มจฺเฉรทานปารมิอาทีสุ อวิปรีตํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณาทินยปฺปวตฺเตหิ าเณหีติ
ตเถหิ าเณหิ อคโตติ ตถาคโต.
      อถ วา กิเลสาภิสงฺขารปฺปวตฺติสงฺขาตํ ขนฺธปฺปวตฺติสงฺขาตเมว วา
ปญฺจสุปิ คตีสุ คตํ คมนํ เอตสฺส นตฺถีติ อคโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตถา ปวตฺติโตติ
สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติยา สฺวายมสฺส อคตภาโว ตเถหิ อริยมคฺคาเณหีติ
เอวมฺปิ ภควา ตเถหิ อคโตติ ตถาคโต. (๗)
      กถํ ตถาคตภาเวน ตถาคโต? ตถาคตภาเวนาติ จ ตถาคตสฺส สพฺภาเวน,
อตฺถิตายาติ อตฺโถ. โกปเนส ตถาคโต, ยสฺส อตฺถิตาย ภควา ตถาคโตติ
วุจฺจตีติ? สทฺธมฺโม. สทฺธมฺโม หิ อริยมคฺโค ตาว ยถา ยุคนทฺธสมถวิปสฺสนาพเลน
อนวเสสกิเลสปกฺขํ สมูหนนฺเตน สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน คนฺตพฺพํ,
ตถา คโต. ผลธมฺโม ยถา อตฺตโน มคฺคานุรูปํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานวเสน
คนฺตพฺพํ, ตถา คโต ปวตฺโต. นิพฺพานธมฺโม ปน ยถา คโต ปญฺาย
ปฏิวิทฺโธ สกลวฏฺฏทุกฺขวูปสมาย สมฺปชฺชติ, พุทฺธาทีหิ ตถา คโต สจฺฉิกโตติ
ตถาคโต. ปริยตฺติธมฺโมปิ ยถา ปุริมพุทฺเธหิ สุตฺตเคยฺยาทิวเสน
ปวตฺติอาทิปฺปกาสนวเสน จ เวเนยฺยานํ อาสยาทิอนุรูปํ ปวตฺติโต, อมฺหากมฺปิ ภควตา
ตถา คโต คทิโต ๑- ปวตฺติโตติ วา ตถาคโต. ยถา ภควตา เทสิโต, ตถา
ภควโต สาวเกหิ คโต อวคโตติ ตถาคโต. เอวํ สพฺโพปิ สทฺธมฺโม ตถาคโต.
เตนาห สกฺโก เทวานมินฺโท "ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ
โหตู"ติ. ๒- สฺวาสฺส อตฺถีติ ภควา ตถาคโต.
      ยถา จ ธมฺโม, เอวํ อริยสํโฆปิ ยถา อตฺตหิตาย ปรหิตาย จ
ปฏิปนฺเนหิ สุวิสุทฺธํ ปุพฺพภาคสมถวิปสฺสนาปฏิปทํ ปุรกฺขตฺวา เตน เตน มคฺเคน
คนฺตพฺพํ, ตํ ตํ ตถา คโตติ ตถาคโต. ยถา วา ภควตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทินโย
เทสิโต, ตถา จ พุทฺธตฺตา ตถา คทนโต จ ตถาคโต. เตนาห สกฺโก
@เชิงอรรถ: ๑ ม. คทิโต อวคโต     ๒ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๖/๙, ขุ.สุ. ๒๕/๒๔๐/๓๘๐
เทวราชา "ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ สํฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ ๑- สฺวาสฺส
สาวกภูโต อตฺถีติ ภควา ตถาคโต. เอวํ ตถาคตภาเวน ตถาคโต. (๘)
      อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตกเมว, สพฺพากาเรน ปน
ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย. อิทํ หิ ตถาคตปทํ มหตฺถํ
มหาคติกํ มหาวิสยํ, ตสฺส อปฺปมาทปทสฺส วิย เตปิฏกมฺปิ พุทฺธวจนํ ยุตฺติโต
อตฺถภาเวน ๒- อาหรนฺโต "อติตฺเถน ธมฺมกถิโก ปกฺขนฺโท"ติ น วตฺตพฺโพติ.
      ตตฺเถตํ วุจฺจติ:-
                  "ยเถว โลเก ปุริมา มเหสิโน
                   สพฺพญฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา
                   ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
                   ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา.
                   ปหาย กามาทิมเล อเสสโต
                   สมาธิาเณหิ ยถา คตา ชินา
                   ปุราตนา สกฺยมุนี ชุตินฺธโร
                   ตถา คโต เตน ตถาคโต มโต.
                   ตถญฺจ ธาตายตนาทิลกฺขณํ
                   สภาวสามญฺวิภาคเภทโต
                   สยมฺภุาเณน ชิโน ตถา คโต
                   ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโว.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๖/๙, ขุ.สุ. ๒๕/๒๔๐/๓๘๐      ๒ สี.,อิ. อตฺถิภาเวน
                   ตถานิ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา
                   ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส
                   อนญฺเนยฺยานยโต วิภาวิตา
                   ตถา คโต เตน ชิโน ตถาคโต.
                   อเนกเภทาสุปิ โลกธาตูสุ
                   ชินสฺส รูปายตนาทิโคจเร
                   วิจิตฺตเภเท ตถเมว ทสฺสนํ
                   ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโน.
                   ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ
                   กโรติ วาจายนุโลปมตฺตโน
                   คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺยิรียติ
                   ตถาคโต เตนปิ โลกนายโก.
                   ตถา ปริญฺาย ตถาย สพฺพโส
                   อเวทิ โลกํ ปภวํ อติกฺกมิ
                   คโต จ ปจฺจกฺขกฺริยาย นิพฺพุตึ
                   อรียมคฺคญฺจ ๑- คโต ตถาคโต.
