ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๒๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ธ.อ.๘ ตณฺหา-พฺราหฺมณ

                  ๒๖. พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา
                       ---------
              ๑. ปสาทพหุลพฺราหฺมณวตฺถุ. (๒๖๔)
     "ฉินฺท โสตํ ปรกฺกมฺมาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ปสาทพหุลํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร พฺราหฺมโณ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต
อตฺตโน เคเห โสฬสมตฺตานํ ภิกฺขูนํ นิจฺจภตฺตํ ปฏฺฐเปตฺวา ภิกฺขูนํ
อาคตเวลายํ ปตฺตํ คเหตฺวา "อาคจฺฉนฺตุ โภนฺโต อรหนฺโต, นิสีทนฺตุ
โภนฺโต อรหนฺโตติ ยงฺกิญฺจิ วทนฺโต อรหนฺตวาทปฺปฏิสํยุตฺตเมว
วทติ. เตสุ ปุถุชฺชนา "อยํ อมฺเหสุ อรหนฺตสญฺญีติ จินฺตยึสุ,
ขีณาสวา "อยํ โน ขีณาสวภาวํ ชานาตีติ เอวํ เต สพฺเพปิ
กุกฺกุจฺจายนฺตา ตสฺส เคหํ น คมึสุ. โส ทุกฺขี ทุมฺมโน "กึ
นุ โข อยฺยา นาคจฺฉนฺตีติ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
ตมตฺถํ อาโรเจสิ.
     สตฺถา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา "กึ เอตํ ภิกฺขเวติ ปุจฺฉิตฺวา,
เตหิ ตสฺมึ อตฺเถ อาโรจิเต, "สาทิยถ ปฺน ตฺมฺเห ภิกฺขเว
อรหนฺตวาทนฺติ อาห. "น สาทิยาม ภนฺเตติ. "เอวํ สนฺเต,
มนุสฺสานํ เอตํ ปสาทภญฺญํ, อนาปตฺติ ภิกฺขเว ปสาทภญฺเญ,
อปิจ โข ปน พฺราหฺมณสฺส อรหนฺเตสุ อธิมตฺตํ เปมํ; ตสฺมา
ตุมฺเหหิปิ ตณฺหาโสตํ เฉตฺวา อรหตฺตเมว ปตฺตุํ ยุตฺตนฺติ วตฺวา
ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "ฉินฺท โสตํ ปรกฺกมฺม     กาเม ปนูท พฺราหฺมณ,
         สงฺขารานํ ขยํ ญตฺวา    อกตญฺญูสิ พฺราหฺมณาติ.
     ตตฺถ "ปรกฺกมฺมาติ: ตณฺหาโสตํ นาม อปฺปมตฺตเกน
วายาเมน ฉินฺทิตุํ น สกฺกา; ตสฺมา ญาณสมฺปยุตฺเตน มหนฺเตน
ปรกฺกเมน ปรกฺกมิตฺวา ตํ โสตํ ฉินฺท อุโภปิ กาเม ปนุท นีหร.
     พฺราหฺมณาติ: ขีณาสวานํ ๑- อาลปนเมตํ.
     สงฺขารานนฺติ: ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ขยํ ชานิตฺวา.
     อกตญฺญูติ: เอวํ สนฺเต, ตฺวํ สุวณฺณาทีสุ เกนจิ อกตสฺส
นิพฺพานสฺส ชานนโต อกตญฺญู นาม โหสีติ. ๒-
     เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                   ปสาทพหุลพฺราหฺมณวตฺถุ.
                      -----------
                 ๒. สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ. (๒๖๕)
     "ยทา ทฺวเยสุ ธมฺเมสูติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
     เอกทิวสํ ตึสมตฺตา ทิสาวาสิกา ภิกฺขู อาคนฺตฺวา สตฺถารํ
วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สารีปุตฺตตฺเถโร เตสํ อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ
@เชิงอรรถ: ๑. คาถายํ ปน เอกวจนํ กตํ.    ๒. สี. ม. โหตีติ.
ทิสฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ฐิตโกว อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ
"ภนฺเต เทฺว ธมฺมา เทฺว ธมฺมาติ วุจฺจนฺตีติ: กตเม นุ โข
เทฺว ธมฺมาติ. อถ นํ สตฺถา "เทฺว ธมฺมาติ โข สารีปุตฺต
สมถวิปสฺสนา วุจฺจนฺตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "ยทา ทฺวเยสุ ธมฺเมสุ     ปารคู โหติ พฺราหฺมโณ,
         อถสฺส สพฺเพ สํโยคา     อฏฺฐํ คจฺฉนฺติ ชานโตติ.
     ตตฺถ "ยทาติ: ยสฺมึ กาเล ทฺวิธา ฐิเตสุ สมถวิปสฺสนา-
ธมฺเมสุ อภิญฺญาปารคาทิวเสน ๑- อยํ ขีณาสโว ปารคู โหติ,
อถสฺส วฏฺฏสฺมึ สํโยชนสมตฺถา สพฺเพ กามสํโยคาทโย สํโยคา
เอวํ ชานนฺตสฺส อฏฺฐํ ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
       เทสนาวสาเน สพฺเพปิ เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหึสูติ.
                     สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ.
                      ----------
                   ๓. มารวตฺถุ. (๒๖๖)
     "ยสฺส ปารํ อปารํ วาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต มารํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร เอกสฺมึ ทิวเส อญฺญตโร ปุริโส วิย หุตฺวา
สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ "ภนฺเต ปารํ ปารนฺติ วุจฺจติ:
กินฺนุ โข เอตํ ปารํ นามาติ. สตฺถา "มาโร อยนฺติ วิทิตฺวา ๒-
@เชิงอรรถ: ๑. ม....ปารคตาทิวเสน.   ๒. สี. ย. วิชานิตฺวา.
"ปาปิม กึ ตว ปาเรน, ตํ วีตราเคหิ ปตฺตพฺพนฺติ วตฺวา อิมํ
คาถมาห
        "ยสฺส ปารํ อปารํ วา     ปาราปารํ น วิชฺชติ,
         วีตทฺทรํ วิสํยุตฺตํ         ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ
     ตตฺถ "ปารนฺติ: อชฺฌตฺติกานิ ฉ อายตนานิ.
     อปารนฺติ: พาหิรานิ ฉ อายตนานิ.
     ปาราปารนฺติ: ตทุภยํ.
     น วิชฺชตีติ: ยสฺส สพฺพเมตํ `อหนฺติ วา `มมนฺติ วา
คหณาภาเวน นตฺถิ, ตํ กิเลสทรานํ ๑- วิคเมน วีตทฺทรํ สพฺพกฺกิเลเสหิ
วิสํยุตฺตํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                        มารวตฺถุ.
                        -------
               ๔. อญฺญตรพฺราหฺมณวตฺถุ. (๒๖๗)
     "ฌายินฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
อญฺญตรํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร จินฺเตสิ "สตฺถา อตฺตโน สาวเก `พฺราหฺมณาติ
วทติ, อหญฺจมฺหิ ชาติโคตฺเตน พฺราหฺมโณ, มํปิ โข เอวํ วตฺตุํ
วฏฺฏตีติ. โส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. สตฺถา "นาหํ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ยุ. กิเลสทรถานํ. สี. สํกิเลสทรถานํ.
ชาติโคตฺตมตฺเตน พฺราหฺมณํ วทามิ, อุตฺตมตฺถํ [๑]- อนุปฺปตฺตเมว
ปเนตํ ๒- วทามีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "ฌายึ วิรชมาสีนํ       กตกิจฺจํ อนาสวํ
         อุตฺตมตฺถํ อนุปฺปตฺตํ     ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "ฌายินฺติ: ทุวิเธน ฌาเนน ฌายนฺตํ กามรเชน วิรชํ
วเน เอกมาสีนํ จตูหิ มคฺเคหิ โสฬสนฺนํ กิจฺจานํ กตตฺตา กตกิจฺจํ
อาสวานํ อภาเวน อนาสวํ อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ อนุปฺปตฺตํ อหํ
พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน โส พฺราหฺมโณ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ,
สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                    อญฺญตรพฺราหฺมณวตฺถุ.
                     -------------
                ๕. อานนฺทตฺเถรวตฺถุ. (๒๖๘)
     "ทิวา ตปติ อาทิจฺโจติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา มิคารมาตุปาสาเท
วิหรนฺโต อานนฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     ปเสนทิโกสโล กิร มหาปวารณาย สพฺพาภรณปฺปฏิมณฺฑิโต
คนฺธาทีนิ อาทาย วิหารํ อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ กาฬุทายิตฺเถโร
ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสินฺโน โหติ. นามเมว ๓-
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. เอตฺถนฺตเร "อรหตฺตนฺติ อตฺถิ.   ๒. สี. ม. ยุ. ปเนวํ.
@๓. ม. ยุ. มนาปเมว ปนสฺส สรีรํ สุวณฺณวณฺณํ.
ปนสฺเสตํ, สรีรํ สุวณฺณวณฺณํ, ตสฺมึ ปน ขเณ จนฺโท อุคฺคจฺฉติ,
สุริโย อฏฺฐเมติ. อานนฺทตฺเถโร อฏฺฐเมนฺตสฺส สุริยสฺส
อุคฺคจฺฉนฺตสฺส จ จนฺทสฺส โอภาสํ โอโลเกตฺวา รญฺโญ สรีโรภาสํ
เถรสฺส สรีโรภาสํ ตถาคตสฺส จ สรีโรภาสํ โอโลเกสิ. ตตฺถ
สพฺโพภาเส อติกฺกมิตฺวา สตฺถา วิโรจติ. เถโร สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
"ภนฺเต อชฺช มม อิเม โอภาเส โอโลเกนฺตสฺส ตุมฺหากเมว
โอภาโส รุจฺจติ, ตุมฺหากํ หิ สรีรํ สพฺโพภาเส อติกฺกมิตฺวา
วิโรจตีติ อาห. อถ นํ สตฺถา "อานนฺท สุริโย นาม ทิวา
วิโรจติ, จนฺโท รตฺตึ, ราชา อลงฺกตกาเลเยว วิโรจติ, ขีณาสโว
คณสงฺคณิกํ ปหาย อนฺโตสมาปตฺติยํเยว วิโรจติ; พุทฺโธ ปน
รตฺตึปิ ทิวาปิ ปญฺจวิเธน เตเชน วิโรจตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "ทิวา ตปติ อาทิจฺโจ,      รตฺติมาภาติ จนฺทิมา,
         สนฺนทฺโธ ขตฺติโย ตปติ,    ฌายี ตปติ พฺราหฺมโณ;
         อถ สพฺพมโหรตฺตึ         พุทฺโธ ตปติ เตชสาติ.
      ตตฺถ "ทิวา ตปตีติ: ทิวาว วิโรจติ, รตฺตึ ปนสฺส
คตมคฺโคปิ น ปญฺญายติ.
     จนฺทิมาติ: จนฺโทปิ อพฺภาทีหิ มุตฺโต รตฺติเมว วิโรจติ,
โน ทิวา.
     สนฺนทฺโธติ: สุวณฺณมณิจิตฺเตหิ สพฺพาภรเณหิ ปฏิมณฺฑิโต
จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริกฺขิตฺโตว ราชา วิโรจติ, น อญฺญาตกเวเสน
ฐิโต.
     ฌายีติ: ขีณาสโว ปน คณํ วิโนเทตฺวา ฌายนฺโตว
วิโรจติ.
     เตชสาติ: สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน สีลเตเชน ๑- ทุสฺสีลเตชํ
คุณเตเชน ทุคฺคุณเตชํ ๒- ปญฺญาเตเชน ทุปฺปญฺญเตชํ ปุญฺญเตเชน
อปุญฺญเตชํ ธมฺมเตเชน อธมฺมเตชํ ปริยาทยิตฺวา อิมินา ปญฺจวิเธน
เตชสา นิจฺจกาลเมว วิโรจตีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     อานนฺทตฺเถรวตฺถุ.
                      -----------
                ๖. อญฺญตรปพฺพชิตวตฺถุ. (๒๖๙)
     "พาหิตปาโปติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
อญฺญตรํ ปพฺพชิตํ อารพฺภ กเถสิ.
     เอโก กิร พฺราหฺมโณ พาหิรปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตฺวา
"สมโณ โคตโม อตฺตโน สาวเก `ปพฺพชิตาติ วทติ, อหญฺจมฺหิ
ปพฺพชิโต, มํปิ โข เอวํ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ จินฺเตตฺวา สตฺถารํ
อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปุจฺฉิ. สตฺถา "นาหํ เอตฺตเกน
`ปพฺพชิโตติ วทามิ, กิเลสมลานํ ปน ปพฺพชิตตฺตา ปพฺพชิโต
นาม โหตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. จรณเตเชน.   ๒. สี. ม. ยุ. นิคฺคุณเตชํ.
               "พาหิตปาโป หิ พฺราหฺมโณ
                สมจริยาย `สมโณติ วุจฺจติ,
                ปพฺพาชยมตฺตโน มลํ
                ตสฺมา `ปพฺพชิโตติ วุจฺจตีติ.
     ตตฺถ "สมจริยายาติ: สพฺพากุสลานิ สเมตฺวา จรเณน.
     ตสฺมาติ: ยสฺมา พาหิตปาปตาย พฺราหฺมโณ, อกุสลานิ
สเมตฺวา จรเณน `สมโณติ วุจฺจติ; ตสฺมา โย อตฺตโน ราคาทิมลํ
ปพฺพาชยนฺโต วิโนเทนฺโต จรติ, โสปิ เตน ปพฺพาชเนน
"ปพฺพชิโตติ วุจฺจตีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน โส ปพฺพชิโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ,
สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                    อญฺญตรปพฺพชิตวตฺถุ.
                      -----------
                ๗. สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ. (๒๗๐)
     "น พฺราหฺมณสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต สารีปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     เอกสฺมึ กิร ฐาเน สมฺพหุลา มนุสฺสา "อโห อมฺหากํ
อยฺโย ขนฺติพเลน สมนฺนาคโต, อญฺเญสุ อกฺโกสนฺเตสุ วา
ปหรนฺเตสุ วา, โกปมตฺตํปิ น โหตีติ เถรสฺส คุณกถํ กถยึสุ.
อเถโก มิจฺฉาทิฏฺฐิโก พฺราหฺมโณ "โก เอส น กุชฺฌตีติ ปุจฺฉิ.
"อมฺหากํ เถโรติ. "กุชฺฌาเปนฺโต น ภวิสฺสตีติ. "นตฺเถตํ
พฺราหฺมณาติ. "เตนหิ อหํ กุชฺฌาเปสฺสามีติ. "สเจ สกฺโกสิ,
กุชฺฌาเปหีติ. โส "โหตุ, ชานิสฺสามิ ๑- กตฺตพฺพนฺติ เถรํ ภิกฺขาย
ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา ปจฺฉาภาเคน คนฺตฺวา ปิฏฺฐิมชฺเฌ มหนฺตํ
ปาณิปฺปหารมทาสิ. เถโร "กินฺนาเมตนฺติ อโนโลเกตฺวาว คโต.
พฺราหฺมณสฺส สกลสรีเร ฑาโห อุปฺปชฺชิ. โส "อโห คุณสมฺปนฺโน
อยฺโยติ เถรสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา "ขมถ เม ภนฺเตติ
วตฺวา, "กึ เอตนฺติ วุตฺเต, "อหํ วีมํสนตฺถาย ตุมฺเห ปหรินฺติ
อาห. "โหตุ, ขมามิ เตติ. "สเจ เม ภนฺเต ขมถ, มม
เคเหเยว นิสีทิตฺวา ภิกฺขํ คณฺหถาติ เถรสฺส ปตฺตํ คณฺหิ.
เถโรปิ ปตฺตํ อทาสิ. พฺราหฺมโณ เถรํ เคหํ เนตฺวา ปริวิสิ.
มนุสฺสา กุชฺฌิตฺวา "อิมินา อมฺหากํ นิรปราโธ อยฺโย ปหโฏ,
ทณฺเฑนปิสฺส โมกฺโข นตฺถิ; เอตฺเถว นํ มาเรสฺสามาติ
เลฑฺฑุทณฺฑาทิหตฺถา พฺราหฺมณสฺส เคหทฺวาเร อฏฺฐํสุ. เถโร อุฏฺฐาย
คจฺฉนฺโต พฺราหฺมณสฺส หตฺเถ ปตฺตํ อทาสิ. มนุสฺสา ตํ เถเรน
สทฺธึ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "ภนฺเต ตุมฺหากํ ปตฺตํ คเหตฺวา พฺราหฺมณํ
นิวตฺเตถาติ อาหํสุ. "กึ เอตํ อุปาสกาติ. "พฺราหฺมเณน ตุมฺเห
ปหฏา, มยมสฺส กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามาติ. "กึ ปน ตุมฺเห อิมินา
ปหฏา, อุทาหุ อหนฺติ. "ตุมฺเห ภนฺเตติ. "มํ เอส ปหริตฺวา
ขมาเปสิ, คจฺฉถ ตุมฺเหติ มนุสฺเส อุยฺโยเชตฺวา พฺราหฺมณํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. ชานิสฺสามิสฺส.
นิวตฺตาเปตฺวา เถโร วิหารเมว คโต. ภิกฺขู อุชฺฌายึสุ "กินฺนาเมตํ,
สารีปุตฺตตฺเถโร เยน พฺราหฺมเณน ปหโฏ, ตสฺเสว เคเห
นิสีทิตฺวา ภิกฺขํ คเหตฺวา อาคโต, เถรสฺส ปหฏกาลโต ปฏฺฐาย
น อิทานิ โส กสฺสจิ ลชฺชิสฺสติ, อวเสเส โปเถนฺโต วิจริสฺสตีติ. สตฺถา
อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ
ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "ภิกฺขเว พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณํ
ปหรนฺโต นาม นตฺถิ, คิหิพฺราหฺมเณน ปน สมณพฺราหฺมโณ
ปหโฏ ภวิสฺสติ: โกโธ นาเมส อนาคามิมคฺเคน สมุคฺฆาตํ คจฺฉตีติ
วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ
      "น พฺราหฺมณสฺส ปหเรยฺย,   นาสฺส มุญฺเจถ พฺราหฺมโณ,
        ธิ พฺราหฺมณสฺส หนฺตารํ,    ตโต ธิ ยสฺส มุญฺจติ.
                น พฺราหฺมณสฺเสตทกิญฺจิ เสยฺโย,
                ยทานิเสโธ มนโส ปิเยหิ;
                ยโต ยโต หึสมโน นิวตฺตติ,
                ตโต ตโต สมฺมติเมว ทุกฺขนฺติ.
     ตตฺถ "ปหเรยฺยาติ: ขีณาสวพฺราหฺมโณ "อหมสฺมีติ ชานนฺโต
ขีณาสวสฺส วา อญฺญสฺส วา พฺราหฺมณสฺส ๑- น ปหเรยฺย.
     นาสฺส มุญฺเจถาติ: โสปิ ปหโฏ ขีณาสวพฺราหฺมโณ อสฺส
ปหริตฺวา ฐิตสฺส เวรํ น มุญฺเจถ, ตสฺมึ โกปํ น กเรยฺยาติ อตฺโถ.
     ธิ พฺราหฺมณสฺสาติ: ขีณาสวพฺราหฺมณสฺส หนฺตารํ ครหามิ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. อญฺญตรสฺส วา ชาติพฺราหฺมณสฺส.
     ตโต ธีติ: โย ปน ตํ ปหรนฺตํ ปฏิปฺปหรนฺโต ตสฺส อุปริ เวรํ
มุญฺจติ, ตํ ตโตปิ ครหามิเยว.
     เอตทกิญฺจิ เสยฺโยติ: ยํ ขีณาสวสฺส อกฺโกสนฺตํ วา อปฺปจฺจกฺโกสนํ
ปหรนฺตํ วา อปฺปฏิปฺปหรณํ, เอตํ ตสฺส ขีณาสวพฺราหฺมณสฺส น กิญฺจิ
เสยฺโย อปฺปมตฺตกเสยฺโย น โหติ, อถโข อธิมตฺตเมว เสยฺโยติ อตฺโถ.
     ยทานิเสโธ มนโส ปิเยหีติ: โกธนสฺส หิ โกธุปฺปาโท มนโส
ปิโย นาม, เตหิ ๑- ปเนส มาตาปิตูสุปิ พุทฺธาทีสุปิ อปรชฺฌติ;
ตสฺมา โย อสฺส เตหิ มนโส นิเสโธ โกธวเสน อุปฺปชฺชมานสฺส
จิตฺตสฺส นิคฺคโห, เอตํ น กิญฺจิ เสยฺโยติ ๒- อตฺโถ ๓-.
     หึสมโนติ: โกธมโน, โส ตสฺส ยโต ยโต วตฺถุโต
อนาคามิมคฺเคน สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺโต นิวตฺตติ.
     ตโต ตโตติ: ตโต ตโต วตฺถุโต สกลํปิ วฏฺฏทุกฺขํ
นิวตฺตติเอวาติ อตฺโถ.
        เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ.
                      ----------
@เชิงอรรถ: ๑. ม. โกโธ หิ.
@๒. สี. น อกิญฺจิ เสยฺโย.
@๓. น พฺราหฺมณสฺเสตทกิญฺจิ เสยฺโยติ: ปฏิฆปกฺขิกา เจตสิกา อิธ มนโส ปิยา นาม.
@ เตสํ วเสน หิ ปฏิเวรํ มุญฺจิตุํ อิจฺฉติ. ยํ เตหิ มนโส อนิเสโธ อนิคฺคโห เอตํ
@ อกิญฺจิ เสยฺโย อธิมตฺตกเสยฺโย น โหติ, พาลา ปน ปฏิเวรํ มุญฺจิตุํ สมตฺถภาวํ
@ ปคฺคณฺหนฺติ, ยนฺติ ปทํ กิริยาปรามสนนฺติ อมฺหากํ มติ.
               ๘. มหาปชาปตีโคตมีวตฺถุ. (๒๗๑)
     "ยสฺส กาเยนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
มหาปชาปตึ โคตมึ อารพฺภ กเถสิ.
     ภควตา หิ อนุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ ปญฺญตฺเต อฏฺฐ ครุธมฺเม ๑-
มณฺฑนกชาติโย ปุริโส สุรภิปุปฺผทามํ วิย สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
สปริวารา มหาปชาปตี โคตมี อุปสมฺปทํ ลภิ. อญฺโญ ตสฺสา
อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา นตฺถิ. เอวํ ลทฺธูปสมฺปทํ เถรึ
อารพฺภ อปเรน สมเยน กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "มหาปชาปติยา
โคตมิยา อาจริยุปชฺฌายา น ปญฺญายนฺติ, สหตฺเถเนว กาสายานิ
คณฺหีติ. เอวญฺจ ปน วตฺวา ภิกฺขุนิโย กุกฺกุจฺจายนฺติโย ตาย
สทฺธึ เนว อุโปสถํ น ปวารณํ กโรนฺติ. ตา คนฺตฺวา
ตถาคตสฺสาปิ ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา ตาสํ กถํ สุตฺวา "มยา
มหาปชาปติยา โคตมิยา อฏฺฐ ครุธมฺมา ทินฺนา, อหเมวสฺสา
อาจริโย อหเมว อุปชฺฌาโย; กายทุจฺจริตาทิวิรหิเตสุ ขีณาสเวสุ
กุกฺกุจฺจนฺนาม น กตฺตพฺพนฺติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ
คาถมาห
        "ยสฺส กาเยน วาจาย     มนสา นตฺถิ ทุกฺกฏํ,
         สํวุตํ ตีหิ ฐาเนหิ        ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑. วิ. จุลฺล. ๗/๓๒๓.
     ตตฺถ "ทุกฺกฏนฺติ: สาวชฺชํ ทุกฺขุทฺรยํ อปายสํวตฺตนิกํ กมฺมํ.
     ตีหิ ฐาเนหีติ: เอเตหิ กายาทีหิ ตีหิ การเณหิ กายทุจฺจริตาทิปฺ-
ปเวสนนิวารณตฺถาย ทฺวารปิหิตํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                   มหาปชาปตีโคตมีวตฺถุ.
                      ----------
                ๙. สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ. (๒๗๒)
     "ยมฺหา ธมฺมํ วิชาเนยฺยาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต สารีปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิรายสฺมา อสฺสชิตฺเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา
โสตาปตฺติผลํ ปตฺตกาลโต ปฏฺฐาย "ยสฺสํ ๑- ทิสายํ เถโร วสตีติ
สุณาติ, ตโต อญฺชลึ ปคฺคยฺห ตโตว สีสํ กตฺวา นิปชฺชิ. ภิกฺขู
"มิจฺฉาทิฏฺฐิโก สารีปุตฺโต อชฺชาปิ ทิสา นมสฺสมาโน วิจรตีติ
ตมตฺถํ ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ. สตฺถา เถรํ ปกฺโกสาเปตฺวา
"สจฺจํ กิร ตฺวํ สารีปุตฺต ทิสา นมสฺสนฺโต วิจรสีติ ปุจฺฉิตฺวา,
"ภนฺเต มม ทิสา นมสฺสนภาวํ วา อนมสฺสนภาวํ วา
ตุมฺเหว ชานาถาติ วุตฺเต, "ภิกฺขเว น สารีปุตฺโต ทิสา
นมสฺสติ, อสฺสชิตฺเถรสฺส ๒- ปน สนฺติกา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผลํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ยํ ทิสํ.
@๒. อสสชิสฺสาติ ยุตฺตตรํ. ญ. ว.
ปตฺตตาย อตฺตโน อาจริยํ นมสฺสติ; ยญฺหิ อาจริยํ นิสฺสาย
ภิกฺขุ ธมฺมํ วิชานาติ, เตน โส พฺราหฺมเณน อคฺคิ วิย สกฺกจฺจํ
นมสฺสิตพฺโพเยวาติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "ยมฺหา ธมฺมํ วิชาเนยฺย      สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ
         สกฺกจฺจํ ตํ นมสฺเสยฺย       อคฺคิหุตฺตํว พฺราหฺมโณติ.
