อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                         ๕. นาคสุตฺตวณฺณนา
    [๓๕] ปญฺจเม โกสมฺพิยนฺติ กุสมฺเพน ๑- นาม อิสินา วสิตฏฺฐาเน
มาปิตตฺตา "โกสมฺพี"ติ เอวํลทฺธนามเก นคเร. โฆสิตาราเมติ โฆสิตเสฏฺฐินา
การิเต อาราเม. ภควา อากิณฺโณ วิหรตีติ ภควา สมฺพาธปฺปตฺโต วิหรติ.
กิมฺปน ภควโต สมฺพาโธ อตฺถิ, สํสคฺโค วาติ? นตฺถิ. น หิ โกจิ ภควนฺตํ
อนิจฺฉาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติ. ทุราสทา หิ พุทฺธา ภควนฺโต สพฺพตฺถ จ
อนุปลิตฺตตฺตา. หิเตสิตาย ปน สตฺเตสุ อนุกมฺปํ อุปาทาย "มุตฺโต โมเจสฺสามี"ติ
ปฏิญฺญานุรูปํ จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ อฏฺฐนฺนํ ปริสานํ อตฺตโน สนฺติกํ กาเลน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กุสุมฺเพน
กาลํ อุปสงฺกมนํ อธิวาเสติ, สยญฺจ มหากรุณาสมุสฺสาหิโต กาลญฺญู หุตฺวา
ตตฺถ อุปสงฺกมติ, อิทํ สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณํ, อยมิธ อากิณฺณวิกาโรติ
อธิปฺเปโต.
    อิธ ปน โกสมฺพิกานํ ภิกฺขูนํ กลหชาตานํ สตฺถา ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ
วตฺถุํ อาหริตฺวา "น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจนนฺ"ติอาทินา ๑-
โอวาทํ อทาสิ, ตํ ทิวสํ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตา. ทุติยทิวเสปิ
ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิ, ตํ ทิวสมฺปิ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ
วิภาตา. ตติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิ, อถญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ
เอวมาห "อปฺโปสฺสุกฺโก ภนฺเต ภควา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารมนุยุตฺโต วิหรตุ,
มยเมเตน ภณฺฑเนน กลเหน วิวาเทน ปญฺญายิสฺสามา"ติ. ๒- สตฺถา
"ปริยาทินฺนจิตฺตา โข อิเม โมฆปุริสา, น ทานิ เม สกฺกา สญฺญาเปตุํ,
นตฺถิ เจตฺถ สญฺญาเปตพฺพา, ยนฺนูนาหํ เอกจารกวาสํ วเสยฺยํ, เอวํ อิเม
ภิกฺขู กลหโต โอรมิสฺสนฺตี"ติ จินฺเตสิ. เอวํ เตหิ กลหการเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ
เอกวิหาเร วาสํ วิเนตพฺพาภาวโต อุปาสกาทีหิ อุปสงฺกมนญฺจ อากิณฺณวิหารํ
กตฺวา วุตฺตํ "เตน โข ปน สมเยน ภควา อากิณฺโณ วิหรตี"ติอาทิ.
    ตตฺถ ทุกฺขนฺติ น สุขํ, อนาราธิตจิตฺตตาย น อิฏฺฐนฺติ อตฺโถ.
เตเนวาห "น ผาสุ วิหรามี"ติ. วูปกฏฺโฐติ ปวิเวกฏฺโฐ ทูรีภูโต. ตถา
จินฺเตตฺวาว ภควา ปาโตว สรีรปฺปฏิชคฺคนํ กตฺวา โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา
กญฺจิ อนามนฺเตตฺวา เอโก อทุติโย คนฺตฺวา โกสลรฏฺเฐ ปาลิเลยฺยเก วนสณฺเฑ
ภทฺทสาลมูเล วิหาสิ. เตน วุตฺตํ "อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ ฯเปฯ
ภทฺทสาลมูเล"ติ. ตตฺถ สามนฺติ สยํ. สํสาเมตฺวาติ ปฏิสาเมตฺวา. ปตฺตจีวรมาทายาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๓๗/๒๐๓ วิ. มหา. ๕/๔๖๔/๒๔๖, ขุ.ธ. ๒๕/๕/๑๖
@๒ วิ. มหา. ๕/๔๕๗/๒๓๗, วิ. มหา. ๕/๔๖๓/๒๔๕, ม.อุ ๑๔/๒๓๖/๒๐๒-๓
เอตฺถาปิ สามนฺติ ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. อุปฏฺฐาเกติ โกสมฺพินครวาสิโน
โฆสิตเสฏฺฐิอาทิเก, วิหาเร จ อคฺคุปฏฺฐากํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อนามนฺเตตฺวา.
