ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๒๑ ภาษาบาลีอักษรไทย ธ.อ.๔ ปณฺฑิต-สหสฺสวคฺค

                   ๗. อรหนฺตวคฺควณฺณนา
                        -------
                    ๑. ชีวกวตฺถุ. (๗๑)
      "คตทฺธิโนติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรนฺโต
ชีวเกน ปุฏฺฐปญฺหํ อารพฺภ กเถสิ.
      ชีวกวตฺถุ ขนฺธเก ๑- วิตฺถาริตเมว. เอกสฺมึ หิ สมเย เทวทตฺโต
อชาตสตฺตุนา สทฺธึ เอกโต หุตฺวา คิชฺฌกูฏํ อภิรุหิตฺวา
ปทุฏฺฐจิตฺโต "สตฺถารํ วธิสฺสามีติ สิลํ ปวิชฺฌิ. ตํ เทฺว
ปพฺพตกูฏานิ สมฺปฏิจฺฉึสุ. ตโต ภิชฺชิตฺวา คตา ปปฺปฏิกา ภควโต
ปาทํ  อภิหนิตฺวา โลหิตํ อุปฺปาเทสิ. ภุสา เวทนา ปวตฺตึสุ.
ภิกฺขู สตฺถารํ มทฺทกุจฺฉึ นยึสุ. สตฺถา ตโตปิ ชีวกมฺพวนํ
คนฺตุกาโม "ตตฺถ มํ เนถาติ อาห. ภิกฺขู ภควนฺตํ อาทาย
ชีวกมฺพวนํ อคมํสุ. ชีวโก ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา วณปฏิกมฺมตฺถาย ติขิณเภสชฺชํ ทตฺวา วณํ พนฺธิตฺวา
สตฺถารํ เอตทโวจ "ภนฺเต มยา อนฺโตนคเร เอกสฺส มนุสฺสสฺส
เภสชฺชํ กตํ, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาคมิสฺสามิ, อิทํ เภสชฺชํ
ยาว มมาคมนา พทฺธนิยาเมเนว ติฏฺฐตูติ. โส คนฺตฺวา ตสฺส
ปุริสสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา ทฺวารํ ปิทหนเวลาย อาคจฺฉนฺโต
ทฺวารํ น สมฺปาปุณิ. อถสฺส เอตทโหสิ "อโห มยา ภาริยํ
@เชิงอรรถ: ๑. มหาวคฺค. ๕/๑๗๑.
กมฺมํ กตํ, ยฺวาหํ อญฺญตรสฺส ปุริสสฺส วิย ตถาคตสฺส ปาเท
ติขิณเภสชฺชํ ทตฺวา วณํ พนฺธึ; อยนฺตสฺส โมจนเวลา, ตสฺมึ
อมุจฺจมาเน, สพฺพรตฺตึ ภควโต สรีเร ปริฬาโห อุปฺปชฺชิสฺสตีติ.
ตสฺมึ ขเณ สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ "อานนฺท ชีวโก
สายํ อาคจฺฉนฺโต ทฺวารํ น สมฺปาปุณิ, `อยํ วณสฺส
โมจนเวลาติ ปน จินฺเตสิ, โมเจหิ นนฺติ. เถโร โมเจสิ.
วโณ รุกฺขโต ฉลฺลิ วิย อปคโต. ชีวโก อนฺโตอรุเณเยว
สตฺถุ สนฺติกํ เวเคน อาคนฺตฺวา "กินฺนุ โข ภนฺเต สรีเร
โว ปริฬาโห อุปฺปนฺโนติ ปุจฺฉิ. สตฺถา "ตถาคตสฺส โข
ชีวก โพธิมณฺเฑเยว สพฺพปริฬาหา วูปสนฺตาติ  อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา
ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
      "คตทฺธิโน วิโสกสฺส     วิปฺปมุตฺตสฺส  สพฺพธิ
      สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺส       ปริฬาโห น วิชฺชตีติ.
      ตตฺถ "คตทฺธิโนติ: คตมคฺคสฺส. กนฺตารทฺธา วฏฺฏทฺธาติ
เทฺว อทฺธา นาม: เตสุ กนฺตารํ ปฏิปนฺโน, ยาว อิจฺฉิตฏฺฐานํ
น ปาปุณาติ;  ตาว อทฺธิโก เอว, ตสฺมึ ปน ปตฺเต คตทฺธา ๑-
นาม โหติ. วฏฺฏสนฺนิสฺสิตาปิ สตฺตา, ยาว วฏฺเฏ วสนฺติ; ตาว
อทฺธิกาเอว. กสฺมา? วฏฺฏสฺส อเขปิตตฺตา. โสตาปนฺนาทโยปิ
อทฺธิกาเอว. วฏฺฏํ ปน เขเปตฺวา ฐิโต ขีณาสโว คตทฺธา ๑-
นาม โหติ. ตสฺส คตทฺธิโน. วิโสกสฺสาติ: วฏฺฏมูลกสฺส โสกสฺส
วิคตตฺตา วิโสกสฺส. วิปฺปมุตฺตสฺส สพฺพธีติ: สพฺเพสุ ขนฺธาทิธมฺเมสุ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. คตทฺธิ.
วิปฺปมุตฺตสฺส. สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺสาติ: จตุนฺนํ คนฺถานํ ปหีนตฺตา
สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺส. ปริฬาโห น วิชฺชตีติ: ทุวิโธ ปริฬาโห
กายิโก จ เจตสิโก จ, เตสุ ขีณาสวสฺส สีตุณฺหาทิวเสน
อุปฺปชฺชนฺโต กายิกปริฬาโห อนิพฺพุโตว. ตํ สนฺธาย ชีวโก ปุจฺฉิ.
สตฺถา ปน ธมฺมราชตาย เทสนาวิธิกุสลตาย เจตสิกปริฬาหวเสน
เทสนํ วินิวฏฺเฏนฺโต "อาวุโส ชีวก ปรมตฺเถน หิ เอวรูปสฺส
ขีณาสวสฺส ปริฬาโห น วิชฺชตีติ อาห.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                        ชีวกวตฺถุ.
                        -------
                ๒. มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุ. (๗๒)
      "อุยฺยุญฺชนฺตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต
มหากสฺสปตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกสฺมึ หิ สมเย สตฺถา ราชคเห วุตฺถวสฺโส
"อฑฺฒมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสามีติ ภิกฺขูนํ อาโรจาเปสิ. วตฺตํ
กิเรตํ พุทฺธานํ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จาริกํ จริตุกามานํ "เอวํ ภิกฺขู
อตฺตโน ปตฺตปจนจีวรรชนาทีนิ กตฺวา สุขํ คมิสฺสนฺตีติ "อิทานิ
อฑฺฒมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสามีติ ภิกฺขูนํ อาโรจาปนํ. ภิกฺขูสุ
ปน อตฺตโน ปตฺตปจนาทีนิ กโรนฺเตสุ, มหากสฺสปตฺเถโรปิ จีวรานิ
โธวิ. ภิกฺขู อุชฺฌายึสุ "เถโร กสฺมา จีวรานิ โธวติ; อิมสฺมึ นคเร
อนฺโต จ พหิ จ อฏฺฐารส มนุสฺสโกฏิโย วสนฺติ: ตตฺถ เย เถรสฺส
น ญาตกา, เต อุปฏฺฐากา; เย น อุปฏฺฐากา, เต ญาตกา; เถรสฺส
จตูหิ ปจฺจเยหิ สมฺมานํ สกฺการํ กโรนฺติ; เอตฺตกํ อุปการํ ปหาย
เอส กหํ คมิสฺสติ; สเจปิ คจฺเฉยฺย, มาปมาทกนฺทรโต ปรํ น
คจฺฉิสฺสตีติ. สตฺถา กิร ยํ กนฺทรํ ปตฺวา ปุน นิวตฺเตตพฺพยุตฺตเก
ภิกฺขู "ตุมฺเห อิโต ปฏินิวตฺตถ, มา ปมชฺชิตฺถาติ วเทติ, สา ๑-
"มาปมาทกนฺทราติ วุจฺจติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. สตฺถาปิ จาริกํ
ปกฺกมนฺโต จินฺเตสิ "อิมสฺมึ นคเร อนฺโต จ พหิ จ อฏฺฐารส
มนุสฺสโกฏิโย วสนฺติ, มนุสฺสานํ มงฺคลามงฺคลฏฺฐาเนสุ ภิกฺขูหิ
คนฺตพฺพํ โหติ, น สกฺกา วิหารํ ตุจฺฉํ กาตุํ, กนฺนุ โข
นิวตฺตาเปสฺสามีติ. อถสฺส เอตทโหสิ "กสฺสปสฺส เจเต มนุสฺสา
ญาตกา จ อุปฏฺฐากา จ, กสฺสปํ นิวตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ. โส เถรํ
อาห "กสฺสป น สกฺกา วิหารํ ตุจฺฉํ กาตุํ, มนุสฺสานํ
มงฺคลามงฺคลฏฺฐาเนสุ ภิกฺขูหิ อตฺโถ โหติ, ตฺวํ อตฺตโน ปริสาย
สทฺธึ นิวตฺตสฺสูติ. "สาธุ ภนฺเตติ  เถโร ปริสํ อาทาย นิวตฺติ.