     ตตฺถ "อคฺคิหุตฺตํวาติ: ยถา พฺราหฺมโณ อคฺคิหุตฺตํ สมฺมา
ปริจรเณน เจว อญฺชลิกมฺมาทีหิ จ สกฺกจฺจํ นมสฺสติ; เอวํ
ยมฺหา อาจริยา ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมํ วิชาเนยฺย, ตํ สกฺกจฺจํ
นมสฺเสยฺยาติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ.
                       ---------
                ๑๐. ชฏิลพฺราหฺมณวตฺถุ. (๒๗๓)
     "น ชฏาหีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
เอกํ ชฏิลพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร "อหํ มาติโต จ ปิติโต จ สุชาโต พฺราหฺมณกุเล
นิพฺพตฺโต, สเจ สมโณ โคตโม อตฺตโน สาวเก `พฺราหฺมณาติ
วทติ, มํปิ นุโข ตถา วตฺตุํ วฏฺฏตีติ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา
ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. อถ นํ สตฺถา "นาหํ พฺราหฺมณ ชฏามตฺเตน
น ชาติโคตฺตมตฺเตน พฺราหฺมณํ วทามิ, ปฏิวิทฺธสจฺจเมว ปนาหํ
พฺราหฺมโณติ วทามีติ วตฺวา [๑]- อิมํ คาถมาห
        "น ชฏาหิ น โคตฺเตน     น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ,
         ยมฺหิ สจฺจญฺจ ธมฺโม จ    โส สุจิ โส จ พฺราหฺมโณติ.
     ตตฺถ "สจฺจนฺติ: ยสฺมึ ปุคฺคเล จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ
ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตํ สจฺจญฺญาณญฺเจว นววิธโลกุตฺตรธมฺโม จ อตฺถิ, โส
สุจิ เจว พฺราหฺมโณ จาติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     ชฏิลพฺราหฺมณวตฺถุ.
                      -----------
                ๑๑. กุหกพฺราหฺมณวตฺถุ. (๒๗๔)
     "กินฺเตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา กูฏาคารสาลายํ วิหรนฺโต
เอกํ วคฺคุลิวตฺตํ กุหกพฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร เวสาลีนครทฺวาเร เอกํ กุกฺกุธรุกฺขํ ๒- อารุยฺห ทฺวีหิ
ปาเทหิ สาขํ คณฺหิตฺวา อโธสิโร ๓- โอลมฺพนฺโต "กปิลานํ เม
สตํ เทถ กหาปเณ เทถ ปริจาริกํ เทถ, โน เจ ทสฺสถ, อิโต
ปติตฺวา มรนฺโต นครํ อนครํ กริสฺสามีติ วทติ. ตถาคตสฺสาปิ
ภิกฺขุสงฺฆปริวุตสฺส นครปวิสนกาเล ภิกฺขู ตํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา
นิกฺขมนกาเลปิ นํ ตเถว โอลมฺพนฺตํ ปสฺสึสุ. นาคราปิ "อยํ ปาโต
ปฏฺฐาย เอวํ โอลมฺพนฺโต ปติตฺวา [๔]- นครํ อนครํ กเรยฺยาติ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. เอตฺถนฺตเร ธมฺมํ เทเสนฺโตติ อตฺถิ   ๒. สี. ม. ยุ. กกุธรุกฺขํ.
@๓. สี. อวํสรีโร. ยุ. อวํสิโร.    ๔. ม. เอตฺถนฺตเร มรนฺโตติ อตฺถิ.
จินฺเตตฺวา นครวินาสภีตา "ยํ โส ยาจติ, สพฺพํ เทมาติ ปฏิสฺสุณิตฺวา
อทํสุ. โส โอตริตฺวา สพฺพํ คเหตฺวา อคมาสิ. ภิกฺขู วิหารูปจาเร
ตํ คาวี วิย วิจริตฺวา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา "ลทฺธนฺเต
พฺราหฺมณ ยถาปตฺถิตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา "อาม ลทฺธํ เมติ สุตฺวา
อนฺโตวิหาเร ตถาคตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา "น ภิกฺขเว
อิทาเนเวส กุหกโจโร, ปุพฺเพปิ กุหกโจโรเยว อโหสิ; อิทานิ
ปเนส พาลชนํ วญฺเจติ, ตทา ปน ปณฺฑิเต วญฺเจตุํ นาสกฺขีติ
วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ:
     "อตีเต เอกํ กาสิกคามํ นิสฺสาย เอโก กุหกตาปโส วาสํ
กปฺเปติ. ตํ เอกํ กุลํ ปฏิชคฺคิ: ทิวา อุปฺปนฺนขาทนียโภชนียโต
อตฺตโน ปุตฺตานํ วิย ตสฺสาปิ เอกํ โกฏฺฐาสํ เทติ, สายํ
อุปฺปนฺนโกฏฺฐาสํ ฐเปตฺวา ทุติยทิวเส เทติ. อเถกทิวสํ สายํ
โคธมํสํ ลภิตฺวา สาธุกํ ปจิตฺวา ตโต โกฏฺฐาสํ ฐเปตฺวา
ทุติยทิวเส ตสฺส เทติ. ตาปโส มํสํ ขาทิตฺวา ๑- ว รสตณฺหาย
พทฺโธ "กึ มํสํ นาเมตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา "โคธมํสนฺติ สุตฺวา ภิกฺขาย
จริตฺวา สปฺปิทธิกฏุกภณฺฑาทีนิ คเหตฺวา ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา
เอกมนฺเต ฐเปสิ. ปณฺณสาลาย ปน อวิทูเร เอกสฺมึ วมฺมิเก
โคธราชา วิหรติ. โส กาเลน กาลํ ตาปสํ วนฺทิตุํ อาคฺจฺฉติ.
ตํทิวสํ ปเนส "ตํ วธิสฺสามีติ ทณฺฑํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ตสฺส
วมฺมิกสฺสาวิทูเร ฐาเน นิทฺทายนฺโต วิย นิสีทิ. โคธราชา วมฺมิกโต
นิกฺขมิตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺโต อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา "น
@เชิงอรรถ: ๑. สี. สายิตฺวา ว.
เม อชฺช อาจริยสฺส อากาโร รุจฺจตีติ ตโตว นิวตฺติ. ตาปโส
ตสฺส นิวตฺตนภาวํ ญตฺวา ตสฺส มรณตฺถาย ทณฺฑํ ขิปิ. ทณฺโฑ
วิรชฺฌิตฺวา คโต. โคธราชา วมฺมิกํ ปวิสิตฺวา ตโต สีสํ นีหริตฺวา
อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺโต ตาปสํ อาห
        "สมณํ ตํ มญฺญมาโน        อุปคญฺฉึ อสญฺญตํ,
         โส มํ ทณฺเฑน ปาหาสิ     ยถา อสฺสมโณ ตถา;
         กินฺเต ชฏาหิ ทุมฺเมธ,     กินฺเต อชินสาฏิยา,
         อพฺภนฺตรนฺเต คหนํ        พาหิรํ ปริมชฺชสีติ.
     อถ นํ ตาปโส สนฺตเกน ปโลเภตุํ เอวมาห
        "เอหิ โคธ นิวตฺตสฺสุ       ภุญฺช สาลีนโมทนํ,
         เตลํ โลณญฺจ เม อตฺถิ     ปหูตํ มยฺห ปิปฺผลีติ.
     ตํ สุตฺวา โคธราชา "ยถา ยถา ตฺวํ กเถสิ; ตถา ตถา เม
ปลายิตุกามตาว โหตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "เอส ภิยฺโย ปเวกฺขามิ     วมฺมิกํ สตโปริสํ
         เตลํ โลณญฺจ กินฺเตสิ      อหิตํ มยฺห ปิปฺผลีติ.
     เอวญฺจ ปน วตฺวา "อหํ เอตฺตกํ กาลํ ตยิ สมณสญฺญํ อกาสึ,
อิทานิ เต มํ ปหริตุกามตาย ทณฺโฑ ขิตฺโต, ตสฺส ขิตฺตกาลโตเยว
อสฺสมโณ ชาโต; กินฺตาทิสสฺส ทุปฺปญฺญสฺส ปุคฺคลสฺส ชฏาหิ, กึ
สขุเรน อชินจมฺเมน, อพฺภนฺตรํ หิ เต คหนํ, เกวลํ พาหิรเมว
ปริมชฺชสีติ อาห.
     สตฺถา อิมํ อตีตํ อาหริตฺวา "ตทา เอส กุหโก ตาปโส
อโหสิ, โคธราชา ปน อหเมวาติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนตฺวา ตทา
โคธปณฺฑิเตน ตสฺส นิคฺคหิตการณํ ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาห
       "กินฺเต ชฏาหิ ทุมฺเมธ,      กินฺเต อชินสาฏิยา;
        อพฺภนฺตรนฺเต คหนํ         พาหิรํ ปริมชฺชสีติ.
     ตตฺถ "กินฺเต ชฏาหีติ: อมฺโภ ทุปฺปญฺญ ตว สุพทฺธาหิปิ
อิมาหิ ชฏาหิ สขุราย นิวตฺถายปิ อิมาย อชินจมฺมสาฏิกาย จ
กิมตฺโถ.
     อพฺภนฺตรนฺติ: อพฺภนฺตรํ หิ เต ราคาทิกฺกิเลสคหนํ, เกวลํ
หตฺถิลณฺฑํ อสฺสลณฺฑํ วิย มฏฺฐํ พาหิรํ ปริมชฺชสีติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     กุหกพฺราหฺมณวตฺถุ.
                       ---------
                 ๑๒. กิสาโคตมีวตฺถุ. (๒๗๕)
     "ปํสุกูลธรนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต
วิหรนฺโต กิสาโคตมึ อารพฺภ กเถสิ.
     ตทา กิร สกฺโก ปฐมยามาวสาเน เทวปริสาย สทฺธึ สตฺถารํ
อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺเต สาราณียํ ธมฺมกถํ สุณนฺโต
นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ กิสาโคตมี "สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามีติ
อากาเสนาคนฺตฺวา สกฺกํ ทิสฺวา นิวตฺติ. ๑- โส ตํ วนฺทิตฺวา นิวตฺตนฺตึ
@เชิงอรรถ: ๑. น ภิกฺขุนิยา อาจิณฺณํ รตฺตึ จริตุํ.
ทิสฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉิ "กา นาเมสา ภนฺเต อาคจฺฉมานาว
ตุมฺเห ทิสฺวา นิวตฺตีติ. สตฺถา "กิสาโคตมี นาเมสา มหาราช
มม ธีตา ปํสุกูลิกตฺเถรีนํ อคฺคาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "ปํสุกูลธรํ ชนฺตุํ        กิสํ ธมนิสนฺถตํ
         เอกํ วนสฺมึ ฌายนฺตํ     ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "กิสนฺติ: ปํสุกูลิกา หิ อตฺตโน อนุรูปํ ปฏิปทํ ปูเรนฺตา
อปฺปมํสโลหิตา เจว โหนฺติ ธมนิสนฺถตคตฺตา จ; ตสฺมา เอวมาห.
     เอกํ วนสฺมินฺติ: วิวิตฺเต ฐาเน เอกํ ฌายนฺตํ ตมหํ
พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                      กิสาโคตมีวตฺถุ.
                      -----------
               ๑๓. อญฺญตรพฺราหฺมณวตฺถุ. (๒๗๖)
     "น จาหนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
เอกํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร "สมโณ โคตโม อตฺตโน สาวเก `พฺราหฺมณาติ
วทติ, อหญฺจมฺหิ พฺราหฺมณโยนิยํ นิพฺพตฺโต, มํปิ โข เอวํ
วตฺตุํ วฏฺฏตีติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. อถ นํ
สตฺถา "นาหํ พฺราหฺมณ พฺราหฺมณโยนิยํ นิพฺพตฺตมตฺเตเนว
พฺราหฺมณํ วทามิ, โย ปน อกิญฺจโน อคฺคหโณ [๑]- ตมหํ
พฺราหฺมณํ วทามีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ     โยนิชํ มตฺติสมฺภวํ,
         โภวาที นาม โส โหติ,    ส เว โหติ สกิญฺจโน,
         อกิญฺจนํ อนาทานํ         ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
    ตตฺถ "โยนิชนฺติ: โยนิยา ชาตํ.
     มตฺติสมฺกวนฺติ: พฺราหฺมณิยา มาตุ สนฺตเก อุทรสฺมึ สมฺภูตํ.
     โภวาทีติ: โส ปน อามนฺตนาทีสุ "โภ โภติ วตฺวา วิจรนฺโต
โภวาที นาม โหติ, ส เว ราคาทีหิ กิญฺจเนหิ สกิญฺจโน; อหํ ปน
ราคาทีหิ อกิญฺจนํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนาทานํ พฺราหฺมณํ วทามีติ
อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน โส พฺราหฺมโณ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ
สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                    อญฺญตรพฺราหฺมณวตฺถุ.
                       ---------
                 ๑๔. อุคฺคเสนวตฺถุ. (๒๗๗)
     "สพฺพสญฺโญชนนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต อุคฺคเสนํ นาม เสฏฺฐิปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ.
     วตฺถุ "มุญฺจ ปุเร มุญฺจ ปจฺฉโตติ คาถาวณฺณนาย
@เชิงอรรถ: ๑. สี. เอตฺถนฺตเร "อนงฺคโณติ อตฺถิ.
วิตฺถาริตเมว. ตทา หิ สตฺถา "ภนฺเต อุคฺคเสโน `น ภายามีติ
วทติ, อภูเตน มญฺเญ อญฺญํ พฺยากโรตีติ ภิกฺขูหิ วุตฺเต,
"ภิกฺขเว มม ปุตฺตสทิสา ฉินฺนสญฺโญชนา น ภายนฺติเยวาติ
วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "สพฺพสญฺโญชนํ เฉตฺวา     โย เว น ปริตสฺสติ,
         สงฺคาติคํ วิสํยุตฺตํ        ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ สพฺพสญฺโญชนนฺติ: ทสวิธสญฺโญชนํ.
     น ปริตสฺสตีติ: ตณฺหาย น ภายติ.
     ตมหนฺติ: ตํ อหํ ราคาทีนํ สงฺคานํ อตีตตฺตา สงฺคาติคํ
จตุนฺนํปิ โยคานํ อภาเวน วิสํยุตฺตํ ตํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ
อตฺโถ.
        เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                      อุคฺคเสนวตฺถุ.
                      ----------
               ๑๕. เทฺว พฺราหฺมณวตฺถุ. (๒๗๘)
     "เฉตฺวา นทฺธินฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
เทฺว พฺราหฺมเณ อารพฺภ กเถสิ.
     เตสุ กิเรกสฺส จูฬโรหิโต นาม โคโณ โหติ, เอกสฺส
มหาโรหิโต นาม. เต เอกทิวสํ "ตว โคโณ พลวา มม โคโณ
พลวาติ ๑- วิวทิตฺวา "กินฺโน วิวาเทน, เน ปาเชตฺวา ชานิสฺสามาติ
อจิรวตีตีเร สกฏํ วาลุกาย ปูเรตฺวา โคเณ โยชยึสุ. ตสฺมึ
ขเณ ภิกฺขูปิ นหายิตุํ ตตฺถ คตา โหนฺติ. พฺราหฺมณา โคเณ
ปาเชสุํ. สกฏํ นิจฺจลํ อฏฺฐาสิ. นทฺธิวรตฺตา ปน ฉิชฺชึสุ. ภิกฺขู
ทิสฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ สตฺถุ อาโรจยึสุ. สตฺถา "ภิกฺขเว
พาหิรา เอตา นทฺธิวรตฺตา, โยโกจิ เอตา ฉินฺทเตว, ภิกฺขุนา
ปน อชฺฌตฺติกํ โกธนทฺธิญฺเจว ตณฺหาวรตฺตญฺจ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏตีติ
วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "เฉตฺวา นทฺธึ วรตฺตญฺจ      สนฺธานํ ๒- สหนุกฺกมํ
         อุกฺขิตฺตปลิฆํ พุทฺธํ          ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "นทฺธินฺติ: นยฺหนภาเวน ปวตฺตํ โกธํ.
     วรตฺตนฺติ: พนฺธนภาเวน ปวตฺตํ ตณฺหํ.
     สนฺธานํ สหนุกฺกมนฺติ: อนุสยานุกฺกมสหิตํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิสนฺธานํ ๓-
อิทํ สพฺพํปิ ฉินฺทิตฺวา ฐิตํ อวิชฺชาปลิฆสฺส อุกฺขิตตฺตา
อุกฺขิตฺตปลิฆํ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา พุทฺธํ ตํ อหํ พฺราหฺมณํ
วทามีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหึสุ,
สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                     เทฺวพฺราหฺมณวตฺถุ.
                      ----------
@เชิงอรรถ: ๑. ตว โคโณ พลวา อุทาหุ มมาติ ยุตฺตตรํ.
@ ๒. สี. สนฺทามํ. ยุ. ม. สนฺทานํ. ๓. ที. สี. ๙/๔๙.
              ๑๖. อกฺโกสกภารทฺวาชวตฺถุ. (๒๗๙)
     "อกฺโกสนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต
อกฺโกสกภารทฺวาชํ อารพฺภ กเถสิ.
     อกฺโกสกภารทฺวาชสฺส หิ ภาตุ ภารทฺวาชสฺส ธนญฺชานี
นาม พฺราหฺมณี โสตาปนฺนา อโหสิ. สา ขิปิตฺวาปิ กาสิตฺวาปิ
ปกฺขลิตฺวาปิ "นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสาติ
อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ. สา เอกทิวสํ พฺราหฺมณปริเวสนาย ปกฺขลิตฺวา
ตเถว มหาสทฺเทน อุทานํ อุทาเนสิ. พฺราหฺมโณ กุชฺฌิตฺวา
"เอวเมวายํ วสลี ยตฺถ วา ตตฺถ วา ปกฺขลิตฺวา ตสฺส
มุณฺฑกสฺส สมณสฺส วณฺณํ ภาสตีติ วตฺวา "อิทานิ เต วสลิ
คนฺตฺวา ตสฺส สตฺถุโน วาทํ อาโรเปสฺสามีติ อาห. อถ นํ สา
"คจฺฉ พฺราหฺมณ, นาหํ ตํ ปสฺสามิ, โย ตสฺส ภควโต วาทํ
อาโรเปยฺย; อปิจ คนฺตฺวา ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉสฺสูติ อาห.
โส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อวนฺทิตฺวาว เอกมนฺตํ ฐิโต, ปญฺหํ
ปุจฺฉนฺโต อิมํ คาถมาห
        "กึสุ ฆตฺวา ๑- สุขํ เสติ,   กึสุ ฆตฺวา ๑- น โสจติ,
         กิสฺสสฺสุ ๒- เอกธมฺมสฺส,   วธํ โรเจสิ โคตมาติ.
     อถสฺส  ปญฺหํ พฺยากโรนฺโต สตฺถา อิมํ คาถมาห
        "โกธํ ฆตฺวา ๑- สุขํ เสติ    โกธํ ฆตฺวา ๑- น โสจติ,
@เชิงอรรถ: ๑. ม. เฉตฺวา.      ๒. สี. ยุ. กิสฺสสฺสํ.
         โกธสฺส วิสมูลสฺส         มธุรคฺคสฺส พฺราหฺมณ
         วธํ อริยา ปสํสนฺติ,       ตญฺหิ ฆตฺวา น โสจตีติ.
โส สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถสฺส
กนิฏฺโฐ อกฺโกสกภารทฺวาโช "ภาตา กิร เม ปพฺพชิโตติ สุตฺวา
กุทฺโธ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ อสพฺภาหิ ผรุสาหิ วาจาหิ อกฺโกสิ.
โสปิ สตฺถารา อติถีนํ ขาทนียาทิทานโอปมฺเมน สญฺญตฺโต สตฺถริ
ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อปเรปิสฺส "สุนฺทริกภารทฺวาโช
พิลงฺคกภารทฺวาโชติ เทฺว กนิฏฺฐภาตโร สตฺถารํ อกฺโกสนฺตาว
สตฺถารา วินีตา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ.
     อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "อาวุโส อจฺฉริยา
วต พุทฺธคุณา: จตูสุ นาม ภาติเกสุ อกฺโกสนฺเตสุ, สตฺถา กิญฺจิ
อวตฺวา เตสํเยว ปติฏฺฐา ชาโตติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย
นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย
นามาติ วุตฺเต, "ภิกฺขเว อหํ มม ขนฺติพเลน สมนฺนาคตตฺตา
ทุฏฺเฐสุ อทุสฺสนฺโต มหาชนสฺส ปติฏฺฐา โหมิเยวาติ วตฺวา อิมํ
คาถมาห
        "อกฺโกสํ วธพนฺธญฺจ        อทุฏฺโฐ โย ติติกฺขติ,
         ขนฺติพลํ พลานีกํ          ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "อทุฏฺโฐติ: เอวํ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสญฺจ
ปริภาสญฺจ ปาณิอาทีหิ โปถนญฺจ อนฺทุพนฺธนาทีหิ พนฺธญฺจ โย
อกุทฺธมานโส หุตฺวา อธิวาเสติ, ขนฺติพเลน สมนฺนาคตตฺตา ขนฺติพลํ,
ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา อนีกภูเตเนว ขนฺติพเลน สมนฺนาคตตฺตา
พลานีกํ, ตํ เอวรูปํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                   อกฺโกสกภารทฺวาชวตฺถุ.
                      ----------
               ๑๗. สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ. (๒๘๐)
     "อกฺโกธนนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต
สารีปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     ตทา กิร เถโร ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ปิณฺฑาย จรนฺโต
นาลกคาเม มาตุ ฆรทฺวารํ อคมาสิ. อถ นํ สา นิสีทาเปตฺวา
ปริวิสมานา อกฺโกสิ "อมฺโภ อุจฺฉิฏฺฐขาทก อุจฺฉิฏฺฐกญฺชิกํ
อลภิตฺวา ปรฆเรสุ อุฬุงฺกปิฏฺเฐน ฆฏิตํ กญฺชิกํ ๑- ปริภุญฺชิตุํ
อรหสิ ๒- อสีติโกฏิธนํ ปหาย ปพฺพชิโตสิ, นาสิตมฺหิ ตยา,
ภุญฺชาหิทานีติ; ภิกฺขูนํปิ ภตฺตํ ททมานา "ตุมฺเหหิ มม ปุตฺโต
อตฺตโน จูฬุปฏฺฐาโก กโต, อิทานิ ภุญฺชถาติ วเทสิ. เถโร
ภิกฺขํ คเหตฺวา วิหารเมว อคมาสิ. อถายสฺมา ราหุโล สตฺถารํ
ปิณฺฑปาเตน อาปุจฺฉิ. อถ นํ สตฺถา อาห "ราหุล กหํ
คมิตฺถาติ. "อยฺยิกาย คามํ ภนฺเตติ. "กึ ปน เต อยฺยิกาย
อุปชฺฌาโย วุตฺโตติ. "อยฺยิกาย เม ภนฺเต อุปชฺฌาโย อกฺโกสิโตติ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. กญฺชิยํ.   ๒. สี. ม. ยุ. อรหสีติ นตฺถิ.
"กินฺติ วตฺวาติ. "อิทํ นาม ภนฺเตติ. "อุปชฺฌาเยน ปน เต กึ
วุตฺตนฺติ. "น กิญฺจิ ภนฺเตติ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ
สมุฏฺฐาเปสุํ "อาวุโส อจฺฉริยา วต สารีปุตฺตตฺเถรสฺส คุณา:
เอวนฺนามสฺส. มาตริ อกฺโกสนฺติยา, โกธนมตฺตํปิ นาโหสีติ. สตฺถา
อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ
ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "ภิกฺขเว ขีณาสวา นาม
อกฺโกธนาว โหนฺตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "อกฺโกธนํ วตฺตวนฺตํ      สีลวนฺตํ อนุสฺสทํ ๑-
         ทนฺตํ อนฺติมสารีรํ       ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "วตฺตวนฺตนฺติ: ธูตงฺควตฺเตน สมนฺนาคตํ จตุปาริสุทฺธิสีเลน
สีลวนฺตํ ตณฺหาอุสฺสทาภาเวน ๒- อนุสฺสทํ ฉฬินฺทฺริยทมเนน ทนฺตํ โกฏิยํ
ฐิเตน อตฺตภาเวน อนฺติมสรีรํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ.
                      -----------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อนุสฺสุตํ.   ๒. สี. ตณฺหาอุสฺสาวาภาเวน อนุสฺสุตํ.
               ๑๘. อุปฺปลวณฺณาเถรีวตฺถุ. (๒๘๑)
     "วาริ โปกฺขรปตฺเตวาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อุปฺปลวณฺณาเถรึ อารพฺภ กเถสิ.
     วตฺถุ "มธุวา มญฺญตี พาโลติ คาถาวณฺณนาย วิตฺถาริต-
เมว. วุตฺตํ หิ ตตฺถ: "อปเรน สมเยน มหาชโน ธมฺมสภายํ
กถํ สมุฏฺฐาเปสิ "ขีณาสวาปิ มญฺเญ กามํ เสวนฺติ ๑-,  กึ น
เสวิสฺสนฺติ, นเหเต โกฬาปรุกฺขา น จ วมฺมิกา อลฺลมํสสรีราว;
ตสฺมา เตปิ กามสุขํ สาทิยนฺตีติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย
นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย
นามาติ วุตฺเต, "น ภิกฺขเว ขีณาสวา กามสุขํ สาทิยนฺติ น
กาเม เสวนฺติ, ยถา หิ ปทุมปตฺเต ปติโตทกพินฺทุ น ลิปฺปติ
น สณฺฐาติ, วินิวตฺติตฺวา ปตเตว; ยถา จ อารคฺเค สาสโป น
อุปลิปฺปติ น สณฺฐาติ, วินิวตฺติตฺวา ปตเตว; เอวํ ขีณาสวสฺส
จิตฺเต ทุวิโธปิ กาโม น ลิปฺปติ น สณฺฐาตีติ วตฺวา อนุสนฺธึ
ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ พฺราหฺมณวคฺเค คาถมาห
        "วาริ โปกฺขรปตฺเตว       อารคฺเคริว สาสโป
         โย น ลิปปติ ๒- กาเมสุ,  ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "โย น ลิปฺปตีติ: เอวเมว โย อพฺภนฺตเร ทุพฺพิเธปิ กาเม ๓-
น อุปลิปฺปติ ตสฺมึ กาเม น สณฺฐาติ, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
            เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    อุปฺปลวณฺณาเถรีวตฺถุ.
