ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                           ๔. เมฆิยวคฺค
                         ๑. เมฆิยสุตฺตวณฺณนา
    [๓๑] เมฆิยวคฺคสฺส ปฐเม จาลิกายนฺติ เอวํนามเก นคเร. ตสฺส กิร
นครสฺส ทฺวารฏฺฐานํ มุญฺจิตฺวา สมนฺตโต จลปงฺกํ โหติ, ตํ จลปงฺกํ นิสฺสาย
ฐิตตฺตา โอโลเกนฺตานํ จลมานํ วิย อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา "จาลิกา"ติ วุจฺจติ.
จาลิเก ปพฺพเตติ ตสฺส นครสฺส อวิทูเร เอโก ปพฺพโต, โสปิ สพฺพเสตตฺตา
กาฬปกฺขอุโปสถทิวเส โอโลเกนฺตานํ จลมาโน วิย อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา
"จาลิกปพฺพโต"ติ สงฺขฺยํ คโต. ตตฺถ ภควโต มหนฺตํ วิหารํ การยึสุ, ภควา
ตทา ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา ตสฺมึ จาลิกปพฺพตมหาวิหาเร วิหรติ. เตน
วุตฺตํ "จาลิกายํ วิหรติ จาลิเก ปพฺพเต"ติ. เมฆิโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํ.
อุปฏฺฐาโก โหตีติ ปริจารโก โหติ. ภควโต หิ ปฐมโพธิยํ อุปฏฺฐากา
อนิพทฺธา อเหสุํ, เอกทา นาคสมาโล, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน,
เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต, เอกทา
เมฆิโย. ตทาปิ เมฆิยตฺเถโรว อุปฏฺฐาโก. เตนาห "เตน โข ปน สมเยน
อายสฺมา เมฆิโย ภควโต อุปฏฺฐาโก โหตี"ติ.
    ชนฺตุคามนฺติ เอวํนามกํ ตสฺเสว วิหารสฺส อปรํ โคจรคามํ. "ชตฺตุคามนฺ"ติปิ
ปาโฐ. กิมิกาฬายาติ กาฬกิมีนํ พหุลตาย "กิมิกาฬา"ติ ลทฺธนามาย นทิยา.
ชงฺฆาวิหารนฺติ จิรนิสชฺชาย ชงฺฆาสุ อุปฺปนฺนกิลมถวิโนทนตฺถํ วิจรณํ.
ปาสาทิกนฺติ อวิรฬรุกฺขตาย สินิทฺธปตฺตาย จ ปสฺสนฺตานํ ปสาทมาวหตีติ
ปาสาทิกํ. สนฺทจฺฉายตาย ๑- มนุญฺญภูมิภาคตาย จ มนุญฺญํ. อนฺโต ปวิฏฺฐานํ
@เชิงอรรถ:  ม. สนฺตจฺฉายตาย
ปีติโสมนสฺสชนฏฺเฐน จิตฺตํ รเมตีติ รมณียํ. อลนฺติ ปริยตฺตํ, ยุตฺตนฺติปิ อตฺโถ.
ปธานตฺถิกสฺสาติ โยเคน ๑- ภาวนาย อตฺถิกสฺส. ปธานายาติ สมณธมฺมกรณาย.
อาคจฺเฉยฺยาหนฺติ อาคจฺเฉยฺยํ อหํ. เถเรน กิร ปุพฺเพ ตํ ฐานํ อนุปฏิปาฏิยา
ปญฺจ ชาติสตานิ รญฺญา เอว สตา อนุภูตํ อุยฺยานํ อโหสิ, เตนสฺส
ทิฏฺฐมตฺเตเยว ตตฺถ วิหริตุํ จิตฺตํ นมิ. อาคเมหิ ตาวาติ สตฺถา เถรสฺส วจนํ
สุตฺวา อุปธาเรนฺโต "ตาวสฺส ญาณํ ปริปากํ คตนฺ"ติ ญตฺวา ปฏิกฺขิปนฺโต
เอวมาห. เอกกมฺหิ ตาวาติ อิทํ ปนสฺส "เอวํ อยํ คนฺตฺวาปิ กมฺเม
อนิปฺผชฺชมาเน นิราสงฺโก หุตฺวา เปมวเสน ปุน อาคจฺฉิสฺสตี"ติ
จิตฺตมทฺทวชนนตฺถํ อาห. ยาว อญฺโญปิ โกจิ ภิกฺขุ อาคจฺฉตีติ อญฺโญ โกจิ
ภิกฺขุ มม สนฺติกํ ยาว อาคจฺฉติ ตาว อาคเมหีติ อตฺโถ. "โกจิ ภิกฺขุ
ทิสฺสตี"ติปิ ปาโฐ. "อาคจฺฉตู"ติปิ ปฐนฺติ, ตถา "ทิสฺสตู"ติ.
    นตฺถิ กิญฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาทีนํ
โสฬสนฺนํ กิจฺจานํ กตตฺตา, อภิสมฺโพธิยา วา อธิคตตฺตา ตโต อญฺญํ อุตฺตริ
กรณียํ นาม นตฺถิ. นตฺถิ กตสฺส วา ปติจโยติ กตสฺส วา ปุน ปติจโยปิ
นตฺถิ. น หิ ภาวิตมคฺโค ปุน ภาวียติ, ปหีนกิเลสานํ วา ปุน ปหาเนน กิจฺจํ
อตฺถิ. อตฺถิ กตสฺส ปติจโยติ มยฺหํ สนฺตาเน นิปฺผาทิตสฺส สีลาทิธมฺมสฺส
อริยมคฺคสฺส อนธิคตตฺตา ตทตฺถํ ปุน วฑฺฒนสงฺขาโต ปติจโย อตฺถิ,
อิจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถ. ปธานนฺติ โข เมฆิย วทมานํ กินฺติ วเทยฺยามาติ
"สมณธมฺมํ กโรมี"ติ ตํ วทมานํ มยํ อญฺญํ กึ นาม วเทยฺยาม.
    ทิวาวิหารํ นิสีทีติ ทิวาวิหารตฺถาย นิสีทิ. นิสินฺโน จ ยสฺมึ
มงฺคลสิลาปเฏ ปุพฺเพ อนุปฏิปาฏิยา ปญฺจ ชาติสตานิ ราชา หุตฺวา อุยฺยานกีฬํ
@เชิงอรรถ:  สี. ชนวิโยเคน
กีฬนฺโต วิวิธนาฏกปริวาโร นิสินฺนปุพฺโพ, ตสฺมึเยว ฐาเน นิสีทิ. อถสฺส
นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย สมณภาโว วิคโต ๑- วิย อโหสิ, ราชเวสํ คเหตฺวา
นาฏกปริวารปริวุโต เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสินฺโน วิย
ชาโต. อถสฺส ตํ สมฺปตฺตึ อสฺสาทยโต กามวิตกฺโก อุทปาทิ. โส ตสฺมึเยว
ขเณ สโหฑฺฒํ ๒- คหิเต เทฺว โจเร อาเนตฺวา ปุรโต ฐปิเต วิย อทฺทส.
เตสุ เอกสฺส วธํ อาณาปนวเสน พฺยาปาทวิตกฺโก อุปฺปชฺชิ, เอกสฺส พนฺธนํ
อาณาปนวเสน วิหึสาวิตกฺโก, เอวํ โส ลตาชาเลน รุกฺโข วิย มธุมกฺขิกาหิ
มธุฆาตโก วิย จ อกุสลวิตกฺเกหิ ปริกฺขิตฺโต สมฺปริกิณฺโณ อโหสิ. ตํ สนฺธาย
"อถ โข อายสฺมโต เมฆิยสฺสา"ติอาทิ วุตฺตํ.
    อจฺฉริยํ วต โภติ ครหณจฺฉริยํ นาม กิเรตํ ยถา อายสฺมา อานนฺโท
ภควโต วลิยคตฺตํ ทิสฺวา อโวจ "อจฺฉริยํ ภนฺเต อพฺภุตํ ภนฺเต"ติ. ๓- อปเร
ปน "ตสฺมึ สมเย ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ โลภวเสน กามวิตกฺโก, ขรสฺสรานํ
ปกฺขิอาทีนํ สทฺทสฺสวเนน พฺยาปาทวิตกฺโก, เลฑฺฑุอาทีหิ เตสํ ปฏิพาหนาธิปฺปาเยน ๔-
วิหึสาวิตกฺโก, "อิเธวาหํ วเสยฺยนฺ"ติ ตตฺถ สาเปกฺขตาวเสน
กามวิตกฺโก, วนจรเก ตตฺถ ทิสฺวา เตสุ จิตฺตทุพฺภเนน พฺยาปาทวิตกฺโก,
เตสํ วิเหฐนาธิปฺปาเยน วิหึสาวิตกฺโก ตสฺส อุปฺปชฺชี"ติปิ วทนฺติ. ยถา วา
ตถา วา ตสฺส มิจฺฉาวิตกฺกุปฺปตฺติเยว อจฺฉริยการณํ. อนฺวาสตฺตาติ อนุลคฺคา
โวกิณฺณา. อตฺตนิ ครุมฺหิ จ เอกตฺเตปิ พหุวจนํ ทิสฺสติ. "อนุสนฺโต"ติปิ ๕-
ปาโฐ.
    เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ มิจฺฉาวิตกฺเกหิ สมฺปริกิณฺโณ กมฺมฏฺฐานสปฺปายํ
กาตุํ อสกฺโกนฺโต "อิทํ วต ๖- ทิสฺวา ทีฆทสฺสี ภควา ปฏิเสเธสี"ติ สลฺลกฺเขตฺวา
@เชิงอรรถ:  สี. อนฺตรหิโต, ก. รหิโต   สี. สภณฺฑํ, ม. สโหตฺเถ, ก. สโหธํ
@ สํ.มหา. ๑๙/๕๑๑/๑๙๑   สี. วิเหฐนาธิปฺปาเยน   สี.,ก. อนฺวาสตฺโตติปิ
@ ม. อิมมตฺถํ
"อิทํ การณํ ทสพลสฺส อาโรเจสฺสามี"ติ นิสินฺนาสนโต วุฏฺฐาย เยน ภควา
เตนุปสงฺกมิ. อุปสงฺกมิตฺวา จ "อิธ มยฺหํ ภนฺเต"ติอาทินา อตฺตโน ปวตฺตึ
อาโรเจสิ.
    ตตฺถ เยภุยฺเยนาติ พหุลํ อภิกฺขณํ. ปาปกาติ ลามกา. อกุสลาติ
อโกสลฺลสมฺภูตา. ทุคฺคติสมฺปาปนฏฺเฐน วา ปาปกา, กุสลปฏิปกฺขตาย อกุสลา.
วิตกฺเกติ อูหติ อารมฺมณํ จิตฺตํ อภินิโรเปตีติ วิตกฺโก, กามสหคโต วิตกฺโก
กามวิตกฺโก, กิเลสกามสมฺปยุตฺโต วตฺถุกามารมฺมโณ วิตกฺโกติ อตฺโถ.
พฺยาปาทสหคโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก. วิหึสาสหคโต วิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก.
เตสุ กามานํ อภินนฺทนวเสน ปวตฺโต เนกฺขมฺมปฏิปกฺโข กามวิตกฺโก, "อิเม
สตฺตา หญฺญนฺตุ วา วินสฺสนฺตุ วา มา วา อเหสุนฺ"ติ สตฺเตสุ สมฺปทุสฺสนวเสน
ปวตฺโต เมตฺตาปฏิปกฺโข พฺยาปาทวิตกฺโก, ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ สตฺตานํ
วิเหเฐตุกามตาวเสน ปวตฺโต กรุณาปฏิปกฺโข วิหึสาวิตกฺโก.
    กสฺมา ปนสฺส ภควา ตตฺถ คมนํ อนุชานิ? "อนนุญฺญาโตปิ จายํ มํ
โอหาย คจฺฉิสฺสเตว, `ปริจารกามตาย มญฺเญ ภควา คนฺตุํ น เทตี'ติ จสฺส
สิยา อญฺญถตฺตํ, ตทสฺส ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺเตยฺยา"ติ อนุชานิ.
   เอวํ ตสฺมึ อตฺตโน ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา นิสินฺเน อถสฺส ภควา สปฺปายํ
ธมฺมํ เทเสนฺโต "อปริปกฺกาย เมฆิย เจโตวิมุตฺติยาติอาทิมาห. ตตฺถ ปริปกฺกายาติ
ปริปากํ อปฺปตฺตาย. เจโตวิมุตฺติยาติ กิเลเสหิ เจตโส วิมุตฺติยา. ปุพฺพภาเค หิ
ตทงฺควเสน เจว วิกฺขมฺภนวเสน จ กิเลเสหิ เจตโส วิมุตฺติ โหติ, อปรภาเค
สมุจฺเฉทวเสน เจว ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน จ. สายํ วิมุตฺติ เหฏฺฐา วิตฺถารโต
กถิตาว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. ตตฺถ วิมุตฺติปริปาจนีเยหิ ธมฺเมหิ
อาสเย ปริปาจิเต ปโพธิเต วิปสฺสนาย มคฺคคพฺภํ คณฺหนฺติยา ปริปากํ
คจฺฉนฺติยา เจโตวิมุตฺติ ปริปกฺกา นาม โหติ, ตทภาเว อปริปกฺกา.
    กตเม ปน วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา? สทฺธินฺทฺริยาทีนํ วิสุทฺธิกรณวเสน
ปณฺณรส ธมฺมา เวทิตพฺพา.
    วุตฺตเญฺหตํ:-
           "อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต
        ภชโต ปยิรุปาสโต, ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ
        อากาเรหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ.
           กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อารทฺธวีริเย ปุคฺคเล เสวโต
        ภชโต ปยิรุปาสโต, สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ อากาเรหิ
        วีริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ.
           มุฏฺฐสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อุปฏฺฐิตสฺสตี ปุคฺคเล
        เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สติปฏฺฐาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ
        อากาเรหิ สตินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ.
           อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต
        ภชโต ปยิรุปาสโต, ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ อากาเรหิ
        สมาธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ.
           ทุปฺปญฺเญ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต ปญฺญวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต
        ภชโต ปยิรุปาสโต, คมฺภีรญาณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหิ
        อากาเรหิ ปญฺญินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ.
           อิติ อิเม ปญฺจ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปญฺจ ปุคฺคเล
        เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ปญฺจ สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ
        ปณฺณรสหิ อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิสุชฺฌนฺตี"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๘๕/๒๑๔
    อปเรปิ ปณฺณรส ธมฺมา วิมุตฺติปริปาจนียา:- สทฺธาปญฺจมานิ อินฺทฺริยานิ,
อนิจฺจสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนตฺตสญฺญา ปหานสญฺญา วิราคสญฺญาติ อิมา
ปญฺจ นิพฺเพธภาคิยา สญฺญา, กลฺยาณมิตฺตตา สีลสํวโร อภิสลฺเลขตา
วีริยารมฺโภ นิพฺเพธิกปญฺญาติ. เตสุ วิเนยฺยทมนกุสโล สตฺถา วิเนยฺยสฺส
เมฆิยตฺเถรสฺส อชฺฌาสยวเสน อิธ กลฺยาณมิตฺตตาทโย วิมุตฺติปริปาจนีเย
ธมฺเม ทสฺเสนฺโต "ปญฺจ ธมฺมา ปริปากาย สํวตฺตนฺตี"ติ วตฺวา เต วิตฺถาเรนฺโต
"อิธ เมฆิย ภิกฺขุ กลฺยาณมิตฺโต โหตี"ติอาทิมาห.
    ตตฺถ กลฺยาณมิตฺโตติ กลฺยาโณ ภทฺโท สุนฺทโร มิตฺโต เอตสฺสาติ
กลฺยาณมิตฺโต. ยสฺส สีลาทิคุณสมฺปนฺโน "อฆสฺส ฆาตา, หิตสฺส วิธาตา"ติ เอวํ
สพฺพากาเรน อุปกาโร มิตฺโต โหติ, โส ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺโตว. ยถาวุตฺเตหิ
กลฺยาณปุคฺคเลเหว สพฺพิริยาปเถสุ สห อยติ ปวตฺตติ, น วินา เตหีติ
กลฺยาณสหาโย. กลฺยาณปุคฺคเลสุ เอว จิตฺเตน เจว กาเยน จ
นินฺนโปณปพฺภารภาเวน ปวตฺตตีติ กลฺยาณสมฺปวงฺโก. ปทตฺตเยน กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเค
อาทรํ อุปฺปาเทติ.
    ตตฺริทํ กลฺยาณมิตฺตลกฺขณํ:- อิธ กลฺยาณมิตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ
สีลสมฺปนฺโน สุตสมฺปนฺโน จาคสมฺปนฺโน วีริยสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน
ปญฺญาสมฺปนฺโน. ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธึ
กมฺมผลญฺจ, เตน สมฺมาสมฺโพธิเหตุภูตํ สตฺเตสุ หิเตสิตํ น ปริจฺจชติ.