ภิกฺขู อุชฺฌายึสุ "ทิฏฺฐํ โว อาวุโส, นนุ อิทาเนว อมฺเหหิ
วุตฺตํ, `มหากสฺสโป กสฺมา จีวรานิ โธวติ, น โส สตฺถารา
สทฺธึ คมิสฺสตีติ ยํ อมฺเหหิ วุตฺตํ, ตเทว ชาตนฺติ. สตฺถา
ภิกฺขูนํ กถํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา ฐิโต อาห "ภิกฺขเว กินฺนาเมตํ
กเถถาติ. "มหากสฺสปตฺเถรํ อารพฺภ กเถม ภนฺเตติ อตฺตนา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ตสฺมา.
กถิตนิยาเมเนว สพฺพํ อาโรเจสุํ. ตํ สุตฺวา สตฺถา "[๑]- ภิกฺขเว
ตุมฺเห กสฺสปํ `กุเลสุ เจว ปจฺจเยสุ จ ลคฺโคติ วเทถ, โส
`มม วจนํ กริสฺสามีติ นิวตฺโต, เอโส หิ ปุพฺเพปิ ปตฺถนํ
กโรนฺโตเยว `จตูสุ ปจฺจเยสุ อลคฺโค จนฺโทปโม หุตฺวา กุลานิ
อุปสงฺกมิตุํ สมตฺโถ ภเวยฺยนฺติ ปตฺถนํ อกาสิ, นตฺเถตสฺส
กุเลสุ วา ปจฺจเยสุ วา สงฺโค; อหํ จนฺโทปมปฺปฏิปทญฺเจว
อริยวํสปฺปฏิปทญฺจ กเถนฺโต กสฺสปํ อาทึ กตฺวา กเถสินฺติ.
ภิกฺขู สตฺถารํ ปุจฺฉึสุ "ภนฺเต กทา ปน เถเรน ปตฺถนา ฐปิตาติ.
"โสตุกามตฺถ ภิกฺขเวติ. "อาม ภนฺเตติ. สตฺถา เตสํ "ภิกฺขเว
อิโต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ โลเก
อุทปาทีติ วตฺวา ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล เตน ฐปิตํ ปตฺถนํ อาทึ
กตฺวา สพฺพํ เถรสฺส ปุพฺพจริตํ กเถสิ. ตํ เถรปาลิยํ วิตฺถาริตเมว.
สตฺถา ปน อิมํ เถรสฺส ปุพฺพจริตํ วิตฺถาเรตฺวา "อิติ โข ภิกฺขเว
อหํ จนฺโทปมปฺปฏิปทญฺเจว อริยวํสปฺปฏิปทญฺจ มม ปุตฺตํ กสฺสปํ
อาทึ กตฺวา กเถสึ, มม ปุตฺตสฺส ปจฺจเยสุ วา กุเลสุ วา
วิหาเรสุ วา ปริเวเณสุ วา สงฺโค นาม นตฺถิ, ปลฺลเล
โอตริตฺวา ตตฺถ จริตฺวา คจฺฉนฺโต ราชหํโส วิย กตฺถจิ
อลคฺโคเยว มม ปุตฺโตติ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต
อิมํ คาถมาห
     "อุยฺยุญฺชนฺติ สตีมนฺโต,      น นิเกเต รมนฺติ เต;
      หํสาว ปลฺลลํ หิตฺวา       โอกโมกํ ชหนฺติ เตติ.
@เชิงอรรถ: ๑. ม. นาติ อตฺถิ.
      ตตฺถ "อุยฺยุญฺชนฺติ สตีมนฺโตติ; สติเวปุลฺลปฺปตฺตา ขีณาสวา
อตฺตนา ปฏิวิทฺธคุเณสุ ฌานวิปสฺสนาทีสุ อาวชฺชนสมาปชฺชน-
วุฏฺฐานาธิฏฺฐานปฺปจฺจเวกฺขณาหิ อุยฺยุญฺชนฺติ ฆเฏนฺติ. น นิเกเต
รมนฺติ เตติ: เตสํ อาลเย รติ นาม นตฺถิ. หํสาวาติ เทสนาสีสเมตํ.
อยมฺปเนตฺถ อตฺโถ: ยถา โคจรสมฺปนฺเน ปลฺลเล สกุณา อตฺตโน
โคจรํ คเหตฺวา คมนกาเล "มม อุทกํ, มม ปทุมํ, มม อุปฺปลํ,
มม ปุณฺฑรีกํ, มม ติณนฺติ ตสฺมึ ฐาเน  กญฺจิ ๑- อาลยํ อกตฺวา
อนเปกฺขาว ตํ ปเทสํ ปหาย อุปฺปติตฺวา อากาเส กีฬมานา
คจฺฉนฺติ; เอวเมเต ขีณาสวา ยตฺถ กตฺถจิ วิหรนฺตาปิ กุลาทีสุ
อลคฺคาเอว วิหริตฺวา คมนสมเยปิ ตํ ฐานํ ปหาย คจฺฉนฺตา
"มม วิหาโร, มม ปริเวณํ, มม อุปฏฺฐากาติ อนาลยา อนเปกฺขาว
คจฺฉนฺติ. โอกโมกนฺติ: อาลยํ สพฺพาลยํ ปริจฺจชนฺตีติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุ.
                      -----------
                ๓. เพฬฏฺฐสีสตฺเถรวตฺถุ. (๗๓)
      "เยสํ สนฺนิจโย นตฺถีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ เพฬฏฺฐสีสํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิรายสฺมา อนฺโตคาเม เอกํ วีถึ ปิณฺฑาย จริตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. กิสฺมึจิ.
ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปุน อปรํ วีถึ จริตฺวา สุกฺขํ กูรํ อาทาย
วิหารํ หริตฺวา ปฏิสาเมตฺวา "นิพทฺธํ ปิณฺฑปาตปริเยสนนฺนาม
ทุกฺขนฺติ กติปาหํ ฌานสุเขน วีตินาเมตฺวา, อาหาเรน อตฺเถ
สติ, ตํ ปริภุญฺชติ. ภิกฺขู ญตฺวา อุชฺฌายิตฺวา ตมตฺถํ ภควโต
อาโรเจสุํ. สตฺถา เอตสฺมึ นิทาเน อายตึ สนฺนิธิการํ ปริวชฺชนตฺถาย
ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปตฺวาปิ เถเรน ปน อปฺปญฺญตฺเต
สิกฺขาปเท อปฺปิจฺฉตํ นิสฺสาย กตตฺตา ตสฺส โทสาภาวํ ปกาเสนฺโต
อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
      "เยสํ สนฺนิจโย นตฺถิ,    เย ปริญฺญาตโภชนา,
       สุญฺญโต อนิมิตฺโต จ     วิโมกฺโข เยส โคจโร,
       อากาเสว สกุนฺตานํ     คติ เตสํ ทุรนฺวยาติ.
      ตตฺถ "สนฺนิจโยติ: เทฺว สนฺนิจยา: กมฺมสนฺนิจโย จ
ปจฺจยสนฺนิจโย  จ; เตสุ กุสลากุสลกมฺมํ กมฺมสนฺนิจโย นาม,
จตฺตาโร ปจฺจยา ปจฺจยสนฺนิจโย นาม. ตตฺถ วิหาเร วสนฺตสฺส
ภิกฺขุโน เอกํ คุฬปิณฺฑกํ จตุพฺภาคมตฺตํ สปฺปึ เอกญฺจ ตณฺฑุลนาฬึ
ฐเปนฺตสฺส ปจฺจยสนฺนิจโย นตฺถิ, ตโต อุตฺตรึ โหติ: เยสํ อยํ
ทุวิโธ สนฺนิจโย นตฺถิ. ปริญฺญาตโภชนาติ: ตีหิ ปริญฺญาหิ
ปริญฺญาตโภชนา, ยาคุอาทีนํ หิ ยาคุภาวาทิชานนํ ญาตปริญฺญา,
อาหาเร ปฏิกูลสญฺญาวเสน ปน โภชนสฺส ปริชานนํ ตีรณปริญฺญา,
กวฬิงฺการาหาเร ฉนฺทราคาปกฑฺฒนญาณํ ปหานปริญฺญา; อิมาหิ
ตีหิ ปริญฺญาหิ เย ปริญฺญาตโภชนา. สุญฺญโต อนิมิตฺโต จาติ:
เอตฺถ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขปิ คหิโตเยว. ตีณิปิ  เหตานิ นิพฺพานสฺเสว
นามานิ: นิพฺพานํ หิ ราคโทสโมหานํ อภาเวน สุญฺญํ ๑- เตหิ
จ วิมุตฺตนฺติ สุญฺญโต วิโมกฺโข, ตํ ราคาทินิมิตฺตานํ อภาเวน
อนิมิตฺตํ เตหิ จ วิมุตฺตนฺติ  อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, ราคาทิปฺปณิธีนํ
ปน อภาเวน อปฺปณิหิตํ เตหิ จ วิมุตฺตนฺติ อปฺปณิหิโต
วิโมกฺโขติ วุจฺจติ. ผลสมาปตฺติวเสน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา
วิหรนฺตานํ อยํ ติวิโธ วิโมกฺโข เยสํ โคจโร. คติ เตสํ
ทุรนฺวยาติ: ยถา นาม อากาเสน คตานํ สกุณานํ ปทนิกฺเขปสฺส
อทสฺสเนน คติ ทุรนฺวยา น สกฺกา ญาตุํ; เอวเมว เยสํ
อยํ ทุวิโธ สนฺนิจโย นตฺถิ, อิมาหิ จ ตีหิ ปริญฺญาหิ
ปริญฺญาตโภชนา, เยสญฺจ อยํ วุตฺตปฺปกาโร วิโมกฺโข โคจโร,
เตสํ "ตโย ภวา จตสฺโส โยนิโย ปญฺจ คติโย สตฺต
วิญฺญาณฏฺฐิติโย นว สตฺตาวาสาติ อิเมสุ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุ
อิมินา นาม คตาติ คมนสฺส อปฺปญฺญายนโต คติ ทุรนฺวยา
น สกฺกา ปญฺญาเปตุนฺติ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    เพฬฏฺฐสีสตฺเถรวตฺถุ.