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ขีณาสวา มญฺเญ กามสุขํ สาทิยนฺติ. กามํ เสวนฺติ,  ๒. ม. ลิมฺปติ.
@๓. สี. ยสฺมึ กาเม.
               ๑๙. อญฺญตรพฺราหฺมณวตฺถุ. (๒๘๒)
     "โย ทุกฺขสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
อญฺญตรํ พฺราหฺมณํ อารพฺภ กเถสิ.
     ตสฺส กิเรโก ทาโส, อปฺปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท, ปลายิตฺวา
ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. พฺราหฺมโณ ตํ โอโลเกนฺโต อทิสฺวา
เอกทิวสํ สตฺถารา สทฺธึ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทฺวารนฺตเร ทิสฺวา
จีวรํ ทฬฺหํ อคฺคเหสิ. สตฺถา นิวตฺติตฺวา "กึ อิทํ พฺราหฺมณาติ
ปุจฺฉิ. "ทาโส เม โภ โคตมาติ. "ปนฺนภาโร เอส พฺราหฺมณาติ.
"ปนฺนภาโรติ วุตฺเต, พฺราหฺมโณ "อรหาติ สลฺลกฺเขสิ. ตสฺมา
ปุนปิ เตน "เอวํ โภ โคตมาติ วุตฺเต, สตฺถา "อาม พฺราหฺมณ
ปนฺนภาโรติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "โย ทุกฺขสฺส ปชานาติ      อิเธว ขยมตฺตโน,
         ปนฺนภารํ วิสํยุตฺตํ         ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "ทุกฺขสฺสาติ: ขนฺธทุกฺขสฺส.
     ปนฺนภารนฺติ: โอโรหิตกฺขนฺธภารํ ๑- จตูหิ โยเคหิ สพฺพกฺกิเลเสหิ
วา วิสํยุตฺตํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน โส พฺราหฺมโณ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ,
สมฺปตฺตานํปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                    อญฺญตรพฺราหฺมณวตฺถุ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. โอหิตขนฺธภารํ.
                ๒๐. เขมาภิกฺขุนีวตฺถุ. (๒๘๓)
     "คมฺภีรปญฺญนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา คิชฺฌกูเฏ วิหรนฺโต
เขมํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ กเถสิ.
     เอกทิวสํ หิ ปฐมยามสมนนฺตเร สกฺโก เทวราชา เทวปริสาย
สทฺธึ อาคนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สาราณียํ ธมฺมกถํ สุณนฺโต นิสีทิ.
ตสฺมึ ขเณ เขมา ภิกฺขุนี "สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามีติ อาคนฺตฺวา
สกฺกํ ทิสฺวา อากาเส ฐิตาว สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิวตฺติ. ๑- สกฺโก
ตํ ทิสฺวา "กา เอสา ภนฺเต อาคจฺฉมานา อากาเส ฐิตาว
วนฺทิตฺวา นิวตฺตีติ ปุจฺฉิ. สตฺถา "เอสา มหาราช มม ธีตา เขมา
นาม มหาปญฺญา มคฺคามคฺคสฺส โกวิทาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "คมฺภีรปญฺญํ เมธาวึ        มคฺคามคฺคสฺส โกวิทํ
         อุตฺตมตฺถํ อนุปฺปตฺตํ        ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "คมฺภีรปญฺญนฺติ: คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย ปญฺญาย
สมนฺนาคตํ ธมฺโมชปฺปญฺญาย สมนฺนาคตํ เมธาวึ "อยํ ทุคฺคติยา
มคฺโค, อยํ สุคติยา มคฺโค, อยํ นิพฺพานสฺส มคฺโค, อยํ อมคฺโคติ
เอวํ มคฺเค จ อมคฺเค จ เฉกตาย มคฺคามคฺคสฺส โกวิทํ
อรหตฺตสงฺขาตํ อุตฺตมตฺถํ อนุปฺปตฺตํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     เขมาภิกฺขุนีวตฺถุ.
@เชิงอรรถ: ๑. ๑๑๘ องฺเก อนฺตสญฺญานํ โอโลเกตพฺพํ.
             ๒๑. ปพฺภารวาสิติสฺสตฺเถรวตฺถุ. (๒๘๔)
     "อสํสฏฺฐนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
ปพฺภารวาสิติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา
สปฺปายเสนาสนํ โอโลเกนฺโต เอกํ เลนปพฺภารํ ปาปุณิ.
สมฺปตฺตกฺขเณเยวสฺส จิตฺตํ เอกคฺคตํ ลภิ. โส "อหํ อิธ วสนฺโต
ปพฺพชิตกิจฺจํ นิปฺผาเทตุํ สกฺขิสฺสามีติ จินฺเตสิ. เลเนปิ อธิวตฺถา
เทวตา "สีลวา ภิกฺขุ อาคโต, อิมินา สทฺธึ เอกฏฺฐาเน วสิตุํ
ทุกฺขํ; อยํ ปน อิธ เอกรตฺติเมว วสิตฺวา ปกฺกมิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา
ปุตฺเต อาทาย นิกฺขมิ. เถโร ปุนทิวเส ปาโตว โคจรคามํ
ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อถ นํ เอกา อุปาสิกา ทิสฺวา ปุตฺตสิเนหํ
ปฏิลภิตฺวา เคเห นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา อตฺตานํ นิสฺสาย
เตมาสํ วสนตฺถาย ยาจิ. โสปิ "สกฺกา มยา อิมํ นิสฺสาย
ภวนิสฺสรณํ กาตุนฺติ อธิวาเสตฺวา ตเมว เลนํ อคมาสิ. เทวตา
ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อทฺธา เกนจิ นิมนฺติโต ภวิสฺสติ,
เสฺว วา ปรเสฺว วา คมิสฺสตีติ จินฺเตสิ. เอวํ อฑฺฒมาสมตฺเต
อติกฺกนฺเต, "อยํ อิเธว มญฺเญ อนฺโตวสฺสํ วสิสฺสติ, สีลวตา
ปน สทฺธึ เอกฏฺฐาเน ปุตฺตเกหิ สทฺธึ วสิตุํ ทุกฺกรํ, อิมญฺจ
`นิกฺขมาติ วตฺตุํ น สกฺกา; อตฺถิ นุ โข อิมสฺส สีเล ขลิตนฺติ
ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกนฺตี อุปสมฺปทกาลโต ปฏฺฐาย ตสฺส
สีเล ขลิตํ อทิสฺวา "ปริสุทฺธมสฺส สีลํ, กิญฺจิเทวสฺส กตฺวา
อยสํ อุปฺปาเทสฺสามีติ อุปฏฺฐากกุเล อุปาสิกาย เชฏฺฐปุตฺตสฺส
สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา คีวํ ปริวตฺเตสิ. ตสฺส อกฺขีนิ นิกฺขมึสุ,
มุขโต เขโฬ ปคฺฆรติ. อุปาสิกา ตํ ทิสฺวา "กึ อิทนฺติ วิรวิ.
อถ นํ เทวตา อทิสฺสมานรูปา เอวมาห "มยา เอส คหิโต
พลิกมฺเมนปิ เม อตฺโถ นตฺถิ, ตุมฺหากํ ปน กุลุปกตฺเถรํ ลฏฺฐิมธุกํ
ยาจิตฺวา เตน เตลํ ปจิตฺวา อิมสฺส นตฺถุโต เทถ, เอวาหํ
อิมํ มุญฺจิสฺสามีติ. "นสฺสตุ วา เอส มรตุ วา, น สกฺขิสฺสามหํ
อยฺยํ ลฏฺฐิมธุกํ ยาจิตุนฺติ. "สเจ ลฏฺฐิมธุกํ ยาจิตุํ น สกฺโกถ,
นาสิกายสฺส หิงฺคุจุณฺณํ ปกฺขิปิตุํ วเทถาติ. "อิทํปิ วตฺตุํ น
สกฺโกมาติ. "เตนหิสฺส ปาทโธวนุทกํ สีเส อาสิญฺจถาติ. อุปาสิกา
"สกฺกา อิทํ กาตุนฺติ เวลาย อาคตํ เถรํ นิสีทาเปตฺวา
ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา อนฺตราภตฺเต นิสินฺนสฺส ปาเท โธวิตฺวา อุทกํ
คเหตฺวา "ภนฺเต อิทํ อุทกํ ทารกสฺส สีเส อาสิญฺจามาติ
อาปุจฺฉิตฺวา, เตน "อาสิญฺจถาติ วุตฺเต, ตถา กรึสุ. ๑- เทวตา
ตาวเทว ตํ มุญฺจิตฺวา คนฺตฺวา เลนทฺวาเร อฏฺฐาสิ. เถโรปิ
ภตฺตกิจฺจาวสาเน อุฏฺฐายาสนา อวิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐานตาย ทฺวตฺตึสาการํ
สชฺฌายนฺโตว ปกฺกามิ. อถ นํ เลนทฺวารํ สมฺปตฺตกาเล
สา [เทวตา] "มหาเวชฺช มา อิธ ปวิสาติ อาห. โส
ตตฺเถว ฐตฺวา "กาสิ ตฺวนฺติ อาห. "อหํ อิธ อธิวตฺถา
@เชิงอรรถ: ๑. อกาสีติ ภวิตพฺพํ.
เทวตาติ. เถโร "อตฺถิ นุ โข มยา เวชฺชกมฺมสฺส กตฏฺฐานนฺติ
อุปสมฺปทกาลโต ปฏฺฐาย โอโลเกนฺโต อตฺตโน สีเล ติลกํ วา
กาฬกํ วา อทิสฺวา "อหํ มยา เวชฺชกมฺมสฺส กตฏฺฐานํ น
ปสฺสามิ, กสฺมา เอวํ วเทสีติ อาห. "น ปสฺสสีติ. "อาม น
ปสฺสามีติ. "เตนหิ อาจิกฺขามิ เตติ. "[อาม] อาจิกฺขาหีติ.
"ติฏฺฐตุ ตาว ทูเร กถา, อชฺเชว ตยา อมนุสฺสคฺคหิตสฺส
อุปฏฺฐากปุตฺตสฺส ปาทโธวนุทกํ สีเส อาสิตฺตํ นาสิตฺตนฺติ. "อาม
อาสิตฺตนฺติ. "กึ เอตํ น ปสฺสสีติ. "เอตํ สนฺธาย ตฺวํ วเทสีติ.
"อาม เอตํ สนฺธาย วทามีติ. เถโร จินฺเตสิ "อโห วต เม
สมฺมาปณิหิโต อตฺตา, สาสนสฺส อนุรูปํ วต เม จริตํ, เทวตาปิ
มม จตุปาริสุทฺธิสีเล ติลกํ วา กาฬกํ วา อทิสฺวา ทารกสฺส สีเส
อาสิตฺตํ ปาทโธวนมตฺตํ อทฺทสาติ. ตสฺส สีลํ อารพฺภ พลวปฺปีติ
อุปฺปชฺชิ. โส ตํ วิกฺขมฺเภตฺวา ปาทุทฺธารํปิ อกตฺวา ตตฺเถว อรหตฺตํ
ปตฺวา "มาทิสํ ปริสุทฺธสมณํ ทูเสสิ, มา อิธ วนสณฺเฑ วสิ,
ตฺวเมว นิกฺขมาติ เทวตํ โอวทนฺโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ
        "วิสุทฺโธ วต เม วาโส     นิมฺมลํ มํ ตปสฺสินํ
         มา ตฺวํ วิสุทฺธํ ทูเสสิ,     นิกฺขม ปวนา ตุวนฺติ.
     โส ตตฺเถว เตมาสํ วสิตฺวา วุตฺถวสฺโส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา
ภิกฺขูหิ "กึ อาวุโส ปพฺพชิตกิจฺจนฺเต มตฺถกํ ปาปิตนฺติ ปุฏฺโฐ,
ตสฺมึ เลเน วสฺสุปคมนโต ปฏฺฐาย สพฺพนฺตํ ปวตฺตึ ภิกฺขูนํ
อาโรเจตฺวา, "อาวุโส ตฺวํ เทวตาย เอวํ วุจฺจมาโน น กุชฺฌสีติ
วุตฺเต, "น กุชฺฌามีติ อาห. ตํ ภิกฺขู ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ
"ภนฺเต อยํ ภิกฺขุ อญฺญํ พฺยากโรติ, เทวตาย อิมํ นาม
วุจฺจมาโนปิ `น กุชฺฌามีติ วทตีติ. สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา
"เนว ภิกฺขเว มม ปุตฺโต กุชฺฌติ, เอตสฺส หิ คิหีหิ วา
ปพฺพชิเตหิ วา สํสคฺโค นาม นตฺถิ, อสํสฏฺโฐ เอส อปฺปิจฺโฉ
สนฺตุฏฺโฐติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "อสํสฏฺฐํ คหฏฺเฐหิ         อนาคาเรหิ จูภยํ
         อโนกสารึ อปฺปิจฺฉํ        ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "อสํสฏฺฐนฺติ: ทสฺสนสวนสมุลฺลปนปริโภคกาย-
สํสคฺคานํ อภาเวน อสํสฏฺฐํ.
     อุภยนฺติ: "คิหีหิ จ อนาคาเรหิ จาติ อุภเยหิปิ อสํสฏฺฐํ
     อโนกสารินฺติ: อนาลยจารึ ๑-. ตํ เอวรูปํ อหํ พฺราหฺมณํ
วทามีติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                  ปพฺภารวาสิติสฺสตฺเถรวตฺถุ.
                     ------------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อนาลยจารํ.
                ๒๒. อญฺญตรภิกฺขุวตฺถุ. (๒๘๕)
      "นิธายาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ
วายมนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา "ปฏิลทฺธคุณํ สตฺถุ อาโรเจสฺสามีติ
ตโต นิกฺขมิ. อถ นํ เอกสฺมึ คาเม เอกา อิตฺถี สามิเกน
สทฺธึ กลหํ กตฺวา, ตสฺมึ พหิ นิกฺขมนฺเต, "กุลฆรํ คมิสฺสามีติ
มคฺคํ ปฏิปนฺนา อนฺตรามคฺเค ทิสฺวา "อิมํ เถรํ นิสฺสาย
คมิสฺสามีติ ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิ. เถโร ปน ตํ น ปสฺสติ.
อถสฺสา สามิโก เคหํ อาคโต ตํ อทิสฺวา "กุลคามํ คตา
ภวิสฺสตีติ อนุพนฺธนฺโต ตํ ทิสฺวา "น สกฺกา อิมาย เอกิกาย
อิมํ อฏวึ ปฏิปชฺชิตุํ, กึ นุ โข นิสฺสาย คจฺฉตีติ โอโลเกนฺโต
เถรํ ทิสฺวา "อยํ อิมํ คณฺหิตฺวา นิกฺขนฺโต ภวิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา
เถรํ สนฺตชฺเชสิ. อถ นํ สา อิตฺถี "เนว มํ เอส ภทนฺโต
ปสฺสติ น อาลปติ, มา นํ กิญฺจิ อวจาติ อาห. โส "กึ ปน
ตฺวํ อตฺตานํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ มม น ๑- อาจิกฺขิสฺสสิ, ตุยฺหเมว
อนุจฺฉวิกํ อิมสฺส กริสฺสามีติ อุปฺปนฺนโกโธ อิตฺถิยา อาฆาเตน
เถรํ โปเถตฺวา ตํ อาทาย นิวตฺติ. เถรสฺส สกลสรีรํ สญฺชาตคณฺฑํ
อโหสิ. อถสฺส วิหารํ อาคตกาเล ภิกฺขู สรีรํ สมฺพาหนฺตา
คณฺเฑ ทิสฺวา "กึ อิทนฺติ ปุจฺฉึสุ. โส เตสํ ตมตฺถํ อาโรเจสิ.
@เชิงอรรถ: ๑. ม. นสทฺโท นตฺถิ.
อถ นํ ภิกฺขู "อาวุโส ตสฺมึ ปุริเส เอวํ ปหรนฺเต, กึ ตฺวํ
อวจ, กึ วา เต โกโธ อุปฺปนฺโนติ. "น เม อาวุโส โกโธ
อุปฺปชฺชตีติ. เต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา
"ภนฺเต เอโส ภิกฺขุ `โกโธ เต อุปฺปชฺชตีติ วุจฺจมาโน `น เม
อาวุโส โกโธ อุปฺปชฺชตีติ วเทติ, อภูตํ วตฺวา อญฺญํ พฺยากโรตีติ.
สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา "ภิกฺขเว ขีณาสวา นาม นิหิตทณฺฑา,
เต ปหรนฺเตสุปิ โกธํ น กโรนฺติเยวาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "นิธาย ทณฺฑํ ภูเตสุ      ตเสสุ ถาวเรสุ จ
         โย น หนฺติ น ฆาเตติ,  ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "นิธายาติ: นิกฺขิปิตฺวา โอโรเปตฺวา.
     ตเสสุ ถาวเรสุ จาติ: ตณฺหาตาเสน ตเสสุ, ตณฺหาอภาเวน
ถิรตาย ถาวเรสุ จ.
     โย น หนฺตีติ: โย เอวํ สพฺพสตฺเตสุ วิคตปฏิฆตาย
นิกฺขิตฺตทณฺโฑ เนว กญฺจิ สยํ หนติ น อญฺญํ ฆาเตติ, ตมหํ
พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     อญฺญตรภิกฺขุวตฺถุ.
                       --------
                 ๒๓. สามเณรวตฺถุ. (๒๘๖)
     "อวิรุทฺธนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต [๑]-
สามเณร อารพฺภ กเถสิ.
     เอกา กิร พฺราหฺมณี จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ อุทฺเทสภตฺตํ สชฺเชตฺวา
พฺราหฺมณํ อาห "พฺราหฺมณ วิหารํ คนฺตฺวา จตฺตาโร มหลฺลกพฺราหฺมเณ
อุทฺทิสิตฺวา อาเนหีติ. โส วิหารํ คนฺตฺวา "จตฺตาโร เม พฺราหฺมเณ
อุทฺทิสิตฺวา ๒- เทถาติ อาห. ตสฺส "สงฺกิจฺโจ ปณฺฑิโต โสปาโก
เรวโตติ สตฺตวสฺสิกา จตฺตาโร ขีณาสวสามเณรา ปาปุณึสุ.
พฺราหฺมณี มหารหานิ อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา ฐิตา สามเณเร
ทิสฺวา กุปิตา อุทฺธเน ปกฺขิตฺตโลณํ วิย ตฏตฏายมานา
"ตฺวํ วิหารํ คนฺตฺวา อตฺตโน นตฺตุมตฺเตปิ อปฺปโหนฺเต
จตฺตาโร กุมารเก คเหตฺวา อาคโตสีติ วตฺวา เตสํ
เตสุ อาสเนสุ นิสีทิตุํ อทตฺวา นีจปีฐกานิ อตฺถริตฺวา "เอเตสุ
นิสีทถาติ วตฺวา "คจฺฉ พฺราหฺมณ มหลฺลเก โอโลเกตฺวา
อาเนหีติ อาห. พฺราหฺมโณ วิหารํ คนฺตฺวา สารีปุตฺตตฺเถรํ ทิสฺวา
"เอหิ, อมฺหากํ เคหํ คมิสฺสามาติ อาเนสิ. เถโร อาคนฺตฺวา
สามเณเร ทิสฺวา "อิเมหิ พฺราหฺมเณหิ ภตฺตํ ลทฺธนฺติ ปุจฺฉิตฺวา
"น ลทฺธนฺติ วุตฺเต, จตุนฺนเมว ภตฺตสฺส ปฏิยตฺตภาวํ ญตฺวา
"อาหรถ เม ปตฺตนฺติ ปตฺตํ คเหตฺวา ปกฺกามิ. พฺราหฺมณีปิ
"กึ อิมินา วุตฺตนฺติ ปุจฺฉิตฺวา "เอเตสํ นิสินฺนพฺราหฺมณานํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "จตฺตาโรติ อตฺถิ.  ๒. ม. อุทฺทิสาเปตฺวา.
ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อาหร เม ปตฺตนฺติ อตฺตโน ปตฺตํ คเหตฺวา
คโตติ, "น ภุญฺชิตุกาโม ภวิสฺสติ, สีฆํ คนฺตฺวา อญฺญํ
โอโลเกตฺวา อาเนหีติ. พฺราหฺมโณ คนฺตฺวา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ
ทิสฺวา ตเถว วตฺวา อาเนสิ. โสปิ สามเณเร ทิสฺวา ตเถว
วตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ปกฺกามิ. อถ นํ พฺราหฺมณี อาห "เอเต
น ภุญฺชิตุกามา, พฺราหฺมณวาทกํ คนฺตฺวา เอกํ มหลฺลกพฺราหฺมณํ
อาเนหีติ. สามเณราปิ ปาโต ปฏฺฐาย กิญฺจิ อลภมานา
ชิฆจฺฉาย ปีฬิตา นิสีทึสุ. อถ เนสํ คุณเตเชน สกฺกสฺส
อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส อาวชฺชนฺโต เตสํ ปาโต
ปฏฺฐาย นิสินฺนานํ กิลนฺตภาวํ ญตฺวา "มยา ตตฺถ คนฺตุํ
วฏฺฏตีติ ชราชิณฺณมหลฺลกพฺราหฺมโณ หุตฺวา ตสฺมึ พฺราหฺมณวาทเก
พฺราหฺมณานํ อคฺคาสเน นิสีทิ. พฺราหฺมโณ ตํ ทิสฺวา
"อิทานิ เม พฺราหฺมณี อตฺตมนา ภวิสฺสตีติ "เอหิ, เคหํ
คมิสฺสามาติ ตํ อาทาย เคหํ อคมาสิ. พฺราหฺมณี ตํ ทิสฺวาว
ตุฏฺฐจิตฺตา ทฺวีสุ อาสเนสุ อตฺถรณํ เอกสฺมึ อตฺถริตฺวา "อยฺย
อิธ นิสีทาติ อาห. สกฺโก เคหํ ปวิสิตฺวา จตฺตาโร สามเณเร
ปญฺจปฺปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา เตสํ อาสนปริยนฺเต ภูมิยํ ปลฺลงฺเกน
นิสีทิ. อถ นํ ทิสฺวา พฺราหฺมณี พฺราหฺมณํ อาห "อโห เต
พฺราหฺมโณ อานีโต, เอตํปิ ๑- อุมฺมตฺตกํ คเหตฺวา อาคโตสิ,
อตฺตโน นตฺตุมตฺเต วนฺทนฺโต วิจรติ; กึ อิมินา, นีหราหิ นนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. เอวํ ปิตุมตฺตกํ.
โส ขนฺเธปิ หตฺเถปิ กจฺฉายปิ คเหตฺวา นิกฺกฑฺฒิยมาโน อุฏฺฐาตุํปิ
น อิจฺฉติ. อถ นํ พฺราหฺมณี "เอหิ พฺราหฺมณ, ตฺวํ เอกสฺมึ
หตฺเถ คณฺห, อหํ เอกสฺมึ คณฺหิสฺสามีติ. อุโภปิ ทฺวีสุ หตฺเถสุ
คเหตฺวา ปิฏฺฐิยํ โปเถนฺตา เคหทฺวารโต พหิ อกํสุ. สกฺโกปิ
นิสินฺนฏฺฐาเนเยว นิสินฺโน หตฺถํ ปริวตฺเตสิ. เต นิวตฺติตฺวา
ตํ นิสินฺนเมว ทิสฺวา ภีตรวํ รวนฺตา วิสฺสชฺเชสุํ. ตสฺมึ ขเณ
สกฺโก อตฺตโน สกฺกภาวํ ชานาเปสิ. อถ เนสํ อาหารํ อทํสุ.
ปญฺจปิ ชนา อาหารํ คเหตฺวา เอโก กณฺณิกมณฺฑลํ วินิวิชฺฌิตฺวา
เอโก ฉทนสฺส ปุริมภาคํ เอโก ปจฺฉิมภาคํ เอโก ปฐวิยํ
นิมุชฺชิตฺวา สกฺโกปิ เอเกน ฐาเนน นิกฺขมีติ เอวํ ปญฺจปิ ชนา
ปญฺจ ฐานานิ อคมํสุ. ตโต ปฏฺฐาย จ ปน ตํ เคหํ กิร
ปญฺจฉิทฺทเคหํ นาม ชาตํ สามเณเรปิ วิหารํ คตกาเล ภิกฺขู
"อาวุโส กีทิสนฺติ ปุจฺฉึสุ. "มา โน ปุจฺฉถ, อมฺหากํ
ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย พฺราหฺมณี โกธาภิภูตา ปญฺญตฺตาสเนสุ โน
นิสีทิตุํปิ อทตฺวา `สีฆํ มหลฺลกพฺราหฺมณํ อาเนหีติ อาห, อมฺหากํ
อุปชฺฌาโย อาคนฺตฺวา อมฺเห ทิสฺวา `อิเมสํ นิสินฺนพฺราหฺมณานํ
ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ ปตฺตํ อาหราเปตฺวา นิกฺขมิ, `อญฺญํ มหลฺลกพฺราหฺมณํ
อาเนหีติ วุตฺเต, พฺราหฺมโณ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อาเนสิ,
โส อมฺเห ทิสฺวา ตเถว วตฺวา ปกฺกามิ, อถ พฺราหฺมณี
`น เอเต ภุญฺชิตุกามา, คจฺฉ พฺราหฺมณวาทกโต เอกํ
มหลฺลกพฺราหฺมณํ อาเนหีติ พฺราหฺมณํ ปหิณิ, โส ตตฺถ คนฺตฺวา
พฺราหฺมณเวเสน อาคตํ สกฺกํ อาเนสิ, ตสฺสาคตกาเล อมฺหากํ
อาหารํ อทํสูติ. "เอวํ กโรนฺตานํ ปน เตสํ ตุมฺเห น กุชฺฌิตฺถาติ.