สีลสมฺปตฺติยา สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย โหติ มนาโป ครุ ภาวนีโย โจทโก ปาปครหี
วตฺตา วจนกฺขโม, สุตสมฺปตฺติยา สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตานํ คมฺภีรานํ
กถานํ กตฺตา โหติ, จาคสมฺปตฺติยา อปฺปิจฺโฉ โหติ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต
อสํสฏฺโฐ, วีริยสมฺปตฺติยา อารทฺธวีริโย โหติ สตฺตานํ หิตปฺปฏิปตฺติยา,
สติสมฺปตฺติยา อุปฏฺฐิตสฺสติ โหติ, สมาธิสมฺปตฺติยา อวิกฺขิตฺโต โหติ
สมาหิตจิตฺโต, ปญฺญาสมฺปตฺติยา อวิปรีตํ ชานาติ. โส สติยา กุสลานํ ๑- ธมฺมานํ
คติสมฺปนฺโน สมาโน ๒- ปญฺญาย สตฺตานํ หิตาหิตํ ยถาภูตํ ชานิตฺวา, สมาธินา ตตฺถ
เอกคฺคจิตฺโต หุตฺวา, วีริเยน สตฺเต อหิตา นิเสเธตฺวา หิเต นิโยเชติ.
เตนาห:-
               "ปิโย ครุ ภาวนีโย       วตฺตา จ วจนกฺขโม
                คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา      โน จาฏฺฐาเน นิโยชเย"ติ. ๓-
    อยํ ปฐโม ธมฺโม ปริปากาย สํวตฺตตีติ อยํ กลฺยาณมิตฺตตาสงฺขาโต
พฺรหฺมจริยวาสสฺส อาทิภาวโต, สพฺเพสญฺจ กุสลานํ ธมฺมานํ พหุการตาย
ปธานภาวโต จ อิเมสุ ปญฺจสุ อาทิโต วุตฺตตฺตา ปฐโม อนวชฺชธมฺโม
อวิสุทฺธานํ สทฺธาทีนํ วิสุทฺธิกรณวเสน เจโตวิมุตฺติยา ปริปากาย สํวตฺตติ.
เอตฺถ จ กลฺยาณมิตฺตสฺส พหุการตา ปธานตา จ "อุปฑฺฒมิทํ ภนฺเต
พฺรหฺมจริยสฺส ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา"ติ วทนฺตํ ธมฺมภณฺฑาคาริกํ มา เหวํ
อานนฺทา"ติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปฏิเสเธตฺวา "สกลเมว หิทํ อานนฺท พฺรหฺมจริยํ,
ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา กลฺยาณสหายตา"ติอาทิสุตฺตปเทหิ ๔- เวทิตพฺพา.
    ปุน จปรนฺติ ปุน จ อปรํ ธมฺมชาตํ. สีลวาติ เอตฺถ เกนฏฺเฐน สีลํ
สีลนฏฺเฐน สีลํ. กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ, กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน
อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. อถ วา อุปธารณํ, ฌานาทิกุสลธมฺมานํ ปติฏฺฐาวเสน
อาธารภาโวติ อตฺโถ. ตสฺมา สีเลติ, สีลตีติ วา สีลํ. อยํ ตาว สทฺทลกฺขณนเยน
สีลตฺโถ. อปเร ปน "สิรฏฺโฐ สีตลฏฺโฐ สีลฏฺโฐ สํวรฏฺโฐ"ติ นิรุตฺตินเยน อตฺถํ
@เชิงอรรถ:  ม กุสลากุสลานํ   ฉ.ม. คติโย สมเนฺวสมาโน
@ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๓๔(๓๗)/๓๓ (สฺยา)
@ สํ.ส. ๑๕/๑๒๙/๑๐๔, สํ.มหา. ๑๙/๒/๒ (สฺยา)
วณฺเณนฺติ. ตยิทํ ปาริปูริโต อติสยโต วา สีลํ อสฺส อตฺถีติ สีลวา,
สีลสมฺปนฺโนติ อตฺโถ.
    ยถา จ สีลวา โหติ สีลสมฺปนฺโน, ตํ ทสฺเสตุํ "ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต"ติอาทิมาห.
ตตฺถ ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํ. ตํ หิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ
โมเจติ ปาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺขํ. สํวรณํ สํวโร, กายวาจาหิ
อวีติกฺกโม. ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร, เตน สํวุโต ปิหิตกายวาโจติ
ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต, อิทมสฺส ตสฺมึ สีเล ปติฏฺฐิตภาวปริทีปนํ. วิหรตีติ
ตทนุรูปวิหารสมงฺคิภาวปริทีปนํ. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เหฏฺฐา ปาติโมกฺขสํวรสฺส,
อุปริ วิเสสานํ โยคสฺส จ อุปการกธมฺมปริทีปนํ. อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ
ปาติโมกฺขสีลโต อจวนธมฺมตาปริทีปนํ. สมาทายาติ สิกฺขาปทานํ อนวเสสโต
อาทานปริทีปนํ. สิกฺขตีติ สิกฺขาย สมงฺคีภาวปริทีปนํ. สิกฺขาปเทสูติ
สิกฺขิตพฺพธมฺมปริทีปนํ.
    อปโร นโย:- กิเลสานํ พลวภาวโต, ปาปกิริยาย สุกรภาวโต,
ปุญฺญกิริยาย จ ทุกฺกรภาวโต พหุกฺขตฺตุํ อปาเยสุ ปตนสีโลติ ปาตี, ปุถุชฺชโน.
อนิจฺจตาย วา ภวาทีสุ กมฺมเวคกฺขิตฺโต ฆฏียนฺตํ วิย อนวฏฺฐาเนน ปริพฺภมนโต
คมนสีโลติ ปาตี, มรณวเสน วา ๑- ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย อตฺตภาวสฺส
ปตนสีโลติ วา ปาตี, สตฺตสนฺตาโน จิตฺตเมว วา. ตํ ปาตินํ สํสารทุกฺขโต
โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํ. จิตฺตสฺส หิ วิโมกฺเขน สตฺโต "วิมุตฺโต"ติ วุจฺจติ.
วุตฺตํ หิ "จิตฺตโวทานา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี"ติ ๒- "อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ
วิมุตฺตนฺ"ติ ๓- จ.
    อถ วา อวิชฺชาทินา เหตุนา สํสาเร ปตฺติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปาตี,
"อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสญฺโญชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตนฺ"ติ ๔- หิ
@เชิงอรรถ:  สี. จรณวเสน วา   สํ.ขุ. ๑๗/๑๐๐/๑๑๙
@ วิ.มหา. ๔/๒๘/๒๓   สํ.นิ. ๑๖/๑๒๔/๑๗๒
วุตฺตํ. ตสฺส ปาติโน สตฺตสฺส ตณฺหาทิสงฺกิเลสตฺตยโต โมกฺโข เอเตนาติ
ปาติโมกฺโข, "กณฺเฐกาโลติอาทีนํ วิย สมาสสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
    อถ วา ปาเตติ วินิปาเตติ ทุกฺเขหีติ ปาติ, จิตฺตํ. วุตฺตํ หิ "จิตฺเตน
นิยฺยตี โลโก, จิตฺเตน ปริกสฺสตี"ติ. ๑- ตสฺส ปาติโน โมกฺโขติ เอเตนาติ
ปาติโมกฺโข. ปตติ วา เอเตน อปายทุกฺเข สํสารทุกฺเข จาติ ปาติ,
ตณฺหาทิสงฺกิเลสา. วุตฺตํ หิ "ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ, ๒- ตณฺหาทุติโย ปุริโส"ติ ๓-
จ อาทิ. ตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข.
    อถ วา ปตติ เอตฺถาติ ปาติ, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ. วุตฺตํ
หิ "ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสุ กุพฺพติ สนฺถวนฺ"ติ. ๔- ตโต ฉ
อชฺฌตฺติกพาหิรายตนสงฺขาตปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข.
    อถ วา สพฺพโลกาธิปติภาวโต ธมฺมิสฺสโร ภควา ปตีติ วุจฺจติ, มุจฺจติ
เอเตนาติ โมกฺโข, ปติโน โมกฺโข เตน ปญฺญตฺตตฺตาติ ปติโมกฺโข. ปติโมกฺโข
เอว ปาติโมกฺโข. สพฺพคุณานํ วา ตมฺมูลภาวโต อุตฺตมฏฺเฐน ปติ จ, โส
ยถาวุตฺตฏฺเฐน โมกฺโข จาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโข. ตถา หิ
วุตฺตํ "ปาติโมกฺขนฺติ อาทิเมตํ มุขเมตํ ปมุขเมตนฺ"ติ ๕- วิตฺถาโร.