                      -----------
@เชิงอรรถ: ๑.สี. ม. ยุ. สุญฺญโต.
                 ๔. อนุรุทฺธตฺเถรวตฺถุ. (๗๔)
      "ยสฺสาสวา ปริกฺขีณาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต อนุรุทฺธตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกสฺมึ หิ ทิวเส เถโร ชิณฺณจีวโร สงฺการกูฏาทีสุ จีวรํ
ปริเยสติ. ตสฺส อิโต ตติเย อตฺตภาเว ปุราณทุติยิกา ตาวตึสภวเน
นิพฺพตฺติตฺวา ชาลินี นาม เทวธีตา อโหสิ. สา เถรํ โจลกานิ
ปริเยสมานํ ทิสฺวา เตรสหตฺถายามานิ จตุหตฺถวิตฺถารานิ ตีณิ
ทิพฺพทุสฺสานิ คเหตฺวา "สจาหํ อิมินา นีหาเรน ทสฺสามิ,
เถโร น คณฺหิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา ตสฺส โจลกานิ ปริเยสมานสฺส
ปุรโต เอกสฺมึ สงฺการกูเฏ, ยถา เนสํ ทสนฺตมตฺตเมว
ปญฺญายติ, ตถา ฐเปสิ. เถโร เตน มคฺเคน โจลกปริเยสนํ
จรนฺโต เตสํ ทสนฺตํ ทิสฺวา ตตฺเถว คเหตฺวา อากฑฺฒมาโน
วุตฺตปฺปมาณานิ ทิพฺพทุสฺสานิ ทิสฺวา "อุกฺกฏฺฐปํสุกูลํ วต
อิทนฺติ อาทาย ปกฺกามิ. อถสฺส จีวรการทิวเส สตฺถา
ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร วิหารํ คนฺตฺวา นิสีทิ. อสีติมหาเถราปิ ตเถว
นิสีทึสุ. จีวรํ สิพฺเพตุํ มหากสฺสปตฺเถโร มูเล นิสีทิ, สารีปุตฺตตฺเถโร
มชฺเฌ, อานนฺทตฺเถโร อคฺเค. ภิกฺขุสงฺโฆ สุตฺตํ วฏฺเฏสิ.
ตํ สตฺถา สูจิปาสเก อาวุณิ. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร, เยน
เยนตฺโถ, ตํ ตํ อุปเนนฺโต วิจริ. เทวธีตาปิ อนฺโตคามํ
ปวิสิตฺวา "โภนฺโต อยฺยสฺส โน อนุรุทฺธตฺเถรสฺส จีวรํ
กโรนฺโต สตฺถา อชฺช อสีติมหาสาวกปริวุโต ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ
สทฺธึ วิหาเร  นิสีทิ, ยาคุอาทีนิ อาทาย วิหารํ คจฺฉถาติ ภิกฺขํ
สมาทเปสิ. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโรปิ อนฺตราภตฺเต มหาชมฺพุเปสึ
อาหริ. ปญฺจสตา ภิกฺขู ปริกฺขีณํ ขาทิตุํ นาสกฺขึสุ.  สกฺโก
จีวรกรณฏฺฐาเน ปริภณฺฑมกาสิ. ภูมิ อลตฺตกรสรญฺชิตา วิย
อโหสิ. ภิกฺขูหิ ปริภุตฺตาวเสสานํ ยาคุขชฺชกภตฺตานํ มหาราสิ
อโหสิ. ภิกฺขู อุชฺฌายึสุ "เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ กึ เอวํพหุเกหิ
ยาคุอาทีหิ, นนุ นาม ปมาณํ สลฺลกฺเขตฺวา `เอตฺตกนฺนาม
อาหรถาติ ญาตกา จ อุปฏฺฐากา จ วตฺตพฺพา สิยุํ, อนุรุทฺธตฺเถโร
อตฺตโน ญาติอุปฏฺฐากานํ พหุภาวํ  ญาเปตุกาโม มญฺเญติ.
อถ เน สตฺถา "กึ ภิกฺขเว กเถถาติ ปุจฺฉิตฺวา, "ภนฺเต
อิทนฺนามาติ วุตฺเต, "กึ ปน ตุมฺเห ภิกฺขเว `อิทํ อนุรุทฺเธน
อาหราปิตนฺติ มญฺญถาติ. "อาม ภนฺเตติ. "น ภิกฺขเว มม
ปุตฺโต อนุรุทฺโธ เอวรูปํ วเทติ, น หิ ขีณาสวา ปจฺจยปฏิสํยุตฺตํ
กถํ กเถนฺติ, อยํ ปน ปิณฺฑปาโต เทวตานุภาเวน นิพฺพตฺโตติ
อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
      "ยสฺสาสวา ปริกฺขีณา,   อาหาเร จ อนิสฺสิโต,
      สุญฺญโต อนิมิตฺโต จ     วิโมกฺโข ยสฺส โคจโร,
      อากาเสว สกุนฺตานํ     ปทนฺตสฺส ทุรนฺวยนฺติ.
      ตตฺถ "ยสฺสาสวาติ: ยสฺส จตฺตาโร อาสวา ปริกฺขีณา.
อาหาเร จ อนิสฺสิโตติ: อาหารสฺมิญฺจ ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสเยหิ
อนิสฺสิโต. ปทนฺตสฺส ทุรนฺวยนฺติ: ยถา อากาเส คจฺฉนฺตานํ
สกุณานํ "อิมสฺมึ ฐาเน ปาเทหิ อกฺกมิตฺวา คตา, อิทํ ฐานํ
อุเรน ปหริตฺวา คตา, อิทํ สีเสน, อิทํ ปกฺเขหีติ น สกฺกา
ญาตุํ; เอวเมว เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน "นิรยปเทน วา คโต
ติรจฺฉานโยนิปเทน วาติอาทินา นเยน ปทํ ปญฺญาเปตุํ นาม น สกฺกาติ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                     อนุรุทฺธตฺเถรวตฺถุ.
                    ---------------
               ๕. มหากจฺจายนตฺเถรวตฺถุ. (๗๕)
      "ยสฺสินฺทฺริยานีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ปุพฺพาราเม
วิหรนฺโต มหากจฺจายนตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกสฺมึ หิ สมเย สตฺถา  มหาปวารณาย มิคารมาตุ
ปาสาทสฺส เหฏฺฐา  มหาสาวกปริวุโต   นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย
มหากจฺจายนตฺเถโร อวนฺตีสุ วิหรติ. โส ปนายสฺมา ทูรโตปิ
อาคนฺตฺวา ธมฺมสฺสวนํ ปคฺคณฺหาติเยว. ตสฺมา มหาเถรา นิสีทนฺตา
มหากจฺจายนตฺเถรสฺส อาสนํ ฐเปตฺวา นิสีทึสุ. สกฺโก เทวราชา ทฺวีหิ
เทวโลเกหิ เทวปริสาย สทฺธึ อาคนฺตฺวา ทิพฺพคนฺธมาลาทีหิ สตฺถารํ
ปูเชตฺวา ฐิโต มหากจฺจายนตฺเถรํ    อทิสฺวา "กินฺนุ โข มม อยฺโย น
ทิสฺสติ, สาธุ โข ปนสฺส, สเจ อาคจฺเฉยฺยาติ. เถโร ตํขณญฺเญว
อาคนฺตฺวา อตฺตโน อาสเน นิสินฺนเมว อตฺตานํ ทสฺเสสิ. สกฺโก เถรํ
ทิสฺวา โคปฺผเกสุ ทฬฺหํ คเหตฺวา "อาคโต วต เม อยฺโย, อหํ
อยฺยสฺส อาคมนเมว ปจฺจาสึสามีติ วตฺวา เถรสฺส อุโภหิ หตฺเถหิ
ปาเท สมฺพาหิตฺวา ๑- คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ
อฏฺฐาสิ. ภิกฺขู อุชฺฌายึสุ "สกฺโก มุขํ โอโลเกตฺวา สกฺการํ
กโรติ, อวเสสมหาสาวกานํ เอวรูปํ สกฺการํ อกริตฺวา มหากจฺจายนํ
ทิสฺวา เวเคน โคปฺผเกสุ คเหตฺวา `สาธุ วต เม อยฺโย อาคโต,
อหํ อยฺยสฺส อาคมนเมว ปจฺจาสึสามีติ วตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ
ปาเท สมฺพาหิตฺวา ปูเชตฺวา  วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโตติ. สตฺถา
เตสํ กถํ สุตฺวา "ภิกฺขเว มม ปุตฺเตน มหากจฺจายเนน สทิสา
อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา ภิกฺขู เทวานํ ๒- ปิยาเอวาติ วตฺวา อนุสนฺธึ
ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
               "ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ
                อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา,
                ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส
                เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโนติ.