                   ตถา ปฏิญฺาย ตถาย สพฺพโส
                   หิตาย โลกสฺส ยโต ยมาคโต
                   ตถาย นาโถ กรุณาย สพฺพทา
                   คโต จ เตนาปิ ชิโน ตถาคโต.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สทาริยมคฺคญฺจ, อิ. ยทริยมคฺคญฺจ
                   ตถานิ าณานิ ยโต ยมาคโต
                   ยถาสภาวํ วิสยาวโพธโต
                   ตถาภิชาติปฺปภุตี ตถาคโต
                   ตทตฺถสมฺปาทนโต ตถาคโต.
                   ยถาวิธา เต ปุริมา มเหสิโน
                   ตถาวิโธยมฺปิ ตถา ยถารุจิ
                   ปวตฺตวาจา ตนุจิตฺตภาวโต
                   ตถาคโต วุจฺจติ อคฺคปุคฺคโล.
                   สมฺโพธิสมฺภารวิปกฺขโต ปุเร
                   คตํ น สํสารคตมฺปิ ตสฺส วา
                   น จตฺถิ นาถสฺส ภวนฺตทสฺสิโน
                   ตเถหิ ตสฺมา อคโต ตถาคโต.
                   ตถาคโต ธมฺมธโร มเหสินา
                   ยถา ปหาตพฺพมลํ ปหียติ
                   ตถา คโต อริยคโณ วินายโก
                   ตถาคโต เตน สมงฺคิภาวโต"ติ.
      อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธนฺติ เอตฺถ อรหาติ ปทสฺส อตฺโถ เหฏฺา
วุตฺโตเยว. สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธํ. ยงฺกิญฺจิ
เยฺยํ นาม, ตสฺส สพฺพสฺสปิ สพฺพาการโต อวิปรีตโต สยเมว อภิสมฺพุทฺธตฺตาติ
วุตฺตํ โหติ. อิมินาสฺส ปโรปเทสรหิตสฺส สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถสฺส
อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติโน อนาวรณาณสงฺขาตสฺส สพฺพญฺุตญฺาณสฺส อธิคโม
ทสฺสิโต.
      นนุ จ สพฺพญฺุตญฺาณโต อญฺ อนาวรณํ, อญฺถา ฉ อสาธารณาณานิ
พุทฺธาณานีติ วจนํ วิรุชฺเฌยฺยาติ? น วิรุชฺฌติ วิสยปฺปวตฺติเภทวเสน อญฺเหิ
อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ เอกสฺเสว าณสฺส ทฺวิธา วุตฺตตฺตา. เอกเมว หิ ตํ
าณํ อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติธมฺมวิสยตาย สพฺพญฺุตญฺาณํ, ตตฺถ จ
อาวรณาภาวโต นิสฺสงฺคจารมุปาทาย อนาวรณาณนฺติ วุตฺตํ. ยถาห
ปฏิสมฺภิทายํ:-
           "สพฺพํ สงฺขตาสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ สพฺพญฺุตญฺาณํ,
        ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณาณนฺ"ติอาทิ. ๑-
      ตสฺมา นตฺถิ เนสํ อตฺถโต เภโท, เอกนฺเตเนเวตํ เอวมิจฺฉิตพฺพํ.
อญฺถา สพฺพญฺุตานาวรณาณานํ สาธารณตา ๒- อสพฺพธมฺมารมฺมณตา จ
อาปชฺเชยฺย. น หิ ภควโต าณสฺส อณุมตฺตมฺปิ อาวรณํ อตฺถิ, อนาวรณาณสฺส
จ อสพฺพธมฺมารมฺมณภาเว ยตฺถ ตํ นปฺปวตฺตติ, ตตฺถาวรณสพฺภาวโต
อนาวรณภาโวเยว น สิยา. อถ วา ปน โหตุ อญฺเมว อนาวรณํ
สพฺพญฺุตญฺาณโต, อิธ ปน สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย อนาวรณาณนฺติ
สพฺพญฺุตญฺาณเมว อธิปฺเปตํ, ตสฺเสวาธิคเมน ภควา สพฺพญฺู สพฺพวิทู
สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติ, น สกึเยว สพฺพธมฺมาวโพธโต. ตถา จ วุตฺตํ
ปฏิสมฺภิทายํ:-
           "วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห
        สพฺพญฺุตญฺาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกาปญฺตฺติ ยทิทํ พุทฺโธ"ติ. ๓-
     สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถาณสมธิคเมน หิ ภควโต สนฺตาเน อนวเสสธมฺเม
ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถตา อโหสีติ.
      เอตฺถาห:- กึ ปนิทํ าณํ ปวตฺตมานํ สกึเยว สพฺพสฺมึ วิสเย
ปวตฺตติ, อุทาหุ กเมนาติ. กิญฺเจตฺถ:- ยทิ ตาว สกึเยว สพฺพสฺมึ วิสเย
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๙/๑๓๔, อุทาน. อ. ๑๕๐  ๒ ม. สาวรณตา
@๓ ขุ.มหา. ๒๙/๓๗๙/๒๕๓ (สฺยา)
ปวตฺตติ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธาทิเภทภินฺนานํ สงฺขตธมฺมานํ
อสงฺขตสมฺมุติธมฺมานญฺจ เอกชฺฌํ อุปฏฺาเน ทูรโต จิตฺตปฏํ เปกฺขนฺตสฺส
วิย วิสยวิภาเคนาวโพโธ น สิยา, ตถา จ สติ "สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา"ติ
วิปสฺสนฺตานํ อนตฺตากาเรน วิย สพฺพธมฺมา อนิรูปิตรูเปน ภควโต าณสฺส
วิสยา โหนฺตีติ อาปชฺชติ. เยปิ "สพฺพเยฺยธมฺมานํ ิตลกฺขณวิสยํ วิกปฺปรหิตํ
สพฺพกาลํ พุทฺธานํ าณํ ปวตฺตติ, เตน เต สพฺพวิทูติ วุจฺจนฺติ. เอวญฺจ
กตฺวา:-
        `จรํ สมาหิโต นาโค,       ติฏฺนฺโตปิ สมาหิโต'ติ:-
อิทมฺปิ วจนํ สุวุตฺตํ โหตี"ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ วุตฺตโทสานาติวตฺติ,
ิตลกฺขณารมฺณตาย จ อตีตานาคตสมฺมุติธมฺมานํ ตทภาวโต เอกเทสวิสยเมว ภควโต
าณํ สิยา. ตสฺมา สกึเยว าณํ ปวตฺตตีติ น ยุชฺชติ.