    อถ วา ปอิติ ปกาเร, อตีติ อจฺจนฺตตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ปกาเรหิ
อจฺจนฺตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํ. อิทํ หิ สีลํ สยํ ตทงฺควเสน, สมาธิสหิตํ
ปญฺญาสหิตญฺจ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ อจฺจนฺตํ โมกฺเขติ โมเจตีติ
ปาติโมกฺขํ. ปติ โมกฺโขติ วา ปติโมกฺโข, ตมฺหา ตมฺหา วีติกฺกมโทสโต ปจฺเจกํ
โมกฺโขติ อตฺโถ. ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโข. โมกฺโขติ วา นิพฺพานํ, ตสฺส
@เชิงอรรถ:  สํ.ส. ๑๕/๖๒/๔๔   สํ.ส. ๑๕/๕๕ อาทิ/๔๒
@ ขุ.อิติ. ๒๕/๑๐๕/๓๒๔, ขุ.สุ. ๒๕/๗๔๖/๔๘๐   ขุ.สุ. ๒๕/๑๗๑/๓๖๗
@ ฉ.ม. ปาติโมกฺขนฺติอาทิเมตํ มุขเมตนฺติ, วิ.มหา. ๔/๑๓๕/๑๔๘
โมกฺขสฺส ปติพิมฺพภูโตติ ปติโมกฺโข. สีลสํวโร หิ สูริยสฺส อรุณุคฺคมนํ วิย
นิพฺพานสฺส อุทยภูโต ตปฺปฏิภาโค จ ยถารหํ สงฺกิเลสนิพฺพาปนโต. ปติโมกฺโข
เอว ปาติโมกฺโข. ปติวตฺตติ โมกฺเขติ ทุกฺขนฺติ วา ปติโมกฺขํ, ปติโมกฺขเมว
ปาติโมกฺขนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ ปาติโมกฺขสทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    สํวรติ ปิทหติ เอเตนาติ สํวโร, ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร.
อตฺถโต ปน ตโต ตโต วีติกฺกมิตพฺพโต วิรติโย เจตนา จ. เตน ปาติโมกฺขสํวเรน
อุเปโต สมนฺนาคโต ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ วุตฺโต. วุตฺตเญฺหตํ วิภงฺเค:-
           "อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต
        สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, เตน วุจฺจติ
        ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต"ติ. ๑-
    วิหรตีติ อิริยาปถวิหาเรน วิหรติ อิรียติ วตฺตติ.
    อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เวฬุทานาทิมิจฺฉาชีวสฺส กายปาคพฺภิยาทีนญฺจ
อกรเณน สพฺพโส อนาจารํ วชฺเชตฺวา "กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก อวีติกฺกโม
กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม"ติ เอวํ วุตฺตภิกฺขุสารุปฺปอาจารสมฺปตฺติยา,
เวสิยาทิอโคจร วชฺเชตฺวา ปิณฺฑปาตาทิอตฺถํ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺฐานสงฺขาตโคจเรน จ
สมฺปนฺนตฺตา อาจารโคจรสมฺปนฺโน.
    อปิจ โย ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว สปฺปติสฺโส สพฺรหฺมจารีสุ สคารโว
สปฺปติสฺโส หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน
ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน อิริยาปถสมฺปนฺโน
อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญู ชาคริยมนุยุตฺโต สติสมฺปชญฺเญน
สมนฺนาคโต อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ อาภิสมาจาริเกสุ
สกฺกจฺจการี ครุจิตฺตีการพหุโล วิหรติ, อยํ วุจฺจติ อาจารสมฺปนฺโน.
@เชิงอรรถ:  อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖
    โคจโร ปน อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติ ติวิโธ.
ตตฺถ โย ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโต วุตฺตลกฺขโณ กลฺยาณมิตฺโต, ยํ นิสฺสาย
อสฺสุตํ, สุณาติ, สุตํ ปริโยทาเปติ, กงฺขํ วิตรติ, ทิฏฺฐึ อุชุํ กโรติ, จิตฺตํ
ปสาเทติ, ยญฺจ อนุสิกฺขนฺโต สทฺธาย วฑฺฒติ, สีเลน, สุเตน, จาเคน,
ปญฺญาย วฑฺฒติ, อยํ วุจฺจติ อุปนิสฺสยโคจโร.
    โย ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วิถึ ปฏิปนฺโน โอกฺขิตฺตจกฺขุ ยุคมตฺตทสฺสาวี
จกฺขุนฺทฺริยสํวุโตว คจฺฉติ, น หตฺถึ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ น รถํ, น ปตฺตึ,
น อิตฺถึ, น ปุริสํ โอโลเกนฺโต, น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, น ทิสาวิทิสํ
เปกฺขมาโน คจฺฉติ, อยํ อารกฺขโคจโร.
    อุปนิพนฺธโคจโร ปน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, ยตฺถ ภิกฺขุ อตฺตโน
จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
           "โก จ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย
        ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา"ติ. ๑-
    ตตฺถ อุปนิสฺสยโคจรสฺส ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา อิตเรสํ วเสเนตฺถ โคจโร
เวทิตพฺโพ. อิติ ยถาวุตฺตาย อาจารสมฺปติยา, อิมาย จ โคจรสมฺปตฺติยา
สมนฺนาคตตฺตา อาจารโคจรสมฺปนฺโน.
    อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อปฺปมตฺตกตฺตา อณุปฺปมาเณสุ
อสฺสติยา อสญฺจิจฺจอาปนฺนเสขิยอกุสลจิตฺตุปฺปาทาทิเภเทสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสนสีโล.
โย หิ ภิกฺขุ ปรมาณุมตฺตํ วชฺชํ อฏฺฐสฏฺฐิโยชนปมาณาธิกโยชนสตสหสฺสุพฺเพธ-
สิเนรุปพฺพตราชสทิสํ กตฺวา ปสฺสติ, โยปิ สพฺพลหุกํ ทุพฺภาสิตมตฺตํ
ปาราชิกสทิสํ กตฺวา ปสฺสติ, อยมฺปิ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี นาม.
@เชิงอรรถ:  สํ.มหา. ๑๙/๓๗๒/๑๒๙
สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยงฺกิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิตพฺพํ, ตํ สพฺเพน
สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อนวเสสํ สมฺมา อาทิยิตฺวา สิกฺขติ, ปวตฺตติ ปริปูเรตีติ
อตฺโถ.
    อภิสลฺเลขิกาติ อติวิย กิเลสานํ สลฺเลขณี, เตสํ ตนุภาวาย ปหานาย
ยุตฺตรูปา. เจโตวิวรณสปฺปายาติ เจตโส ปฏิจฺฉาทกานํ นีวรณานํ ทูรีภาวกรเณน
เจโตวิวรณสงฺขาตานํ สมถวิปสฺสนานํ สปฺปายา, สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺเสว วา
วิวรณาย ปากฏีกรณาย วา สปฺปายา อุปการิกาติ เจโตวิวรณสปฺปายา.
    อิทานิ เยน นิพฺพิทาทิอาวหเนน อยํ กถา อภิสลฺเลขิกา เจโตวิวรณสปฺปายา
จ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ "เอกนฺตนิพฺพิทายา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ
เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกํเสเนว วฏฺฏทุกฺขโต นิพฺพินฺทนตฺถาย. วิราคาย
นิโรธายาติ ตสฺเสว วิรชฺชนตฺถาย จ นิรุชฺฌนตฺถาย จ. อุปสมายาติ
สพฺพกิเลสูปสมาย. อภิญฺญายาติ สพฺพสฺสาปิ อภิญฺเญยฺยสฺส อภิชานนาย.
สมฺโพธายาติ จตุมคฺคสมฺโพธาย. นิพฺพานายาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานาย. เอเตสุ
หิ อาทิโต ตีหิ ปเทหิ วิปสฺสนา วุตฺตา, ทฺวีหิ มคฺโค, ทฺวีหิ นิพฺพานํ วุตฺตํ.
สมถวิปสฺสนา อาทึ กตฺวา นิพฺพานปริโยสาโน อยํ สพฺโพ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม
ทสกถาวตฺถุลาภิโน สมฺภวตีติ ๑- ทสฺเสติ.
    อิทานิ ตํ กถํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต "อปฺปิจฺฉกถา"ติอาทิมาห. ตตฺถ
อปฺปิจฺโฉติ น อิจฺโฉ, ตสฺส กถา อปฺปิจฺฉกถา, อปฺปิจฺฉภาวปฺปฏิสํยุตฺตา กถา
วา อปฺปิจฺฉกถา. เอตฺถ จ อตฺริจฺโฉ ปาปิจฺโฉ มหิจฺโฉ อปฺปิจฺโฉติ อิจฺฉาวเสน
จตฺตาโร ปุคฺคลา. เตสุ อตฺตนา ยถาลทฺเธน ลาเภน อติตฺโต อุปรูปริ ลาภํ
อิจฺฉนฺโต อตฺริจฺโฉ นาม. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
            "จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา       อฏฺฐภิ จาปิ โสฬส
             โสฬสภิ จ ทฺวตฺตึส       อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สิชฺฌตีติ
              อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส      จกฺกํ ภมติ  มตฺถเก"ติ ๑-
             "อตฺริจฺฉา อติโลเภน      อติโลภมเทน จา"ติ ๒- จ.
