อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                        ๙. อุปเสนสุตฺตวณฺณนา
    [๓๙] นวเม อุปเสนสฺสาติ เอตฺถ อุปเสโนติ ตสฺส เถรสฺส นามํ,
วงฺคนฺตพฺราหฺมณสฺส ปน ปุตฺตตฺตา "วงฺคนฺตปุตฺโต"ติ จ นํ โวหรนฺติ.
    อยํ หิ เถโร อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส กนิฏฺฐภาตา, สาสเน ปพฺพชิตฺวา
อปฺปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท อุปสมฺปทาย ทฺวิวสฺโส อุปชฺฌาโย หุตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ
อุปสมฺปาเทตฺวา เตน สทฺธึ ภควโต อุปฏฺฐานํ คโต, ตสฺส ภิกฺขุโน ภควตา
ตสฺส สทฺธิวิหาริกภาวํ ปุจฺฉิตฺวา ขนฺธเก อาคตนเยน "อติลหุํ โข ตฺวํ
@เชิงอรรถ: สี.,ก. อกรึ
โมฆปุปริส อาวตฺโต, พาหุลฺลาย ยทิทํ คณพนฺธิยนฺ"ติ ๑- วิครหิโต กสาภิหโต ๒-
วิย อาชานีโย สํวิคฺคมานโส "ยทิปาหํ อิทานิ ปริสํ นิสฺสาย ภควตา
วิครหิโต, ปริสํเยว ปน นิสฺสาย ปาสํสิโย ภเวยฺยนฺ"ติ อุสฺสาหชาโต สพฺเพ
ธุตธมฺเม สมาทาย วตฺตมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ
ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต มหาขีณาสโว หุตฺวา อตฺตโน นิสฺสิตเก ธุตงฺคธเร เอว
กตฺวา เตหิ สทฺธึ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สนฺธตสิกฺขาปเท ๓- อาคตนเยน
"ปาสาทิกา โข ตฺยายํ อุปเสน ปริสา"ติ ปริสวเสน ภควโต สนฺติกา
ลทฺธปสํโส "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สมนฺตปาสาทิกานํ
ยทิทํ อุปเสโน วงฺคนฺตปุตฺโต"ติ ๔- เอตทคฺเค ฐปิโต อสีติยา มหาสาวเกสุ
อพฺภนฺตโร.
    โส เอกทิวสํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อนฺเตวาสิเกสุ อตฺตโน
ทิวาฏฺฐานํ คเตสุ อุทกกุมฺภโต อุทกํ คเหตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา คตฺตานิ
อตฺตโน สีตี กตฺวา จมฺมขณฺฑํ อตฺถริตฺวา ทิวาฏฺฐาเน ทิวาวิหารํ นิสินฺโน อตฺตโน
คุเณ อาวชฺเชสิ. ตสฺส เต อเนกสตา อเนกสหสฺสา  โปงฺขานุโปงฺขํ อุปฏฺฐหึสุ.
โส "มยฺหํ ตาว สาวกสฺส สโต อิเม เอวรูปา คุณา, กีทิสา นุ โข มยฺหํ
สตฺถุ คุณา"ติ ภควโต คุณาภิมุขํ มนสิการํ เปเสสิ. เต ตสฺส ญาณพลานุรูปํ
อเนกโกฏิสหสฺสา อุปฏฺฐหึสุ. โส "เอวํสีโล เม สตฺถา เอวํธมฺโม เอวํปญฺโญ
เอวํวิมุตฺตี"ติอาทินา จ "อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติอาทินา
จ อาวิภาวานุรูปํ สตฺถุ คุเณ อนุสฺสริตฺวา, ตโต "สฺวากฺขาโต"ติอาทินา
ธมฺมสฺส, "สุปฏิปนฺโน"ติอาทินา อริยสํฆสฺส จ คุเณ อนุสฺสริ. เอวํ มหาเถโร
อเนกาการโวการํ รตนตฺตยคุเณสุ อาวิภูเตสุ อตฺตมโน ปมุทิโต อุฬารปีติโสมนสฺสํ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๗๕/๗๖  ๒ ฉ.ม. ปโตทาภิตุนฺโน
@๓ วิ.มหาวิ. ๒/๕๖๕/๕๐  ๔ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๑๓/๒๔
ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิ. ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ "อายสฺมโต อุปเสนสฺส วงฺคนฺตปุตฺตสฺส
รโหคตสฺสา"ติอาทิ วุตฺตํ.
    ตตฺถ รโหคตสฺสาติ รหสิ คตสฺส. ปฏิสลฺลีนสฺสาติ เอกีภูตสฺส. เอวํ
เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ เอวํ อิทานิ วุจฺจมานากาโร จิตฺตสฺส วิตกฺโก
อุปฺปชฺชิ. ลาภา วต เมติ เย อิเม มนุสฺสตฺตพุทฺธุปฺปาทสทฺธาสมธิคมาทโย, อโห
วต เม เอเต ลาภา. สุลทฺธํ วต เมติ ยญฺจิทํ มยา ภควโต สาสเน
ปพฺพชฺชูปสมฺปทารตนตฺตยปยิรุปาสนาทิ ปฏิลทฺธํ, ตํ เม อโห วต สุฏฺฐุ
ลทฺธํ. ตตฺถ การณมาห "สตฺถา จ เม"ติอาทินา.
    ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต อนุสาสตีติ สตฺตา.
ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควา. อารกตฺตา กิเลเสหิ, กิเลสารีนํ หตตฺตา
สํสารจกฺกสฺส วา อรานํ หตตฺตา ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา ปาปกรเณ รหาภาวา
อรหํ. สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค ๑- พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทสโต
    สฺวากฺขาเตติ สุฏฺฐุ อกฺขาเต, เอกนฺตนิยฺยานิกํ กตฺวา ภาสิเต. ธมฺมวินเยติ
ปาวจเน. ตํ หิ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมานานํ สํสารทุกฺขปาตโต ธารเณน,
ราคาทิกิเลสวินยเนน จ ธมฺมวินโยติ วุจฺจติ. สพฺรหฺมจาริโนติ เสฏฺฐฏฺเฐน
พฺรหฺมสงฺขาตํ ภควโต สาสนํ อริยมคฺคํ สห จรนฺติ ๒- ปฏิปชฺชนฺตีติ
สพฺรหฺมจาริโน. สีลวนฺโตติ มคฺคผลสีลวเสน สีลวนฺโต. กลฺยาณธมฺมาติ
สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนาทโย กลฺยาณา สุนฺทรา ธมฺมา เอเตสํ
อตฺถีติ กลฺยาณธมฺมา. เอเตน สํฆสฺส สุปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ. สีเลสุ จมฺหิ
ปริปูรการีติ "อหมฺปิ ปพฺพชิตฺวา น ติรจฺฉานกถากถิโก กายทฬฺหิพหุโล ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทธิ. ๑/๒๕๒ (สฺยา)  ๒ สี.,ก. อริยมคฺคสจฺจํ
@๓ ก. วิริยทฬฺหพหฺโล
หุตฺวา วิหาสึ, อถ โข ปาติโมกฺขสํวราทึ จตุพฺพิธมฺปิ สีลํ อขณฺฑํ อจฺฉิทฺทํ
อสพลํ อกมฺมาสํ ภุชิสฺสํ วิญฺญุปฺปสตฺถํ อปรามฏฺฐํ กตฺวา ปริปูเรนฺโต
อริยมคฺคํเยว ปาเปสินฺ"ติ วทติ. เอเตน เหฏฺฐิมผลทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติ.
โสตาปนฺนสกทาคามิโน หิ สีเลสุ ปริปูรการิโน. สุสมาหิโต จมฺหิ เอกคฺคจิตฺโตติ
อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา สพฺพตฺถาปิ สมาหิโต จ อมฺหิ อวิกฺขิตฺตจิตฺโต.
อิมินา สมาธิสฺมึ ปริปูรการิตาวจเนน ตติยผลสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติ. อนาคามิโน
หิ สมาธิสฺมึ ปริปูรการิโน. อรหา จมฺหิ ขีณาสโวติ กามาสวาทีนํ สพฺพโส ขีณตฺตา
ขีณาสโว, ตโต เอว ปริกฺขีณภวสํโยชโน สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย
อรหา จมฺหิ. เอเตน อตฺตโน กตกรณียตํ ทสฺเสติ. มหิทฺธิโก จมฺหิ
มหานุภาโวติ อธิฏฺฐานวิกุพฺพนาทิอิทฺธีสุ มหตา วสีภาเวน สมนฺนาคตตฺตา
มหิทฺธิโก, อุฬารสฺส ปุญฺญานุภาวสฺส คุณานุภาวสฺส จ สมฺปตฺติยา มหานุภาโว จ
อสฺมิ. เอเตน โส โลกิยาภิญฺญานวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติโยคมตฺตโน ทีเปติ.
อภิญฺญาสุ วสีภาเวน หิ อริยา ยถิจฺฉิตนิปฺผาทเนน มหิทฺธิกา, ปุพฺพุสฺสยสมฺปตฺติยา
นานาวิหารสมาปตฺตีหิ จ วิโสธิตสนฺตานตฺตา มหานุภาวา จ โหนฺตีติ.