      อถ กเมน สพฺพสฺมึ วิสเย าณํ ปวตฺตตีติ? เอวมฺปิ น ยุชฺชติ.
น หิ ชาติภูมิสภาวาทิวเสน ทิสาเทสกาลาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺเน เยฺเย
กเมน คยฺหมาเน ตสฺส อนวเสสปฏิเวโธ สมฺภวติ อปริยนฺตภาวโต เยฺยสฺส.
เย ปน "อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต เยฺยสฺส เอกเทสํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา เสเสปิ
เอวนฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปเนน สพฺพญฺู ภควา, ตญฺจ าณํ น อนุมานิกํ
สํสยาภาวโต. สํสยานุพนฺธํ หิ โลเก อนุมานาณนฺ"ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ น
ยุตฺตํ, สพฺพสฺส หิ อปจฺจกฺขภาเว อตฺถสฺส อวิสํวาทเนน เยฺยสฺส เอกเทสํ
ปจฺจกฺขํ กตฺวา เสเสปิ เอวนฺติ อธิมุจฺจิตฺวา ววตฺถาปนสฺส อสมฺภวโต. ยํ หิ
ตํ เสสํ, ตํ อปจฺจกฺขนฺติ อถ ตมฺปิ ปจฺจกฺขํ, ตสฺส เสสภาโว ปน น สิยาติ
สพฺพเมตํ อการณํ. กสฺมา? อวิสยวิจารภาวโต. ๑- วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อวิสยวิธานภาวโต
           "พุทฺธวิสโย ภิกฺขเว อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ, โย
        จินฺเตยฺย, อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา"ติ. ๑-
      อิทมฺปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ:- ยงฺกิญฺจิ ภควตา าตุํ อิจฺฉิตํ สกลเมกเทโส
วา, ตตฺถ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย ปจฺจกฺขโต าณํ ปวตฺตติ, นิจฺจสมาธานญฺจ
วิกฺเขปาภาวโต, าตุํ อิจฺฉิตสฺส สกลสฺส อวิสยภาวโต ๒- ตสฺส
อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติตา น สิยา, เอกนฺเตเนว สา อิจฺฉิตพฺพา "สพฺเพ ธมฺมา
พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขาปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา
จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา"ติ ๓- วจนโต. อตีตานาคตวิสยมฺปิ ภควโต าณํ
อนุมานาคมนตกฺกคฺคหณวิรหิตตฺตา ปจฺจกฺขเมว.
      นนุ จ เอกสฺมิมฺปิ ปกฺเข ยทา สกลํ าตุํ อิจฺฉิตํ, ตทา สกึเยว
สกลวิสยตาย อนิรูปิตรูเปน ภควโต าณํ ปวตฺเตยฺยาติ วุตฺตโทสานาติวตฺติเยวาติ?
น, ตสฺส วิโสธิตตฺตา. วิโสธิโต หิ โส พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโยติ. อญฺถา
วา ปจุรชนาณสมวุตฺติตาย พุทฺธานํ ภควนฺตานํ าณสฺส อจินฺเตยฺยตา น
สิยา, ตสฺมา สกลธมฺมารมฺมณมฺปิ ตํ เอกธมฺมารมฺมณํ วิย สุววตฺถาปิเตเยว เต
ธมฺเม กตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมตฺถ อจินฺเตยฺยํ. ยาวตกํ เยฺยํ, ตาวตกํ าณํ,
ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เยฺยํ, เยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เยฺยนฺติ
เอวเมกชฺฌํ วิสุํ วิสุํ สกึ กเมน จ อิจฺฉานุรูปํ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ
พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา. ตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ.
      เทฺว วิตกฺกาติ เทฺว สมฺมา วิตกฺกา. ตตฺถ วิตกฺเกนฺติ เอเตน, สยํ วา
วิตกฺเกติ, วิตกฺกนเมว วาติ วิตกฺโก. สฺวายํ อารมฺมณาภินิโรปนลกฺขโณ,
อาหนนปริยาหนนรโส, อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺาโน. วิสยเภเทน
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๗๗/๙๑    ๒ สี. อวิสยภาเว
@๓ ขุ.มหา. ๒๙/๓๒๐/๒๑๘, ขุ.จูฬ. ๓๐/๔๙๒/๒๓๙ (สฺยา)
ปน ตํ ทฺวิธา กตฺวา วุตฺตํ "เทฺว วิตกฺกา"ติ. สมุทาจรนฺตีติ สมํ สมฺมา จ
อุทฺธมุทฺธํ มริยาทาย จรนฺติ. มริยาทตฺโถ หิ อยมากาโร, เตน ปโยเคน
"ตถาคตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธนฺ"ติ อิทํ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ. อิทํ วุตฺตํ
โหติ:- ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อตฺตโน อตฺตโน วิสเย สามํ
สมฺมา จ อญฺมญฺ มริยาทํ อนติกฺกมนฺตา อุทฺธมุทฺธํ พหุลํ อภิณฺหํ จรนฺติ
ปวตฺตนฺตีติ.