    ลาภสกฺการสิโลกนิกามตาย อสนฺตคุณสมฺภาวนาธิปฺปาโย ปาปิจฺโฉ. ยํ
สนฺธาย วุตฺตํ:-
           "ตตฺถ กตมา กุหนา, ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส
        ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ปจฺจยปฺปฏิเสวนสงฺขาเตน วา
        สามนฺตชปฺปิเตน วา อิริยาปถสฺส อฏฺฐปนา ฐปนา สณฺฐปนา"ติอาทิ. ๓-
    สนฺตคุณสมฺภาวนาธิปฺปาโย ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺญู มหิจฺโฉ. ยํ สนฺธาย
วุตฺตํ:-
           "อิเธกจฺโจ สทฺโธ สมาโน `สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู'ติ
        อิจฺฉติ, สีลวา สมาโน `สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู'ติ อิจฺฉตี"ติอาทิ. ๔-
        ทุตฺตปฺปิยตายหิสฺส ๕- วิชาตมาตาปิ จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติ. เตเนตํ
        วุจฺจติ:-
             "อคฺคิกฺขนฺโธ สมุทฺโท จ    มหิจฺโฉ จาปิ ปุคฺคโล
              สกเฏหิ ปจฺจเย เทนฺตุ    ตโยเปเต อตปฺปิยา"ติ.
    เอเต ปน อตฺริจฺฉตาทโย โทเส อารกา ปริวชฺเชตฺวา สนฺตคุณนิคูหนาธิปฺปาโย
ปฏิคฺคหเณ จ มตฺตญฺญู อปฺปิจฺโฉ. โส อตฺตนิ วิชฺชมานมฺปิ คุณํ ปฏิจฺฉาเทตุกามตาย
สทฺโธ สมาโน "สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู"ติ น อิจฺฉติ, สีลวา,
พหุสฺสุโต, ปวิวิตฺโต, อารทฺธวีริโย, อุปฏฺฐิตสฺสติ, สมาหิโต, ปญฺญวา สมาโน
"ปญฺญวาติ มํ ชโน ชานาตู"ติ น อิจฺฉติ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๔,๗๙๖/๓๔,๑๘๐ (สฺยา)   ขุ.ชา. ๒๗/๓๑๘/๙๐
@ อภิ.วิ. ๓๕/๘๖๑/๔๓๐   อภิ.วิ. ๓๕/๘๕๑/๔๒๘
@ ก. ตถาหิสฺส
    สฺวายํ ปจฺจยปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคปฺปิจฺโฉ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ อธิคมปฺปจฺโฉติ
จตุพฺพิโธ. ตตฺถ จตูสุ ปจฺจเยสุ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยทายกํ เทยฺยธมฺมํ อตฺตโน ถามญฺจ
โอโลเกตฺวา สเจปิ หิ เทยฺยธมฺโม พหุ โหติ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, ทายกสฺส
วเสน อปฺปเมว คณฺหาติ. เทยฺยธมฺโม เจ อปฺโป, ทายโก พหุํ ทาตุกาโม,
เทยฺยธมฺมสฺส วเสน อปฺปเมว คณฺหาติ. เทยฺยธมฺโมปิ เจ พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม,
อตฺตโน ถามํ ญตฺวา ปมาณยุตฺตเมว คณฺหาติ. เอวรูโป หิ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ
ลาภํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ ลาภํ ถาวรํ กโรติ, ทายกานํ จิตฺตํ อาราเธติ.
ธุตงฺคสมาทานสฺส ปน อตฺตนิ อตฺถิภาวํ น ชานาเปตุกาโม ธุตงฺคปฺปิจฺโฉ. โย
อตฺตโน พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ. โย ปน
โสตาปนฺนาทีสุ อญฺญตโร หุตฺวา สพฺรหฺมจารีนมฺปิ อตฺตโน โสตาปนฺนาทิภาวํ
ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อธิคมปฺปิจฺโฉ. เอวเมเตสํ อปฺปิจฺฉานํ ยา อปฺปิจฺฉตา,
ตสฺสา สทฺธึ สนฺตุฏฺฐิสนฺทสฺสนาทิวิธินา ๑- อเนกาการโวการอานิสํสวิภาวนวเสน
ตปฺปฏิปกฺขสฺส อตฺริจฺฉตาทิเภทสฺส ๒- อิจฺฉาจารสฺส อาทีนววิภาวนวเสน จ
ปวตฺตา กถา อปฺปิจฺฉกถา.
    สนฺตุฏฺฐิกถาติ เอตฺถ สนฺตุฏฺฐีติ สเกน อตฺตนา ลทฺเธน ตุฏฺฐิ สนฺตุฏฺฐิ.
อถ วา วิสมํ ปจฺจยิจฺฉํ ปหาย สมํ ตุฏฺฐิ สนฺตุฏฺฐิ, สนฺเตน วา วิชฺชมาเนน
ตุฏฺฐิ สนฺตุฏฺฐิ. วุตฺตญฺเจตํ:-
               "อตีตํ นานุโสจนฺโต        นปฺปชปฺปมนาคตํ
                ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺโต    สนฺตุฏฺโฐติ ปวุจฺจตี"ติ.
    สมฺมา วา ญาเยน ภควตา อนุญฺญาตวิธินา ปจฺจเยหิ ตุฏฺฐิ สนฺตุฏฺฐิ.
อตฺถโต อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส, โส ทฺวาทสวิโธ โหติ. กถํ? จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส
ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ, เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สนฺทสฺสนาทิวิธินา   ฉ.ม. อตฺริจฺฉาทิ......
    ตตฺรายํ ปเภทสํวณฺณนา:- อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ
วา, โส เตเนว ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส
จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน ปกติทุพฺพโล วา โหติ อาพาธชราภิภูโต
วา, ครุํ จีวรํ ปารุปนฺโต กิลมติ, โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธึ ตํ ปริวตฺเตตฺวา
ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโส.
อปโร ปฏฺฏจีวราทีนํ อญฺญตรํ มหคฺฆจีวรํ ลภิตฺวา "อิทํ เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ,
อิทํ พหุสฺสุตานํ อนุรูปํ, อิทํ คิลานานํ ทุพฺพลานํ, อิทํ อปฺปลาภีนํ โหตู"ติ
เตสํ ทตฺวา อตฺตนา สงฺการกูฏาทิโต นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏึ กตฺวา
เตสํ วา ปุราณจีวรานิ คเหตฺวา ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส จีวเร
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ยาเปติ,
อญฺญํ น ปตฺเถติ ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาลาภสนฺโตโส.
อถ ปน อาพาธิโก โหติ, ลูขํ ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปิณฺฑปาตํ
ภุญฺชิตฺวา คาฬฺหํ โรคาตงฺกํ ปาปุณาติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส
หตฺถโต สปฺปายโภชนํ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ,
อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ,
โส "อยํ ปิณฺฑปาโต จิรปพฺพชิตาทีนํ อนุรูโป"ติ จีวรํ วิย เตสํ ทตฺวา เตสํ
วา สนฺตกํ คเหตฺวา อตฺตนา ปิณฺฑาย จริตฺวา มิสฺสกาหารํ ปริภุญฺชนฺโตปิ
สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิธ ปน ภิกฺขุโน เสนาสนํ ปาปุณาติ มนาปํ วา อมนาปํ วา
อนฺตมโส ติณกุฏิกาปิ ติณสนฺถารกมฺปิ, โส เตเนว สนฺตุสฺสติ, ปุน อญฺญํ
สุนฺทรตรํ วา ปาปุณาติ, ตํ น คณฺหาติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโส.
อถ ปน อาพาธิโก โหติ ทุพฺพโล วา, โส พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปกติวิรุทฺธํ วา
เสนาสนํ ลภติ, ยตฺถสฺส วสโต อผาสุ โหติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน
ทตฺวา ตสฺส สนฺตเก สปฺปายเสนาสเน วสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ
สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาพลสนฺโตโส. อปโร สุนฺทรํ เสนาสนํ
ปตฺตมฺปิ น สมฺปฏิจฺฉติ "ปณีตเสนาสนํ ปมาทฏฺฐานนฺ"ติ มหาปุญฺญตาย วา
เลณมณฺฑปกูฏาคาราทีนิ ปณีตเสนาสนานิ ลภติ, โส ตานิ จีวราทีนิ วิย
จิรปพฺพชิตานํ ทตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปิ  สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส
เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ตุสฺสติ
อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโส.