    ภทฺทกํ เม ชีวิตนฺติ เอวํวิธสีลาทิคุณสมนฺนาคตสฺส เม ยาวายํ กาโย
ธรติ, ตาว สตฺตานํ หิตสุขเมว วฑฺฒติ, ปุญฺญกฺเขตฺตภาวโต ชีวิตมฺปิ เม
ภทฺทกํ สุนฺทรํ. ภทฺทกํ มรณนฺติ สเจ ปนิทํ ขนฺธปญฺจกํ อชฺช วา
อิมสฺมึเยว วา ขเณ อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายติ, ตํ อปฺปฏิสนฺธิกํ
ปรินิพฺพานสงฺขาตํ มรณมฺปิ เม ภทฺทกนฺติ อุภยตฺถ ตาทิภาวํ ทีเปติ, อิติ ๑-
มหาเถโร อปฺปหีนโสมนสฺสุพฺพิลฺลาวิตวาสนตฺตา ๒- อุฬารโสมนสฺสิโต ๓-
ธมฺมพหุมาเนน ธมฺมปีติปฏิสํเวทเนน ปริวิตกฺเกสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวํ  ๒ ม. อปฺปหีนโสมนสฺสุพฺพิลฺลาวิตตฺตุสฺสนฺนตฺตา,
@ฉ. อปฺปหีนโสมนสฺสุปฺปิลฺลาวิตวาสนุสฺสนฺนตฺตา  ๓ สี.,ก. อุฬารโสมนสฺสตํ
    ตํ สตฺถา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนเยว ๑- สพฺพญฺญุตญาเณน ชานิตฺวา ชีวิเต
มรเณ จ ตสฺส ตาทิภาววิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ. เตน วุตฺตํ "อถ โข
ภควา ฯเปฯ อุทาเนสี"ติ.
    ตตฺถ ยํ ชีวิตํ น ตปตีติ ยํ ขีณาสวปุคฺคลํ ชีวิตํ อายตึ ขนฺธปฺปวตฺติยา
สพฺเพน สพฺพํ อภาวโต น ตปติ น พาธติ, วตฺตมานเมว วา ชีวิตํ สพฺพโส
สงฺขตธมฺมตฺตา ๒- สติปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา สพฺพตฺถ สติสมฺปชญฺญสมาโยคโต น
พาธติ. โย หิ อนฺธปุถุชฺชโน ปาปชนสํเสวี ๓- อโยนิโสมนสิการพหุโล
อกตกุสโล ๔- อกตปุญฺโญ, โส "อกตํ วต เม กลฺยาณนฺ"ติอาทินา วิปฺปฏิสาเรน
ตปตีติ ตสฺส ชีวิตํ ตํ ตปติ นาม. อิตเร ปน อกตปาปา กตปุญฺญา
กลฺยาณปุถุชฺชเนน สทฺธึ สตฺต เสกฺขา วา ตปนียธมฺมปริวชฺชเนน
อตปนียธมฺมสมนฺนาคเมน จ ปจฺฉานุตาเปน น ตปนฺตีติ น เตสํ ชีวิตํ ตปติ.
ขีณาสเว ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. ปวตฺติทุกฺขวเสน อตฺถวณฺณนา กตา.
    มรณนฺเต น โสจตีติ มรณสงฺขาเต อนฺเต ปริโยสาเน มรณสมีเป วา
น โสจติ อนาคามิมคฺเคเนว โสกสฺส สมุคฺฆาติตตฺตา. ส เว ทิฏฺฐปโท ธีโร,
โสกมชฺเฌ น โสจตีติ โส อนภิชฺฌาทีนํ ๕- จตุนฺนํ ธมฺมปทานํ นิพฺพานสฺเสว
วา ทิฏฺฐตฺตา ทิฏฺฐปโท ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีโร ขีณาสโว โสจนธมฺมานํ
"โสกา"ติ ลทฺธนามานํ อวีตราคานํ สตฺตานํ โสกเหตูนํ วา โลกธมฺมานํ
มชฺเฌ ฐตฺวาปิ น โสจติ.
    อิทานิสฺส สพฺพโส โสกเหตูนํ อภาวํ ทีเปตุํ "อุจฺฉินฺนภวตณฺหสฺสา"ติอาทิมาห.
ตตฺถ ยสฺส อคฺคมคฺเคน สพฺพโส อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, โส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิสินฺโนว  ๒ ก. สงฺขาตธมฺมตฺตา  ๓ ฉ.ม. ปาปชนเสวี
@๔ ก. กตากุสโล  ๕ สี. ทุกฺขาทีนํ
อุจฺฉินฺนภวตโณฺห. ตสฺส อวเสสกิเลสานํ อนวเสสวูปสเมน สนฺตจิตฺตสฺส
ขีณาสวภิกฺขุโน. วิกฺขีโณ ชาติสํสาโรติ ชาติอาทิโก:-
               "ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ        ธาตุอายตนาน จ
                อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา     `สํสาโร'ติ ปวุจฺจตี"ติ ๑-
วุตฺตลกฺขโณ สํสาโร วิเสสโต ขีโณ. ตสฺมา ๒- นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ ยสฺมา
ตสฺส เอวรูปสฺส อริยปุคฺคลสฺส อายตึ ปุนพฺภโว นตฺถิ, ตสฺมา ตสฺส ชาติสํสาโร
ขีโณ. กสฺมา ปนสฺส ปุนพฺภโว นตฺถิ? ยสฺมา อุจฺฉินฺนภวตโณฺห สนฺตจิตฺโต
จ โหติ, ตสฺมาติ อาวตฺเตตฺวา วตฺตพฺพํ. อถ วา วิกฺขีโณ ๓- ชาติสํสาโร, ตโต
เอว นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ อตฺโถ โยเชตพฺโพ.
                       นวมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๒๘๔-๒๘๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=6364&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=6364&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=108
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=2819
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=2909
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=2909
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25