      ตสฺสตฺโถ: ยสฺส ภิกฺขุโน เฉเกน สารถินา สุทนฺตา อสฺสา
วิย ฉ อินฺทฺริยานิ สมถํ ทนฺตภาวํ นิพฺพิเสวนภาวํ คตานิ, ตสฺส
นววิธํ มานํ ปหาย ฐิตตฺตา ปหีนมานสฺส จตุนฺนํ อาสวานํ
อภาเวน อนาสวสฺส. ตาทิโนติ: ตาทิภาวสณฺฐิตสฺส ตถารูปสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. "อุโภหิ หตฺเถหิ ปาเท สมฺพาหิตฺวาติ นตฺถิ.
@๒. สี.ม. ยุ. เทวานมฺปิ มนุสฺสานมฺปิ.
เทวาปิ ปิหยนฺติ มนุสฺสาปิ ทสฺสนญฺจ อาคมนญฺจ  ปตฺเถนฺติเยวาติ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                   มหากจฺจายนตฺเถรวตฺถุ.
                      ----------
                ๖. สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ. (๗๖)
      "ปฐวีสโมติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
สารีปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกสฺมึ หิ สมเย อายสฺมา สารีปุตฺโต วุตฺถวสฺโส จาริกํ
ปกฺกมิตุกาโม ภควนฺตํ อาปุจฺฉิตฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปริวาเรน
สทฺธึ นิกฺขมิ. อญฺเญปิ พหู ภิกฺขู เถรํ อนุคจฺฉึสุ. เถโร จ
นามโคตฺตวเสน ปญฺญายมาเน ภิกฺขู นามโคตฺตวเสน กเถตฺวา
นิวตฺเตติ. อญฺญตโร นามโคตฺตวเสน อปากโฏ ภิกฺขุ "อโห วต
มํปิ นามโคตฺตวเสน ปคฺคณฺหนฺโต กเถตฺวา นิวตฺเตยฺยาติ. เถโร
มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส อนฺตเร ตํ น สลฺลกฺเขสิ. โสปิ "อญฺเญ วิย ภิกฺขู
มํ น ปคฺคณฺหาตีติ เถเร อาฆาตํ พนฺธิ. เถรสฺสปิ สงฺฆาฏิกณฺโณ
ตสฺส ภิกฺขุโน สรีรํ ผุสิ. เตนาปิ อาฆาตํ พนฺธิเยว. โส "อิทานิ เถโร
วิหารุปจารํ อติกฺกนฺโต ภวิสฺสตีติ ญตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา
"อายสฺมา มํ ภนฺเต สารีปุตฺโต `ตุมฺหากํ อคฺคสาวโกมฺหีติ
กณฺณสงฺขลึ ภินฺทนฺโต วิย ปหริตฺวา อกฺขมาเปตฺวา ว จาริกํ
ปกฺกนฺโตติ อาห. สตฺถา เถรํ ปกฺโกสาเปสิ. ตสฺมึ ขเณ
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร จ อานนฺทตฺเถโร จ จินฺเตสุํ "อมฺหากํ
เชฏฺฐภาตรา อิมสฺส ภิกฺขุโน อปฺปหฏภาวํ สตฺถา โน น ชานาติ,
สีหนาทํ ปน นทาเปตุกาโม ภวิสฺสติ, ปริสํ สนฺนิปาเตสฺสามาติ.
เต กุญฺจิกหตฺถา ปริเวณทฺวารานิ วิวริตฺวา "อภิกฺขมถายสฺมนฺโต,
อภิกฺขมถายสฺมนฺโต, อิทานิ อายสฺมา สารีปุตฺโต ภควโต สมฺมุขา
สีหนาทํ นทิสฺสตีติ มหาภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตสุํ. เถโรปิ อาคนฺตฺวา
สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา   ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. เถโร
"นายํ ภิกฺขุ มยา ปหโฏติ อวตฺวาว อตฺตโน คุณกถํ กเถนฺโต
"ยสฺส นูน ภนฺเต กาเย กายคตา สติ อนุปฏฺฐิตา อสฺส, โส อิธ
อญฺญตรํ สพฺรหฺมจารึ อาสชฺช อปฺปฏินิสฺสชฺช จาริกํ ปกฺกเมยฺยาติ ๑-
วตฺวา "เสยฺยถาปิ ภนฺเต ปฐวิยํ สุจึปิ นิกฺขิปนฺติ อสุจึปิ
นิกฺขิปนฺตีติอาทินา ๒- นเยน อตฺตโน ปฐวีสมจิตฺตตญฺจ  อาโปเตโชวาโย-
รโชหรณจณฺฑาลกุมารกอุสภจฺฉินฺนวิสาณสมจิตฺตตญฺจ อหิกุณปาทีหิ
วิย อตฺตโน กาเยน อฏฺฏิยนญฺจ เมทกถาลิกา วิย อตฺตโน
กายสฺส ปริหรณญฺจ ปกาเสสิ. อิมาหิ จ ปน นวหิ อุปมาหิ
เถเร อตฺตโน คุณํ   กเถนฺเต, นวสุปิ วาเรสุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา
มหาปฐวี กมฺปิ. รโชหรณจณฺฑาลกุมารกเมทกถาลิโกปมานมฺปน
อาหรณกาเล ปุถุชฺชนภิกฺขู อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ นาสกฺขึสุ, ขีณาสวานํ
ธมฺมสํเวโค อุทปาทิ. เถเร อตฺตโน คุณํ กเถนฺเตเยว,
อพฺภาจิกฺขนกภิกฺขุโน สกลสรีเร ฑาโห อุปฺปชฺชิ. โส ตาวเทว
@เชิงอรรถ: ๑-๒. นวกงฺคุตฺตร ๒๓/๓๘๘.
ภควโต ปาเทสุ นิปติตฺวา อภูตพฺภกฺขานโทสํ ปกาเสตฺวา อจฺจยํ
เทเสสิ. สตฺถา เถรํ อามนฺเตตฺวา "สารีปุตฺต ขมาหิ อิมสฺส
โมฆปุริสสฺส โทสํ, ยาวสฺส สตฺตธา มุทฺธา น ผลิสฺสตีติ อาห.
เถโร อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลึ ปคฺคยฺห "ขมามหํ ภนฺเต ตสฺส
อายสฺมโต, ขมตุ  จ เม โส อายสฺมา, สเจ มยฺหํ โทโส
อตฺถีติ อาห. ภิกฺขู กถยึสุ "ปสฺสถิทานิ อาวุโส เถรสฺส
อโนมคุณตฺตํ, เอวรูปสฺส นาม มุสาวาเทน อพฺภาจิกฺขนกสฺส
ภิกฺขุโน อุปริ อปฺปมตฺตกมฺปิ โกปํ วา โทสํ วา อกตฺวา
สยเมว อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลึ ปคฺคยฺห   ขมาเปตีติ. สตฺถา
ตํ กถํ สุตฺวา "ภิกฺขเว กึ กเถถาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิทนฺนาม
ภนฺเตติ วุตฺเต, "น ภิกฺขเว สกฺกา สารีปุตฺตสทิสานํ โกปํ
วา โทสํ วา อุปฺปาเทตุํ, มหาปฐวีสทิสํ ภิกฺขเว อินฺทขีลสทิสํ
ปสนฺนอุทกรหทสทิสญฺจ สารีปุตฺตสฺส จิตฺตนฺติ  วตฺวา อนุสนฺธึ
ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
             "ปฐวีสโม โน วิรุชฺฌติ
              อินฺทขีลูปโม ตาทิ สุพฺพโต
              รหโทว อเปตกทฺทโม,
              สํสารา น ภวนฺติ ตาทิโนติ.