อถ ปน เตเลน อตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา
ตสฺส หตฺถโต เตลํ คเหตฺวา เภสชฺชํ กตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว
โหติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโส. อปโร มหาปุญฺโญ พหุํ
เตลมธุผาณิตาทิปณีตเภสชฺชํ ลภติ, โส ตานิ จีวราทีนิ วิย จิรปพฺพชิตาทีนํ
ทตฺวา เตสํ อาภเตน ๑- เยน เกนจิ เภสชฺชํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ. โย
ปน เอกสฺมึ ภาชเน มุตฺตหรีตกํ, เอกสฺมึ จตุมธุรํ ฐเปตฺวา "คณฺหถ ภนฺเต
ยทิจฺฉสี"ติ วุจฺจมาโน สจสฺส เตสุ อญฺญตเรนปิ โรโค วูปสมฺมติ, "อิทํ
มุตฺตหรีตกํ นาม พุทฺธาทีหิ วณฺณิตํ, ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา,
ตตฺถ เต ยาวชีวํ อุสฺสาโห กรณีโย"ติ ๒- วจนมนุสฺสรนฺโต จตุมธุรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา
@เชิงอรรถ:  สี. อาภตเกน, ม. อคทามลเกน   วิ. มหา. ๔/๑๒๘/๑๓๙
มุตฺตหรีตเกน เภสชฺชํ กโรนฺโต ปรมสนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
    โส เอวํปเภโท สพฺโพป สนฺโตโส สนฺตุฏฺฐีติ ปวุจฺจติ. เตน วุตฺตํ
"อตฺถโต อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส"ติ. อิตรีตรสนฺตุฏฺฐิยา สทฺธึ สนฺทสฺสนาทิวิธินา
อานิสํสวิภาวนวเสน, ตปฺปฏิปกฺขสฺส อตฺริจฺฉตาทิเภทสฺส อิจฺฉาปกตตฺตสฺส
อาทีนววิภาวนวเสน จ ปวตฺตา กถา สนฺตุฏฺฐิกถา. อิโต ปราสุปิ กถาสุ
เอเสว นโย, วิเสสมตฺตเมว ปวกฺขาม.
    ปวิเวกกถาติ เอตฺถ กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติ ตโย วิเวกา. ๑-
เตสุ เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ,
เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก จงฺกมํ
อธิฏฺฐาติ. เอโก จรติ, เอโก วิหรตีติ เอวํ สพฺพิริยาปเถสุ สพฺพกิจฺเจสุ
คณสงฺคณิกํ ปหาย วิวิตฺตวาโส กายวิเวโก นาม. อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปน
จิตฺตวิเวโก นาม. นิพฺพานํ อุปธิวิเวโก นาม. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก
        จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ
        ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานนฺ"ติ. ๒-
    วิเวโกเยว ปวิเวโก, ปวิเวกปฺปฏิสํยุตฺตา กถา ปวิเวกกถา.
    อสํสคฺคกถาติ เอตฺถ สวนสํสคฺโค ทสฺสนสํสคฺโค สมุลฺลปนสํสคฺโค
สมฺโภคสํสคฺโค กายสํสคฺโคติ ปญฺจ ๓- สํสคฺคา. เตสุ อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ สุณาติ
"อมุกสฺมึ คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย
วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา"ติ, โส ตํ สุตฺวา สํสีทติ วิสีทติ น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ
@เชิงอรรถ:  ขุ. มหา. ๒๙/๓๓/๒๙ (สฺยา)
@ ขุ. มหา. ๒๙/๓๓,๒๒๙,๗๐๑/๓๓,๑๗๒,๔๑๓ (สฺยา)
@ ม. กายสํสคฺโค คิหิสํสคฺโคติ ฉ
สนฺธาเรตุํ, ๑- สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ, เอวํ วิสภาคารมฺมณวเสน
อุปฺปนฺนกิเลสสนฺถโว สวนสํสคฺโค นาม. น เหว โข ภิกฺขุ สุณาติ, อปิจ
โข สามํ ปสฺสติ อิตฺถึ อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย
สมนฺนาคตํ, โส ตํ ทิสฺวา สํสีทติ วิสีทติ, น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ ๑-
สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ, เอวํ วิสภาคารมฺมณทสฺสเนน อุปฺปนฺนกิเลสสนฺถโว
ทสฺสนสํสคฺโค นาม. ทิสฺวา ปน อญฺญมญฺญํ อาลาปสลฺลาปวเสน อุปฺปนฺโน
กิเลสสนฺถโว สมุลฺลปนสํสคฺโค นาม. สห ชคฺฆนาทีนิปิ เอเตเนว สงฺคณฺหาติ.
อตฺตโน ปน สนฺตกํ ยงฺกิญฺจิ มาตุคามสฺส ทตฺวา วา อทตฺวา วา เตน
ทินฺนคฺฆิยาทีนํ ๒- ปริโภควเสน อุปฺปนฺโน กิเลสสนฺถโว สมฺโภคสํสคฺโค นาม.
มาตุคามสฺส หตฺถคฺคาหาทิวเสน อุปฺปนฺนกิเลสสนฺถโว กายสํสคฺโค นาม. โยปิ
เจส:-
           "คิหีหิ สํสฏฺโฐ วิหรติ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน สหโสกี
        สหนนฺที สุขิเตสุ สุขิโต ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ
        กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา อุยฺโยคํ อาปชฺชตี"ติ ๓-
เอวํ วุตฺโต อนนุโลมิโก คิหิสํสคฺโค, โย จ สพฺรหฺมจารีหิปิ กิเลสุปฺปตฺติเหตุภูโต
สํสคฺโค, ตํ สพฺพํ ปหาย ยฺวายํ สํสาเร ถิรตรํ สํเวคํ, สงฺขาเรสุ
ติพฺพภยสญฺญํ, สรีเร ปฏิกูลสญฺญํ, สพฺพากุสเลสุ ชิคุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ หิโรตฺตปฺปํ,
สพฺพกิริยาสุ สติสมฺปชญฺญนฺติ สพฺพํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา กมลทเล ชลพินฺทุ วิย
สพฺพตฺถ อลคฺคภาโว, อยํ สพฺพสํสคฺคปฏิปกฺขาย อสํสคฺโค. ตปฺปฏิสํยุตฺตา กถา
อสํสคฺคกถา.
    วีริยารมฺภกถาติ เอตฺถ วีรสฺส ภาโว, กมฺมนฺติ วา วีริยํ, วิธินา อีรยิตพฺพํ
ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา  วีริยํ, วีริยญฺจ ตํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ
@เชิงอรรถ:  สี. สนฺตาเนตุํ   ฉ.ม. ทินฺนสฺส วนภงฺคิยาทิโน
@ สํ.ข. ๑๗/๓/๙, ขุ.มหา. ๒๙/๗๖๓/๔๖๘ (สฺยา)
ธมฺมานํ อุปสมฺปทาย อารมฺภนํ วีริยารมฺโภ. สฺวายํ กายิโก เจตสิโก จาติ ทุวิโธ.
อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ จาติ ติวิโธ, สมฺมปฺปธานวเสน จตุพฺพิโธ.
โส สพฺโพปิ โย ภิกฺขุ คมเน อุปฺปนฺนํ กิเลสํ ฐานํ ปาปุณิตุํ น เทติ, ฐาเน
อุปฺปนฺนํ นิสชฺชํ, นิสชฺชายํ อุปฺปนฺนํ สยนํ ปาปุณิตุํ น เทติ, ตตฺถ ตตฺเถว
อชปเทน ทณฺเฑน กณฺหสปฺปํ อุปฺปีเฬตฺวา คณฺหนฺโต วิย, ติขิเณน อสิยา
อมิตฺตํ คีวาย ปหรนฺโต วิย จ สีสํ อุกฺขิปิตุํ อทตฺวา วีริยพเลน นิคฺคณฺหาติ,
ตสฺเสวํ ๑- อารทฺธวีริยสฺส วเสน เวทิตพฺโพ. ตปฺปฏิสํยุตฺตา กถา วีริยารมฺภกถา.
    สีลกถาทีสุ ทุวิธํ สีลํ โลกิยํ โลกุตฺตรญฺจ. ตตฺถ โลกิยํ ปาติโมกฺขสํวราทิ
จตุปาริสุทฺธสีลํ, โลกุตฺตรํ มคฺคสีลํ ผลสีลญฺจ.  ตถา วิปสฺสนาย ปาทกภูตา สห
อุปจาเรน อฏฺฐ สมาปตฺติโย โลกิโย สมาธิ, มคฺคสมฺปยุตฺโต ปเนตฺถ โลกุตฺตโร สมาธิ
นาม. ตถา ปญฺญาปิ โลกิยา สุตมยา จินฺตามยา ฌานสมฺปยุตฺตา วิปสฺสนาญาณญฺจ.