    เอวํ คเต สตฺถริ ปญฺจสตา ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อาหํสุ "อาวุโส
อานนฺท สตฺถา เอกโกว คโต, มยํ อนุพนฺธิสฺสามา"ติ. "อาวุโส ยทา ภควา
สามํ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย อนามนฺเตตฺวา อุปฏฺฐาเก จ
อนปโลเกตฺวา ภิกฺขุสํฆํ อทุติโย คจฺฉติ, ตทา เอกจารํ จริตุํ ภควโต
อชฺฌาสโย, สาวเกน นาม สตฺถุ อชฺฌาสยานุรูปํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตสฺมา น
อิเมสุ ทิวเสสุ ภควา อนุคนฺตพฺโพ"ติ นิวาเรสิ, สยมฺปิ นานุคจฺฉิ.
    อนุปุพฺเพนาติ อนุกฺกเมน, คามนิคมปฏิปาฏิยา จาริกญฺจรมาโน
"เอกจารวาสํ ตาว วสมานํ ภิกฺขุํ ปสฺสิสฺสามี"ติ พาลกโลณการคามํ ๑- คนฺตฺวา
ตตฺถ ภคุตฺเถรสฺส สกลํ ปจฺฉาภตฺตญฺเจว ติยามญฺจ รตฺตึ เอกจารวาเส
อานิสํสํ กเถตฺวา ปุนทิวเส เตน ปจฺฉาสมเณน ปิณฺฑาย จริตฺวา ตํ ตตฺเถว
นิวตฺเตตฺวา "สมคฺควาสํ วสมาเน ตโย กุลปุตฺเต ปสฺสิสฺสามี"ติ ปาจีนวํสมิคทายํ
คนฺตฺวา เตสมฺปิ สกลรตฺตึ สมคฺควาเส อานิสํสํ กเถตฺวา เตปิ ตตฺเถว
นิวตฺเตตฺวา เอกโกว ปาลิเลยฺยคามํ สมฺปตฺโต. ปาลิเลยฺยคามวาสิโน ปจฺจุคฺคนฺตฺวา
ภควโต ทานํ ทตฺวา ปาลิเลยฺยคามสฺส อวิทูเร รกฺขิตวนสณฺโฑ นาม อตฺถิ, ตตฺถ
ภควโต ปณฺณสาลํ กตฺวา "เอตฺถ ภควา วสตู"ติ ยาจิตฺวา วาสยึสุ. ภทฺทสาโลติ
ปน ตตฺเถโก มนาโป ภทฺทโก ๒- สาลรุกฺโข, ภควา ตํ คามํ อุปนิสฺสาย
วนสณฺเฑ ปณฺณสาลาสมีเป ตสฺมึ รุกฺขมูเล วิหาสิ. เตน วุตฺตํ "ปาลิเลยฺยเก
วิหรติ รกฺขิตวนสณฺเฑ ภทฺทสาลมูเล"ติ.
    หตฺถินาโคติ มหาหตฺถี ยูถปติ. หตฺถิกลเภหีติ หตฺถิโปตเกหิ. หตฺถิจฺฉาเปหีติ
ขีรูปเคหิ ๓- ทหรหตฺถิโปตเกหิ, เย "ภิงฺกา"ติปิ วุจฺจนฺติ. ฉินฺนคฺคานีติ ปุรโต
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. พาลกโลณการามํ  ๒ สี. ลทฺธโก  ๓ สี.,ก. ขีรปเกหิ
ปุรโต คจฺฉนฺเตหิ เตหิ หตฺถิอาทีหิ ฉินฺนคฺคานิ ขาทิตาวเสสานิ ขาณุสทิสานิ
ติณานิ ๑- ขาทติ. โอภคฺโคภคฺคนฺติ เตน หตฺถินาเคน อุจฺจฏฺฐานโต ภญฺชิตฺวา
ภญฺชิตฺวา ปาติตํ. อสฺส สาขาภงฺคนฺติ เอตสฺส สนฺตกํ สาขาภงฺคํ เต ขาทนฺติ.
อาวิลานีติ เตหิ ปฐมตรํ โอตริตฺวา ปิวนเตหิ อาลุฬิตตฺตา อาวิลานิ
กทฺทมมิสฺสานิ ปานียานิ ปิวติ. โอคาหาติ ติฏฺฐโต. "โอคาหนฺ"ติปิ ปาฬิ.
อสฺสาติ หตฺถินาคสฺส. อุปนิฆํสนฺติโยติ ฆฏฺเฏนฺติโย, อุปนิฆํสิยมาโนปิ อตฺตโน
อุฬารภาเวน น กุชฺฌติ, เตน ตา ตํ ฆํสนฺติเยว. ยูถาติ หตฺถิฆฏา.
    เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ โส กิร หตฺถินาโค ยูถวาเส อุกฺกณฺฐิโต ตํ
วนสณฺฑํ ปวิฏฺโฐ ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ฆฏสหสฺเสน นิพฺพาปิตสนฺตาโป วิย
นิพฺพุโต หุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ภควโต สนฺติเก อฏฺฐาสิ, ตโต ปฏฺฐาย วตฺตสีเส
ฐตฺวา ภทฺทสาลสฺส ปณฺณสาลาย จ สมนฺตโต อปฺปหริตกํ กตฺวา สาขาภงฺเคหิ
สมฺมชฺชติ, ภควโต มุขโธวนํ เทติ, นฺหาโนทกํ อาหรติ, ทนฺตกฏฺฐํ เทติ,
อรญฺญโต มธุรานิ ผลานิ อาหริตฺวา สตฺถุ อุปเนติ, สตฺถา ตานิ ปริภุญฺชติ.
เตน วุตฺตํ "ตตฺร สุทํ โส หตฺถินาโค ยสฺมึ ปเทเส ภควา วิหรติ, ตํ
ปเทสํ อปฺปหริตญฺจ กโรติ, โสณฺฑาย ภควโต ปานียํ ปริโภชนียํ
อุปฏฺฐาเปตี"ติ. โสณฺฑาย ทารูนิ อาหริตฺวา อญฺญมญฺญํ ฆํสิตฺวา อคฺคึ
อุฏฺฐาเปตฺวา ทารูนิ ชาลาเปตฺวา ตตฺถ ปาสาณขณฺฑานิ ตาเปตฺวา ตานิ
ทณฺฑเกหิ ปวฏฺเฏตฺวา โสณฺฑิยํ ขิปิตฺวา อุทกสฺส ตตฺตภาวํ ญตฺวา ภควโต
สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติ, ภควา "หตฺถินาโค มม นฺหานํ อิจฺฉตี"ติ ตตฺถ
คนฺตฺวา นฺหานกิจฺจํ กโรติ, ปานีเยปิ เอเสว นโย. ตสฺมึ ปน สีตเล สญฺชาเต
อุปสงฺกมติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "โสณฺฑาย ภควโต ปานียํ ปริโภชนียํ
อุปฏฺฐาเปตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
    อถ โข ภควโต รโหคตสฺสาติอาทิ อุภินฺนํ มหานาคานํ
วิเวกสุขปจฺจเวกฺขณทสฺสนํ, ตํ วุตฺตตฺถเมว อตฺตโน จ ปวิเวกํ วิทิตฺวาติ เกหิจิ
อนากิณฺณภาวลทฺธํ กายวิเวกํ ชานิตฺวา, อิตเร ปน วิเวกา ภควโต สพฺพกาลํ
วิชฺชนฺติเยว.
    อิมํ อุทานนฺติ อิมํ อตฺตโน หตฺถินาคสฺส จ ปวิเวกาภิรติยา
สมานชฺฌาสยภาวทีปนํ อุทานํ อุทาเนสิ.
    ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ:- เอตํ อีสาทนฺตสฺส รถอีสาสทิสทนฺตสฺส หตฺถินาคสฺส
จิตฺตํ นาเคน พุทฺธนาคสฺส จิตฺเตน สเมติ สํสนฺทติ. กถํ สเมติ เจ? ยเทโก
รมตี วเน ยสฺมา พุทฺธนาโค "อหํ โข ปุพฺเพ อากิณฺโณ วิหาสินฺ"ติ ปุริมํ
อากิณฺณวิหารํ ชิคุจฺฉิตฺวา วิเวกํ อุปพฺรูหยมาโน อิทานิ ยถา เอโก อทุติโย
วเน อรญฺเญ รมติ อภิรมติ, เอวํ อยมฺปิ หตฺถินาโค ปุพฺเพ อตฺตโน หตฺถิอาทีหิ
อากิณฺณวิหารํ ชิคุจฺฉิตฺวา วิเวกํ อุปพฺรูหยมาโน อิทานิ เอโก อสหาโย วเน
เอกวิหารํ รมติ อภิรมติ. ๑- ตสฺมาสฺส จิตฺตํ นาเคน สเมติ ตสฺส จิตฺเตน
สเมตีติ กตฺวา เอกีภาวรติยา เอกสทิสํ โหตีติ อตฺโถ.
                       ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        ----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๒๖๔-๒๖๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=5919&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=5919&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=97
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=2662
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=2728
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=2728
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25