      ตสฺสตฺโถ: ภิกฺขเว ยถา ปฐวิยํ สุจีนิ คนฺธมาลาทีนิปิ
นิกฺขิปนฺติ อสุจีนิ มุตฺตกรีสาทีนิปิ นิกฺขิปนฺติ; ตถา นครทฺวาเร
นิขาตํ อินฺทขีลํ ทารกาทโย อุมฺมิหนฺติปิ ๑- อูหทนฺติปิ ๒-. อปเร ปน
ตํ คนฺธมาลาทีหิ สกฺกโรนฺติ, ตตฺถ ปฐวิยา วา อินฺทขีลสฺส
วา เนว อนุโรโธ อุปฺปชฺชติ น วิโรโธ; เอวเมว ยฺวายํ
ขีณาสโว ภิกฺขุ อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปิยภาเวน ตาทิ
วตฺตานํ สุนฺทรตาย สุพฺพโต, โส "อิเม มํ จตูหิ ปจฺจเยหิ
สกฺกโรนฺติ, อิเม ปน น สกฺกโรนฺตีติ สกฺการญฺจ อสกฺการญฺจ
กโรนฺเตสุ เนว อนุรุชฺฌติ น วิรุชฺฌติ; อถโข ปฐวีสโม จ
อินฺทขีลูปโม เอว จ โหติ. ยถา จ อปคตกทฺทโม รหโท
ปสนฺโนทโก โหติ; เอวํ อปคตกฺกิเลสตาย ราคกทฺทมาทีหิ
อปคตกทฺทโม วิปฺปสนฺโนว โหติ. ตาทิโนติ:  ตสฺส ปน
      เอวรูปสฺส สุคติทุคฺคตีสุ สํสรณวเสน สํสารา นาม น โหนฺตีติ.
      เทสนาวสาเน นว ภิกฺขุสหสฺสานิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
ปาปุณึสูติ.
                    สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ.
                    --------------
              ๗. โกสมฺพีวาสิติสฺสตฺเถรวตฺถุ. (๗๗)
      "สนฺตนฺตสฺส มนํ โหตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต ติสฺสตฺเถรสฺส สามเณรํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอโก กิร โกสมฺพีวาสี กุลปุตฺโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. โอมุตฺเตนฺติปิ. ๒. ยุ. อูหทยนฺติปิ.
ลทฺธูปสมฺปโท "โกสมฺพีวาสิติสฺสตฺเถโรติ ปญฺญายิ. ตสฺส โกสมฺพิยํ
วุตฺถวสฺสสฺส อุปฏฺฐาโก ติจีวรญฺเจว สปฺปิผาณิตญฺจ อาหริตฺวา
ปาทมูเล ฐเปสิ. อถ นํ เถโร อาห "กิมิทํ อุปาสกาติ.
"นนุ มยา ภนฺเต ตุมฺเห วสฺสํ วาสิตา, อมฺหากญฺจ วิหาเร
วุตฺถวสฺสา อิมํ ลาภํ ลภนฺติ, คณฺหถ ภนฺเตติ. "โหตุ
อุปาสก, น มยฺหํ อิมินา อตฺโถติ. "กึการณา ภนฺเตติ. "มม
สนฺติเก กปฺปิยการโก สามเณโรปิ นตฺถิ อาวุโสติ. "สเจ
ภนฺเต กปฺปิยการโก นตฺถิ, มม ปุตฺโต อยฺยสฺส สนฺติเก
สามเณโร ภวิสฺสตีติ. เถโร อธิวาเสสิ. อุปาสโก สตฺตวสฺสิกํ
อตฺตโน ปุตฺตํ เถรสฺส สนฺติกํ เนตฺวา "อิมํ ปพฺพาเชถาติ
อทาสิ. อถสฺส เถโร เกเส เตเมตฺวา ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ
ทตฺวา ปพฺพาเชสิ. โส ขุรคฺเคเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
ปาปุณิ. เถโร ตํ ปพฺพาเชตฺวา อฑฺฒมาสํ ตตฺถ วสิตฺวา
"สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามีติ สามเณรํ ภณฺฑกํ คาหาเปตฺวา คจฺฉนฺโต
อนฺตรามคฺเค เอกํ วิหารํ ปาวิสิ. สามเณโร อุปชฺฌายสฺส เสนาสนํ
คเหตฺวา ปฏิชคฺคิ. ตสฺส ตํ ปฏิชคฺคนฺตสฺเสว วิกาโล ชาโต,
เตน อตฺตโน  เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตุํ นาสกฺขิ.  อถ นํ อุปฏฺฐานเวลายํ
อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ เถโร ปุจฺฉิ "สามเณร อตฺตโน วสนฏฺฐานํ
ปฏิชคฺคิตนฺติ. "ภนฺเต ปฏิชคฺคิตุํ โอกาสํ นาลตฺถนฺติ. "เตนหิ
มม วสนฏฺฐาเนเยว วส, ทุกฺขํ อาคนฺตุกฏฺฐาเน วสิตุนฺติ ตํ
คเหตฺวาว เสนาสนํ ปาวิสิ. เถโร ปน ปุถุชฺชโน นิปนฺนมตฺโตเยว
นิทฺทํ โอกฺกมิ. สามเณโร จินฺเตสิ "อชฺช เม อุปชฺฌาเยน
สทฺธึ ตติโย ทิวโส เอกเสนาสเน วสนฺตสฺส; สเจ นิปชฺชิตฺวา
นิทฺทายิสฺสามิ, เถโร สหเสยฺยํ อาปชฺเชยฺย, นิสินฺนโกว วีตินาเมสฺสามีติ
อุปชฺฌายสฺส มญฺจกสมีเป ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนโกว รตฺตึ
วีตินาเมสิ. เถโร ปจฺจูสกาเล ปจฺจุฏฺฐาย "สามเณรํ  นิกฺขมาเปตุํ
วฏฺฏตีติ มญฺจกปสฺเส ฐิตํ วีชนึ คเหตฺวา วีชนีปตฺตกสฺส
อคฺเคน สามเณรสฺส กฏสารกํ ปหริตฺวา วีชนึ อุทฺธํ อุกฺขิปนฺโต
"สามเณร พหิ นิกฺขมาติ อาห. วีชนีปตฺตโก อกฺขิมฺหิ ปฏิหญฺญิ.
ตาวเทว อกฺขิ ภิชฺชิ. โส "กึ  ภนฺเตติ วตฺวา, "อุฏฺฐาย
พหิ นิกฺขมาติ วุตฺเต, "อกฺขิ เม ภนฺเต ภินฺนนฺติ อวตฺวา
เอเกน หตฺเถน  ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิกฺขมิ. วตฺตกรณกาเล จ
ปน "อกฺขิ เม ภินฺนนฺติ ตุณฺหี อนิสีทิตฺวา เอเกน หตฺเถน
อกฺขึ คเหตฺวา เอเกน   หตฺเถน  มุฏฺฐิสมฺมชฺชนึ อาทาย วจฺจกุฏิญฺจ
มุขโธวนฏฺฐานญฺจ สมฺมชฺชิตฺวา มุขโธวโนทกญฺจ ฐเปตฺวา ปริเวณํ
สมฺมชฺชิ. โส อุปชฺฌายสฺส ทนฺตกฏฺฐํ ททมาโน เอเกน หตฺเถน
อทาสิ. อถ นํ อุปชฺฌาโย อาห "อสิกฺขิโต วตายํ สามเณโร
อาจริยุปชฺฌายานํ เอเกน หตฺเถน ทนฺตกฏฺฐํ ทาตุํ ลภตีติ. ๑-
"ชานามหํ ภนฺเต `น เอตํ วตฺตนฺติ, เอโก ปน เม หตฺโถ น
ตุจฺโฉติ. "กึ สามเณราติ. โส อาทิโต ปฏฺฐาย ตํ ปวตฺตึ
อาโรเจสิ. เถโร สุตฺวาว สํวิคฺคมานโส "อโห มยา ภาริยํ
กมฺมํ กตนฺติ วตฺวา "ขมาหิ เม สปฺปุริส, นาหเมตํ ชานามิ,
@เชิงอรรถ: ๑. ม. น วฏฺฏตีติ.
อวสฺสโย โหหีติ อญฺชลึ ปคฺคยฺห สตฺตวสฺสิกทารกสฺส ปาทมูเล
อุกฺกุฏิกํ นิสีทิ. อถ นํ สามเณโร อาห "นาหํ ภนฺเต เอตทตฺถาย
กเถสึ, ตุมฺหากํ จิตฺตํ อนุรกฺขนฺเตน มยา เอวํ วุตฺตํ, น เอตฺถ
ตุมฺหากํ โทโส อตฺถิ, น มยฺหํ, วฏฺฏสฺเสเวโส โทโส, มา
จินฺตยิตฺถ, มยา ตุมฺหากํ วิปฺปฏิสารํ รกฺขนฺเตเนว นาโรจิตนฺติ.