"น กุชฺฌิมฺหาติ. ภิกฺขู ตํ สุตฺวา สตฺถุ อาโรเจสุํ  "ภนฺเต
อิเม `น กุชฺฌิมฺหาติ อภูตํ วตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺตีติ. สตฺถา
"ภิกฺขเว ขีณาสวา นาม วิรุทฺเธสุปิ น วิรุชฺฌนฺติเยวาติ วตฺวา
อิมํ คาถมาห
      "อวิรุทฺธํ วิรุทฺเธสุ       อตฺตทณฺเฑสุ นิพฺพุตํ
       สาทาเนสุ อนาทานํ     ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "อวิรุทฺธนฺติ: อาฆาตวเสน วิรุทฺเธสุปิ โลกิยมหาชเนสุ
อาฆาตาภาเวน อวิรุทฺธํ หตฺถคเต ทณฺเฑ วา สตฺเถ วา
อวิชฺชมาเนปิ ปเรสํ ปหารทานโต อวิรตตฺตา อตฺตทณฺเฑสุ
ชเนสุ นิพฺพุตํ นิกฺขิตฺตทณฺฑํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ "อหํ มมนฺติ
คหิตตฺตา สาทาเนสุ ตสฺส คหณสฺส อภาเวน อนาทานํ ตํ
เอวรูปํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
        เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                      สามเณรวตฺถุ.
                      ----------
               ๒๔. มหาปนฺถกตฺเถรวตฺถุ. (๒๘๗)
     "ยสฺส ราโค จาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต
มหาปนฺถกํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส หิ อายสฺมา จูฬปนฺถกํ จตูหิ มาเสหิ เอกํ คาถํ ปคุณํ
กาตุํ อสกฺโกนฺตํ "ตฺวํ สาสเนปิ อภพฺโพ คิหิโภคาปิ ปริหีโน
กินฺเต อิธ วาเสน, อิโต นิกฺขมสฺสูติ วิหารา นิกฺกฑฺฒิตฺวา
ทฺวารํ ถเกสิ. ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "อาวุโส มหาปนฺถกตฺเถเรน
อิทนฺนาม กตํ, ขีณาสวานํปิ มญฺเญ โกโธ อุปฺปชฺชตีติ. สตฺถา
อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ
ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "น ภิกฺขเว ขีณาสวานํ
ราคาทโย กิเลสา อตฺถิ, มม ปุตฺเตน ปน อตฺถปุเรกฺขารตาย
เจว ธมฺมปุเรกฺขารตาย จ ตํ กตนฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "ยสฺส ราโค จ โทโส จ      มาโน มกฺโข จ ปาติโต
         สาสโปริว อารคฺคา,        ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ อารคฺคาติ: ยสฺเสเต ราคาทโย อยญฺจ ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ
มกฺโข อารคฺคา สาสโป วิย ปาติตา, ๑- ยถา สาสโป อารคฺเค น
สนฺติฏฺฐติ, เอวํ จิตฺเต น สนฺติฏฺฐนฺติ ๒-; ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    มหาปนฺถกตฺเถรวตฺถุ.
                      ----------
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ปาติโต.  ๒. ม. สนฺติฏฺฐติ.
               ๒๕. ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรวตฺถุ. (๒๘๘)
     "อกกฺกสนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต
ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิรายสฺมา "เอหิ วสลิ, ยาหิ วสลีติอาทีนิ วทนฺโต
คิหีปิ ปพฺพชิเตปิ วสลิวาเทเนว สมุทาจรติ. อเถกทิวสํ สมฺพหุลา
ภิกฺขู สตฺถุ อาโรเจสุํ "อายสฺมา ภนฺเต ปิลินฺทวจฺโฉ ภิกฺขู
วสลิวาเทน สมุทาจรตีติ. สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา "สจฺจํ
กิร ตฺวํ ปิลินฺทวจฺฉ ภิกฺขู วสลิวาเทน สมุทาจรสีติ ปุจฺฉิตฺวา,
"เอวํ ภนฺเตติ วุตฺเต, ตสฺสายสฺมโต ปุพฺเพนิวาสํ มนสิกริตฺวา
"มา โข ตุมฺเห ภิกฺขเว วจฺฉสฺส ภิกฺขุโน อุชฺฌายิตฺถ, น
ภิกฺขเว วจฺโฉ โทสนฺตโร ภิกฺขู วสลิวาเทน สมุทาจรติ, วจฺฉสฺส
ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ปญฺจ ชาติสตานิ อพฺโพกิณฺณานิ สพฺพานิ ตานิ
พฺราหฺมณกุเล ปจฺฉาชาตานิ, โส ตสฺส ทีฆรตฺตํ วสลิวาโท
สมุทาจิณฺโณ; ขีณาสวสฺส นาม กกฺกสํ ผรุสํ ปเรสํ ฆฏฺฏนวจนเมว ๑-
นตฺถิ, อาจิณฺณวเสน หิ มม ปุตฺโต เอวํ กเถตีติ วตฺวา ธมฺมํ
เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "อกกฺกสํ วิญฺญาปนึ       คิรํ สจฺจํ อุทีรเย,
         ยาย นาภิสเช กญฺจิ,    ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ อกกฺกสนฺติ: อผรุสํ.
     วิญฺญาปนินฺติ: อตฺถวิญฺญาปนึ.
@เชิงอรรถ: ๑. ม. มมฺมฆฏฺฏนวจนเมว.
     สจฺจนฺติ: ภูตตฺถํ.
     นาภิสเชติ: ยาย คิราย อญฺญํ กุชฺฌาปนวเสน น
ลคฺคาเปยฺย, ขีณาสโว นาม เอวรูปเมว คิรํ ภาเสยฺย; ตสฺมา
ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรวตฺถุ.
                       ---------
                ๒๖. อญฺญตรภิกฺขุวตฺถุ. (๒๘๙)
     "โยธ ทีฆนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ.
     สาวตฺถิยํ กิเรโก มิจฺฉาทิฏฺฐิโก พฺราหฺมโณ สรีเร คนฺธคฺคหณภเยน
อุตฺตริสาฏกํ อปเนตฺวา เอกมนฺเต ฐเปตฺวา เคหทฺวาเร พหิมุโข
นิสีทิ. อเถโก ขีณาสโว ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วิหารํ คจฺฉนฺโต
ตํ สาฏกํ ทิสฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกตฺวา กญฺจิ อปสฺสนฺโต
"นิสฺสามิโก อยนฺติ ปํสุกูลํ อธิฏฺฐหิตฺวา คณฺหิ. อถ นํ
พฺราหฺมโณ ทิสฺวา อกฺโกสนฺโตว อุปสงฺกมิตฺวา "มุณฺฑสมณ
มม สาฏกํ คณฺหสีติ อาห. "ตเวโส พฺราหฺมณาติ. "อาม
สมณาติ. "มยา กญฺจิ อปสฺสนฺเตน ปํสุกูลสญฺญาย คหิโต,
คณฺห นนฺติ ตสฺส ทตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขูนํ ตมตฺถํ
อาโรเจสิ. อถสฺส วจนํ สุตฺวา ภิกฺขู เตน สทฺธึ เกลึ กโรนฺตา
"กินฺนุ โข อาวุโส สาฏโก ทีโฆ รสฺโส ถูโล สณฺโหติ อาหํสุ.
"อาวุโส ทีโฆ วา โหตุ รสฺโส วา ถูโล วา สณฺโห วา,
นตฺถิ มยฺหํ ตสฺมึ อาลโย, ปํสุกูลสญฺญาย คณฺหินฺติ. ตํ สุตฺวา
ภิกฺขู ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ "เอส ภนฺเต ภิกฺขุ อภูตํ วตฺวา
อญฺญํ พฺยากโรตีติ. สตฺถา "ภูตํ ภิกฺขเว เอส กเถติ, ขีณาสวา
นาม ปเรสํ สนฺตกํ น คณฺหนฺตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "โยธ ทีฆํ วา รสฺสํ วา     อณุํ ถูลํ สุภาสุภํ
         โลเก อทินฺนํ นาทิยติ      ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตสฺสตฺโถ: สาฏกาภรณาทีสุ ทีฆํ วา รสฺสํ วา มณิมุตฺตาทีสุ
อณุํ วา ถูลํ วา มหคฺฆอปฺปคฺฆวเสน สุภํ วา อสุภํ วา โย
ปุคฺคโล อิมสฺมึ โลเก ปรปริคฺคหิตํ นาทิยติ, ตมหํ พฺราหฺมณํ
วทามีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     อญฺญตรภิกฺขุวตฺถุ.
                       --------
               ๒๗. สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ. (๒๙๐)
     "อาสา ยสฺสาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
สารีปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร ปญฺจภิกฺขุสตปริวาโร ชนปเท เอกํ วิหารํ คนฺตฺวา
วสฺสํ อุปคญฺฉิ. มนุสฺสา เถรํ ทิสฺวา พหุํ วสฺสาวาสิกํ ปฏิสฺสุณึสุ.
เถโร ปวาเรตฺวา, สพฺพสฺมึ วสฺสาวาสิเก อสมฺปตฺเตเยว, สตฺถุ
สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ภิกฺขู อาห "ทหรานญฺเจว สามเณรานญฺจ
มนุสฺเสหิ วสฺสาวาสิเก อาหเฏ คเหตฺวา เปเสยฺยาถ, ฐเปตฺวา วา
สาสนํ ปหิเณยฺยาถาติ. เอวญฺจ ปน วตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ.
ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "อชฺชาปิ มญฺเญ สารีปุตฺตตฺเถรสฺส
ตณฺหา อตฺถิเยว, ตถา หิ `มนุสฺเสหิ วสฺสาวาสิเก ทินฺเน, อตฺตโน
สทฺธิวิหาริกานํ วสฺสาวาสิกํ เปเสยฺยาถ, ฐเปตฺวา วา สาสนํ
ปหิเณยฺยาถาติ ภิกฺขูนํ วตฺวา อาคโตติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา
"กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา,
"อิมาย นามาติ วุตฺเต, "น ภิกฺขเว มม ปุตฺตสฺส ตณฺหา
อตฺถิ, `มนุสฺสานํ ปน ปุญฺญโต ทหรสามเณรานญฺจ ธมฺมิกลาภโต
ปริหานิ มา อโหสีติ เตเนวํ กถิตนฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "อาสา ยสฺส น วิชฺชนฺติ       อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จ,
         นิราสาสํ ๑- วิสํยุตฺตํ        ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "อาสาติ: ตณฺหา.
     นิราสาสนฺติ: นิตฺตณฺหํ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. นิราสยํ.
     วิสํยุตฺตนฺติ: สพฺพกฺกิเลเสหิ วิสํยุตฺตํ ตมหํ พฺราหฺมณํ
วทามีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ.
                       ---------
             ๒๘. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรวตฺถุ. (๒๙๑)
     "ยสฺสาลยาติ: อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     วตฺถุ ปุริมสทิสเมว, อิธ ปน สตฺถา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส
นิตฺตณฺหภาวํ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "ยสฺสาลยา น วิชฺชนฺติ,       อญฺญาย อกถํกถี,
         อมโตคธํ อนุปฺปตฺตํ          ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "อาลยาติ: ตณฺหา.
     อญฺญาย อกถํกถีติ: อฏฺฐ วตฺถูนิ ยถาภูตํ ชานิตฺวา
อฏฺฐวตฺถุกาย วิจิกิจฺฉาย นิพฺพิจิกิจฺโฉ.
     อมโตคธํ อนุปฺปตฺตนฺติ. อมตํ นิพฺพานํ โอคาเหตฺวา
อนุปฺปตฺตํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                  มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรวตฺถุ.
                      -----------
                ๒๙. เรวตตฺเถรวตฺถุ. (๒๙๒)
     "โยธ ปุญฺญญฺจาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ปุพฺพาราเม
วิหรนฺโต เรวตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     วตฺถุ "คาเม วา ยทิ วารญฺเญติ  คาถาวณฺณนาย
วิตฺถาริตเมว. วุตฺตญฺหิ ตตฺถ:
     ปุเนกทิวสํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "อโห สามเณรสฺส ลาภา, อโห
ปุญฺญํ; เยน เอกเกน ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจกูฏาคารสตานิ
กตานีติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย
สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "ภิกฺขเว มยฺหํ
ปุตฺตสฺส เนว ปุญฺญํ อตฺถิ, น ปาปํ; อุภยมสฺส ปหีนนฺติ วตฺวา อิมํ
คาถมาห
        "โยธ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ       อุโภ สงฺคํ อุปจฺจคา,
         อโสกํ วิรชํ สุทฺธํ          ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "อุโภติ: เทฺวปิ ปุญฺญานิ จ ปาปานิ จ ฉฑฺเฑตฺวาติ
อตฺโถ.
     สงฺคนฺติ: ราคาทิเภทํ สงฺคํ.
     อุปจฺจคาติ: อติกฺกนฺโต. วฏฺฏมูลกโสกาภาเวน อโสกํ อนฺตเร
ราครชาทีนํ อภาเวน วิรชํ นิรุปกฺกิเลสตาย สุทฺธํ ตมหํ พฺราหฺมณํ
วทามีติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     เรวตตฺเถรวตฺถุ.
                      ----------
                ๓๐. จนฺทาภตฺเถรวตฺถุ. (๒๙๓)
     "จนฺทํวาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
จนฺทาภตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา:
     "อตีเต กิร เอโก พาราณสิยํ ๑- วาณิโช "ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา
จนฺทนํ อาหริสฺสามีติ พหูนิ วตฺถาภรณาทีนิ คเหตฺวา ปญฺจหิ
สกฏสเตหิ ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา คามทฺวาเร นิวาสํ คเหตฺวา อฏวิยํ
โคปาลทารเก ปุจฺฉิ "อิมสฺมึ คาเม ปพฺพตปาทกมฺมิโก โกจิ มนุสฺโส
อตฺถีติ. "อาม อตฺถีติ. "โก นาเมโสติ. "อสุโก นามาติ. "ภริยาย
ปนสฺส ปุตฺตานํ วา กึ นามนฺติ. "อิทญฺจิทญฺจาติ. "กหํ ปนสฺส
[ฐาเน] เคหนฺติ. "อสุกฏฺฐาเน นามาติ. โส เตหิ ทินฺนสญฺญาย
สุขยานเก นิสีทิตฺวา ตสฺส เคหทฺวารํ คนฺตฺวา ยานา โอรุยฺห เคหํ
ปวิสิตฺวา "อสุกนาเมติ ตํ อิตฺถึ ปกฺโกสิ. สา "เอโก โน ญาตโก
ภวิสฺสตีติ เวเคนาคนฺตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปสิ. โส ตตฺถ นิสีทิตฺวา
นามํ วตฺวา "สหาโย เม กหนฺติ ปุจฺฉิ. "อรญฺญํ คโต สามีติ.
"มม ปุตฺโต อสุโก นาม มม ธีตา อสุกา นาม กหนฺติ
สพฺเพสํ นามํ กิตฺเตนฺโตว ปุจฺฉิตฺวา "อิมานิ เนสํ วตฺถาภรณานิ
ทเทยฺยาสิ, สหายกสฺสาปิ เม อฏวิโต อาคตกาเล อิทํ วตฺถาภรณํ
ทเทยฺยาสีติ อทาสิ. สา ตสฺส อุฬารสกฺการํ กตฺวา สามิกสฺส
อาคตกาเล "สามิ อิมินา อาคตกาลโต ปฏฺฐาย สพฺเพสํ นามํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. พาราณสีวาสี. ม. ยุ. พาราณสิวาสี.
วตฺวา อิทญฺจิทญฺจ ทินฺนนฺติ อาห. โสปิสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ กริ.
อถ นํ สายํ สยเน นิสินฺโน ปุจฺฉิ "สมฺม ปพฺพตปาเท จรนฺเตน
เต กึ พหุํ ทิฏฺฐปุพฺพนฺติ. "อญฺญํ น ปสฺสามิ, รตฺตสาขา ปน
เม พหู รุกฺขา ทิฏฺฐาติ. "พหู รุกฺขาติ. "อาม พหูติ. "เตนหิ
เต อมฺหากํ ทสฺเสหีติ เตน สทฺธึ คนฺตฺวา รตฺตจนฺทนรุกฺเข
ฉินฺทิตฺวา ปญฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา อาคจฺฉนฺโต ตํ อาห
"สมฺม พาราณสิยํ อสุกฏฺฐาเน นาม มม เคหํ, กาเลน กาลํ
มม สนฺติกํ อาคจฺเฉยฺยาสิ, อญฺเญน เม ปณฺณากาเรน อตฺโถ
นตฺถิ, รตฺตสาขรุกฺเขเอว อาหเรยฺยาสีติ. โส "สาธูติ วตฺวา
กาเลน กาลํ ตสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺโต รตฺตจนฺทนเมว อาหรติ. ๑-
โสปิสฺส พหุํ ธนํ เทติ. ตโต อปเรน สมเยน, ปรินิพฺพุเต
กสฺสปทสพเล, ปติฏฺฐิเต กาญฺจนถูเป, โส ปุริโส พหุํ จนฺทนํ
อาทาย พาราณสึ อคมาสิ. อถสฺส โส สหายโก วาณิโช พหุํ
จนฺทนํ ปึสาเปตฺวา ปาตึ ปูเรตฺวา "เอหิ สมฺม ๒-, ยาว ภตฺตํ
ปจฺจติ, ตาว เจติยกรณฏฺฐานํ คนฺตฺวา อาคมิสฺสามาติ ตํ อาทาย
ตตฺถ คนฺตฺวา จนฺทนปูชํ อกาสิ. โสปิสฺส ปจฺจนฺตวาสี สหายโก
เจติยกุจฺฉิยํ จนฺทเนน จนฺทมณฺฑลํ อกาสิ. เอตฺตกเมวสฺส
ปุพฺพกมฺมํ.
     โส ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ
ตตฺถ เขเปตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. หรติ.       ๒. สี. มยฺหํ.
พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส นาภิมณฺฑลโต จนฺทมณฺฑลสทิสา
ปภา อุฏฺฐหิ. เตนสฺส "จนฺทาโภเตฺวว นามํ กรึสุ. เจติเย
กิรสฺส จนฺทมณฺฑลกรณสฺส นิสฺสนฺโท เอส. พฺราหฺมณา จินฺตยึสุ
"สกฺกา อมฺเหหิ อิมํ คเหตฺวา โลกํ ขาทิตุนฺติ ตํ ยานเก
นิสีทาเปตฺวา "โย อิมสฺส สรีรํ หตฺเถน ปรามสติ, โส เอวรูปํ
นาม อิสฺสริยสมฺปตฺตึ ลภตีติ วตฺวา วิจรึสุ. สตํ วา สหสฺสํ วา
สตสหสฺสํ ๑- วา ททมานาเอว ตสฺส สรีรํ หตฺเถน ผุสิตุํ ลภนฺติ. เต
เอวํ อนุวิจรนฺตา สาวตฺถึ อนุปฺปตฺตา นครสฺส จ วิหารสฺส จ อนฺตรา
นิวาสํ คณฺหึสุ. สาวตฺถิยํปิ ปญฺจโกฏิมตฺตา อริยสาวกา ปุเรภตฺตํ
ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ คนฺธมาลาวตฺถเภสชฺชาทิหตฺถา ธมฺมสฺสวนาย
คจฺฉนฺติ. พฺราหฺมณา เต ทิสฺวา "กหํ คจฺฉถาติ ปุจฺฉึสุ.
"สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมสฺสวนายาติ. "เอถ ตตฺถ คนฺตฺวา กึ
กริสฺสถ, อมฺหากํ จนฺทาภพฺราหฺมณสฺส อานุภาวสทิโส อานุภาโว
นตฺถิ, เอตสฺส หิ สรีรํ ผุสนฺตา อิทํ นาม ลภนฺติ, เอถ
ปสฺสถ นนฺติ. "ตุมฺหากํ จนฺทาภพฺราหฺมณสฺส โก อานุภาโว
นาม, อมฺหากํ สตฺถาเยว มหานุภาโวติ. เต อญฺญมญฺญํ
สญฺญาเปตุํ อสกฺโกนฺตา "วิหารํ คนฺตฺวา จนฺทาภพฺราหฺมณสฺส โก
อมฺหากํ วา สตฺถุ อานุภาวํ ชานิสฺสามาติ ตํ คเหตฺวา วิหารํ
อคมํสุ. สตฺถา, ตสฺมึ อตฺตโน สนฺติกํ อุปสงฺกมนฺเตเยว, จนฺทาภาย
อนฺตรธานํ อกาสิ. โส สตฺถุ สนฺติเก องฺคารปจฺฉิยํ กาโก วิย
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. "สตสหสฺสนฺติ นตฺถิ.
อโหสิ. อถ นํ เอกมนฺตํ นยึสุ. อาภา ปฏิปากติกา อโหสิ.
ปุน สตฺถุ สนฺติกํ อานยึสุ. อาภา ตเถว อนฺตรธายิ. เอวํ
ติกฺขตฺตุํ คนฺตฺวา อนฺตรธายมานํ อาภํ ทิสฺวา จนฺทาโภ จินฺเตสิ
"อยํ อาภาย อนฺตรธานมนฺตํ ชานาติ มญฺเญติ. โส สตฺถารํ
ปุจฺฉิ "กึ นุ โข อาภาย อนฺตรธานมนฺตํ ชานาถาติ. "อาม
ชานามีติ. "เตนหิ เม เทถาติ. "น สกฺกา อปพฺพชิตสฺส
ทาตุนฺติ. โส พฺราหฺมเณ อาห "เอตสฺมึ มนฺเต คหิเต, อหํ
สกลชมฺพุทีเป เชฏฺฐโก ภวิสฺสามิ, ตุมฺเห เอตฺเถว โหถ, อหํ
ปพฺพชิตฺวา กติปาเหเนว มนฺตํ คณฺหิสฺสามีติ. โส สตฺถารํ
ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา อุปสมฺปทํ ลภิ. ๑- อถสฺส ทฺวตฺตึสาการํ อาจิกฺขิ.
โส "กึ อิทนฺติ ปุจฺฉิ. "อิทํ มนฺตสฺส ปริกมฺมํ, สชฺฌายิตุํ
วฏฺฏตีติ. พฺราหฺมณาปิ อนฺตรนฺตรา อาคนฺตฺวา "คหิโต เต
มนฺโตติ ปุจฺฉึสุ. "น ตาว คณฺหามีติ. โส กติปาหสฺเสว อรหตฺตํ
ปตฺวา พฺราหฺมเณหิ อาคนฺตฺวา ปุจฺฉิตกาเล "ยาถ ตุมฺเห,
อิทานาหํ อคมนธมฺโม ๒- ชาโตติ อาห. ภิกฺขู ตถาคตสฺส อาโรเจสุํ
"อยํ ภนฺเต อภูตํ วตฺวา อญฺญํ พฺยากโรตีติ. สตฺถา "ขีณาสโว
อิทานิ ภิกฺขเว มม ปุตฺโต จนฺทาโภ ภูตเมว กเถตีติ วตฺวา
อิมํ คาถมาห
        "จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ       วิปฺปสนฺนมนาวิลํ
         นนฺทิภวปริกฺขีณํ         ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ยาจิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปชฺชิ.    ๒. ม. อนาคมนธมฺโม.
ตตฺถ "วิมลนฺติ: อพฺภาทิมลรหิตํ.
สุทฺธนฺติ: นิรุปกฺกิเลสํ.
วิปฺปสนฺนนฺติ: ปสนฺนจิตฺตํ.
อนาวิลนฺติ: กิเลสาทิมลรหิตํ. ๑-
นนฺทิภวปริกฺขีณนฺติ: ตีสุ ภเวสุ ปริกฺขีณตณฺหํ ตมหํ
พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     จนฺทาภตฺเถรวตฺถุ.
                       ---------
                 ๓๑. สีวลิตฺเถรวตฺถุ. (๒๙๔)
     "โย อิมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา กุณฺฑิโกฬิยํ นิสฺสาย
กุณฺฑธานวเน วิหรนฺโต สีวลิตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     เอกสฺมึ หิ สมเย สุปฺปวาสา นาม โกฬิยธีตา สตฺต วสฺสานิ
คพฺภํ ธาเรตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา ทุกฺขาหิ ติพฺพาหิ กฏุกาหิ
เวทนาหิ ผุฏฺฐา, "สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, โย อิมสฺเสว ๒-
รูปสฺส ทุกฺขสฺส ปหานาย ธมฺมํ เทเสติ; สุปฏิปนฺโน วตสฺส
ภควโต สาวกสงฺโฆ, โย อิมสฺเสว รูปสฺส ทุกฺขสฺส ปหานาย
ปฏิปนฺโน; สุสุขํ วต นิพฺพานํ, ยตฺถิทํ เอวรูปํ ทุกฺขํ น สํวิชฺชตีติ
อิเมหิ ตีหิ วิตกฺเกหิ ตํ ทุกฺขํ อธิวาเสนฺตี สามิกํ สตฺถุ สนฺติกํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. นิกฺกิเลสํ กิเลสาวิลตฺตรหิตํ. ม. กิเลสาวิลตฺตรหิตํ.
@๒. ม. อิมสฺส เอวรูปสฺส.