วิเสสโต ปเนตฺถ วิปสฺสนาปญฺญา คเหตพฺพา, โลกุตฺตรา มคฺคปญฺญา ผลปญฺญา จ.
วิมุตฺตีติปิ อริยผลวิมุตฺติ นิพฺพานญฺจ. อปเร ปน ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉท-
วิมุตฺตีนมฺปิ วเสเนตฺถ อตฺถํ วณฺเณนฺติ. วิมุตฺติญาณทสฺสนมฺปิ เอกูนวีสติวิธํ
ปจฺจเวกฺขณญาณํ. อิติ อิเมสํ สีลาทีนํ สทฺธึ สนฺทสฺสนาทิวิธินา
อเนกาการโวการอานิสํสวิภาวนวเสน เจว ตปฺปฏิปกฺขานํ ทุสฺสีลฺยาทีนํ
อาทีนววิภาวนวเสน จ ปวตฺตา กถา, ตปฺปฏิสํยุตฺตา กถา วา สีลาทิกถา นาม.
    เอตฺถ จ "อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ โหติ, อปฺปิจฺฉกถญฺจ ปเรสํ กตฺตา"ติ ๒-
"สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน, อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที"ติ ๓-
จ อาทิวจนโต สยญฺจ อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคเตน ปเรสมฺปิ ตทตฺถาย
หิตชฺฌาสเยน ปวตฺเตตพฺพา ตถารูปี กถา, ยา อิธ อภิสลฺเลขิกาทิภาเวน วิเสเสตฺวา
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. ตสฺเสวํ วีริยารมฺโภ   ม.มู. ๑๒/๒๕๒/๒๑๕, องฺ. ทสก. ๒๔/๗๐/๑๐๔
@ สํ.นิ. ๑๖/๑๔๔/๑๘๖, ขุ.จูฬ. ๓๐/๖๙๑/๓๖๔ (สฺยา)
วุตฺตา อปฺปิจฺฉกถาทีติ เวทิตพฺพา. การกสฺเสว หิ กถา วิเสสโต อธิปฺเปตตฺถสาธินี.
ตถา หิ วกฺขติ "กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ เมฆิย ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ ฯเปฯ อกสิรลาภี"ติ.
    เอวรูปิยาติ ๑- อีทิสาย ยถาวุตฺตาย. นิกามลาภีติ ยถิจฺฉิตลาภี ยถารุจิลาภี,
สพฺพกาลํ อิมา กถา โสตุํ วิจาเรตุญฺจ ยถาสุขํ ลภนฺโต. อกิจฺฉลาภีติ นิทฺทุกฺขลาภี.
อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี.
    อารทฺธวีริโยติ ปคฺคหิตวีริโย. อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานายาติ
อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสลานํ ปาปธมฺมานํ ปชหนตฺถาย. กุสลานํ ธมฺมานนฺติ
กุจฺฉิตานํ สลนาทิอตฺเถน อนวชฺชฏฺเฐน จ กุสลานํ สหวิปสฺสนานํ มคฺคผลธมฺมานํ.
อุปสมฺปทายาติ สมฺปาทนาย, อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนาย. ถามวาติ
อุสฺโสฬฺหิสงฺขาเตน วีริยถาเมน สมนฺนาคโต. ทฬฺหปรกฺกโมติ ถิรปรกฺกโม
อสิถิลวีริโย. อนิกฺขิตฺตธุโรติ อโนโรหิตธุโร ๒- อโนสกฺกิตวีริโย.
    ปญฺญวาติ วิปสฺสนาปญฺญาย ปญฺญวา. อุทยตฺถคามินิยาติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ
อุทยญฺจ วยญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติยา อริยายาติ วิกฺขมฺภนวเสน กิเลเสหิ อารกา
ทูเร ฐิตาย นิทฺโทสาย. นิพฺเพธิกายาติ นิพฺเพธภาคิยาย. สมฺมา
ทุกฺขกฺขยคามินิยาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส เขปนโต "ทุกฺขกฺขโย"ติ ลทฺธนามํ อริยมคฺคํ
สมฺมา เหตุนา ญาเยน คจฺฉนฺติยา.
    อิเมสุ จ ปน ปญฺจสุ ธมฺเมสุ สีลํ วีริยํ ปญฺญา จ โยคิโน อชฺฌตฺติกํ
องฺคํ, อิตรทฺวยํ พาหิรํ องฺคํ. ตถาปิ กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยเนว เสสํ จตุพฺพิธํ
อิชฺฌติ, ๓- กลฺยาณมิตฺตสฺเสเวตฺถ พหุปการตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา "กลฺยาณมิตฺตสฺเสตํ
เมฆิย ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขนฺ"ติอาทินา เทสนํ วฑฺเฒติ. ตตฺถ ปาฏิกงฺขนฺติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวรูปาย.., ขุ.อุ. ๒๕/๓๑/๑๔๒-๓
@ ม. อโนโรปิตธุโร   ก. อิจฺฉติ
เอกํเสน อิจฺฉิตพฺพํ, อวสฺสํภาวีติ อตฺโถ. ยนฺติ กิริยาปรามสนํ. อิทํ วุตฺตํ
โหติ:- "สีลวา ภวิสฺสตี"ติ เอตฺถ ยเทตํ กลฺยาณมิตฺตสฺส ภิกฺขุโน สีลวนฺตตาย
ภวนํ สีลสมฺปนฺนตฺตํ, ตสฺส ภิกฺขุโน สีลสมฺปนฺนตฺตา เอตํ ตสฺส ปาฏิกงฺขํ,
อวสฺสํภาวี เอกํเสเนว ตสฺส ตตฺถ นิโยชนโตติ อธิปฺปาโย. ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต
วิหริสฺสตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
    เอวํ ภควา สเทวเก โลเก อุตฺตมกลฺยาณมิตฺตสงฺขาตสฺส อตฺตโน วจนํ
อนาทิยิตฺวา ตํ วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา ตาทิสํ วิปฺปการํ ปตฺตสฺส อายสฺมโต
เมฆิยสฺส กลฺยาณมิตฺตตาทินา สกลํ สาสนสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิสฺส ตตฺถ
อาทรชาตสฺส ปุพฺเพ เยหิ กามวิตกฺกาทีหิ อุปทฺทุตตฺตา กมฺมฏฺฐานํ น สมฺปชฺชิ,
ตสฺส เตสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตตฺตา จ ภาวนานยํ ปกาเสตฺวา ตโต ปรํ อรหตฺตสฺส
กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขนฺโต "เตน จ ปน เมฆิย ภิกฺขุนา อิเมสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ
ปติฏฺฐาย จตฺตาโร ธมฺมา อุตฺตริ ภาเวตพฺพา"ติอาทิมาห. ตตฺถ เตนาติ เอวํ
กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน ยถาวุตฺตสีลาทิคุณสมนฺนาคเตน. เตเนวาห "อิเมสุ
ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐายา"ติ. อุตฺตรีติ อารทฺธตรุณวิปสฺสนสฺส ราคาทิปริปนฺถา ๑-
เจ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ วิโสธนตฺถํ ตโต อุทฺธํ จตฺตาโร ธมฺมา
ภาเวตพฺพา อุปฺปาเทตพฺพา วฑฺเฒตพฺพา จ.
    อสุภาติ เอกาทสสุ อสุภกมฺมฏฺฐาเนสุ ยถารหํ ยตฺถ กตฺถจิ อสุภภาวนา.
ราคสฺส ปหานายาติ กามราคสฺส ปชหนตฺถาย. อยมตฺโถ สาลิลายโกปมาย
วิภาเวตพฺโพ:- เอโก หิ ปุริโส อสิตํ คเหตฺวา โกฏิโต ปฏฺฐาย สาลิกฺเขตฺเต
สาลิโย ลายติ, อถสฺส วตึ ภินฺทิตฺวา คาโว ปวิสึสุ. โส อสิตํ ฐเปตฺวา ยฏฺฐึ
อาทาย เตเนว มคฺเคน คาโว นีหริตฺวา วตึ ปากติกํ กตฺวา ปุน อสิตํ
คเหตฺวา  สาลิโย ลายิ. ตตฺถ สาลิกฺเขตฺตํ วิย พุทฺธสาสนํ ทฏฺฐพฺพํ, สาลิลายโก
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ราคาทิปริสฺสยา
วิย โยคาวจโร, อสิตํ วิย ปญฺญา, ลายนกาโล วิปสฺสนายํ กมฺมกรณกาโล,
ยฏฺฐิ วิย อสุภกมฺมฏฺฐานํ, วติ วิย สํวโร, วตึ ภินฺทิตฺวา คาวีนํ ปวิสนํ วิย
สหสา อปฺปฏิสงฺขาย ปมาทํ อาคมฺม ราคสฺส อุปฺปชฺชนํ, อสิตํ ฐเปตฺวา ยฏฺฐึ
อาทาย ปวิฏฺฐมคฺเคเนว คาโว นีหริตฺวา วตึ ปฏิปากติกํ กตฺวา ปุน ฐิตฏฺฐานโต
ปฏฺฐาย สาลิลายนํ วิย อสุภกมฺมฏฺฐาเนน ราคํ วิกฺขมฺเกตฺวา ปุน วิปสฺสนาย
กมฺมกรณกาโลติ อิทเมตฺถ อุปมาสํสนฺทนํ. เอวํภูตํ ภาวนาวิธึ สนฺธาย วุตฺตํ
"อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานายา"ติ.