เถโร สามเณเรน อสฺสาสิยมาโนปิ อนสฺสาสิตฺวา อุปฺปนฺนสํเวโค
สามเณรสฺส ภณฺฑํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ ปายาสิ. สตฺถาปิสฺส
อาคมนํ โอโลเกนฺโตว นิสีทิ. โส คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
สตฺถารา สทฺธึ ปฏิสมฺโมทนํ  กตฺวา "ขมนียํ เต ภิกฺขุ, น
กิญฺจิ อติเรกํ อผาสุกํ อตฺถีติ ปุจฺฉิโต อาห "ขมนียํ ภนฺเต,
นตฺถิ เม กิญฺจิ  อติเรกํ อผาสุกํ; อปิจ โข ปน เม อยํ
ทหรสามเณโร วิย อญฺโญ อติเรกคุโณ น ทิฏฺฐปุพฺโพติ. "กึ
ปน อิมินา กตํ ภิกฺขูติ. โส อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพนฺตํ ปวตฺตึ ๑-
ภควโต อาโรเจตฺวา อาห "เอวํ ภนฺเต มยา ขมาปิยมาโน มํ
เอวํ วเทสิ `เนเวตฺถ ตุมฺหากํ โทโส อตฺถิ, น มยฺหํ, วฏฺฏสฺเสเวโส
โทโส, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถาติ, อิติ มํ อสฺสาเสสิเยว, มยิ
เนว โกปํ น โทสมกาสิ; น เม ภนฺเต เอวรูโป คุณสมฺปนฺโน
ทิฏฺฐปุพฺโพติ. อถ นํ สตฺถา "ภิกฺขุ ขีณาสวา นาม น กสฺสจิ
กุปฺปนฺติ น ทุสฺสนฺติ, สนฺตินฺทฺริยา สนฺตมานสาว โหนฺตีติ
วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
@เชิงอรรถ: ๑. ปวุตฺตินฺติปิ ทิสฺสติ.
       "สนฺตนฺตสฺส มนํ โหติ     สนฺตา วาจา จ กมฺม จ
        สมฺมทญฺญา วิมุตฺตสฺส     อุปสนฺตสฺส ตาทิโนติ.
      ตตฺถ "สนฺตนฺติ: ตสฺส ขีณาสวสมณสฺส อภิชฺฌาทีนํ
อภาเวน มนํ สนฺตเมว โหติ อุปสนฺตํ นิพฺพุตํ, ตถา มุสาวาทาทีนํ
อภาเวน วาจา จ, ปาณาติปาตาทีนํ อภาเวน กายกมฺมญฺจ
สนฺตเมว โหติ. สมฺมทญฺญา วิมุตฺตสฺสาติ: นเยน เหตุนา ๑- ชานิตฺวา
ปญฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุตฺตสฺส อุปสนฺตสฺสาติ: อพฺภนฺตเร ราคาทีนํ
อุปสเมน อุปสนฺตสฺส. ตาทิโนติ: ตถารูปสฺส คุณสมฺปนฺนสฺสาติ.
      เทสนาวสาเน โกสมฺพีวาสิติสฺสตฺเถโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ
อรหตฺตํ ปาปุณิ, เสสมหาชนสฺสาปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                  โกสมฺพีวาสิติสฺสตฺเถรวตฺถุ.
                     -------------
                ๘. สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ. (๗๘)
      "อสฺสทฺโธติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
สารีปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกทิวสํ หิ ตึสมตฺตา อารญฺญกา ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา ๒- วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา เตสํ สห ปฏิสมฺภิทาหิ
อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ วิทิตฺวา สารีปุตฺตตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา
"สทฺทหสิ ตฺวํ สารีปุตฺต: สทฺธินฺทฺริยํ  ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ
@เชิงอรรถ: ๑. อญฺญตฺถ "เหตุนา นเยนาติ อาคตํ. ๒. สี. ม. ยุ. อาคนฺตฺวา.
โหติ อมตปริโยสานนฺติ ๑- เอวํ ปญฺจินฺทฺริยานิ อารพฺภ ปญฺหํ ปุจฺฉิ.
เถโร "น ขฺวาหํ ภนฺเต เอตฺถ ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิ:
สทฺธินฺทฺริยํ ฯเปฯ อมตปริโยสานํ, เยสํ นูเนตํ ภนฺเต อญฺญาตํ
อสฺสุตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ  อผุสิตํ ปญฺญาย, เต ตตฺถ ปเรสํ
สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ: สทฺธินฺทฺริยํ ฯเปฯ อมตปริโยสานนฺติ ๒-  เอวนฺตํ
ปญฺหํ พฺยากาสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู กถํ  สมุฏฺฐาเปสุํ "สารีปุตฺตตฺเถโร
มิจฺฉาคหเณเนว วิสฺสชฺเชสิ, อชฺชาปิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส น
สทฺทหิเยวาติ. ตํ สุตฺวา สตฺถา "กินฺนาเมตํ ภิกฺขเว วเทถ,
อหํ หิ `ปญฺจินฺทฺริยานิ อภาเวตฺวา สมถวิปสฺสนํ อวฑฺเฒตฺวา
มคฺคผลานิ สจฺฉิกาตุํ สมตฺโถ นาม อตฺถีติ สทฺทหสิ สารีปุตฺตาติ
ปุจฺฉึ, โส `เอวํ สจฺฉิกโรนฺโต อตฺถิ นามาติ น สทฺทหามิ
ภนฺเตติ กเถสิ, น ทินฺนสฺส วา กตสฺส วา ผลวิปากํ น
สทฺทหิ, นาปิ พุทฺธาทีนํ คุณํ น สทฺทหิ; โส ปน อตฺตนา
ปฏิลทฺเธสุ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลธมฺเมสุ ปเรสํ สทฺธาย น คจฺฉติ,
ตสฺมา อนุปวชฺโชติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ  เทเสนฺโต
อิมํ คาถมาห
         "อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จ     สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร
          หตาวกาโส วนฺตาโส,   ส เว อุตฺตมโปริโสติ.
      ตตฺถ "อสฺสทฺโธติ: อตฺตนา ปฏิวิทฺธคุณํ ปเรสํ กถาย
น สทฺทหตีติ อสฺสทฺโธ, อกตํ นิพฺพานํ ชานาตีติ อกตญฺญู,
สจฺฉิกตนิพฺพาโนติ อตฺโถ. วฏฺฏสนฺธึ สํสารสนฺธึ ฉินฺทิตฺวา ฐิโตติ
@เชิงอรรถ: ๑-๒. สํยุตฺตนิกาย มหาวารวคฺค ๑๙/๒๙๒. ตตฺถ ปน...เยสญฺหิ ตํ
@ภนฺเต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ...ปญฺญายาติ ทิสฺสติ.
สนฺธิจฺเฉโท. กุสลากุสลกมฺมวีชสฺส ขีณตฺตา นิพฺพตฺตนาวกาโส
หโต อสฺสาติ หตาวกาโส. จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพกิจฺจสฺส
กตตฺตา สพฺพาสา อิมินา วนฺตาติ วนฺตาโส. โย ปน เอวรูโป
นโร, ส เว ปฏิวิทฺธโลกุตฺตรธมฺมตาย ปุริเสสุ  อุตฺตมภาวมฺปตฺโตติ
ปุริสุตฺตโมติ.
      คาถาวสาเน เต อารญฺญกา ตึสมตฺตา ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ
อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, เสสมหาชนสฺสาปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา
อโหสีติ.
                    สารีปุตฺตตฺเถรวตฺถุ.
                      ----------
              ๙. ขทิรวนิยเรวตตฺเถรวตฺถุ. (๗๙)
      "คาเม วาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
ขทิรวนิยเรวตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
      อายสฺมา หิ สารีปุตฺโต สตฺตาสีติโกฏิธนํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา
"จาลา, อุปจาลา, สีสุปจาลาติ ติสฺโส ภคินิโย "จุนฺโท,
อุปเสโนติ อิเม เทฺว ภาตโร ปพฺพาเชสิ. เรวตกุมาโร เอโกว
เคเห อวสิฏฺโฐ. อถสฺส มาตา จินฺเตสิ "มม ปุตฺโต
อุปติสฺโส เอตฺตกํ ธนํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา ติสฺโส ภคินิโย เทฺว
จ ภาตโร ปพฺพาเชสิ, เรวโต เอโกว อวสิฏฺโฐ; สเจ อิมํปิ
ปพฺพาเชสฺสติ, เอตฺตกํ โน ธนํ นสฺสิสฺสติ, กุลวํโส ปจฺฉิชฺชิสฺสติ;
ทหรกาเลเยว นํ ฆราวาเสน พนฺธิสฺสามีติ. สารีปุตฺตตฺเถโรปิ
ปฏิกจฺเจว ภิกฺขู อาณาเปสิ "สเจ อาวุโส เรวโต ปพฺพชิตุกาโม
อาคจฺฉติ, อาคตมตฺตเมว นํ ปพฺพาเชยฺยาถ; มม มาตาปิตโร
มิจฺฉาทิฏฺฐิกา, กินฺเตหิ อาปุจฺฉิเตหิ, อหเมว ตสฺส มาตา จ
ปิตา จาติ. มาตาปิสฺส เรวตกุมารํ สตฺตวสฺสิกเมว ฆรพนฺธเนน
พนฺธิตุกามา สมชาติเก กุเล กุมาริกํ วาเรตฺวา ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา
กุมารํ มณฺเฑตฺวา ปสาเธตฺวา มหตา ปริวาเรน สทฺธึ อาทาย
กุมาริกาย ญาติฆรํ อคมาสิ. อถ เนสํ กตมงฺคลานํ ทฺวินฺนํปิ
ญาตเกสุ สนฺนิปติเตสุ, อุทกปาติยํ หตฺเถ โอตาเรตฺวา มงฺคลานิ
วตฺวา กุมาริกาย วุฑฺฒึ อากงฺขมานา ญาตกา "ตว อยฺยิกาย
ทิฏฺฐธมฺมํ ปสฺส, อยฺยิกา วิย จิรํ ชีว อมฺมาติ อาหํสุ.