      โก ปน เนสํ วิสโย, กา วา มริยาทา, กถญฺจ ตํ อนติกฺกมิตฺวา เต
อุทฺธมุทฺธํ พหุลํ อภิณฺหํ นิจฺจํ ปวตฺตนฺตีติ? วุจฺจเต:- เขมวิตกฺโก
ปวิเวกวิตกฺโกติ อิเม เทฺว วิตกฺกาเยว. เตสุ เขมวิตกฺโก ตาว ภควโต
วิเสเสน กรุณาสมฺปยุตฺโต, เมตฺตามุทิตาสมฺปยุตฺโตปิ ลพฺภเตว, ตสฺมา โส
มหากรุณาสมาปตฺติยา เมตฺตาทิสมาปตฺติยา จ ปุพฺพงฺคโม สมฺปยุตฺโต จ
เวทิตพฺโพ. ปวิเวกวิตกฺโก ปน ผลสมาปตฺติยา ปุพฺพงฺคโม สมฺปยุตฺโต จ,
ทิพฺพวิหาราทิวเสนาปิ, ลพฺภเตว. อิติ เนสมฺปิ ๑- วิตกฺโก วิสโย, ตสฺมา เอกสฺมึ
สนฺตาเน พหุลํ ปวตฺตมานานมฺปิ กาเลน กาลํ สวิสยสฺมึเยว จรณโต นตฺถิ มริยาทา น
สงฺกเรน วุตฺติ.
      ตตฺถ เขมวิตกฺโก ภควโต กรุโณกฺกมนาทินา วิภาเวตพฺโพ, ปวิเวกวิตกฺโก
สมาปตฺตีหิ. ตตฺถายํ วิภาวนา:- "อยํ โลโก สนฺตาปชาโต ทุกฺขปเรโต"ติอาทินา
ราคคฺคิอาทีหิ โลกสนฺนิวาสสฺส อาทิตฺตาทิอาการทสฺสเนหิ มหากรุณาสมาปตฺติยา
ปุพฺพภาเค, สมาปตฺติยมฺปิ ปมชฺฌานวเสน วตฺตพฺโพ. วุตฺตเญฺหตํ ๒- :-
             "พหูหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ
        สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ ปสฺสนฺตานํ
        พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อุยฺยุตฺโต,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เนสํ   ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๗/๑๓๐,๑๓๔
        ปยาโต, กุมฺมคฺคปฏิปนฺโน, อุปนียติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก
        อนภิสฺสโร, อสฺสโก โลโก, สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก
        อติตฺโต ตณฺหาทาโส.
               อตายโน โลกสนฺนิวาโส, อเลโณ, อสรโณ, อสรณีภูโต,
        อุทฺธโต โลโก อวูปสนฺโต, สสลฺโล โลกสนฺนิวาโส วิทฺโธ
        ปุถุสลฺเลหิ, อวิชฺชนฺธการาวรโณ กิเลสปญฺชรปริกฺขิตฺโต, อวิชฺชาคโต
        โลกสนฺนิวาโส อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ ตนฺตากุลกชาโต กุลาคุณฺิกชาโต
        มุญฺชปพฺพชภูโต อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตีติ
        ปสฺสนฺตานํ, อวิชฺชาวิสโทสสํลิตฺโต กิเลสกลลีภูโต,
        ราคโทสโมหชฏาชฏิโต.
               ตณฺหาสํฆาฏปฏิมุกฺโก, ตณฺหาชาเลน โอตฺถโฏ, ตณฺหาโสเตน
        วุยฺหติ, ตณฺหาสํโยชเนน สํยุตฺโต, ตณฺหานุสเยน อนุสโฏ,
        ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหติ.
               ทิฏฺิสํฆาฏปฏิมุกฺโก, ทิฏฺิชาเลน โอตฺถโฏ, ทิฏฺิโสเตน
        วุยฺหติ, ทิฏฺิสํโยชเนน สํยุตฺโต, ทิฏฺานุสเยน อนุสโฏ,
        ทิฏฺิสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ทิฏฺิปริฬาเหน ปริฑยฺหติ.
                ชาติยา อนุคโต, ชราย อนุสโฏ, พฺยาธินา อภิภูโต,
        มรเณน อพฺภาหโต, ทุกฺเข ปติฏฺิโต.
                ตณฺหาย โอฑฺฑิโต, ชราปาการปริกฺขิตฺโต, มจฺจุปาเสน ปริกฺขิตฺโต,
        มหาพนฺธนพทฺโธ โลกสนฺนิวาโส, ราคพนฺธเนน โทสโมหพนฺธเนน
        มานทิฏฺิกิเลสทุจฺจริตพนฺธเนน พทฺโธ, มหาสมฺพาธปฏิปนฺโน,
        มหาปลิโพเธน ปลิพุทฺโธ, มหาปปาเต ปติโต, มหากนฺตารปฏิปนฺโน,
        มหาสํสารปฏิปนฺโน, มหาวิทุคฺเค สมฺปริวตฺตติ, มหาปลิเป ปลิปนฺโน.
                อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโส, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส
         ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ฯเปฯ อุปายาเสหิ,
         อุนฺนีตโก โลกสนฺนิวาโส หญฺติ นิจฺจมตาโณ ปตฺตทณฺโฑ ตกฺกโร,
         วชฺชพนฺธนพทฺโธ อาฆาตนปจฺจุปฏฺิโต, อนาโถ โลกสนฺนิวาโส
         ปรมการุญฺตํ ปตฺโต, ทุกฺขาภิตุนฺโน จิรรตฺตปีฬิโต, นิจฺจคธิโต
         นิจฺจปิปาสิโต.