    เมตฺตาติ เมตฺตากมฺมฏฺฐานํ. พฺยาปาทสฺส ปหานายาติ วุตฺตนเยเนว
อุปฺปนฺนสฺส โกปสฺส ปชหนตฺถาย. อานาปานสฺสตีติ โสฬสวตฺถุกา อานาปานสฺสติ.
วิตกฺกุปจฺเฉทายาติ วุตฺตนเยเนว อุปฺปนฺนานํ วิตกฺกานํ อุปจฺเฉทนตฺถาย.
อสฺมิมานสมุคฺฆาตายาติ อสฺมีติ อุปฺปชฺชนกสฺส นววิธสฺส มานสฺส สมุจฺเฉทนตฺถาย.
อนิจฺจสญฺญิโนติ หุตฺวา อภาวโต อุทยพฺพยวนฺตโต ปภงฺคุโต ๑- ตาวกาลิกโต
อนิจฺจปฏิกฺขโต จ "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา"ติ ๒- ปวตฺตอนิจฺจานุปสฺสนาวเสน
อนิจฺจสญฺญิโน. อนตฺตสญฺญา สณฺฐาตีติ อสารกโต อวสวตฺตนโต ปรโต ริตฺตโต
สุญฺญโต จ "สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา"ติ ๒- เอวํ ปวตฺตา อนตฺตานุปสฺสนาสงฺขาตา
อนตฺตสญฺญา จิตฺเต สณฺฐาติ, อติทฬฺหํ ปติฏฺฐาติ. อนิจฺจลกฺขเณ หิ ทิฏฺเฐ
อนตฺตลกฺขณํ ทิฏฺฐเมว โหติ. ตีสุ หิ ลกฺขเณสุ เอกสฺมึ ทิฏฺเฐ อิตรทฺวยํ
ทิฏฺฐเมว โหติ. เตน วุตฺตํ "อนิจฺจสญฺญิโน หิ เมฆิย อนตฺตสญฺญา สณฺฐาตี"ติ
อนตฺตลกฺขเณ ทิฏฺเฐ อสฺมีติ อุปฺปชฺชนกมาโน สุปฺปชโหว ๓- โหตีติ อาห
"อนตฺตสญฺญี อสฺมิมานสมุคฺฆาตํ ปาปุณาตี"ติ. ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานนฺติ
ทิฏฺเฐเยว ธมฺเม อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อปจฺจยปรินิพฺพานํ ปาปุณาติ. อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน อสุภาทิภาวนานโย วิสุทฺธิมคฺเค ๔- วุตฺตนเยน คเหตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปภงฺคุรโต   ม.มู. ๑๒/๓๕๓/๓๑๖, ขุ.ธ. ๒๕/๒๗๗-๘/๖๔,
@ขุ.จูฬ. ๓๐/๓๓๔/๑๖๓ (สฺยา)   ม. สมุคฺฆาโตว   วิสุทฺธิ. ๑/๒๒๖ (สฺยา)
    เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ อายสฺมโต เมฆิยสฺส มิจฺฉาวิตกฺกโจเรหิ
กุสลภณฺฑุปจฺเฉทสงฺขาตํ อตฺถํ ชานิตฺวา. อิมํ อุทานนฺติ อิมํ กามวิตกฺกาทีนํ
อวิโนทเน วิโนทเน จ อาทีนวานิสํสทีปกํ  ๑- อุทานํ อุทาเนสิ.
     ตตฺถ ขุทฺทาติ หีนา ลามกา. วิตกฺกาติ กามวิตกฺกาทโย ตโย ปาปวิตกฺกา. เต
หิ สพฺพวิตกฺเกหิ ปติกิฏฺฐตาย อิธ ขุทฺทาติ วุตฺตา "น จ ขุทฺทมาจเร"ติอาทีสุ ๒-
วิย. สุขุมาติ ญาติวิตกฺกาทโย อธิปฺเปตา. ญาติวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก
อมราวิตกฺโก ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโกติ เอเต หิ วิตกฺกา กามวิตกฺกาทโย วิย ทารุณา
น โหนฺตีติ อโนฬาริกสภาวตาย สุขุมาติ วุตฺตา. อนุคตาติ จิตฺเตน อนุวตฺติตา.
วิตกฺเก หิ อุปฺปชฺชมาเน จิตฺตํ ตทนุคตเมว โหติ ตสฺส อารมฺมณาภินิโรปนโต.
"อนุคฺคตา"ติปิ ปาฬิ อนุฏฺฐิตาติ อตฺโถ. มนโส อุพฺพิลาปาติ ๓- เจตโส
อุพฺพิลาวิตตฺตกรา. ๔-
    เอเต อวิทฺวา มนโส วิตกฺเกติ เอเต กามวิตกฺกาทิเก มโนวิตกฺเก
อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณโต ญาตตีรณปหานปริญฺญาหิ ยถาภูตํ อชานนฺโต. หุราหุรํ
ธาวติ ภนฺตจิตฺโตติ อปฺปหีนมิจฺฉาวิตกฺกตฺตา อนวฏฺฐิตจิตฺโต "กทาจิ รูเป,
กทาจิ สทฺเท"ติอาทินา ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อสฺสาทาทิวเสน อปราปรํ
ธาวติ ปริพฺภมติ. อถ วา หุราหุรํ ธาวติ ภนฺตจิตฺโตติ อปริญฺญาตวิตกฺกตฺตา
ตนฺนิมิตฺตานํ อวิชฺชาตณฺหานํ วเสน ปริพฺภนฺตมานโส ๕- อิธโลกโต ปรโลกํ
อาทานนิกฺเขเปหิ อปราปรํ ธาวติ สํสรตีติ อตฺโถ.
    เอเต จ วิทฺวา มนโส วิตกฺเกติ เอเต ปน ยถาวุตฺตปฺปเภเท กามวิตกฺกาทิเก
มโนวิตกฺเก อสฺสาทาทิโต ยถาภูตํ ชานนฺโต. อาตาปิโยติ วีริยวา. สํวรตีติ
@เชิงอรรถ:  สี. อวิโนทเน จ อาทีนวํ วิโนทเน อานิสํสทีปกํ
@ ขุ.ขุ. ๒๕/๙(๓)/๑๔, ขุ.สุ. ๒๕/๑๔๕/๓๖๒
@ ฉ.ม. อุปฺปิลาวา.., ขุ.อุ. ๒๕/๓๑/๑๔๓
@ ฉ.ม. อุปฺปิลาวิตตฺตกรา   ฉ.ม. ปริพฺภมนมานโส
ปิทหติ. สติมาติ สติสมฺปนฺโน. อนุคฺคเตติ ทุลฺลภวเสน อนุปฺปนฺเน. อิทํ วุตฺตํ
โหติ:- เอเต วุตฺตปฺปกาเร กามวิตกฺกาทิเก มโนวิตกฺเก จิตฺตสฺส
อุพฺพิลาวิตเหตุตาย ๑- มนโส อุพฺพิลาเป ๒- วิทฺวา วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย
สมฺมเทว ชานนฺโต ตสฺส สหายภูตานํ สมฺมาวายามสตีนํ อตฺถิตาย อาตาปิโย
สติมา เต อริยมคฺคภาวนาย อายตึ อุปฺปตฺติรเห อนุคฺคเต อนุปฺปนฺเน เอว
มคฺคกฺขเณ สํวรติ ญาณสํวรวเสน ปิทหติ, อาคมนปถํ ปจฺฉินฺทติ, เอวํภูโต จ
จตุสจฺจสมฺโพเธน ๓- พุทฺโธ อริยสาวโก อรหตฺตาธิคเมน อเสสํ อนวเสสํ
เอเต กามวิตกฺกาทิเก ปชหาสิ สมุจฺฉินฺทีติ. เอตฺถาปิ "อนุคเต"ติปิ ปฐนฺติ,
ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยว.
                       ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        ----------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๒๓๐-๒๕๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=5138&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=5138&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=85              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=2469              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=2502              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=2502              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]