เปเสตฺวา, เตน ตสฺสา วจเนน สตฺถุ วนฺทนาย อาโรจิตาย,
"สุขินี โหตุ สุปฺปวาสา โกฬิยธีตา อโรคา, อโรคํ ปุตฺตํ
วิชายตูติ สตฺถารา วุตฺตกฺขเณเยว สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ
วิชายิตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ
อทาสิ. ปุตฺโตปิสฺสา ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย ธมกรกํ อาทาย
สงฆสฺส อุทกํ ปริสฺสาเวสิ. โส อปรภาเค นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโต
อรหตฺตํ ปาปุณิ. อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ
"ปสฺสถ อาวุโส: เอวรูโป นาม อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน
ภิกฺขุ เอตฺตกํ กาลํ มาตุ กุจฺฉิสฺมึ ทุกฺขํ อนุโภสิ, กึมงฺคํ ปน
อญฺเญ; พหุํ วต อิมินา ทุกฺขํ นิตฺถินฺนนฺติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา
"กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา,
"อิมาย นามาติ วุตฺเต, "อาม ภิกฺขเว มม ปุตฺโต เอตฺตกา
ทุกฺขา มุจฺจิตฺวา อิทานิ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา วิหรตีติ วตฺวา
อิมํ คาถมาห
        "โย อิมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ       สํสารํ โมหมจฺจคา
         ติณฺโณ ปารคโต ฌายี      อเนโช อกถํกถี,
         อนุปาทาย นิพฺพุโต,       ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตสฺสตฺโถ: โย ภิกฺขุ อิมํ ราคปถญฺเจว ๑- กิเลสทุคฺคญฺจ
สํสารวฏฺฏญฺจ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อปฺปฏิวิชฺฌนกโมหญฺจ อตีโต,
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ราคาทิปลิปถํ เจว. ม. ราคปลิปถํ เจว.
จตฺตาโร โอเฆ ติณฺโณ หุตฺวา ปารํ อนุปฺปตฺโต, ทุวิเธน ฌาเนน
ฌายี, ตณฺหาย อภาเวน อเนโช, กถํกถาย อภาเวน อกถํกถี,
อุปาทานานํ อภาเวน อนุปาทิยิตฺวา, กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุโต;
ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
        เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                      สีวลิตฺเถรวตฺถุ.
                      -----------
              ๓๒. สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรวตฺถุ. (๒๙๕)
     "โยธ กาเมติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     สาวตฺถิยํ กิเรโก กุลปุตฺโต สุนฺทรสมุทฺทกุมาโร นาม
จตฺตาลีสโกฏิวิภเว มหากุเล นิพฺพตฺโต. โส เอกทิวสํ ปจฺฉาภตฺตํ ๑-
คนฺธมาลาทิหตฺถํ มหาชนํ ธมฺมสฺสวนตฺถาย เชตวนํ คจฺฉนฺตํ
ทิสฺวา "กหํ คจฺฉถาติ ปุจฺฉิตฺวา, "สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมสฺสวนตฺถายาติ
วุตฺเต, "อหํ คมิสฺสามีติ วตฺวา เตน สทฺธึ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต
นิสีทิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา อนุปุพฺพีกถํ กเถสิ.
โส "น สกฺกา อคารํ อชฺฌาวสนฺเตน สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ
จริตุนฺติ สตฺถุ กถํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชาย ชาตุสฺสาโห,
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ปจฺจาภตฺเต.
ปริสาย ปกฺกนฺตาย, สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา "มาตาปิตูหิ
อนนุญฺญาตํ ตถาคตา น ปพฺพาเชนฺตีติ สุตฺวา เคหํ คนฺตฺวา
รฏฺฐปาลกุลปุตฺตาทโย วิย มหนฺเตน วายาเมน มาตาปิตโร
อนุชานาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท "กิมฺเม
อิธ วาเสนาติ ตโต นิกฺขมิตฺวา ราชคหํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย
จรนฺโต วีตินาเมสิ.
     อเถกทิวสํ สาวตฺถิยํ ตสฺส มาตาปิตโร เอกสฺมึ ฉณทิวเส
มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ตสฺส สหายกุมาเร กีฬมาเน ทิสฺวา
"อมฺหากํ ปุตฺตสฺส อิทํ ทุลฺลภํ ชาตนฺติ ปริเทวึสุ. ตสฺมึ ขเณ
เอกา คณิกา ตํ กุลํ คนฺตฺวา ตสฺส มาตรํ โรทมานํ นิสินฺนํ
ทิสฺวา "อมฺม กึการณา โรทสีติ ปุจฺฉิ. "ปุตฺตํ อนุสฺสริตฺวา
โรทามีติ. "กหํ ปน โส อมฺมาติ. "ภิกฺขูสุ ปพฺพชิโตติ. "กึ
อุปฺปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏตีติ. "วฏฺฏติ, น ปน อิจฺฉติ, อิโต
นิกฺขมิตฺวา ราชคหํ คโตติ. "สจาหํ ตํ อุปฺปพฺพาเชยฺยํ, กิมฺเม
กเรยฺยาถาติ. "อิมสฺส เต ๑- กุลสฺส กุฏุมฺพสามินึ กเรยฺยามาติ.
"เตนหิ เม ปริพฺพยํ เทถาติ ปริพฺพยํ คเหตฺวา มหนฺเตน
ปริวาเรน ราชคหํ คนฺตฺวา ตสฺส ปิณฺฑาย จรณวีถึ สลฺลกฺเขตฺวา
ตตฺเถกํ นิวาสเคหํ คเหตฺวา ปาโตว ปณีตํ อาหารํ ปฏิยาเทตฺวา
เถรสฺส ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐกาเล ภิกฺขํ ทตฺวา กติปาหจฺจเยน
"ภนฺเต อิเธว นิสีทิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กโรถาติ ปตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. เม.
คณฺหิ. โส ปตฺตํ อทาสิ. อถ นํ ปณีเตนาหาเรน ปริวิสิตฺวา
"ภนฺเต อิเธว ปิณฺฑาย จริตุํ ผาสุกนฺติ วตฺวา กติปาหํ
อาลินฺเท นิสีทาเปตฺวา โภเชตฺวา ทารเก ปูเวหิ สงฺคณฺหิตฺวา
"เอถ ตุมฺเห, เถรสฺสาคตกาเล, มยิ วาเรนฺติยาปิ, อิธาคนฺตฺวา
รชํ อุฏฺฐาเปยฺยาถาติ อาห. เต ปุนทิวเส เถรสฺส โภชนเวลาย
ตาย วาริยมานาปิ รชํ อุฏฺฐาเปสุํ. สา ปุนทิวเส "ทารกา
วาริยมานาปิ มม วจนํ อสฺสุณิตฺวา อิธ รชํ อุฏฺฐาเปนฺติ,
อนฺโตเคเห นิสีทถาติ อนฺโต นิสีทาเปตฺวา กติปาหํ โภเชสิ. ปุน
ทารเก สงฺคณฺหิตฺวา "ตุมฺเห มยา วาริยมานาปิ เถรสฺส โภชนกาเล
มหาสทฺทํ กเรยฺยาถาติ อาห. เต ตถา กรึสุ. ปุนทิวเส
"ภนฺเต อิมสฺมึ ฐาเน อติวิย มหาสทฺโท โหติ, ทารกา มยา
วาริยมานาปิ มม วจนํ น คณฺหนฺติ; อุปริ ปาสาเทเยว นิสีทถาติ
วตฺวา, เถเรน อธิวาสิเต, เถรํ ปุรโต กตฺวา ปาสาทํ อภิรุหนฺตี
ทฺวารานิ ปิทหมานาว ปาสาทํ อภิรุหิ. เถโร อุกฺกฏฺฐสปทานจาริโก
สมาโนปิ รสตณฺหาย พทฺโธ ตสฺสา วจเนน สตฺตภูมิกํ ปาสาทํ
อภิรุหิ. สา เถรํ นิสีทาเปตฺวา "จตฺตาลีสาย ๑- ขลุ สมฺม
ปุณฺณมุข ฐาเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาวทติ วิชมฺภติ วินมติ
วิลสติ วิลชฺชติ นเขน นขํ ฆฏฺเฏติ ปาเทน ปาทํ อกฺกมติ
กฏฺเฐน ปฐวึ วิลิขติ ๒- ทารกํ อุลฺลงฺเฆติ โอลงฺเฆติ ๓- กีฬติ กีฬาเปติ
จุมฺพติ จุมฺพาเปติ ภุญฺชติ ภุญฺชาเปติ ททาติ อายาจติ
@เชิงอรรถ: ๑. ชาตกฏฺฐกถา. ๘/๓๖๖.  ๒. ตตฺถ วิเลขตีติ ปญฺญายติ  ๓. ตตฺเถว อุลฺลงฺฆาเปตีติ.
กตมนุกโรติ อุจฺจํ ภาสติ นีจํ ภาสติ อาวิจฺจํ ภาสติ วิวิจฺจํ ภาสติ
นจฺเจน คีเตน วาทิเตน โรทิเตน วิลสิเตน วิภูสิเตน ชคฺฆติ
เปกฺขติ กฏึ จาเลติ คุยฺหภณฺฑกํ จาเลติ อูรุํ วิวรติ อูรุํ
ปิทหติ ถนํ ทสฺเสติ กจฺฉํ ทสฺเสติ นาภึ ทสฺเสติ อกฺขึ นิขนติ
ภมุกํ อุกฺขิปติ โอฏฺฐํ ปลิขติ ชิวฺหํ นิลฺลาเลติ ทุสฺสํ มุญฺจติ
ทุสฺสํ พนฺธติ สิรสํ มุญฺจติ สิรสํ พนฺธตีติ เอวํ อาคตํ อิตฺถีกุตฺตํ
อิตฺถีลีฬฺหํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ปุรโต ฐิตา อิมํ คาถมาห
        "อลฺลตฺตกกตา ปาทา        ปาทุการุยฺห เวสิยา,
         ตฺวญฺจาปิ ทหโร มม        อหํปิ ทหรา ตว,
         อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม [๑]-    ชิณฺณา ทณฺฑปรายนาติ.
อถ เถรสฺส "อโห วต เม ภาริยํ อนุปธาเรตฺวา กตกมฺมนฺติ
มหาสํเวโค อุทปาทิ. ตสฺมึ ขเณ สตฺถา ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก
เชตวเน นิสินฺโนว ตํ การณํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิ.
อถ นํ อานนฺทตฺเถโร ปุจฺฉิ  "ภนฺเต โก นุ โข เหตุ โก
ปจฺจโย สิตสฺส ปาตุกมฺมายาติ. "อานนฺท ราชคหนคเร
สตฺตภูมิกปาสาทตเล สุนฺทรสมุทฺทสฺส จ ภิกฺขุโน คณิกาย จ สงฺคาโม
วตฺตตีติ. "กสฺส นุ โข ภนฺเต ชโย ภวิสฺสติ, กสฺส ปราชโยติ.
สตฺถา "อานนฺท สุนฺทรสมุทฺทสฺส ชโย ภวิสฺสติ, คณิกาย
ปราชโยติ เถรสฺส ชยํ ปกาเสตฺวา ตตฺถ นิสินฺนโกว โอภาสํ
ผริตฺวา "ภิกฺขุ อุโภปิ กาเม นิรเปกฺโข ปชหาติ วตฺวา อิมํ
คาถมาห
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. เอตฺถนฺตเร "ปจฺฉาติ อตฺถิ.
        "โยธ กาเม ปหนฺตฺวาน       อนาคาโร ปริพฺพเช,
         กามภวปริกฺขีณํ             ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตสฺสตฺโถ: โย ปุคฺคโล อิธ โลเก อุโภปิ กาเม หิตฺวา
อนาคาโร หุตฺวา ปริพฺพชติ, ตํ ปริกฺขีณกามญฺเจว ปริกฺขีณภวญฺจ
อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
     เทสนาวสาเน เถโร อรหตฺตํ ปตฺวา อิทฺธิพเลน เวหาสํ
อพฺภุคฺคนฺตฺวา กณฺณิกามณฺฑลํ วินิวิชฺฌิตฺวา สตฺถุ สรีรํ โถเมนฺโตเยว
อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิ. ธมฺมสภายํปิ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "อาวุโส
ชิวฺหาวิญฺเญยฺยํ รสํ นิสฺสาย มนํ นฏฺโฐ สุนฺทรสมุทฺทตฺเถโร,
สตฺถา ปนสฺส อวสฺสโย ชาโตติ. สตฺถา ตํ กถํ สุตฺวา "น
ภิกฺขเว อิทาเนว, ปุพฺเพปาหํ เอตสฺส รสตณฺหาย พชฺฌมานสฺส
อวสฺสโย ชาโตเยวาติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต ตสฺสตฺถสฺส ปกาสนตฺถํ
อตีตํ อาหริตฺวา
               "น กิรตฺถิ รเสหิ ปาปิโย
                อาวาเสหิ วา สนฺถเวหิ วา,
                วาตมิคํ คหนนิสฺสิตํ
                วสมาเนติ รเสหิ สญฺชโยติ
อิมํ วาตมิคชาตกํ ๑- วิตฺถาเรตฺวา "ตทา สุนฺทรสมุทฺโท วาตมิโค
อโหสิ, อิมํ ปน คาถํ วตฺวา ตสฺส วิสฺสชฺชาปิโต รญฺโญ
มหามจฺโจ อหเมวาติ ชาตกํ สโมธาเนสิ.
                   สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรวตฺถุ.
                      ----------
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. เอก. ๒๗/๕ ตทฏฺฐกถา. ๑/๒๓๗.
                ๓๓. โชติกตฺเถรวตฺถุ. (๒๙๖)
     "โยธ ตณฺหนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต
โชติกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา:
     "อตีเต กิร พาราณสิยํ เทฺว ภาตโร กุฏุมฺพิกา มหนฺตํ
อุจฺฉุกฺเขตฺตํ กาเรสุํ. อเถกทิวสํ กนิฏฺฐภาตา อุจฺฉุกฺเขตฺตํ คนฺตฺวา
"เอกํ เชฏฺฐภาติกสฺส ทสฺสามิ, เอกํ มยฺหํ ภวิสฺสตีติ เทฺว
อุจฺฉุยฏฺฐิโย รสสฺส อนิกฺขมนตฺถาย ฉินฺนฏฺฐาเน พนฺธิตฺวา คณฺหิ.
ตทา กิร อุจฺฉูนํ ยนฺเตน ปีฬนกิจฺจํ นตฺถิ, อคฺเค วา
มูเล วา ฉินฺทิตฺวา อุกฺขิตฺตกาเล ธมกรกโต อุทกํ วิย สยเมว
รโส นิกฺขมติ. ตสฺส ปน เขตฺตโต อุจฺฉุยฏฺฐิโย คเหตฺวา
อาคมนกาเล คนฺธมาทนปพฺพเต ปจฺเจกพุทฺโธ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย
"กสฺส นุ โข อชฺช อนุคฺคหํ กริสฺสามีติ อุปธาเรนฺโต ตํ
อตฺตโน ญาณชาเล ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา สงฺคหํ กาตุํ สมตฺถภาวญฺจสฺส
ญตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อิทฺธิยา อาคนฺตฺวา ตสฺส ปุรโต
อฏฺฐาสิ. โส ตํ ทิสฺวา ว ปสนฺนจิตฺโต อุตฺตรสาฏกํ อุจฺจตเร
ภูมิปฺปเทเส อตฺถริตฺวา "ภนฺเต อิธ นิสีทถาติ ปจฺเจกพุทฺธํ
นิสีทาเปตฺวา "ปตฺตํ อุปนาเมถาติ อุจฺฉุยฏฺฐิยา พนฺธนฏฺฐานํ
โมเจตฺวา ปตฺตสฺส อุปริ อกาสิ. รโส โอตริตฺวา ปตฺตํ ปูเรสิ.
ปจฺเจกพุทฺเธน ตสฺมึ รเส ปีเต, "สาธุกํ วต เม อยฺเยน รโส
ปีโต, สเจ เม เชฏฺฐภาติโก มูลํ อาหราเปสฺสติ, มูลํ ทสฺสามิ;
สเจ ปตฺตึ อาหราเปสฺสติ, ปตฺตึ ทสฺสามีติ จินฺเตตฺวา "ภนฺเต
ปตฺตํ อุปนาเมถาติ ทุติยํปิ อุจฺฉุยฏฺฐึ โมเจตฺวา รสํ อทาสิ.
"ภาตา เม อุจฺฉุกฺเขตฺตโต อญฺญํ อุจฺฉุํ อาหริตฺวา ขาทิสฺสตีติ
เอตฺตกํปิ กิรสฺส วญฺจนจิตฺตํ นาโหสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ปน ปฐมํ
อุจฺฉุรสสฺส ปีตตฺตา ตํ อุจฺฉุรสํ อญฺเญหิ สทฺธึ สํวิภชิตุกาโม
หุตฺวา คเหตฺวาว นิสีทิ. โส ตสฺส อาการํ ญตฺวา ปญฺจปฺปติฏฺฐิเตน
วนฺทิตฺวา "ภนฺเต โย อยํ มยา ทินฺโน อคฺครโส, อิมสฺส นิสฺสนฺเทน
เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ปริโยสาเน ตุมฺเหหิ
ปตฺตธมฺมเมว ปาปุเณยฺยนฺติ ปตฺถนํ ฐเปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธปิสฺส
"เอวํ โหตูติ วตฺวา "อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหนฺติอาทีหิ ทฺวีหิ
คาถาหิ อนุโมทนํ กตฺวา, ยถา โส ปสฺสติ, เอวํ
อธิฏฺฐหิตฺวา อากาเสน คนฺธมาทนํ คนฺตฺวา ปญฺจนฺนํ
ปจฺเจกพุทฺธสตานํ รสํ อทาสิ. โส ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ภาตุ
สนฺติกํ คนฺตฺวา, "กหํ คโตสีติ วุตฺเต, "อุจฺฉุกฺเขตฺตํ โอโลเกตุํ
คโตมฺหีติ, "กึ ตาทิเสน อุจฺฉุกฺเขตฺตํ คเตน, นนุ นาม เอกํ วา
เทฺว วา อุจฺฉุยฏฺฐิโย อาทาย อาคนฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ ภาตรา วุตฺโต,
"อาม ภาติก, เทฺว เม อุจฺฉุยฏฺฐิโย คหิตา, เอกํ ปน ปจฺเจกพุทฺธํ
ทิสฺวา มม อุจฺฉุยฏฺฐิโต รสํ ทตฺวา `มูลํ วา ปตฺตึ วา
ทสฺสามีติ ตุมฺหากํปิ เม อุจฺฉุยฏฺฐิโต รโส ทินฺโน; กินฺนุ โข
ตสฺส มูลํ คณฺหิสฺสถ อุทาหุ ปตฺตินฺติ อาห. "กึ ปน
ปจฺเจกพุทฺเธน กตนฺติ. "มม อุจฺฉุยฏฺฐิโต รสํ ปิวิตฺวา ตุมฺหากํ
อุจฺฉุยฏฺฐิโต รสํ อาทาย อากาเสน คนฺธมาทนํ คนฺตฺวา ปญฺจสตานํ
ปจฺเจกพุทฺธานํ อทาสีติ. โส, ตสฺมึ กเถนฺเตเยว, นิรนฺตรํ
ปีติยา ผุฏฺฐสรีโร หุตฺวา "เตน เม ปจฺเจกพุทฺเธน ทิฏฺฐธมฺมสฺเสว
อธิคโม ภเวยฺยาติ ปตฺถนํ อกาสิ. เอวํ กนิฏฺเฐน ติสฺโส สมฺปตฺติโย
ปตฺถิตา, เชฏฺเฐน ปน อรหตฺตํ ปตฺถิตนฺติ. อิทํ เตสํ ปุพฺพกมฺมํ.
      เต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุตา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา
เอกํ พุทฺธนฺตรํ เขปยึสุ. เตสํ เทวโลกํ คตกาเลเยว วิปสฺสี
สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิ. เตปิ เทวโลกโต จวิตฺวา
พนฺธุมติยํ เอกสฺมึ กุลเคเห เชฏฺโฐ เชฏฺโฐว หุตฺวา กนิฏฺโฐ
กนิฏฺโฐว หุตฺวา ปฏิสนฺธึ คณฺหึสุ. เตสุ เชฏฺฐสฺส "เสโนติ
นามํ อกํสุ, กนิฏฺฐสฺส "อปราชิโตติ. เตสุ วยปฺปตฺตกาเล กุฏุมฺพํ
สณฺฐเปตฺวา วิหรนฺเตสุ "พุทฺธรตนํ โลเก อุปฺปนฺนํ, ธมฺมรตนํ,
สงฺฆรตนํ, ทานานิ เทถ, ปุญฺญานิ กโรถ, [๑]- อชฺช จาตุทฺทสี,
อชฺช ปณฺณรสี, อุโปสถํ กโรถ, ธมฺมํ สุณาถาติ ธมฺมโฆสกสฺส
พนฺธุมตีนคเร โฆสนํ สุตฺวา มหาชนํ ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา
ปจฺฉาภตฺตํ ธมฺมสฺสวนาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เสนกุฏุมฺพิโก
"กหํ คจฺฉถาติ ปุจฺฉิตฺวา, "สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมสฺสวนายาติ
วุตฺเต, "อหํปิ คมิสฺสามีติ เตหิ สทฺธึเยว คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต
นิสีทิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา อนุปุพฺพีกถํ กเถสิ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. เอตฺถนฺตเร "อชฺช อฏฺฐมีติ อตฺถิ.
โส สตฺถุ ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชาย อุสฺสาหชาโต สตฺถารํ
ปพฺพชฺชํ ยาจิ. อถ นํ สตฺถา "อตฺถิ ปน เต อปโลเกตพฺพา
ญาตกาติ ปุจฺฉิ. "อตฺถิ ภนฺเตติ. "เตนหิ อปโลเกตฺวา เอหีติ.
โส กนิฏฺฐสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "ยํ อิมสฺมึ กุเล สาปเตยฺยํ, ตํ
สพฺพํ ตว โหตูติ อาห. "ตุมฺเห ปน สามีติ. "อหํ สตฺถุ
สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามีติ. "สามิ กึ วเทถ, อหํ, มาตริ มตาย,
มาตรํ วิย, ปิตริ มเต, ปิตรํ วิย ตุมฺเห อลตฺถํ; อิทํ กุลํ
มหาโภคํ, เคเห ฐิเตเนว สกฺกา ปุญฺญานิ กาตุํ, มา เอวํ
กริตฺถาติ. "มยา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺโม สุโต, น สกฺกา ตํ
อคารมชฺเฌ ฐิเตน ปูเรตุํ; ปพฺพชิสฺสาเมวาหํ, ตฺวํ นิวตฺตาหีติ.
เอวํ โส กนิฏฺฐํ นิวตฺตาเปตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา
ลทฺธูปสมฺปโท น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. กนิฏฺโฐปิ "ภาตุ
ปพฺพชิตสฺส สกฺการํ กริสฺสามีติ สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส
ทานํ ทตฺวา ภาตรํ วนฺทิตฺวา อาห "ภนฺเต ตุมฺเหหิ อตฺตโน
ภวนิสฺสรณํ กตํ, อหํ ปน ปญฺจหิ กามคุเณหิ พทฺโธ, นิกฺขมิตฺวา
ปพฺพชิตุํ น สกฺโกมิ; มยฺหํ เคเห ฐิตสฺเสว อนุจฺฉวิกํ มหนฺตํ
ปุญฺญกมฺมํ อาจิกฺขถาติ. อถ นํ เถโร "สาธุ ปณฺฑิต
สตฺถุ คนฺธกุฏึ กาเรหีติ อาห. โส "สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
นานาทารูนิ อาหราเปตฺวา ถมฺภาทีนํ อตฺถาย ตจฺฉาเปตฺวา เอกํ
สุวณฺณขจิตํ เอกํ รชตขจิตํ เอกํ มณิขจิตนฺติ สพฺพานิ สตฺต
รตนขจิตานิ กาเรตฺวา เตหิ คนฺธกุฏึ กาเรตฺวา สตฺตรตนขจิตาเหว
ฉทนิฏฺฐกาหิ ฉาทาเปสิ. คนฺธกุฏิยา กรณกาเลเยว ปน ตํ อตฺตโน
สมานนามโก อปราชิโตเยว นาม ภาคิเนยฺโย อุปสงฺกมิตฺวา
"อหํปิ กริสฺสามิ, มยฺหํ ปตฺตึ เทถ มาตุลาติ อาห. "น เทมิ
ตาต, อญฺเญหิ อสาธารณํ กริสฺสามีติ. โส พหุํปิ ยาจิตฺวา
ปตฺตึ อลภมาโน "คนฺธกุฏิยา ปุรโต กุญฺชรสาลํ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ
สตฺตรตนมยํ กุญฺชรสาลํ กาเรสิ. โส อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท
เมณฺฑกเสฏฺฐี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. คนฺธกุฏิยํ ปน สตฺตรตนมยานิ
ตีณิ มหาวาตปานานิ อเหสุํ. เตสํ อภิมุเข เหฏฺฐา สุธาปริกมฺมกตา
ติสฺโส โปกฺขรณิโย กาเรตฺวา จตุชฺชาติกคนฺโธทกสฺส
ปูเรตฺวา อปราชิตคหปติ ปญฺจวณฺณานิ กุสุมานิ โรปาเปสิ [๑]-
สตฺตสุ รตเนสุ โกฏฺเฏตพฺพยุตฺตกํ โกฏฺเฏตฺวา อิตรํ สกลเมว
คเหตฺวา ชนฺนุมตฺเตน โอธินา คนฺธกุฏึ ปริกฺขิปิตฺวา ปริเวณํ
ปูเรสิ. เอวํ คนฺธกุฏึ นิฏฺฐาเปตฺวา อปราชิโต คหปติ ภาติกตฺเถรํ
อุปสงฺกมิตฺวา อาห "ภนฺเต นิฏฺฐิตา คนฺธกุฏี, ปริโภคมสฺสา
ปจฺจาสึสามิ, ปริโภเคน กิร มหนฺตํ ปุญฺญํ โหตีติ. โส สตฺถารํ
อุปสงฺกมิตฺวา "ภนฺเต อิมินา กิร โว กุฏุมฺพิเกน คนฺธกุฏี
การิตา, อิทานิ ปริโภคํ ปจฺจาสึสตีติ อาห. สตฺถา อุฏฺฐายาสนา
@เชิงอรรถ: ๑. อิโต ปรํ เอวํ วากฺยํ เยภุยฺเยน ขายติ: ตถาคตสฺส อนฺโต นิสินฺนกาเล
@วาตเวเคน สมุฏฺฐิตาหิ เรณุวฏฺฏีหิ สรีรสฺส โอกิรณตฺถํ. คนฺธกุฏิถูปิกาย กปลฺลํ
@รตฺตสุวณฺณมยํ อโหสิ, ปวาลมยา สิขรา, เหฏฺฐา มณิมยา ฉทนิฏฺฐกา, อิติ สา
@นจฺจนฺโต วิย โมโร โสภมานา อฏฺฐาสิ.