                อนฺโธ อจกฺขุโก, หตเนตฺโต อปริณายโก, วิปถปกฺขนฺโท
         อญฺชสาปรทฺโธ, มโหฆปกฺขนฺโท.
                ทฺวีหิ ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต, ตีหิ ทุจฺจริเตหิ วิปฺปฏิปนฺโน,
         จตูหิ โยเคหิ โยชิโต, จตูหิ คนฺถิโต, จตูหิ อุปาทาเนหิ
         อุปาทียติ, ปญฺจคติสมารุโฬฺห, ปญฺจหิ กามคุเณหิ รชฺชติ, ปญฺจหิ
         นีวรเณหิ โอตฺถโฏ, ฉหิ วิวาทมูเลหิ วิวทติ, ฉหิ ตณฺหากาเยหิ
         รชฺชติ, ฉหิ ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต, สตฺตหิ อนุสเยหิ อนุสโฏ,
         สตฺตหิ สํโยชเนหิ สํยุตฺโต, สตฺตหิ มาเนหิ อุนฺนโต, อฏฺหิ
         โลกธมฺเมหิ สมฺปริวตฺตติ, อฏฺหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยโต อฏฺหิ ปุริสโทเสหิ
         ทุสฺสติ, นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, นวหิ มาเนหิ อุนฺนโต,
         นวหิ ตณฺหามูลเกหิ ธมฺเมหิ รชฺชติ, ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ กิลิสฺสติ,
         ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหิ สมนฺนาคโต,
         ทสหิ สํโยชเนหิ สํยุตฺโต, ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยโต, ทสวตฺถุกาย
         ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต, ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา
         สมนฺนาคโต, อฏฺสตตณฺหาปปญฺเจหิ ปปญฺจิโต, ทฺวาสฏฺิยา
         ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต โลกสนฺนิวาโสติ สมฺปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ
         ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ.
                อหญฺจมฺหิ ติณฺโณ, โลโก จ อติณฺโณ. อหญฺจมฺหิ มุตฺโต,
         โลโก จ อมุตฺโต. อหญฺจมฺหิ ทนฺโต, โลโก จ อทนฺโต. อหญฺจมฺหิ
         สนฺโต, โลโก จ อสนฺโต. อหญฺจมฺหิ อสฺสตฺโถ, โลโก จ อนสฺสตฺโถ.
         อหญฺจมฺหิ ปรินิพฺพุโต, โลโก จ อปรินิพฺพุโต. ปโหมิ ขฺวาหํ
         ติณฺโณ ตาเรตุํ, มุตฺโต โมเจตุํ, สนฺโต สเมตุํ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสตุํ,
         ปรินิพฺพุโต ปเร จ ปรินิพฺพาเปตุนฺติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ
         ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมตี"ติ.
      อิมินาว นเยน ภควโต สตฺเตสุ เมตฺตาโอกฺกมนญฺจ วิภาเวตพฺพํ.
กรุณาวิสยสฺส หิ ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺขภูตํ สุขํ สตฺเตสุ อุปสํหรนฺตี เมตฺตาปิ
วตฺตตีติ อิธ อพฺยาปาทอวิหึสาวิตกฺกา เขมวิตกฺโก. ปวิเวกวิตกฺโก ปน
เนกฺขมฺมวิตกฺโกเยว, ตสฺส ทิพฺพวิหารอริยวิหาเรสุ ปุพฺพภาคสฺส ปมชฺฌานสฺส
ปจฺจเวกฺขณาย จ วเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ เย เต ภควโต เทวสิกํ
วฬญฺชนกวเสน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติวิหารา, เยสํ ปุเร จรณภาเวน
ปวตฺตํ สมาธิจริยานุคตํ าณจริยานุคตํ าณํ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติปญฺา
สญฺจาริ มหาวชิราณนฺติ วุจฺจติ, เตสํ วเสน ภควโต ปวิเวกวิตกฺกสฺส
พหุลํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อยญฺจ อตฺโถ มหาสจฺจกสุตฺเตนปิ เวทิตพฺโพ. วุตฺตญฺหิ
ตตฺถ ภควตา:-
             "โส โข อหํ อคฺคิเวสฺสน ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต
         อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺเปมิ, สนฺนิสาเทมิ, เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ
         วิหรามี"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๓๘๕/๓๔๕
      อิทํ หิ ภควา "สมโณ โคตโม อภิรูโป ปาสาทิโก, สุผุสิตํ ทนฺตาวรณํ,
ชิวฺหา ตนุกา, มธุรํ วจนํ, เตน ปริสํ รญฺเชนฺโต มญฺเ วิจรติ, จิตฺเต
ปนสฺส เอกคฺคตา นตฺถิ, โย เอวํ สญฺตฺติพหุโล จรตี"ติ สจฺจเกน
นิคณฺปุตฺเตนปิ วิตกฺกิเต อวสฺสํ สโหฆํ โจรํ คณฺหนฺโต วิย "น อคฺคิเวสฺสน
ตถาคโต ปริสํ รญฺเชนฺโต สญฺตฺติพหุโล วิจรติ, จกฺกวาฬปริยนฺตายปิ ปริสาย
ธมฺมํ เทเสนฺติ อสลฺลีโน อนุปลิตฺโต เอกตฺตํ เอกวิหาริสุญฺตฺตา ผลสมาปตฺติผลํ
อนุยุตฺโต"ติ ทสฺเสตุํ อาหริ.