เรวตกุมาโร "โก นุ โข อิมิสฺสา อยฺยิกาย ทิฏฺฐธมฺโมติ
จินฺเตตฺวา "กตรา อิมิสฺสา อยฺยิกาติ ปุจฺฉิ. อถ นํ อาหํสุ
"ตาต กึ น ปสฺสสิ อิมํ วีสวสฺสสติกํ ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ
วลิตตจํ ติลกาหตคตฺตํ โคปานสิวงฺกํ, เอสา เอติสฺสา อยฺยิกาติ.
"กึ  ปน อยํปิ เอวรูปา ภวิสฺสตีติ. "สเจ ชีวิสฺสติ, ภวิสฺสติ
ตาตาติ. โส จินฺเตสิ "เอวรูปํปิ นาม สรีรํ ชราย อิมํ
วิปฺปการํ ปาปุณิสฺสติ, อิทํ เม ภาตรา อุปติสฺเสน ทิฏฺฐํ
ภวิสฺสติ, อชฺเชว มยา ปลายิตฺวา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตีติ. อถ นํ
ญาตกา กุมาริกาย สทฺธึ เอกยานํ อาโรเปตฺวา อาทาย
ปกฺกมึสุ. โส โถกํ คนฺตฺวา สรีรกิจฺจํ อปทิสิตฺวา "ฐเปถ ตาว
ยานํ, โอตริตฺวา อาคมิสฺสามีติ ยานา โอตริตฺวา เอกสฺมึ
คุมฺเพ โถกํ  ปปญฺจํ กตฺวา อคมาสิ. ปุนปิ โถกํ คนฺตฺวา
เตเนว อปเทเสน โอตริตฺวา อภิรุหิตฺวา ปุนปิ ตเถว อกาสิ.
อถสฺส ญาตกา "อทฺธา อิมสฺส อุฏฺฐานานิ วตฺตนฺตีติ
สลฺลกฺเขตฺวา นาติทฬฺหํ อารกฺขํ กรึสุ. โส ปุนปิ โถกํ คนฺตฺวา
เตเนว อปเทเสน โอตริตฺวา "ตุมฺเห ปาเชนฺตา ปุรโต คจฺฉถ,
มยํ ปจฺฉโต สณิกํ อาคมิสฺสามาติ วตฺวา โอตริตฺวา คุมฺพาภิมุโข
อโหสิ. ญาตกาปิสฺส "ปจฺฉโต อาคมิสฺสตีติ สญฺญาย ยานํ
ปาเชนฺตา อคมํสุ. โสปิ ตโต ปลายิตฺวา, เอกสฺมึ ปเทเส
ตึสมตฺตา ภิกฺขู วสนฺติ, เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อาห
"ปพฺพาเชถ มํ ภนฺเตติ. "อาวุโส ตฺวํ สพฺพาลงฺการปฺปฏิมณฺฑิโต,
มยํ เต ราปุตฺตภาวํ วา อมจฺจปุตฺตภาวํ วา  น ชานาม,
กถํ ตํ ปพฺพาเชสฺสามาติ. "ตุมฺเห มํ ภนฺเต น ชานาถาติ. "น
ชานามาวุโสติ. "อหํ อุปติสฺสสฺส กนิฏฺฐภาติโกติ. "โก เอส
อุปติสฺโส นามาติ. "ภนฺเต ภทนฺตา มม ภาตรํ `สารีปุตฺโตติ
วทนฺติ, ตสฺมา `อุปติสฺโสติ วุตฺเต, น ชานนฺตีติ. "กึ ปน
สารีปุตฺตตฺเถรสฺส กนิฏฺฐภาติโกติ. "อาม ภนฺเตติ. "เตนหิ
เอหิ, ภาตรา เต อนุญฺญาตเมวาติ วตฺวา ตสฺส อาภรณานิ
โอมุญฺจาเปตฺวา เอกมนฺเต ฐปาเปตฺวา ตํ ปพฺพาเชตฺวา เถรสฺส
สาสนํ ปหิณึสุ. เถโร ตํ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสิ "ภนฺเต
`อารญฺญกภิกฺขูหิ กิร เรวโต ปพฺพาชิโตติ สาสนํ ปหิณึสุ,
คนฺตฺวา ตํ ปสฺสิตฺวา อาคมิสฺสามีติ. สตฺถา "อธิวาเสหิ ตาว
สารีปุตฺตาติ คนฺตุํ นาทาสิ. เถโร ปุน กติปาหจฺจเยน สตฺถารํ
อาปุจฺฉิ. สตฺถา "อธิวาเสหิ ตาว สารีปุตฺต, มยํปิ คมิสฺสามาติ
เนว คนฺตุํ อทาสิ.
      สามเณโรปิ "สจาหํ อิธ วสิสฺสามิ, ญาตกา มํ อนุพนฺธิตฺวา
ปกฺโกสาเปสฺสนฺตีติ เตสํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา ยาว อรหตฺตา
กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย จาริกญฺจรมาโน ตโต
ตึสโยชนิกฏฺฐาเน ขทิรวนํ คนฺตฺวา อนฺโตวสฺเสเยว เตมาสพฺภนฺตเร
สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เถโรปิ ปวาเรตฺวา สตฺถารํ
ปุน ตตฺถ คมนตฺถาย อาปุจฺฉิ. สตฺถา "มยํปิ คมิสฺสาม สารีปุตฺตาติ
ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ นิกฺขมิ. โถกํ คตกาเล อานนฺทตฺเถโร
เทฺวธาปเถ ฐตฺวา สตฺถารํ อาห "ภนฺเต เรวตสฺส สนฺติกํ
คมนมคฺเคสุ อยํ ปริหารปโถ สฏฺฐิโยชนิโก มนุสฺสาวาโส, อยํ
อุชุมคฺโค ตึสโยชนิโก อมนุสฺสปริคฺคหิโต; กตเรน คจฺฉามาติ.
"สีวลี ปน อานนฺท อมฺเหหิ สทฺธึ อาคโตติ.  "อาม ภนฺเตติ.
"สเจ สีวลี อาคโต, อุชุมคฺคเมว คณฺหาหีติ. สตฺถา กิร "อหํ
ตุมฺหากํ ยาคุภตฺตํ อุปฺปาเทสฺสามิ, อุชุมคฺคํ คณฺหถาติ อวตฺวา
"เตสํ เตสํ ชนานํ ปุญฺญสฺส วิปากทานฏฺฐานํ เอตนฺติ ญตฺวา
"สเจ สีวลี อาคโต, อุชุมคฺคํ คณฺหาหีติ อาห. สตฺถริ ปน ตํ
มคฺคํ ปฏิปนฺเน, เทวตา "อมฺหากํ อยฺยสฺส สีวลิตฺเถรสฺส สกฺการํ
กริสฺสามาติ จินฺเตตฺวา เอเกกโยชเน วิหาเร ๑- กาเรตฺวา เอกโยชนโต
อุทฺธํ คนฺตุํ อทตฺวา ปาโตว อุฏฺฐาย ทิพฺพานิ ยาคุอาทีนิ คเหตฺวา
"อมฺหากํ อยฺโย สีวลิตฺเถโร กหํ นิสินฺโนติ วิจรนฺติ. เถโร
อตฺตโน อภิหฏํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทาเปสิ. เอวํ
สตฺถา สปริวาโร ตึสโยชนิกํ กนฺตารํ สีวลิตฺเถรสฺเสว ปุญฺญํ
อนุภวมาโน อคมาสิ. เรวตตฺเถโรปิ สตฺถุ อาคมนํ ญตฺวา ภควโต
คนฺธกุฏึ มาเปตฺวา ปญฺจ กูฏาคารสตานิ ปญฺจ จงฺกมนสตานิ
ปญฺจ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานสตานิ จ มาเปสิ. สตฺถา ตสฺส
สนฺติเก มาสมตฺตเมว วสิ. ตสฺมึ วสมาโนปิ สีวลิตฺเถรสฺเสว
ปุญฺญํ อนุภวิ.
      ตตฺถ ปน เทฺว มหลฺลกภิกฺขู สตฺถุ ขทิรวนํ ปวิสนกาเล
เอวํ จินฺตยึสุ "อยํ ภิกฺขุ เอตฺตกํ นวกมฺมํ กโรนฺโต กึ สกฺขิสฺสติ
สมณธมฺมํ กาตุํ, สตฺถา `สารีปุตฺตสฺส กนิฏฺโฐติ มุโขโลกนกิจฺจํ
กโรนฺโต เอวรูปสฺส นวกมฺมิกสฺส สนฺติกํ อาคโตติ. สตฺถาปิ
ตํ ทิวสํ ปจฺจูสกาเล โลกํ โอโลเกนฺโต เต ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ
จิตฺตวารํ อญฺญาสิ; ตสฺมา ตตฺถ มาสมตฺตํ วสิตฺวา นิกฺขมนทิวเส,
ยถา เต ภิกฺขู อตฺตโน เตลนาฬิญฺจ อุทกตุมฺพญฺจ อุปาหนา จ
ปมฺมุสฺสนฺติ; ตถา อธิฏฺฐหิตฺวา นิกฺขมนฺโต วิหารุปจารโต พหิ
นิกฺขนฺตกาเล อิทฺธึ วิสฺสชฺเชสิ. อถ เต ภิกฺขู "มยา อิทญฺจิทญฺจ
ปมฺมุฏฺฐํ, มยาปิ ปมฺมุฏฺฐนฺติ อุโภปิ นิวตฺติตฺวา ตํ ฐานํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. วิหารํ.