คนฺธกุฏีอภิมุขํ คนฺตฺวา คนฺธกุฏึ ปริกฺขิปิตฺวา ปกฺขิตฺตํ รตนราสึ
โอโลเกนฺโต ทฺวารโกฏฺฐเก อฏฺฐาสิ. [๑]- เตน ปน "ภนฺเต มเมว
รกฺขา ภวิสฺสติ, ตุมฺเห ปวิสถาติ ๒- วุตฺเต, ปาวิสิ. กุฏุมฺพิโกปิ
สมนฺตา รกฺขํ ฐเปตฺวา มนุสฺเส อาห "ตาต อุจฺฉงฺเคน วา
ปจฺฉิปฺปสิพฺพเกหิ วา อาทาย คจฺฉนฺเต วาเรยฺยาถ, หตฺเถน
คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ปน มา วารยิตฺถาติ. อนฺโตนคเรปิ อาโรจาเปสิ
"มยา คนฺธกุฏิปริเวเณ สตฺต รตนานิ โอกิณฺณานิ,
สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา คจฺฉนฺตา ทุคฺคตมนุสฺสา อุโภ หตฺเถ
ปูเรตฺวา คณฺหนฺตุ, สุขปฺปตฺตาปิ เอเกน หตฺเถน คณฺหนฺตูติ.
เอวํ กิรสฺส อโหสิ "สทฺธา ตาว ธมฺมํ โสตุกามา คมิสฺสนฺติเยว,
อสฺสทฺธา ปน ธนโลเภน คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ทุกฺขโต
มุจฺจิสฺสนฺตีติ; ตสฺมา ชนสงฺคหตฺถาย เอวํ อาโรจาเปสิ. มหาชโน
เตน วุตฺตนิยาเมเนว รตนานิ คณฺหิ. สกึ โอกิณฺณรตเนสุ ขีเณสุ
@เชิงอรรถ: ๑. อิโต ปรํ เอวํ วากฺยํ เยภุยฺเยน ขายติ: อถ นํ กุฏุมฺพิโก "ปวิสถ ภนฺเตติ
@อาห, สตฺถา ตตฺเถว ฐตฺวา ตติยวาเร ตสฺส ภาติกตฺเถรํ โอโลเกสิ. โส
@โอโลกิตากาเรเนว ญตฺวา กนิฏฺฐภาตรํ อาห "เอหิ ตาต, `มเมว รกฺขา ภวิสฺสติ, ตุมฺเห
@ยถาสุขํ วสถาติ สตฺถารํ วเทหีติ. โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา สตฺถารํ ปญฺจปฺปติฏฺฐิเตน
@วนฺทิตฺวา "ภนฺเต ยถา มนุสฺสา รุกฺขมูเล ปวิสิตฺวา อนเปกฺขา ปกฺกมนฺติ, ยถา
@วา นทึ ตริตฺวา อุฬุมฺปํ อนเปกฺขา ปริจฺจชนฺติ; เอวํ อนเปกฺขา หุตฺวา ตุมฺเห
@วสถาติ อาห. กิมตฺถํ ปน สตฺถา อฏฺฐาสิ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ "พุทฺธานํ
@สนฺติกํ ปุเรภตฺตํปิ ปจฺฉาภตฺตํปิ พหู อาคจฺฉนฺติ, เตสุ รตนานิ อาทาย
@ปกฺกมนฺเตสุ น สกฺกา อมฺเหหิ วาเรตุํ; ปริเวณมฺหิ เอตฺตเก รตเน โอกิณฺเณ, อตฺตโน
@อุปฏฐาเก หรนฺเตปิ น วาเรตีติ กุฏุมฺพิโก มยิ อาฆาตํ กตฺวา อปายุปโค ภเวยฺยาติ,
@อิมินา การเณน อฏฺฐาสิ.    ๒. สี. ม. วสถ.
ยาวตติยํ ชนฺนุมตฺเตน โอธินา โอกิราเปสิเยว. สตฺถุ ปน ปาทมูเล
ติปุสมตฺตํ อนคฺฆมณิรตนํ ฐเปสิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "สตฺถุ
สรีรโต สุวณฺณวณฺณาย ปภาย สทฺธึ มณิปฺปภํ โอโลเกนฺตานํ
ติตฺติ นาม น ภวิสฺสตีติ; ตสฺมา เอวมกาสิ. มหาชโนปิ อติตฺโต ว
โอโลเกสิ. อเถกทิวสํ เอโก มิจฺฉาทิฏฺฐิกพฺราหฺมโณ "สตฺถุ
กิร ปาทมูเล มหคฺฆํ มณิรตนํ นิกฺขิตฺตํ, หริสฺสามิ นนฺติ วิหารํ
คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ อาคตสฺส มหาชนสฺส อนฺตเรน ปาวิสิ.
กุฏุมฺพิโก ตสฺส ปวิสนากาเรเนว "มณึ คณฺหิตุกาโมติ
สลฺลกฺเขตฺวา "อโห วต น คณฺเหยฺยาติ จินฺเตสิ. โสปิ สตฺถารํ
วนฺทนฺโต วิย ปาทมูเล หตฺถํ ฐเปตฺวา มณึ คเหตฺวา โอวฏฺฏิกาย
กตฺวา ปกฺกามิ. กุฏุมฺพิโก ตสฺมึ จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาสกฺขิ. โส
ธมฺมกถาวสาเน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา [อาห] "ภนฺเต มยา
ติกฺขตฺตุํ คนฺธกุฏึ ปริกฺขิปิตฺวา ชนฺนุมตฺเตน โอธินา สตฺต รตนานิ
โอกิณฺณานิ, ตานิ เม คณฺหนฺเตสุ อาฆาโต นาม นาโหสิ, จิตฺตํ
ภิยฺโย ภิยฺโย ปสีทิเยว: อชฺช ปน `อโห วตายํ พฺราหฺมโณ
มณึ น คณฺเหยฺยาติ จินฺเตตฺวา, ตสฺมึ มณึ อาทาย คเต,
จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาสกฺขินฺติ. สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา "นนุ
อุปาสก อตฺตโน สนฺตกํ ปเรหิ อนาหรณียํ กาตุํ น สกฺโกสีติ
นยํ อทาสิ. โส สตฺถารา ทินฺนนเย ฐตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
"ภนฺเต อชฺช อาทึ กตฺวา มม สนฺตกํ ทสิกสุตฺตํปิ มํ
อภิภวิตฺวา อเนกสตาปิ ราชาโน วา โจรา วา คณฺหิตุํ
สมตฺถา นาม มา โหนฺตุ, อคฺคินาปิ มม สนฺตกํ มา ฑยฺหตุ
อุทเกนปิ มา วุยฺหตูติ ปตฺถนํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส "เอวํ โหตูติ
อนุโมทนํ อกาสิ. โส คนฺธกุฏิมหํ กโรนฺโต อฏฺฐสฏฺฐิยา
ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส อนฺโตวิหาเรเยว นว มาเส มหาทานํ ทตฺวา
ปริโยสาเน สพฺเพสํ ติจีวรมทาสิ. สงฺฆนวกสฺส จีวรสาฏกา
สหสฺสคฺฆนกา อเหสุํ.
     โส เอวํ ยาวตายุกํ ปุญฺญานิ กริตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก
นิพฺพตฺติตฺวา เอตฺตกํ กาลํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท
ราชคเห เอกสฺมึ เสฏฺฐิกุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา อฑฺฒมาสาธิเก
นว มาเส มาตุ กุจฺฉิยํ วสิ. ชาตทิวเส ปนสฺส สกลนคเร
สพฺพาวุธานิ ปชฺชลึสุ. สพฺเพสํ กายารุฬฺหานิ อาภรณานิปิ ปชฺชลิตานิ
วิย โอภาสํ มุญฺจึสุ. นครํ เอกปฺปชฺโชตํ อโหสิ. เสฏฺฐีปิ
ปาโตว ราชุปฏฺฐานํ อคมาสิ. อถ นํ ราชา ปุจฺฉิ  "อชฺช
สพฺพาวุธานิ ปชฺชลึสุ, นครํ เอกปฺปชฺโชตํ ชาตํ; ชานาสิ นุโข
เอตฺถ การณนฺติ. "ชานามิ เทวาติ. "กึ เสฏฺฐีติ. "มม เคเห
ตุมฺหากํ ทาโส ชาโต, ตสฺส ปุญฺญเตเชเนว อโหสีติ. "กึ นุ
โข โจโร ภวิสฺสตีติ. "นตฺเถตํ เทว, ปุญฺญวา สตฺโต
กตาภินีหาโรติ. "เตนหิ นํ สมฺมา โปเสตุํ วฏฺฏติ, อิทมสฺส
ขีรมูลํ โหตูติ เทวสิกํ สหสฺสํ ปฏฺฐเปสิ. อถสฺส นามคฺคหณทิวเส
สกลนครสฺส เอกปฺปชฺโชติภูตตฺตา "โชติโกเตฺวว นามํ กรึสุ. อถสฺส
วยปฺปตฺตกาเล เคหกรณตฺถาย ภูมิตเล โสธิยมาเน, สกฺกสฺส ภวนํ
อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. สกฺโก "กึ นุ โข อิทนฺติ อุปธารยมาโน
"โชติกสฺส เคหฏฺฐานํ คณฺหนฺตีติ ญตฺวา "นายํ เอเตหิ กตเคเห
วสิสฺสติ, มยา เอตฺถ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ วฑฺฒกิเวเสน ตตฺถ คนฺตฺวา
"กึ กโรถาติ อาห. "โชติกสฺส เคหฏฺฐานํ คณฺหามาติ. "อเปถ,
นายํ ตุมฺเหหิ กตเคเห วสิสฺสตีติ วตฺวา โสฬสกรีสมตฺตํ ภูมิปฺปเทสํ
โอโลเกสิ. โส ตาวเทว กสิณมณฺฑลํ วิย สโม อโหสิ. ปุน
"อิมสฺมึ ฐาเน ปฐวึ ภินฺทิตฺวา สตฺตรตนมโย สตฺตภูมิกปฺปาสาโท
อุฏฺฐหตูติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ. ตาวเทว [ตถารูโป]
ปาสาโท อุฏฺฐหิ. ปุน "อิมํ ปริกฺขิปิตฺวา สตฺตรตนมยา สตฺต
ปาการา อุฏฺฐหนฺตูติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ. ตถารูปา ปาการา
อุฏฺฐหึสุ. อถ "เนสํ ปริยนฺเต กปฺปรุกฺขา อุฏฺฐหนฺตูติ จินฺเตตฺวา
โอโลเกสิ. ตถารูปา กปฺปรุกฺขา อุฏฐหึสุ. "ปาสาทสฺส จตูสุ
กณฺเณสุ จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย อุฏฺฐหนฺตูติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ.
สพฺพํ ตเถว อโหสิ. นิธิกุมฺภีสุ ปน เอกา โยชนิกา อโหสิ,
เอกา ติคาวุติกา, เอกา อทฺฒโยชนิกา, เอกา คาวุตปฺปมาณา [๑]-
สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺฐเกสุ สตฺต ยกฺขา รกฺขํ คณฺหึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑. อิโต ปรํ เอวํ วากฺยํ เยภุยฺเยน ขายติ: โพธิสตฺตสฺส นิพฺพตฺตนิธิกุมฺภีนํ ปน
@เอตํ มุขปฺปมาณํ อโหสิ, เหฏฺฐา ปฐวีปริยนฺตาว อเหสุํ. โชติกสฺส
@นิพฺพตฺตนิธิกุมฺภีนํ มุขปฺปมาณํ น กถิตํ. สพฺพา มุขจฺฉินฺนตาลผลํ วิย
@ปริปุณฺณาว อุฏฺฐหึสุ. ปาสาทสฺส จตูสุ กณฺเณสุ ตรุณตาลกฺขนฺธปฺปมาณา จตสฺโส
@สุวณฺณมยา อุจฺฉุยฏฺฐิโย นิพฺพตฺตึสุ. ตาสํ มณิมยานิ ปตฺตานิ โสวณฺณมยานิ
@ปพฺพานิ อเหสุํ. ปุพฺพกมฺมสฺส ทสฺสนตฺถํ กิเรตา นิพฺพตฺตึสุ.
ปฐมทฺวารโกฏฺฐเก ยมโมลิ ๑- นาม ยกฺโข อตฺตโน ปริวาเรน
ยกฺขสหสฺเสน สทฺธึ รกฺขํ คณฺหิ, ทุติเย อุปฺปโล นาม อตฺตโน
ปริวารยกฺขานํ ทฺวีหิ สหสฺเสหิ สทฺธึ, ตติเย วชิโร นาม ตีหิ สหสฺเสหิ
สทฺธึ, จตุตฺเถ วชิรพาหุ นาม จตูหิ สหสฺเสหิ สทฺธึ, ปญฺจเม สกโฏ ๒-
นาม ปญฺจหิ สหสฺเสหิ สทฺธึ, ฉฏฺเฐ สกฏตฺโถ ๓- นาม ฉหิ
สหสฺเสหิ สทฺธึ, สตฺตเม ทิสามุโข นาม สตฺตหิ สหสฺเสหิ
สทฺธึ รกฺขํ คณฺหิ. เอวํ ปาสาทสฺส อนฺโต จ พหิ จ คาฬฺหรกฺขา
อโหสิ. "โชติกสฺส กิร สตฺตรตนมโย สตฺตภูมิกปฺปาสาโท
อุฏฺฐิโต, สตฺต ปาการา สตฺต ทฺวารโกฏฺฐกา จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย
อุฏฺฐิตาติ สุตฺวา พิมฺพิสาโร ราชา เสฏฺฐิจฺฉตฺตํ ปหิณิ. โส
โชติกเสฏฺฐี นาม อโหสิ. เตน ปน สทฺธึ กตปุญฺญกมฺมา อิตฺถี
อุตฺตรกุรูสุ นิพฺพตฺติ. อถ นํ เทวตา ตโต อาเนตฺวา สิริคพฺเภ
นิสีทาเปสุํ. สา อาคจฺฉมานา เอกํ ตณฺฑุลนาฬึ ตโย จ
โชติปาสาเณ คณฺหิ. เตสํ ยาวชีวํ ตาเยว ตณฺฑุลนาฬิยา ภตฺตํ
อโหสิ. สเจ กิร เต สกฏสตํปิ ตณฺฑุลานํ ปูเรตุกามา โหนฺติ,
สา ตณฺฑุลนาฬิเยว หุตฺวา ติฏฺฐติ. ภตฺตปจนกาเล ตณฺฑุเล
อุกฺขลิยํ ปกฺขิปิตฺวา เตสํ ปาสาณานํ อุปริ ฐเปนฺติ. ปาสาณา
ตาวเทว ปชฺชลิตฺวา, ภตฺเต ปกฺกมตฺเต, นิพฺพายนฺติ. เตเนว
สญฺญาเณน ภตฺตสฺส ปกฺกภาวํ ชานนฺติ. สูเปยฺยาทิปจนกาเลปิ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยมกโจลี. ยุ. ยมโมลี. ม. ยมโกฬี.      ๒. ม. กสกนฺโท.
@๓. สี. ม. ยุ. กฏตฺโถ.
เอเสว นโย. เอวํ เตสํ โชติปาสาเณหิ อาหาโร ปจฺจติ,
มณิอาโลเกน วสนฺติ, อคฺคิสฺส วา ทีปสฺส วา โอภาสเมว น
ชานึสุ. โชติกสฺส กิร เอวรูปา สมฺปตฺติ สกลชมฺพุทีเป ปากฏา
อโหสิ. มหาชนา ยานาทีนิ โยเชตฺวา ทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉนฺติ.
โชติกเสฏฺฐี อาคตาคตานํ อุตฺตรกุรุตณฺฑุลานํ ภตฺตํ ปจาเปตฺวา
ทาเปสิ; "กปฺปรุกฺเขหิ วตฺถานิ คณฺหนฺตุ, อาภรณานิ คณฺหนฺตูติ
อาณาเปสิ, คาวุติกนิธิกุมฺภิยา มุขํ วิวราเปตฺวา "ยาปนมตฺตํ
ธนํ คณฺหนฺตูติ อาณาเปสิ. สกลชมฺพุทีปวาสิเกสุ ธนํ คเหตฺวา
คจฺฉนฺเตสุ, นิธิกุมฺภิยา มุขํ ๑- องฺคุลิมตฺตํปิ อูนํ นาโหสิ.
คนฺธกุฏิปริเวเณ วาลุกํ กตฺวา โอกิณฺณรตนานํ กิรสฺส เอโส
นิสฺสนฺโท. เอวํ มหาชเน วตฺถาภรณานิ เจว ธนญฺจ ยถิจฺฉกํ
อาทาย คจฺฉนฺเต, พิมฺพิสาโร ตสฺส ปาสาทํ ทฏฺฐุกาโมปิ, มหาชเน
อาคจฺฉนฺเต, โอกาสํ นาลตฺถ. อปรภาเค ยถิจฺฉกํ อาทาย คตตฺตา
มนุสฺเสสุ มนฺทีภูเตสุ, ราชา โชติกสฺส ปิตรํ อาห "ตว ปุตฺตสฺส
ปาสาทํ ทฏฺฐุกาโมมฺหีติ. โส "สาธุ เทวาติ วตฺวา คนฺตฺวา
ปุตฺตสฺส กเถสิ "ตาต ราชา เต ปาสาทํ ทฏฺฐุกาโมติ. โส "สาธุ
ตาต, อาคจฺฉตูติ. ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน สทฺธึ ตตฺถ อคมาสิ.
ปฐมทฺวารโกฏฺฐเก สมฺมชฺชิตฺวา กจวรจฺฉฑฺฑิกา ทาสี รญฺโญ
หตฺถํ อทาสิ. ราชา "เสฏฺฐิชายาติ สญฺญาย ลชฺชมาโน ตสฺสา
พาหาย หตฺถํ น ฐเปสิ. เอวํ เสสทฺวารโกฏฺฐเกสุปิ ทาสิโย.
"เสฏฺฐิภริยาโยติ มญฺญมาโน ตาสํ พาหาย หตฺถํ น ฐเปสิ.
@เชิงอรรถ: ๑. ม. อยํ ปาโฐ นตฺถิ.
โชติโก อาคนฺตฺวา ราชานํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปจฺฉโต หุตฺวา
"ปุรโต ยาถ เทวาติ อาห. รญฺโญ มณิปฐวี สตโปริสปฺปปาโต
วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาติ. โส "อิมินา มม คหณตฺถาย โอปาโต
ขนิโตติ มญฺญมาโน ปาทํ นิกฺขิปิตุํ น วิสหิ. โชติโก "นายํ
เทว โอปาโต, มม ปจฺฉโต อาคจฺฉถาติ ปุรโต อโหสิ. ราชา
เตน อกฺกนฺตกาเล ภูมึ อกฺกมิตฺวา เหฏฺฐิมตลโต ปฏฺฐาย ปาสาทํ
โอโลเกนฺโต วิจริ. ตทา อชาตสตฺตุ กุมาโร ปิตุ องฺคุลึ คเหตฺวา
วิจรนฺโต จินฺเตสิ "อโห อนฺธพาโล มม ปิตา, คหปติเก นาม
สตฺตรตนมเย ปาสาเท วสนฺเต, เอส ราชา หุตฺวา ทารุมเย
เคเห วสติ, อหนฺทานิ ราชา หุตฺวา อิมสฺส อิมสฺมึ ปาสาเท วสิตุํ
น ทสฺสามีติ. รญฺโญ อุปริมตลานิ อภิรุหนฺตสฺเสว, ปาตราสเวลา
ชาตา. โส เสฏฺฐึ อามนฺเตตฺวา "มหาเสฏฺฐิ อิเธว ปาตราสํ
ภุญฺชิสฺสามาติ. "ชานามิ เทว, สชฺชิโต เทวสฺสาหาโรติ. โส
โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นหาตฺวา รตนมเย เสฏฺฐิสฺส นิสีทนมณฺฑเป
ปญฺญตฺเต ตสฺเสว นิสีทนปลฺลงฺเก นิสีทิ. อถสฺส หตฺถโธวนุทกํ
ทตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกาย สุวณฺณปาติยา กิลินฺนปายาสํ วฑฺเฒตฺวา
ปุรโต ฐปยึสุ. ราชา "โภชนนฺติ สญฺญาย ภุญฺชิตุํ อารภิ.
เสฏฺฐี "นยิทํ เทว โภชนํ, กิลินฺนปายาโส เอโสติ.
อญฺญิสฺสา สุวณฺณปาติยา โภชนํ วฑฺเฒตฺวา ปุริมปาติยํ ฐปยึสุ.
ตโต อุฏฺฐิตอุตุนา ๑- กิร ตํ ภุญฺชิตุํ สุขํ โหติ. ราชา มธุรโภชนํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. อุฏฺฐิตานํ.
ภุญฺชนฺโต ปมาณํ น อญฺญาสิ. อถ นํ เสฏฺฐี วนฺทิตฺวา อญฺชลึ
ปคฺคยฺห "อลํ เทว, เอตฺตกเมว โหตุ, อิโต อุตฺตรึ ชีราเปตุํ
น สกฺกาติ อาห. อถ นํ ราชา อาห "กึ คหปติ ครุกํ กตฺวา
กเถสิ อตฺตโน ภตฺตนฺติ. "เทว นตฺเถตํ, ตุมฺหากํ ๑- สพฺพสฺสาปิ
หิ พลกายสฺส อิทเมว ภตฺตํ, อิทํ สูเปยฺยํ, อปิจ โข อหํ
อยสสฺส ภายามีติ. "กึการณาติ. "สเจ เทวสฺส กายาลสิยมตฺตํ
ภเวยฺย, `หิยฺโย รญฺญา เสฏฺฐิสฺส เคเห ภุตฺตํ, เสฏฺฐินา กิญฺจิ
กตํ ภวิสฺสตีติ วจนสฺส ภายามิ เทวาติ. "เตนหิ ภตฺตํ หร,
อุทกํ อาหราติ. รญฺโญ ภตฺตกิจฺจาวสาเน สพฺโพ ราชปริวาโร
ตเทว ภตฺตํ ภุญฺชิ. ราชา สุขกถาย นิสินฺโน เสฏฺฐึ อามนฺเตตฺวา
"กึ อิมสฺมึ เคเห ตว ภริยา นตฺถีติ อาห. "อตฺถิ เทวาติ.
"กหํ สาติ. "สิริคพฺเภ นิสินฺนา เทวสฺส อาคตภาวํ น ชานาตีติ
อาห. กิญฺจาปิ หิ ปาโตว ราชา สปริวาโร อาคโต, สา
ปน ตสฺส อาคตภาวํ น ชานาติ. ตโต เสฏฺฐี "ราชา เม
ภริยํ ทฏฺฐุกาโมติ ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา "ราชา อาคโต, กึ
ตว ราชานํ ทฏฺฐุํ น วฏฺฏตีติ อาห. สา นิปนฺนกา ว "โก โส
สามิ ราชา นามาติ วตฺวา, "ราชา นาม อมฺหากํ อิสฺสโรติ
วุตฺเต, อนตฺตมนตํ ปเวเทนฺตี "ทุกฺกฏานิ วต โน ปุญฺญกมฺมานิ,
เยสนฺโน อิสฺสโรปิ อตฺถิ, อสฺสทฺธาย นาม ปุญฺญกมฺมานิ กตฺวา
มยํ สมฺปตฺตึ ปาปุณิตฺวา อญฺญสฺส อิสฺสริยฏฺฐาเน นิพฺพตฺตมฺหา;
@เชิงอรรถ: ๑. สี. อมฺหากํ.
อทฺธา อมฺเหหิ อสฺสทฺทหิตฺวา ทานํ ทินฺนํ ภวิสฺสติ, ตสฺเสตํ
ผลนฺติ วตฺวา "กึทานิ กริสฺสามิ สามีติ อาห. "ตาลวณฺฏํ
อาทาย อาคนฺตฺวา ราชานํ วีชาหีติ. ตสฺสา ตาลวณฺฏํ อาทาย
อาคนฺตฺวา ราชานํ วีชนฺติยา, รญฺโญ เวฐนสฺส คนฺธวาโต ตสฺสา
อกฺขีนิ ปหริ. อถสฺสา อกฺขีหิ อสฺสุธารา ปวตฺตึสุ. ตํ ทิสฺวา
ราชา เสฏฺฐึ อาห "มหาเสฏฺฐิ มาตุคาโม นาม อปฺปพุทฺธิโก
`ราชา เม สามิกสฺส สมฺปตฺตึ คณฺเหยฺยาติ ภเยน โรทติ มญฺเญ,
อสฺสาเสหิ นํ, น เม ตว สมฺปตฺติยา อตฺโถติ. "น เอสา เทว
โรทตีติ. "อถ กึ เอตนฺติ. "ตุมฺหากํ เวฐนสฺส คนฺเธนสฺสา
อสฺสูนิ ปวตฺตึสุ, อยํ หิ ทีโปภาสํ วา อคฺคิโอภาสํ วา อทิสฺวา
มณิอาโลเกเนว ภุญฺชติ จ นิสีทติ จ นิปชฺชติ จ; เทโว ปน
ทีปาโลเกน นิสินฺโน ภวิสฺสตีติ. "อาม เสฏฺฐีติ. "เตนหิ เทว
อชฺช ปฏฺฐาย มณิอาโลเกน นิสีทถาติ มหนฺตํ ติปุสมตฺตํ อนคฺฆํ
มณิรตนํ อทาสิ. ราชา เคหํ โอโลเกตฺวา "มหนฺตา ๑- วต โชติกสฺส
สมฺปตฺตีติ วตฺวา อคมาสิ. ๒-
                 อยนฺตาว โชติกสฺส อุปฺปตฺติ.