      ภควา หิ ยสฺมึ ขเณ ปริสา สาธุการํ เทติ, ธมฺมํ วา ปจฺจเวกฺขติ,
ตสฺมึ ขเณ ปุพฺพภาเคน กาลํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺตึ อสฺสาสวาเร
ปสฺสาสวาเร สมาปชฺชติ, สาธุการสทฺทนิคฺโฆเส อวิจฺฉินฺเนเยว ธมฺมปจฺจเวกฺขณาย จ
ปริโยสาเน สมาปตฺติโต วุฏฺาย ิตฏฺานโต ปฏฺาย ธมฺมํ เทเสติ.
พุทฺธานํ หิ ภวงฺคปริวาโส ลหุโก, อสฺสาสวาเร ปสฺสาสวาเร สมาปตฺติโย
สมาปชฺชนฺติ. เอวํ ยถาวุตฺตสมาปตฺตีนํ สปุพฺพภาคานํ วเสน ภควโต เขมวิตกฺกสฺส
ปวิเวกวิตกฺกสฺส จ พหุลปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.
      ตตฺถ ยสฺส พฺยาปาทวิหึสาวิตกฺกาทิสงฺกิเลสปฺปหานสฺส อพฺยาปาทวิตกฺกสฺส
อวิหึสาวิตกฺกสฺส จ อานุภาเวน กุโตจิปิ ภยาภาวโต ตํสมงฺคี เขมปฺปตฺโต จ
วิหรติ, ตโต จ สพฺพสฺสปิ สพฺพทาปิ เขมเมว โหติ อภยเมว. ตสฺมา
ทุวิโธปิ อุภเยสํ เขมํ กโรติ เขมวิตกฺโก. ยสฺส ปน กามวิตกฺกาทิสงฺกิเลสปฺปหานสฺส
เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺส อานุภาเวน กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติ
ติวิโธ, ตทงฺควิเวโก วิกฺขมฺภนวิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก
นิสฺสรณวิเวโกติ ปญฺจวิโธ จ วิเวโก ปาริปูรึ คจฺฉติ, โส ยถารหํ อารมฺมณโต
สมฺปโยคโต จ ปวิเวกสหคโต วิตกฺโกติ ปวิเวกวิตกฺโก. เอเต จ เทฺว วิตกฺกา
เอวํ วิภตฺตวิสยาปิ สมานา อาทิกมฺมิกานํ อญฺมญฺูปการาย สมฺภวนฺติ ยถา
หิ เขมวิตกฺกสฺส ปวิเวกวิตกฺโก อนุปฺปนฺนสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส
ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย โหติ, เอวํ ปวิเวกวิตกฺกสฺสปิ เขมวิตกฺโก. น หิ
วูปกฏฺกายจิตฺตานมนฺตเรน เมตฺตาวิหาราทโย สมฺภวนฺติ พฺยาปาทาทิปฺปหาเนน
จ วินา จิตฺตวิเวกาทีนํ อสมฺภโวเยวาติ อญฺมญฺสฺส พหูปการา เอเต
ธมฺมา ทฏฺพฺพา. ภควโต ปน สพฺพโส ปหีนสงฺกิเลสสฺส โลกหิตตฺถาย เอวํ
เขมวิตกฺโก จ ปวิเวกวิตกฺโก จ อสฺสาสวารมตฺเตปิ หิตสุขมาวหนฺติเยวาติ.
เขโม จ วิตกฺโก ปวิเวโก จ วิตกฺโกติ สมฺพนฺธิตพฺพํ.
      เอวํ อุทฺทิฏฺเ เทฺว วิตกฺเก นิทฺทิสิตุํ "อพฺยาปชฺฌาราโม"ติอาทิมาห.
ตตฺถ อพฺยาปชฺฌนํ กสฺสจิ อทุกฺขนํ อพฺยาปชฺโฌ, โส อารมิตพฺพโต
อาราโม เอตสฺสาติ อพฺยาปชฺฌาราโม. อพฺยาปชฺเฌ รโต เสวนวเสน นิรโตติ
อพฺยาปชฺฌรโต. เอเสวาติ เอโส เอว. อิริยายาติ กิริยาย, กายวจีปโยเคนาติ
อตฺโถ. น กิญฺจิ พฺยาพาเธมีติ หีนาทีสุ กิญฺจิปิ สตฺตํ ตณฺหาตสาทิโยคโต
ตสํ วา ตทภาวโต ปหีนสพฺพกิเลสวิปฺผนฺทิตตฺตา ถาวรํ วา น พาเธมิ น
ทุกฺขาเปมิ. กรุณชฺฌาสโย ภควา มหากรุณาสมาปตฺติพหุโล อตฺตโน
ปรมรุจิตกรุณชฺฌาสยานุรูปเมวมาห. เตน อวิหึสาวิตกฺกํ อพฺยาปาทวิตกฺกญฺจ
ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อหํ อิมาย อิริยาย อิมาย ปฏิปตฺติยา เอวํ
สมฺมา ปฏิปชฺชนฺโต เอวํ สมาปตฺติวิหาเรหิ วิหรนฺโต เอวํ ปุญฺตฺถิเกหิ
กตานิ สกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนานิ อธิวาเสนฺโต สตฺเตสุ น กญฺจิ
พฺยาพาเธมิ, อปิจ โข ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถเภทํ หิตสุขเมว เนสํ
ปริพฺรูเหมีติ.
      ยํ อกุสลํ, ตํ ปหีนนฺติ ยํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสเภทํ อญฺญฺจ ตํสมฺปยุตฺตํ
อนนฺตปฺปเภทํ อกุสลํ, ตํ สพฺพํ โพธิมูเลเยว มยฺหํ ปหีนํ สมูหตนฺติ.
อิมินา ปวิเวเกสุ มุทฺธภูเต ๑- สทฺธึ นิสฺสรณวิเวเกน
สมุจฺเฉทปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวเก ๒- ทสฺเสติ. เกจิ ปเนตฺถ ตทงฺควิกฺขมฺภนวิเวเกปิ
อุทฺธรนฺติ. อาคมนียปฏิปทาย หิ สทฺธึ ภควตา อตฺตโน กิเลสกฺขโย อิธ วุตฺโตติ.