     อิทานิ ชฏิลสฺส อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา: พาราณสิยํ หิ เอกา
เสฏฺฐิธีตา อภิรูปา อโหสิ. ตํ ปณฺณรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกกาเล
รกฺขนตฺถาย เอกํ ทาสึ ทตฺวา สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส อุปริมตเล
@เชิงอรรถ: ๑. ม. มหตี.   ๒. อิโต ปรํ ชฏิลตฺเถรวตฺถุ ปจฺฉา ปกฺขิตฺตํ ภเวยฺย.
สิริคพฺเภ วาสยึสุ. ตํ เอกทิวสํ วาตปานํ วิวริตฺวา พหิ โอโลกยมานํ
อากาเสน คจฺฉนฺโต เอโก วิชฺชาธโร ทิสฺวา อุปฺปนฺนสิเนโห
วาตปาเนน ปวิสิตฺวา ตาย สทฺธึ สนฺถวมกาสิ. สา เตน สทฺธึ
สํวาสมนฺวาย น จิรสฺเสว คพฺภํ ปฏิลภิ. อถ นํ สา ทาสี
ทิสฺวา "อมฺม กึ อิทนฺติ วตฺวา "โหตุ, มา กสฺสจิ อาจิกฺขีติ
ตาย วุตฺตา ภเยน ตุณฺหี อโหสิ. สาปิ ทสมาสจฺจเยน
ปุตฺตํ วิชายิตฺวา นวภาชนํ อาหราเปตฺวา ตตฺถ ตํ ทารกํ
นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ภาชนํ ปิทหิตฺวา อุปริ ปุปฺผทามานิ ฐเปตฺวา
"อิมํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา คนฺตฺวา คงฺคาย วิสฺสชฺเชหิ, `กึ อิทนฺติ
จ ปุฏฺฐา `อยฺยาย เม พลิกมฺมนฺติ วเทยฺยาสีติ ทาสึ อาณาเปสิ.
สา ตถา อกาสิ. เหฏฺฐาคงฺคาย จ เทฺว อิตฺถิโย นหายมานา ตํ
ภาชนํ อุทเกนาหริยมานํ ทิสฺวา, เอกา อิตฺถี "มยฺหเมตํ ภาชนนฺติ
อาห. เอกา "ยํ เอตสฺส อนฺโต, ตํ มยฺหนฺติ วตฺวา, ๑- ภาชเน
สมฺปตฺเต ตํ อาทาย ถเล ฐเปตฺวา วิวริตฺวา ทารกํ ทิสฺวา, เอกา
"มม ภาชนนฺติ วุตฺตตฺตา ทารโก มเมว โหตีติ อาห. เอกา
"ยํ ภาชนสฺส อนฺโต, ตํ มเมว โหตีติ วุตฺตตฺตา มม ทารโกติ
อาห. ตา วิวทมานา วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา,
อมจฺเจสุ วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺเตสุ, รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุ. ราชา
ตาสํ วจนํ สุตฺวา "ตฺวํ ทารกํ คณฺห, ตฺวํ ภาชนํ คณฺหาติ
อาห. ยาย ปน ทารโก ลทฺโธ, สา มหากจฺจายนตฺเถรสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. อาห. (?)
อุปฏฺฐายิกา อโหสิ. ตสฺมา ตํ ทารกํ "อิมํ เถรสฺส สนฺติเก
ปพฺพาเชสฺสามีติ โปเสสิ. ตสฺส ชาตทิวเส คพฺภมลสฺส โธวิตฺวา
อนปนีตตาย เกสา ชฏิตา หุตฺวา อฏฺฐํสุ, เตนสฺส "ชฏิโลเตฺวว
นามํ กรึสุ. ตสฺส ปทสา วิจรณกาเล เถโร ตํ เคหํ ปิณฺฑาย
ปาวิสิ. อุปาสิกา เถรํ นิสีทาเปตฺวา อาหารมทาสิ. เถโร ทารกํ
ทิสฺวา "กึ อุปาสิเก ทารโก เต ลทฺโธติ ปุจฺฉิ. "อาม ภนฺเต,
อิมาหํ `ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสามีติ โปเสสึ, ปพฺพาเชถ
นนฺติ อทาสิ. เถโร "สาธูติ ตํ อาทาย คจฺฉนฺโต "อตฺถิ นุ
โข อิมสฺส คิหิสมฺปตฺตึ อนุภวิตุํ ปุญฺญกมฺมนฺติ โอโลเกนฺโต
"มหาปุญฺโญ สตฺโต มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสติ, ทหโร เอส
ตาว, ญาณํปิสฺส ปริปากํ น คจฺฉตีติ จินฺเตตฺวา ตํ อาทาย
ตกฺกสิลายํ เอกสฺส อุปฏฺฐากสฺส เคหํ อคมาสิ. โส เถรํ วนฺทิตฺวา.
ฐิโต, ตํ ทารกํ ทิสฺวา "ทารโก โว ภนฺเต ลทฺโธติ ปุจฺฉิ
"อาม อุปาสก, ปพฺพชิสฺสติ, ทหโร ตาว, ตว สนฺติเก โหตูติ.
โส "สาธุ ภนฺเตติ ตํ ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปฏิชคฺคิ. ตสฺส
ปน เคเห ทฺวาทส วสฺสานิ ภณฺฑกํ อุสฺสนฺนํ โหติ. โส คามนฺตรํ
คจฺฉนฺโต สพฺพํปิ ภณฺฑํ อาปณํ หริตฺวา ทารกํ อาปเณ
นิสีทาเปตฺวา ตสฺส ตสฺส ภณฺฑกสฺส มูลํ อาจิกฺขิตฺวา "อิทญฺจิทญฺจ
เอตฺตกํ นาม ธนํ คเหตฺวา ทเทยฺยาสีติ วตฺวา ปกฺกามิ. ตํทิวสํ
นครปริคฺคาหกา เทวตา อนฺตมโส มริจิชิรกมตฺเตนาปิ อตฺถิเก
ตสฺเสว อาปณาภิมุเข กรึสุ. โส ทฺวาทส วสฺสานิ อุสฺสนฺนํ
ภณฺฑกํ เอกทิวเสเนว วิกฺกีณิ. กุฏุมฺพิโก อาคนฺตฺวา อาปเณ
กิญฺจิ อทิสฺวา "สพฺพํ เต ตาต ภณฺฑํ นาสิตนฺติ อาห.
"น นาเสมิ, สพฺพํ ตุมฺเหหิ วุตฺตนเยเนว วิกฺกีณึ, อิทํ อสุกสฺส
มูลํ, อิทํ อสุกสฺสาติ. กุฏมฺพิโก ปสีทิตฺวา "อนคฺโฆ ปุริโส
ยตฺถ กตฺถจิ ชีวิตุํ สมตฺโถติ อตฺตโน เคเห วยปฺปตฺตํ ธีตรํ
ตสฺส ทตฺวา "เคหมสฺส กโรถาติ ปุริเส อาณาเปตฺวา, นิฏฺฐิเต
เคเห, "คจฺฉถ ตุมฺเห, อตฺตโน เคเห วสถาติ อาห. อถสฺส
เคหปฺปวิสนกาเล เอเกน ปเทน อุมฺมาเร อกฺกนฺตมตฺเต, เคหสฺส
ปจฺฉิมภาเค ภูมึ ภินฺทิตฺวา อสีติหตฺโถ สุวณฺณปพฺพโต อุฏฺฐหิ.
ราชา "ชฏิลกุมารสฺส กิร เคเห ภูมึ ภินฺทิตฺวา สุวณฺณปพฺพโต
อุฏฺฐิโตติ สุตฺวาว ตสฺส เสฏฺฐิจฺฉตฺตํ เปเสสิ. โส ชฏิลเสฏฺฐี
นาม อโหสิ. ตสฺส ตโย ปุตฺตา อเหสุํ. โส เตสํ วยปฺปตฺตกาเล
ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา "สเจ อมฺเหหิ สมานโภคํ เสฏฺฐิกุลํ
ภวิสฺสติ, ปพฺพชิตุํ ทสฺสนฺติ; โน เจ, น ทสฺสนฺติ; อตฺถิ นุ โข
ชมฺพุทีเป อมฺเหหิ สมานโภคํ กุลนฺติ วีมํสนตฺถาย สุวณฺณมยํ อิฏฺฐกํ
สุวณฺณมยํ ปโตทลฏฺฐึ สุวณฺณมยํ ปาทุกญฺจ การาเปตฺวา ปุริสานํ
หตฺเถ ทตฺวา "คจฺฉถ, อิมานิ อาทาย กิญฺจิเทว โอโลกยมานา วิย
ชมฺพุทีปตเล วิจริตฺวา อมฺเหหิ สมานโภคสฺส เสฏฺฐิกุลสฺส อตฺถิภาวํ
วา นตฺถิภาวํ วา ญตฺวา อาคจฺฉถาติ ปหิณิ. เต จาริกํ จรนฺตา
ภทฺทิยนครํ ปาปุณึสุ. อถ เน เมณฺฑกเสฏฺฐี ทิสฺวา "ตาตา กึ
กโรนฺตา วิจรถาติ ปุจฺฉิตฺวา, "เอกํ โอโลเกนฺตา วิจรามาติ วุตฺเต,
"อิเมสํ อิมานิ คเหตฺวา กิญฺจิเทว โอโลเกตุํ วิจรณกิจฺจํ นตฺถิ,
เสฏฺฐึ ๑- ปริคฺคณฺหมานา วิจรนฺตีติ ญตฺวว "ตาตา อมฺหากํ
ปจฺฉิมเคหํ ปวิสิตฺวา โอโลเกถาติ อาห. เต ตตฺถ อฏฺฐกรีสมตฺเต
ฐาเน หตฺถิอสฺสอุสุภปฺปมาเณ ปิฏฺฐิยา ปิฏฺฐึ อาหจฺจ ปฐวึ
ภินฺทิตฺวา อุฏฺฐิเต เหฏฺฐา วุตฺตปฺปกาเร สุวณฺณเมณฺฑเก ทิสฺวา
เตสํ อนฺตรนฺตรา วิจริตฺวา นิกฺขมึสุ. อถ เน เสฏฺฐี "ตาตา
ยํ โอโลเกนฺตา วิจรถ, ทิฏฺโฐ โว โสติ ปุจฺฉิตฺวา, "ปสฺสาม
สามีติ วุตฺเต, "เตนหิ คจฺฉถาติ อุยฺโยเชสิ. เต ตโตว คนฺตฺวา,
อตฺตโน เสฏฺฐินา "กินฺตาตา ทิฏฺฐํ โว อมฺหากํ สมานโภคํ
เสฏฺฐิกุลนฺติ วุตฺเต, "สามิ ตุมฺหากํ กึ อตฺถิ, ภทฺทิยนคเร
เมณฺฑกเสฏฺฐิโน เอวรูโป นาม วิภโวติ สพฺพนฺตํ ปวตฺตึ
อาจิกฺขึสุ. ตํ สุตฺวา เสฏฺฐี อตฺตมโน หุตฺวา "เอกนฺตาว เสฏฺฐิกุลํ
ลทฺธํ, อปรํปิ นุ โข อตฺถีติ สตสหสฺสคฺฆนกํ กมฺพลํ ทตฺวา
"คจฺฉถ ตาตา, อญฺญํปิ เสฏฺฐิกุลํ วิจินถาติ ปหิณิ. เต ราชคหํ
คนฺตฺวา โชติกสฺส เคหโต อวิทูเร ทารุราสึ กตฺวา อคฺคึ ทตฺวา
อฏฺฐํสุ. "กึ อิทนฺติ ปุฏฺฐกาเล จ "เอกํ โน มหคฺฆํ กมฺพลํ
วิกฺกีณนฺตานํ, กยโก นตฺถิ, คเหตฺวา วิจรนฺตาปิ โจรานํ ภายาม,
เตน ตํ ฌาเปตฺวา คมิสฺสามาติ วทึสุ. อถ เน โชติกเสฏฺฐี
ทิสฺวา "อิเม กึ กโรนฺตีติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา
ปกฺโกสาเปตฺวา "กึอคฺฆนโก กมฺพโลติ ปุจฺฉิตฺวา,
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. รฏฺฐํ.
"สตสหสฺสคฺฆนโกติ วุตฺเต, สตสหสฺสํ ทาเปตฺวา "ทฺวารโกฏฺฐกํ
สมฺมชฺชิตฺวา กจวรจฺฉฑฺฑิกาย ทาสิยา เทถาติ เตสํเยว หตฺเถ
ปหิณิ. สา กมฺพลํ คเหตฺวา โรทมานา สามิกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "กึ
มํ สามิ, อปราเธ สติ, ปหริตุํ น วฏฺฏติ, กสฺมา เม เอวํ
ถูลกมฺพลํ ปหิณิตฺถ, กถาหํ อิมํ นิวาเสสฺสามิ วา ปารุปิสฺสามิ
วาติ. "นาหํ ตว เอตทตฺถาย ปหิณึ, เอตํ ปน กมฺพลํ
ปลิเวเฐตฺวา ตว สยนมูเล ฐเปตฺวา นิปชฺชนกาเล คนฺโธทเกน โธตานํ
ปาทานํ ปุญฺฉนตฺถาย เต ปหิณึ, กึ เอตํปิ กาตุํ น สกฺโกสีติ.
สา "เอตํ ปน กาตุํ สกฺขิสฺสามีติ คเหตฺวา อคมาสิ. เต จ
ปุริสา ตํ การณํ ทิสฺวา อตฺตโน เสฏฺฐิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "กึ
ตาตา ทิฏฺฐํ โว เสฏฺฐิกุลนฺติ วุตฺเต, "สามิ กึ ตุมฺหากํ อตฺถิ,
ราชคหนคเร โชติกสฺส เสฏฺฐิสฺส เอวรูปา นาม สมฺปตฺตีติ สพฺพํ
เคหสมฺปตฺตึ อาโรเจตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขึสุ. เสฏฺฐี เตสํ วจนํ
สุตฺวา ตุฏฺฐมานโส "อิทานิ ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามีติ รญฺโญ สนฺติกํ
คนฺตฺวา "ปพฺพชิตุกาโมมฺหิ เทวาติ อาห. "สาธุ มหาเสฏฺฐิ
ปพฺพชาหีติ. โส เคหํ คนฺตฺวา ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา สุวณฺณทณฺฑํ
วชิรผาลํ กุทฺทาลํ เชฏฺฐปุตฺตสฺส หตฺเถ ฐเปตฺวา "ตาต
ปจฺฉิมเคเห สุวณฺณปพฺพตโต สุวณฺณปิณฺฑํ อุทฺธราหีติ อาห. โส
กุทฺทาลํ อาทาย คนฺตฺวา สุวณฺณปพฺพตํ ปหริ. ปิฏฺฐิปาสาเณ
ปหฏกาโล วิย อโหสิ. ตสฺส หตฺถโต กุทฺทาลํ คเหตฺวา
มชฺฌิมปุตฺตสฺส หตฺเถ ทตฺวา ปหิณิ. ตสฺสปิ สุวณฺณปพฺพตํ ปหรนฺตสฺส,
ปิฏฺฐิปาสาเณ ปหฏกาโล วิย อโหสิ. อถ นํ กนิฏฺฐปุตฺตสฺส
หตฺเถ ทตฺวา ปหิณิ. ตสฺส ตํ คเหตฺวา [๑]- โกฏฺเฏตฺวา
ราสิกตาย มตฺติกาย ปหฏกาโล วิย อโหสิ. อถ นํ เสฏฺฐี
"เอหิ ตาต, อลํ เอตฺตเกนาติ วตฺวา อิตเร เทฺว เชฏฺฐภาติเก
ปกฺโกสาเปตฺวา "อยํ สุวณฺณปพฺพโต น ตุมฺหากํ นิพฺพตฺโต,
มยฺหญฺจ กนิฏฺฐสฺส จ นิพฺพตฺโต, อิมินา สทฺธึ เอกโต หุตฺวา
ปริภุญฺชถาติ อาห. "กสฺมา ปน โส เตสเมว นิพฺพตฺตติ, กสฺมา
ชฏิโล ชาตกาเล อุทเก ปาติโตติ. อตฺตนา กตกมฺเมเนว.
     กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส หิ เจติเย กริยมาเน, เอโก
ขีณาสโว เจติยฏฺฐานํ คนฺตฺวา โอโลเกตฺวา "ตาตา กสฺมา
เจติยสฺส อุตฺตเรน มุขํ น อุฏฺฐหตีติ ปุจฺฉิ. "สุวณฺณํ
นปฺปโหตีติ. "อหํ อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา สมาทเปสฺสามิ, ตุมฺเห
อาทเรน กมฺมํ กโรถาติ. โส เอวํ วตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา
"อมฺมตาตา อมฺหากํ เจติยสฺส เอกสฺมึ มุเข สุวณฺณํ นปฺปโหติ,
สุวณฺณํ ชานาถาติ มหาชนํ สมาทเปนฺโต สุวณฺณการกุลํ
อคมาสิ. สุวณฺณกาโรปิ ตํขณํเยว ภริยาย สทฺธึ กลหํ กโรนฺโต
นิสินฺโน โหติ. อถ นํ เถโร "เจติเย ตุมฺเหหิ คหิตมุขสฺส
สุวณฺณํ นปฺปโหติ, ตํ ชานิตุํ วฏฺฏตีติ อาห. โส ภริยาย
โกเปน "ตว สตฺถารํ อุทเก ขิปิตฺวา คจฺฉาติ อาห. อถ นํ
สา "อติสาหสิกํ กมฺมํ เต กตํ, มม กุทฺเธน เต อหเมว
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. เอตฺถนฺตเร `ปหรนฺตสฺสาติ ปทํ อตฺถิ.
อกฺโกสิตพฺพา วา ปหริตพฺพา วา, กสฺมา อตีตานาคตปฺปจฺจุปฺปนฺเนสุ
พุทฺเธสุ เวรมกาสีติ อาห. สุวณฺณกาโร ตาวเทว สํเวคปฺปตฺโต
หุตฺวา "ขมถ เม ภนฺเตติ วตฺวา เถรสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิ.
"ตาต อหํ ตยา น กิญฺจิ วุตฺโต, สตฺถารํ ขมาเปหีติ. "กินฺติ
กตฺวา ขมาเปมิ ภนฺเตติ. "สุวณฺณปุปฺผานํ ตโย กุมฺเภ กตฺวา
อนฺโตธาตุนิธาเน ปกฺขิปิตฺวา อลฺลวตฺโถ อลฺลเกโส หุตฺวา
ขมาเปหิ ตาตาติ. โส "สาธุ ภนฺเตติ สุวณฺณปุปฺผานิ กโรนฺโต
ตีสุ ปุตฺเตสุ เชฏฺฐปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา "เอหิ ตาต, อหํ
สตฺถารํ เวรวจเนน อวจํ; ตสฺมา อิมานิ ปุปฺผานิ กตฺวา
ธาตุนิธาเน ปกฺขิปิตฺวา ขมาเปสฺสามิ, ตฺวํปิ โข เม สหาโย
โหหีติ อาห. โส "น ตฺวํ มยา เวรวจนํ วทาปิโต, ตฺวํเยว
กโรหีติ กาตุํ น อิจฺฉิ. มชฺฌิมปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตเถวาห.
โสปิ ตเถว วตฺวา น อิจฺฉิ. กนิฏฺฐํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห. โส
"ปิตุ อุปฺปนฺนกิจฺจํ นาม ปุตฺตสฺส ภาโรติ ปิตุ สหาโย หุตฺวา
ปุปฺผานิ อกาสิ. สุวณฺณกาโร วิทตฺถิปฺปมาณานํ ปุปฺผานํ ตโย
กุมฺเภ นิฏฺฐาเปตฺวา ธาตุนิธาเน ปกฺขิปิตฺวา อลฺลวตฺโถ อลฺลเกโส
สตฺถารํ ขมาเปสิ. อิติ โส สตฺตกฺขตฺตุํ ชาตกาเล อุทเก
ปาตนํ ลภิ. อยํ ปนสฺส โกฏิยํ ฐิโต อตฺตภาโว, อิทานิปิ
ตสฺเสว นิสฺสนฺเทน อุทเก ปาติโต. เย ปนสฺส เทฺว ปุตฺตา
สุวณฺณปุปฺผานํ กรณกาเล สหายา ภวิตุํ น อิจฺฉึสุ, เตสํ เตน
การเณน สุวณฺณปพฺพโต น นิพฺพตฺติ; ๑- กนิฏฺฐปุตฺตสฺส จ เอกโต
กตภาเวน นิพฺพตฺติ.
     อิติ โส ปุตฺเต อนุสาสิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา
กติปาเหเนว อรหตฺตํ ปาปุณิ. สตฺถา อปเรน สมเยน ปญฺจหิ
ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺส ปุตฺตานํ เคหทฺวารํ
อคมาสิ. เต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อฑฺฒมาสํ ภิกฺขาหารํ
อทํสุ. ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ๒- "อชฺชาปิ เต อาวุโส
ชฏิล อสีติหตฺเถ สุวณฺณปพฺพเต จ ปุตฺเตสุ จ ตณฺหา อตฺถีติ.
"น เม อาวุโส เอเตสุ ตณฺหา วา มาโน วา อตฺถีติ. เต
"อยํ ชฏิลตฺเถโร อภูตํ วตฺวา อญฺญํ พฺยากโรตีติ วทึสุ. สตฺถา
เตสํ กถํ สุตฺวา "น ภิกฺขเว มม ปุตฺตสฺส เตสุ ตณฺหา วา
มาโน วา อตฺถีติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "โยธ ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน      อนาคาโร ปริพฺพเช,
         ตณฺหาภวปริกฺขีณํ          ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตสฺสตฺโถ: โย อิธ โลเก ฉทฺวาริกตณฺหํ ชหิตฺวา ฆราวาเสน
อนตฺถิโก อนาคาโร หุตฺวา ปริพฺพชติ, ตณฺหาย เจว ภวสฺส
จ ปริกฺขีณตฺตา ตณฺหาภวปริกฺขีณํ ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑. อิโต ปรํ `ตสฺส เจวาติ ปทํ นฏฺฐํ ภเวยฺย. สี. ม. โปตฺถเก `กนิฏฺฐปุตฺตสฺส เจว
@ ชฏิลสฺส จาติ อตฺถิ. ตํ ยุตฺตํ สิยา.   ๒. ภิกฺขู ปุจฺฉึสูติ ยุตฺตรํ.
@๓. อิโต ปรํ มูลวตฺถุนา อนุสนฺธิ ทฏฺฐพฺพา.
     อชาตสตฺตุกุมาโรปิ เทวทตฺเตน สทฺธึ เอกโต หุตฺวา ปิตรํ
ฆาเตตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐิโต "โชติกสฺส ปาสาทํ คณฺหิสฺสามีติ
ยุทฺธสชฺโช นิกฺขมิตฺวา มณิปากาเร สปริวารสฺส อตฺตโน ฉายํ
ทิสฺวาว "คหปติโก ยุทฺธสชฺโช หุตฺวา พลํ อาทาย นิกฺขนฺโตติ
สลฺลกฺเขตฺวา อุปคนฺตุํ น วิสหิ. เสฏฺฐิปิ ตํทิวสํ อุโปสถิโก
หุตฺวา ปาโตว ภุตฺตปาตราโส วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก
ธมฺมํ สุณนฺโต นิสินฺโน โหติ. ปฐมทฺวารโกฏฺฐเก รกฺขํ คเหตฺวา
ฐิโต ปน ยมโมลิ ยกฺโข ตํ ทิสฺวา "กหํ คจฺฉสีติ สปริวารํ
วิทฺธํเสตฺวา ทิสาวิทิสาสุ อนุพนฺธิ. ราชา วิหารเมว อคมาสิ.
อถ นํ เสฏฺฐี ทิสฺวาว "กึ เทวาติ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา
อฏฺฐาสิ. ๑- "คหปติ กึ ตฺวํ ตว ปุริเส `มยา สทฺธึ ยุชฺฌถาติ
อาณาเปตฺวา อิธาคมฺม ธมฺมํ สุณนฺโต วิย นิสินฺโนติ. "กึ ปน
เทโว มม เคหํ คณฺหิตุํ คโตติ. "อาม คโตมฺหีติ. "มม อนิจฺฉาย
มม เคหํ คณฺหิตุํ ราชสหสฺสํปิ น สกฺโกติ เทวาติ. โส "กึ
ปน ตฺวํ ราชา ภวิสฺสสีติ กุชฺฌิ. "นาหํ ราชา, มม สนฺตกํ
ปน ทสิกสุตฺตํปิ มม อนิจฺฉาย ราชูหิ วา โจเรหิ วา ๒- คเหตุํ
น สกฺกาติ. "กึ ปนาหํ ตว รุจิยา คณฺหิสฺสามีติ. "เตนหิ เทว
อิมา เม ทสสุ องฺคุลีสุ วีสติ มุทฺทิกา, อิมาหํ ตุมฺหากํ น
เทมิ; สเจ สกฺโกถ, คณฺหถาติ. โส ปน ราชา ภูมิยํ อุกฺกุฏิกํ
นิสีทิตฺวา อุลฺลงฺฆนฺโต อฏฺฐารสหตฺถํ ฐานํ อภิรุหติ, ฐตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. "อาสนา อุฏฺฐาสีติ ยุตฺตตรํ.  ๒. สี. ยุ. คหิตํ.
อุลฺลงฺฆนฺโต อสีติหตฺถํ ฐานํ อภิรุหติ. เอวํ มหาพโล สมาโนปิ
อิโต จิโต จ ปริวตฺเตนฺโต เอกํ มุทฺทิกํปิ กฑฺฒิตุํ นาสกฺขิ.
อถ นํ เสฏฺฐี "สาฏกํ ปตฺถร เทวาติ วตฺวา องฺคุลิโย อุชุกํ
อกาสิ. วีสติปิ มุทฺทิกา นิกฺขมึสุ. อถ นํ เสฏฺฐี "เอวํ เทว
มม สนฺตกํ มม อนิจฺฉาย น สกฺกา คณฺหิตุนฺติ วตฺวา รญฺโญ
กิริยาย อุปฺปนฺนสํเวโค "ปพฺพชิตุํ เม อนุชานาถ เทวาติ อาห.