      อิติ ภควา อปริมิตกปฺปปริจิตํ อตฺตโน ปวิเวกชฺฌาสยํ สทฺธึ
นิสฺสรณชฺฌาสเยน อิทานิ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ิโต ตมชฺฌาสยํ ผลสมาปตฺตึ
สมาปชฺชิตฺวา อตฺตโน กิเลสปฺปหานปจฺจเวกฺขณมุเขน วิภาเวติ. ยทตฺถํ
ปเนตฺถ สตฺถา อิเม เทฺว วิตกฺเก อุทฺธริ, อิทานิ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต
"ตสฺมาติห ภิกฺขเว"ติอาทิมาห. ภควา หิ อิมสฺส วิตกฺกทฺวยสฺส อตฺตโน
พหุลสมุทาจารทสฺสนมุเขน ตตฺถ ภิกฺขู นิเวเสตุํ อิมํ ธมฺมเทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา อพฺยาปชฺฌปวิเวกาภิรตสฺส เม เขมปวิเวกวิตกฺกาเยว
พหุลํ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา. ติหาติ นิปาตมตฺตํ. อพฺยาปชฺฌารามา วิหรถาติ
สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตาวิหาเรน กรุณาวิหาเร น จ อภิรมมานา วิหรถ. เตน
พฺยาปาทสฺส ตเทกฏฺกิเลสานญฺจ ทูรีกรณมาห. เตสํ โวติ เอตฺถ โวติ
นิปาตมตฺตํ. ปวิเวการามา วิหรถาติ กายาทิวิเวกญฺเจว ตทงฺคาทิวิเวกญฺจาติ
สพฺพวิเวเก อารมิตพฺพฏฺานํ กตฺวา วิหรถ. อิมาย มยนฺติอาทิ ยถา เนสํ
เขมวิตกฺกสฺส ปวตฺตนาการทสฺสนํ, เอวํ กึ อกุสลนฺติอาทิ ปวิเวกวิตกฺกสฺส
ปวตฺตนาการทสฺสนํ. ตตฺถ ยถา อนวชฺชธมฺเม ปริปูเรตุกาเมน กึกุสลคเวสินา
หุตฺวา กุสลธมฺมปริเยสนา กาตพฺพาว, สาวชฺชธมฺเม ปชหิตุกาเมนาปิ
อกุสลปริเยสนา กาตพฺพาติ อาห "กึ อกุสลนฺ"ติอาทิ. อภิญฺาปุพฺพิกา หิ
ปริญฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนา. ตตฺถ กึ อกุสลนฺติ อกุสลํ นาม กึ, สภาวโต
กิมสฺส ลกฺขณํ, กานิ วา รสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานีติ อกุสลสฺส
สภาวกิจฺจาทิโต ปจฺจเวกฺขณวิธึ ทสฺเสติ. อาทิกมฺมิกวเสน เจส วิตกฺโก อาคโต,
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ปวิเวเก สมิทฺธภูเตน     ๒ ม. สมุจฺเฉทปฺปหานปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวเก
กึ อปฺปหีนํ กึ ปชหามาติ อิทํ ปททฺวยํ เสกฺขวเสน. ตสฺมา กึ อปฺปหีนนฺติ
กามราคสํโยชนาทีสุ อกุสเลสุ กึ อกุสลํ อมฺหากํ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนํ.
กึ ปชหามาติ กึ อกุสลํ สมุคฺฆาเตม. อถ วา กึ ปชหามาติ
วีติกฺกมปริยุฏฺานานุสเยสุ กึวิภาคํ อกุสลํ อิทานิ มยํ ปชหามาติ อตฺโถ. เกจิ ปน
"กึ อปฺปหีนนฺ"ติ ปนฺติ, เตสํ ทิฏฺิสํโยชนาทิวเสน อเนกเภเทสุ อกุสเลสุ กึ
กตมํ อกุสลํ เกน กตเมน ปกาเรน กตเมน วา มคฺเคน อมฺหากํ อปฺปหีนนฺติ
วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
      คาถาสุ พุทฺธนฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อวิปรีตํ สยมฺภุาเณน พุทฺธตฺตา
ปฏิวิทฺธตฺตา พุทฺธํ สจฺจวินิมุตฺตสฺส เยฺยสฺส อภาวโต. ตถา หิ วุตฺตํ:-
            อภิญฺเยฺยํ อภิญฺาตํ      ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ
            ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม       ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา"ติ. ๑-
      เปตฺวา มหาโพธิสตฺตํ อญฺเหิ สหิตุํ วหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อสยฺหสฺส
สกลสฺส โพธิสมฺภารสฺส มหากรุณาธิการสฺส จ สหนโต วหนโต, ตถา
อญฺเหิ สหิตุํ อภิภวิตุํ ทุกฺกรตฺตา อสยฺหานํ ปญฺจนฺนํ มารานํ สหนโต
อภิภวนโต, อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติอาทิวิภาวาวโพเธน ยถารหํ เวเนยฺยานํ
ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ อนุสาสนสงฺขาตสฺส อญฺเหิ อสยฺหสฺส
พุทฺธกิจฺจสฺส สหนโต วหนโต, ตตฺถ วา สาธุการวิภาวโต อสยฺหสาหินํ.
สมุทาจรนฺติ นนฺติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ, นํ ตถาคตนฺติ วา อตฺโถ.