โส "อิมสฺมึ ปพฺพชิเต, สุขํ ปาสาทํ คณฺหิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา,
เอกวจเนเนว "ปพฺพชาหีติ อาห. โส สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา
น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา โชติกตฺเถโร นาม อโหสิ. ตสฺส
อรหตฺตปฺปตฺตกฺขเณเยว สพฺพาปิ สา สมฺปตฺติ อนฺตรธายิ. ตํปิสฺส
สตุลกายํ นาม ภริยํ เทวา อุตฺตรกุรุเมว นยึสุ. อเถกทิวสํ ภิกฺขู
ตํ อามนฺเตตฺวา "อาวุโส โชติก ตสฺมึ ปน เต ปาสาเท วา
อิตฺถิยา วา ตณฺหา อตฺถีติ ปุจฺฉิตฺวา "นตฺถาวุโสติ วุตฺเต,
สตฺถุ อาโรเจสุํ "อยํ ภนฺเต อภูตํ วตฺวา อญฺญํ พฺยากโรตีติ.
สตฺถา "นตฺเถว ภิกฺขเว มม ปุตฺตสฺส ตสฺมึ ตณฺหาติ วตฺวา
อิมํ คาถมาห
        "โยธ ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน     อนาคาโร ปริพฺพเช,
         ตณฺหาภวปริกฺขีณํ         ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ. ๑-
     [๒]- เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     โชติกตฺเถรวตฺถุ.
@เชิงอรรถ: ๑. อิมสฺมึ ฐาเน อตฺโถ วณฺเณตพฺโพ.  ๒. สี. เอตฺถนฺตเร "อิมิสฺสา คาถายตฺโถ
@เหฏฺฐา ชฏิลตฺเถรวตฺถุมฺหิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ อตฺถิ.
                ๓๔. ปฐมนฏปุพฺพกวตฺถุ. (๒๙๗)
     "หิตฺวา มานุสกนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต
เอกํ นฏปุพฺพกํ อารพฺภ กเถสิ.
     โส กิร เอกํ นฏกีฬํ กีฬมาโน วิจรนฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา
ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตสฺมึ พุทฺธปฺปมุเขน ภิกฺขุสงฺเฆน
สทฺธึ ปิณฺฑาย ปวิสนฺเต, ภิกฺขู เอกํ นฏปุตฺตํ กีฬนฺตํ ทิสฺวา
"อาวุโส เอส ตยา กีฬิตกีฬิตํ กีฬติ, อตฺถิ นุโข เต เอตฺถ
สิเนโหติ ปุจฺฉิตฺวา "นตฺถีติ วุตฺเต, "อยํ ภนฺเต อภูตํ วตฺวา
อญฺญํ พฺยากโรตีติ อาหํสุ. สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา "ภิกฺขเว มม
ปุตฺโต สพฺพโยเค อติกฺกนฺโตติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "หิตฺวา มานุสกํ โยคํ     ทิพฺพํ โยคํ อุปจฺจคา,
         สพฺพโยควิสํยุตฺตํ        ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "มานุสกํ โยคนฺติ: มานุสกํ อายุญฺเจว ปญฺจ กามคุเณ
จ. ทิพฺพโยเคปิ เอเสว นโย.
     อุปจฺจคาติ: โย มานุสกํ โยคํ หิตฺวา ทิพฺพํ โยคํ อติกฺกนฺโต,
ตํ สพฺเพหิ จตูหิปิ โยเคหิ วิสํยุตฺตํ อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     ปฐมนฏปุพฺพกวตฺถุ.
                       --------
                ๓๕. ทุติยนฏปุพฺพกวตฺถุ. (๒๙๘)
     "หิตฺวา รติญฺจาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต
เอกํ นฏปุพฺพกํเยว อารพฺภ กเถสิ.
     วตฺถุ ปุริมสทิสเมว. อิธ ปน สตฺถา "ภิกฺขเว มม ปุตฺโต
รติญฺจ อรติญฺจ ปหาย ฐิโตติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "หิตฺวา รติญฺจ อรติญฺจ      สีติภูตํ นิรูปธึ
         สพฺพโลกาภิภุํ วีรํ        ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "รตินฺติ: ปญฺจกามคุณรตึ
     อรตินฺติ: อรญฺญวาเส อุกฺกณฺฐึ.
     สีติภูตนฺติ: นิพฺพุตํ.
     นิรูปธินฺติ: นิรุปกฺกิเลสํ.
     วีรนฺติ: ตํ เอวรูปํ สพฺพกฺขนฺธโลกํ อภิภวิตฺวา ฐิตํ วิริยวนฺตํ
อหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     ทุติยนฏปุพฺพกวตฺถุ.
                      -----------
                ๓๖. วงฺคีสตฺเถรวตฺถุ. (๒๙๙)
     "จุตึ โย เวทีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
วงฺคีสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     ราชคเห กิเรโก พฺราหฺมโณ วงฺคีโส นาม มตมนุสฺสานํ สีสํ
อาโกเฏตฺวา "อิทํ นิรเย นิพฺพตฺตสฺส สีสํ, อิทํ ติรจฺฉานโยนิยํ,
อิทํ เปตฺติวิสเย, อิทํ มนุสฺสโลเก, อิทํ เทวโลเก นิพฺพตฺตสฺส
สีสนฺติ ชานาติ. พฺราหฺมณา "สกฺกา อิมํ นิสฺสาย โลกํ ขาทิตุนฺติ
จินฺเตตฺวา ตํ เทฺว รตฺตวตฺถานิ ปริทหาเปตฺวา อาทาย ชนปทํ
จรนฺตา มนุสฺเส วทนฺติ "เอโส วงฺคีโส นาม พฺราหฺมโณ
มตมนุสฺสานํ สีสํ อาโกเฏตฺวา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานาติ, อตฺตโน
ญาตกานํ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ปุจฺฉถาติ. มนุสฺสา ยถาพลํ ทสปิ
กหาปเณ วีสํปิ สตํปิ ทตฺวา ญาตกานํ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ปุจฺฉนฺติ.
เต อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวนสฺส อวิทูเร นิวาสํ คณฺหึสุ.
เต ภุตฺตปาตราสํ มหาชนํ คนฺธมาลาทิหตฺถํ ธมฺมสฺสวนาย คจฺฉนฺตํ
ทิสฺวา "กหํ คจฺฉถาติ ปุจฺฉิตฺวา, "วิหารํ ธมฺมสฺสวนายาติ วุตฺเต,
"ตตฺถ คนฺตฺวา กึ กริสฺสถ? อมฺหากํ วงฺคีสพฺราหฺมณสทิโส นตฺถิ,
มตมนุสฺสานํ สีสํ อาโกเฏตฺวา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานาติ,
ญาตกานํ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ปุจฺฉถาติ อาหํสุ. เต "วงฺคีโส
กึ ชานาติ, อมฺหากํ สตฺถารา สทิโส นตฺถีติ วตฺวา, อิตเรหิปิ
"วงฺคีสสทิโส นตฺถีติ วุตฺเต, กถํ วฑฺเฒตฺวา "เอถทานิ โว
วงฺคีสสฺส วา อมฺหากํ วา สตฺถุ ชานนภาวํ ชานิสฺสามาติ เต
อาทาย วิหารํ อคมํสุ. สตฺถา เตสํ อาคมนภาวํ ญตฺวา "นิรเย
ติรจฺฉานโยนิยํ มนุสฺสโลเก เทวโลเกติ จตูสุ ฐาเนสุ นิพฺพตฺตานํ
จตฺตาริ สีสานิ ขีณาสวสีสญฺจาติ ปญฺจ สีสานิ อาหราเปตฺวา
ปฏิปาฏิยา ฐปาเปตฺวา อาคตกาเล วงฺคีสํ ปุจฺฉิ "ตฺวํ กิร สีสํ
อาโกเฏตฺวา มตกานํ นิพฺพตฺตฏฺฐานํ ชานาสีติ. "อาม ชานามีติ.
"อิทํ กสฺส สีสนฺติ. โส ตํ อาโกเฏตฺวา "นิรเย นิพฺพตฺตสฺสาติ
อาห. อถสฺส สตฺถา "สาธูติ สาธุการํ ทตฺวา อิตรานิปิ ตีณิ
สีสานิ ปุจฺฉิตฺวา เตน อวิรชฺฌิตฺวา วุตฺตวุตฺตกฺขเณ ตเถว
สาธุการํ ทตฺวา ปญฺจมํ สีสํ ทสฺเสตฺวา "อิทํ กสฺสาติ ปุจฺฉิ.
โส ตํ อาโกเฏตฺวา นิพฺพตฺตฏฺฐานํ น ชานาติ. อถ นํ สตฺถา
"กึ วงฺคีส น ชานาสีติ วตฺวา, "อาม น ชานามีติ วุตฺเต,
"อหํ ชานามีติ อาห. "เกน ชานาสีติ. "มนฺตพเลน ชานามีติ. ๑-
อถ นํ วงฺคีโส ยาจิ "เทถ เม อิมํ มนฺตนฺติ. "น สกฺกา
อปพฺพชิตสฺส ทาตุนฺติ. โส "อิมสฺมึ มนฺเต คหิเต, สกลชมฺพุทีเป
อหํ เชฏฺฐโก ภวิสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เต พฺราหฺมเณ "ตุมฺเห
ตตฺเถว กติปาหํ วสถ, อหํ ปพฺพชิสฺสามีติ อุยฺโยเชตฺวา สตฺถุ
สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท วงฺคีสตฺเถโร นาม อโหสิ.
อถสฺส สตฺถา ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺฐานํ ทตฺวา "มนฺตสฺส ปริกมฺมํ
สชฺฌายาหีติ อาห. โส ตํ สชฺฌายนฺโต อนฺตรนฺตรา พฺราหฺมเณหิ
"คหิโต เต มนฺโตติ ปุจฺฉิยมาโน "อาคเมถ ตาว, คณฺหามีติ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. "เกน....ชานามีติ อิติ นตฺถิ.
วตฺวา กติปาหสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุน พฺราหฺมเณหิ ปุฏฺโฐ
"อภพฺโพทานาหํ อาวุโส คนฺตุนฺติ อาห. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู "อยํ
ภนฺเต อภูเตน อญฺญํ พฺยากโรตีติ สตฺถุ อาโรเจสุํ. สตฺถา
"มา ภิกฺขเว เอวํ อวจุตฺถ, อิทานิ ภิกฺขเว มม ปุตฺโต
จุติปฏิสนฺธิกุสโล ชาโตติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ
        "จุตึ โย เวทิ สตฺตานํ     อุปปตฺติญฺจ สพฺพโส,
         อสตฺตํ สุคตํ พุทฺธํ        ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.
         ยสฺส คตึ น ชานนฺติ      เทวา คนฺธพฺพมานุสา,
         ขีณาสวํ อรหนฺตํ         ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "โย เวทีติ: โย สตฺตานํ สพฺพากาเรน จุติญฺจ
ปฏิสนฺธิญฺจ ปากฏํ กตฺวา ชานาติ, ตมหํ อลคฺคตาย อสตฺตํ
ปฏิปตฺติยา สุฏฺฐุคตตฺตา สุคตํ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตาย พุทฺธํ
พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
     ยสฺสาติ: ยสฺเสเต เทวาทโย คตึ น ชานนฺติ, ตมหํ อาสวานํ
ขีณตาย ขีณาสวํ กิเลเสหิ อารกตฺตา อรหนฺตํ พฺราหฺมณํ วทามีติ
อตฺโถ.
         เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     วงฺคีสตฺเถรวตฺถุ.
                      ----------
               ๓๗. ธมฺมทินฺนาเถรีวตฺถุ. (๓๐๐)
     "ยสฺส ปุเร จาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต ธมฺมทินฺนํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ กเถสิ.
     เอกทิวสํ หิ ตสฺสา คิหิกาเล สามิโก วิสาโข อุปาสโก
สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อนาคามิผลํ ปตฺวา จินฺเตสิ "มยา
สพฺพํ สาปเตยฺยํ ธมฺมทินฺนํ ปฏิจฺฉาเปตุํ วฏฺฏตีติ. โส ตโต
ปุพฺเพ อาคจฺฉนฺโต ธมฺมทินฺนํ วาตปาเนน โอโลเกนฺตึ ทิสฺวา
สิตํ กโรติ. ตํทิวสํ ปน วาตปาเน ฐิตํ อโนโลเกนฺโตว
อคมาสิ. สา "กึ นุโข อิทนฺติ จินฺเตตฺวา "โหตุ, โภชนกาเล
ชานิสฺสามีติ โภชนเวลาย ภตฺตํ อุปนาเมสิ. โส อญฺเญสุ ทิวเสสุ
"เอหิ, เอกโต ภุญฺชามาติ วทติ. ตํทิวสํ ปน ตุณฺหีภูโตว
ภุญฺชิ. สา "เกนจิเทว การเณน กุปิโต ภวิสฺสตีติ จินฺเตสิ.
อถ นํ วิสาโข สุขนิสินฺนเวลาย ตํ ปกฺโกสิตฺวา "ธมฺมทินฺเน
อิมสฺมึ เคเห สพฺพํ สาปเตยฺยํ ปฏิจฺฉาหีติ อาห. สา "กุทฺธา
นาม สาปเตยฺยํ น ปฏิจฺฉาเปนฺติ, กินฺนุ โข เอตนฺติ จินฺเตตฺวา
"ตุมฺเห ปน สามีติ อาห. "อหํ อิโต ปฏฺฐาย น กิญฺจิ
วิจาเรสฺสามีติ. "ตุมฺเหหิ ฉฑฺฑิตํ เขฬํ โก ปฏิจฺฉิสฺสติ, เอวํ สนฺเต,
มม ปพฺพชฺชํ อนุชานาถาติ. โส "สาธุ ภทฺเทติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
มหนฺเตน สกฺกาเรน ตํ ภิกฺขุนีอุปสฺสยํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิ. สา
ลทฺธูปสมฺปทา ธมฺมทินฺนาเถรี นาม อโหสิ. สา วิเวกกามตาย
ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ ชนปทํ คนฺตฺวา ตตฺถ วิหรนฺตี น จิรสฺเสว สห
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา "อิทานิ มํ นิสฺสาย ญาติชนา
ปุญฺญานิ กริสฺสนฺตีติ ปุนเทว ราชคหํ ปจฺจาคญฺฉิ. อุปาสโก ตสฺสา
อาคตภาวํ สุตฺวา "เกน นุ โข การเณน อาคตาติ ภิกฺขุนีอุปสฺสยํ
คนฺตฺวา เถรึ [๑]- วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน "อุกฺกณฺฐิตา นุ
โขสิ อยฺเยติ วตฺตุํ อปฺปฏิรูปํ, ปญฺหเมกํ นํ ปุจฺฉิสฺสามีติ
จินฺเตตฺวา โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺหํ ปุจฺฉิ. สา ตํ วิสฺสชฺเชสิ.
อุปาสโก เตเนว อุปาเยน เสสมคฺเคสุปิ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา,
อติกฺกมฺม ปญฺหสฺส ปุฏฺฐกาเล ตาย "อจฺจสรา โข อาวุโส ๒-
วิสาขาติ วตฺวา "อากงฺขมาโน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อิมํ
ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยาสีติ วุตฺเต, เถรึ วนฺทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา สตฺถุ
สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ กถาสลฺลาปํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ. สตฺถา
"สุกถิตํ มม ธีตาย ธมฺมทินฺนาย, อหญฺเจตํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต
เอวเมว วิสฺสชฺเชยฺยนฺติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "ยสฺส ปุเร จ ปจฺฉา จ     มชฺเฌ จ นตฺถิ กิญฺจนํ
         อกิญฺจนํ อนาทานํ         ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตตฺถ "ปุเรติ: อตีเตสุ ขนฺเธสุ.
     ปจฺฉาติ: อนาคเตสุ ขนฺเธสุ.
     มชฺเฌติ: ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ขนฺเธสุ.
@เชิงอรรถ: ๑. เอตฺถนฺตเร "ทิสฺวาติ อตฺถิ.      ๒. ม. อจฺฉริยํ อาวุโส.
     นตฺถิ กิญฺจนนฺติ: ยสฺส เตสุ ตีสุ ฐาเนสุ ตณฺหาคาหสงฺขาตํ
กิญฺจนํ นตฺถิ, ตมหํ ราคกิญฺจนาทีหิ อกิญฺจนํ กสฺสจิ คหณสฺส
อภาเวน อนาทานํ พฺราหฺมณํ วทามีติ อตฺโถ.
        เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    ธมฺมทินฺนาเถรีวตฺถุ.
                      ----------
               ๓๘. องฺคุลิมาลตฺเถรวตฺถุ. (๓๐๑)
     "อุสภนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
องฺคุลิมาลตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
     วตฺถุ "น เว กทริยา เทวโลกํ วชนฺตีติ คาถาวณฺณนายํ
วุตฺตเมว. วุตฺตญฺหิ ตตฺถ "ภิกฺขู องฺคุลิมาลํ ปุจฺฉึสุ "กึ นุ โข
อาวุโส ทุฏฺฐหตฺถึ ฉตฺตํ ธาเรตฺวา ฐิตํ ทิสฺวา น ภายสีติ.
"น ภายามิ อาวุโสติ. เต สตฺถารํ อาหํสุ "องฺคุลิมาโล ภนฺเต
อภูเตน อญฺญํ พฺยากโรตีติ. สตฺถา "น ภิกฺขเว มม ปุตฺโต
องฺคุลิมาโล ภายติ, ขีณาสวอุสภานญฺหิ อนฺตเร เชฏฺฐกอุสภา
มม ปุตฺตสทิสา ภิกฺขู น ภายนฺตีติ วตฺวา พฺราหฺมณวคฺเค อิมํ
คาถมาห
        "อุสภํ ปวรํ วีรํ        มเหสี วิชิตาวินํ
         อเนชํ นหาตกํ พุทฺธํ    ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตสฺสตฺโถ: อจฺฉมฺภิตตฺเถน อุสภสทิสตาย อุสภํ อุตฺตมตฺเถน
ปวรํ วิริยสมฺปตฺติยา วีรํ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสิตตฺตา
มเหสึ ติณฺณํ มารานํ วิชิตตฺตา วิชิตาวินํ นหาตกฺกิเลสตาย
นหาตกํ จตุสจฺจพุทฺธตาย พุทฺธํ ตํ เอวรูปํ อหํ พฺราหฺมณํ
วทามีติ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    องฺคุลิมาลตฺเถรวตฺถุ.
                      ----------
               ๓๙. เทวหิตพฺราหฺมณวตฺถุ. (๓๐๒)
     "ปุพฺเพนิวาสนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิรหนฺโต
เทวหิตพฺราหฺมณสฺส ปญฺหํ อารพฺภ กเถสิ.
     เอกสฺมึ หิ สมเย ภควา วาเตหิ อาพาธิโก หุตฺวา
อุปวานตฺเถรํ อุณฺโหทกตฺถาย เทวหิตพฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ ปหิณิ.
โส คนฺตฺวา สตฺถุ อาพาธิกภาวํ อาจิกฺขิตฺวา อุณฺโหทกํ ยาจิ.
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ตุฏฺฐมานโส หุตฺวา "ลาภา วต เม,
ยํ มม สนฺติกํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุณฺโหทกสฺสตฺถาย ปหิณีติ
อุณฺโหทกสฺส กาชํ ปุริเสน คาหาเปตฺวา ผาณิตสฺส จ ปุฏํ
อุปวานตฺเถรสฺส ปาทาสิ. เถโร ตํ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา
สตฺถารํ อุณฺโหทเกน นหาเปตฺวา อุณฺโหทเกน ผาณิตํ อาโลเฬตฺวา
ภควโต ปาทาสิ. ตสฺส ตํ ขณํเยว โส อาพาโธ ปฏิปสฺสมฺภิ
พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "กสฺส นุ โข เทยฺยธมฺโม ทินฺโน มหปฺผโล
โหติ, สตฺถารํ ปุจฺฉิสฺสามีติ. โส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ
ปุจฺฉนฺโต อิมํ คาถมาห
        "กตฺถ ทชฺชา เทยฺยธมฺมํ,     กตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ,
         กถํ หิ ยชมานสฺส          กถํ อิชฺฌนฺติ ทกฺขิณาติ.
     อถสฺส สตฺถา "เอวรูปสฺส พฺราหฺมณสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ
โหตีติ วตฺวา พฺราหฺมณํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "ปุพฺเพนิวาสํ โย เวทิ       สคฺคาปายญฺจ ปสฺสติ
         อโถ ชาติกฺขยํ ปตฺโต       อภิญฺญา โวสิโต มุนิ,
         สพฺพโวสิตโวสานํ          ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
     ตสฺสตฺโถ: โย ปุพฺเพนิวาสํ ปากฏํ กตฺวา ชานาติ ฉพฺพีสติ-
เทวโลกเภทํ สคฺคญฺจ จตุพฺพิธํ อปายญฺจ ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสติ
อโถ ชาติกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปตฺโต อภิญฺเญยฺยํ ธมฺมํ
อภิชานิตฺวา ปริญฺเญยฺยํ ปริชานิตฺวา ปหาตพฺพํ ปหาย สจฺฉิกาตพฺพํ
สจฺฉิกตฺวา โวสิโต นิพฺพานํ ปตฺโต วุสิตโวสานํ วา ปตฺโต
อาสวกฺขยปฺปญฺญาย โมนภาวํ ปตฺตตฺตา มุนิ, ตมหํ สพฺเพสํ
กิเลสานํ โวสานํ อรหตฺตมคฺคญฺญาณํ พฺรหฺมจริยวาสํ วุตฺถภาเวน
สพฺพโวสิตโวสานํ พฺราหฺมณํ วทามีติ.
     เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ, พฺราหฺมโณปิ
ปสนฺนมานโส สรเณสุ ปติฏฺฐาย อุปาสกตฺตํ ปเวเทสีติ.
                    เทวหิตพฺราหฺมณวตฺถุ.
                 พฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                     ฉพฺพีสติโม วคฺโค.
                      ----------
     เอตฺตาวตา "สพฺพปฐเม ยมกวคฺเค จุทฺทส วตฺถูนิ, อปฺปมาทวคฺเค
นว, จิตฺตวคฺเค นว, ปุปฺผวคฺเค ทฺวาทส ๑-, พาลวคฺเค ปณฺณรส ๒-,
ปณฺฑิตวคฺเค เอกาทส, อรหนฺตวคฺเค ทส, สหสฺสวคฺเค จุทฺทส,
ปาปวคฺเค ทฺวาทส, ทณฺฑวคฺเค เอกาทส, ชราวคฺเค นว,
อตฺตวคฺเค ทส, โลกวคฺเค เอกาทส, พุทฺธวคฺเค นว,
สุขวคฺเค อฏฺฐ, ปิยวคฺเค นว, โกธวคฺเค อฏฺฐ, มลวคฺเค
ทฺวาทส, ธมฺมฏฺฐวคฺเค ทส, มคฺควคฺเค ทส, ปกิณฺณกวคฺเค
นว, นิรยวคฺเค นว, นาควคฺเค อฏฺฐ, ตณฺหาวคฺเค ทฺวาทส,
ภิกฺขุวคฺเค ทฺวาทส, พฺราหฺมณวคฺเค เอกูนจตฺตาลีสาติ เอเกนูนานิ
ตีณิ วตฺถุสตานิ ๓- ปกาเสตฺวา นาติสงฺเขปนาติวิตฺถารวเสน
อุปรจิตา ทฺวาสตฺตติภาณวารปฺปมาณา ธมฺมปทสฺส อฏฺฐกถา
นิฏฺฐิตา ๔-.
         ปตฺตํ ธมฺมปทํ เยน       ธมฺมราเชนนุตฺตรํ,
         คาถา ธมฺมปเท เตน     ภาสิตา ยา มเหสินา
         สเตวีสา จตุสฺสตา       จตุสฺสจฺจวิภาวินา
         สตตฺตยมฺหิ วตฺถูนํ        เอเกนูเน สมุฏฺฐิตา,
         วิหาเร อธิราเชน       การิตมฺหิ กตญฺญุนา
         ปาสาเท สิริกูฏสฺส       รญฺโญ วิหรตา มยา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. เอกาทส.  ๒. สี. ยุ. จุทฺทส. เตสุ โปตฺถเกสุ ปน วตฺถูนิ กเมน
@ทฺวาทเสว เจว ปณฺณรเสว จ โหนฺติ.  ๓. อิมานิ สกลียมานานิ เอกาธิกานิ ตีณิ
@สตานิ โหนฺติ.   ๔. พุทฺธวคฺเค นวาติ ปกฺขิปิตฺวา กเต, อิมานิ สกลียมานานิ
@ทฺวาธิกานิ ตีณิ วตถุสตฺานิ โหนฺติ.
         อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ       อตฺถาย จ หิตาย จ
         โลกสฺส โลกนาถสฺส      สทฺธมฺมฏฺฐิติกามตา
         ตาสํ อฏฺฐกถํ เอตํ       กโรนฺเตน สุนิมฺมลํ
         ทฺวาสตฺตติปฺปมาณาย      ภาณวาเรหิ ปาลิยา
         ยํ ปตฺตํ กุสลํ, เตน      กุสลา สพฺพปาณินํ
         สพฺเพ อิชฺฌนฺตุ สงฺกปฺปา   ผลนฺตา มธุรํ ผลนฺติ.
     ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวิริยปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวา-
ทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหนสมตฺเถน
ปญฺญาเวยฺยตฺติสมนฺนาคเตน เตปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺฐกเถ
สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตญฺญาณปฺปเวทิเตน ๑- มหาเวยฺยากรเณน
กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺต-
มุตฺตวาทินา วาทิวเรน มหากวินา ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภท-
คุณปฺปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อปฺปฏิหตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ
เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา
พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตายํ ธมฺมปทสฺส
อตฺถวณฺณนา.
                     ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๕ หน้า ๑๐๑-๑๙๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=25&A=2016&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=25&A=2016&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=36              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=1301              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=1306              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=1306              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]