      สกปรสนฺตาเนสุ ตมสงฺขาตํ โมหนฺธการํ นุทิ ขิปีติ ตโมนุโท. ปารํ
นิพฺพานํ คโตติ ปารคโต. อถ วา "มุตฺโต โมเจยฺยนฺ"ติอาทินา นเยน
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๕, ขุ.สุ. ๒๕/๕๖๔/๔๔๘
ปวตฺติตสฺส มหาภินีหารสฺส สกลสฺส วา สํสารทุกฺขสฺส สพฺพญฺุคุณานํ ปารํ
ปริยนฺตํ คโตติ ปารคโต, ตํ ตโมนุทํ ปารคตํ. ตโต เอว ปตฺติปตฺตํ พุทฺธํ,
สีลาทึ ทสพลาณาทิญฺจ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ ปตฺตพฺพํ สพฺพํ ปตฺตนฺติ อตฺโถ.
วสิมนฺติ ฌานาทีสุ อากงฺขาปฏิพทฺโธ ปรโม อาวชฺชนาทิวสิภาโว,
อริยิทฺธิสงฺขาโต อนญฺสาธารโณ จิตฺตวสิภาโว จ อสฺส อตฺถีติ วสิมา, ตํ วสิมํ,
วสินนฺติ อตฺโถ. สพฺเพสํ กามาสวาทีนํ อภาเวน อนาสวํ. กายวิสมาทิกสฺส
วิสมสฺส วนฺตตฺตา วา วิสสงฺขาตํ สพฺพํ กิเลสมลํ ตริตฺวา วา วิสํ
สกลวฏฺฏทุกฺขํ สยํ ตริตฺวา ตารณโต วิสนฺตโร, ๑- ตํ วิสนฺตรํ. ตณฺหกฺขเย
อรหตฺตผเล นิพฺพาเน วา วิมุตฺตํ, อุภยญฺหิ คมนโต โมนสงฺขาเตน าเณน
กายโมเนยฺยาทีหิ วา สาติสยสมนฺนาคตตฺตา มุนึ. มุนีติ หิ อคาริยมุนิ
อนคาริยมุนิ เสกฺขมุนิ อเสกฺขมุนิ ปจฺเจกมุนิ มุนิมุนีติ อเนกวิธา มุนโย.
ตตฺถ คิหิ อาคตผโล วิญฺาตสาสโน อคาริยมุนิ, ตถารูโป ปพฺพชิโต
อนคาริยมุนิ, สตฺต เสกฺขา เสกฺขมุนิ, ขีณาสโว อเสกฺขมุนิ, ปจฺเจกพุทฺโธ
ปจฺเจกมุนิ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ มุนิมุนีติ. อยเมว อิธาธิปฺเปโต. อายตึ
ปุนพฺภวาภาวโต อนฺติมํ ปจฺฉิมํ เทหํ กายํ ธาเรตีติ อนฺติมเทหธารี, ตํ
อนฺติมเทหธารึ. กิเลสมาราทีนํ สมฺมเทว ปริจฺจตฺตตฺตา มารญฺชหํ. ตโต เอว
ชราเหตุสมุจฺเฉทโต อนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติวเสน ปากฏชราทิสพฺพชราย ปารคุํ.
ชราสีเสน เจตฺถ ชาติมรณโสกาทีนํ ปารคมนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตํ เอวํภูตํ
ตถาคตํ ทุเว วิตกฺกา สมุทาจรนฺตีติ พฺรูมีติ สมฺพนฺโธ.
      อิติ ภควา ปมคาถาย วิตกฺกทฺวยํ อุทฺทิสิตฺวา ตโต ทุติยคาถาย
ปวิเวกวิตกฺกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เขมวิตกฺกํ ทสฺเสตุํ "เสเล ยถา"ติ ตติยํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เวสฺสนฺตโร
คาถมาห. ตตฺถ เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโตติ เสเล สิลามเย
เอกคฺฆนปพฺพตมุทฺธนิ ยถา ิโต. น หิ ตตฺถ ิตสฺส อุทฺธํ คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ
อตฺถิ. ตถูปมนฺติ ตปฺปฏิภาคํ เสลปพฺพตูปมํ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:-
ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนิ ิโต จกฺขุมา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺย, เอวเมว
สุเมโธ สุนฺทรปญฺโ สพฺพญฺุตญฺาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ
ปญฺามยํ ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวติณฺณํ ชาติชราภิภูตญฺจ
ชนตํ สตฺตกายํ อเวกฺขติ อุปธารยติ อุปปริกฺขติ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย:-
ยถา หิ ปพฺพตปาเท สมนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ กตฺวา ตตฺถ เกทารปาฬีสุ
กุฏิโย กตฺวา รตฺตึ อคฺคึ ชาเลยฺย, จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ อนฺธการํ ภเวยฺย,
อถสฺส ปพฺพตมตฺถเก ตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมิปฺปเทสํ โอโลกยโต เนว
เขตฺตํ, น เกทารปาฬิโย, น กุฏิโย, น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา ปญฺาเยยฺยุํ,
กุฏีสุ ปน อคฺคิชาลมตฺตเมว ปญฺาเยยฺย, เอวํ ธมฺมมยํ ปาสาทมารุยฺห
สตฺตกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต เอกวิหาเร
ทกฺขิณปสฺเส นิสินฺนาปิ พุทฺธาณสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตสรา
วิย โหนฺติ. เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา, เต เอวสฺส ทูเรปิ ิตา
อาปาถํ คจฺฉนฺติ โส อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
          "ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ      หิมวนฺโตว ปพฺพโต
           อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ       รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สรา"ติ. ๑-
      เอวเมตสฺมึ สุตฺเต คาถาสุ จ ภควา อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา ทสฺเสสิ.
                       ปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๔/๖๙

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๗ หน้า ๑๓๓-๑๗๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=27&A=2914&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=27&A=2914&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=216
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=5102
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=5226
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=5226
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25