อสลฺลกฺเขตฺวา ขทิรรุกฺขกณฺฏเกหิ วิชฺฌิยมานา วิจริตฺวา เอกสฺมึ
ขทิรรุกฺเข โอลมฺพนฺตํ อตฺตโน ภณฺฑกํ ทิสฺวา อาทาย ปกฺกมึสุ.
สตฺถาปิ ภิกฺขุสงฺฆํ อาทาย ปุน มาสมตฺตเมว สีวลิตฺเถรสฺส ปุญฺญํ
อนุภวมาโน คนฺตฺวา ปุพฺพารามํ ปาวิสิ. อถ เต มหลฺลกภิกฺขู
ปาโตว มุขํ โธวิตฺวา "อาคนฺตุกภตฺตทายิกาย วิสาขาย ฆเร
ยาคุํ ปิวิสฺสามาติ คนฺตฺวา ยาคุํ ปิวิตฺวา ขชฺชกํ ขาทิตฺวา นิสีทึสุ.
อถ เน วิสาขา ปุจฺฉิ "ตุมฺเห หิ ภนฺเต สตฺถารา สทฺธึ
เรวตตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานํ อคมิตฺถาติ. "อาม อุปาสิเกติ. "รมณียํ
ภนฺเต เถรสฺส วสนฏฺฐานนฺติ. "กุโต ตสฺส รมณียตา,
เสตกณฺฏกขทิรรุกฺขคหนํ เปตานํ ๑- นิวาสนฏฺฐานสทิสํ อุปาสิเกติ.
อถญฺเญ เทฺว ทหรภิกฺขู อาคมึสุ. อุปาสิกา  เตสํปิ ยาคุขชฺชกานิ
ทตฺวา ตเถว ปุจฺฉิ. เต อาหํสุ "น สกฺกา อุปาสิเก วณฺเณตุํ,
สุธมฺมาเทวสภาสทิสํ, อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ วิย เถรสฺส วสนฏฺฐานนฺติ.
อุปาสิกา จินฺเตสิ "ปฐมํ อาคตภิกฺขู อญฺญถา วทึสุ, อิเม
อญฺญถา วทนฺติ; ปฐมํ อาคตภิกฺขู กิญฺจิเทว ปมฺมุสฺสิตฺวา
อิทฺธิยา วิสฺสฏฺฐกาเล ปฏินิวตฺติตฺวา คตา ภวิสฺสนฺติ, อิเม ปน
อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวา นิมฺมิตกาเล คตา ภวิสฺสนฺตีติ อตฺตโน
ปณฺฑิตภาเวน เอตมตฺถํ ญตฺวา "สตฺถุ อาคมนกาเล ปุจฺฉิสฺสามีติ
อฏฺฐาสิ. ตโต มุหุตฺตสฺเสว สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต วิสาขาย
เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิ. สา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. ตาปสานํ.
สกฺกจฺจํ ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปฏิปุจฺฉิ
"ภนฺเต ตุมฺเหหิ สทฺธึ คตภิกฺขูสุ เอกจฺเจ `เรวตตฺเถรสฺส
วสนฏฺฐานํ ขทิรคหนํ อรญฺญนฺติ วทนฺติ, เอกจฺเจ `รมณียนฺติ
วทนฺติ; กินฺนุ โข เอตนฺติ.  ตํ สุตฺวา สตฺถา "อุปาสิเก คาโม
วา โหตุ อรญฺญํ วา, ยสฺมึ ฐาเน อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ
รมณียเมวาติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ
คาถมาห
       "คาเม วา ยทิวารญฺเญ   นินฺเน วา ยทิ วา ถเล
        ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ,  ตํ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ.
      ตตฺถ "กิญฺจาปิ อรหนฺโต คามนฺเต กายวิเวกํ น ลภนฺติ,
จิตฺตวิเวกํ ปน ลภนฺเตว; เตสํ หิ ทิพฺพปฺปฏิภาคานิปิ อารมฺมณานิ
จิตฺตํ จาเลตุํ น สกฺโกนฺติ; ตสฺมา คาโม วา โหตุ อรญฺญาทีนํ
วา อญฺญตรํ, ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ. ตํ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ:
โส ภูมิปฺปเทโส รมณีโยเอวาติ อตฺโถ.
       เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ.
       อปเรน สมเยน ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "อาวุโส เกน นุ
โข การเณน อายสฺมา สีวลิตฺเถโร สตฺตทิวสสตฺตมาสาธิกานิ
สตฺต วสฺสานิ ๑- มาตุ กุจฺฉิยํ วสิ, เกน นิรเย ปจิ, เกน เอวํ
ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ชาโตติ. สตฺถา ตํ กถํ สุตฺวา "ภิกฺขเว
กึ กเถถาติ ปุจฺฉิตฺวา, "ภนฺเต อิทนฺนามาติ วุตฺเต, ตสฺสายสฺมโต
ปุพฺพกมฺมํ กเถนฺโต อาห
@เชิงอรรถ: ๑. ขุทฺทกนิกายสฺส อุทาเน ปน สุปฺปวาสา โกลิยธีตา สตฺต วสฺสานิ
@คพฺภํ ธาเรติ สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภาติ ทิสฺสติ.
      "ภิกฺขเว อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี ภควา โลเก
อุปฺปชฺชิตฺวา เอกสฺมึ สมเย ชนปทจาริกํ จริตฺวา ปิตุ นครํ
ปจฺจาคมาสิ. ราชา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาคนฺตุกทานํ
สชฺเชตฺวา นาครานํ สาสนํ เปเสสิ "อาคนฺตฺวา มยฺหํ ทาเน
สหายกา โหนฺตูติ. เต ตถา กตฺวา "รญฺญา ทินฺนทานโต
อติเรกตรํ ทสฺสามาติ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส ทานํ
ปฏิยาเทตฺวา รญฺโญ สาสนํ ปหิณึสุ. ราชา อาคนฺตฺวา เตสํ
ทานํ ทิสฺวา "อิโต อธิกตรํ ทสฺสามีติ ปุนทิวเส สตฺถารํ นิมนฺเตสิ.
เนว ราชา นาคเร ปราเชตุํ สกฺขิ, น นาครา ราชานํ. นาครา
ฉฏฺเฐ วาเร "เสฺวทานิ, ยถา `อิเมสํ ทาเน อิทนฺนาม นตฺถีติ น
สกฺกา [๑]- วตฺตุํ; เอวํ ทานํ ทสฺสามาติ จินฺเตตฺวา ปุนทิวเส ทานํ
ปฏิยาเทตฺวา "กินฺนุ โข เอตฺถ นตฺถีติ โอโลเกนฺตา อลฺลมธุเมว
นาทฺทสํสุ. ปกฺกมธุ ปน พหุ อตฺถิ. เต อลฺลมธุสฺสตฺถาย จตูสุ
นครทฺวาเรสุ จตฺตาริ สหสฺสานิ คาหาเปตฺวา ปหิณึสุ. อเถโก
ชนปทมนุสฺโส คามโภชกํ  ปสฺสิตุํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มธุปฏลํ
ทิสฺวา มกฺขิกา ปลาเปตฺวา สาขํ ฉินฺทิตฺวา สาขาทณฺฑเกเนว สทฺธึ
มธุปฏลํ อาทาย "คามโภชกสฺส ทสฺสามีติ นครํ ปาวิสิ. มธุอตฺถาย
คโต ตํ ทิสฺวา "อมฺโภ วิกฺกีณิยํ มธุนฺติ ปุจฺฉิ. "น วิกฺกีณิยํ
สามีติ. "หนฺท อิมํ กหาปณํ คเหตฺวา เทหีติ. โส จินฺเตสิ "อิทํ
มธุปฏลํ ปาทมตฺตํปิ นาคฺฆติ; อยํ ปน กหาปณํ เทติ,
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. เอตฺถนฺตเร "โหตีติ อตฺถิ.
พหุกหาปณโก มญฺเญ; มยา วฑฺเฒตุํ วฏฺฏตีติ. อถ นํ "น
เทมีติ อาห. "เตนหิ เทฺว กหาปเณ คณฺหาหีติ. "ทฺวีหิปิ น
เทมีติ. เอวํ ตาว วฑฺเฒสิ; ยาว โส "เตนหิ อิมํ สหสฺสํ
คณฺหาหีติ ภณฺฑิกํ อุปเนสิ. อถ นํ โส อาห "กินฺนุ โข ตฺวํ
อุมฺมตฺตโก, อุทาหุ กหาปณานํ ฐปโนกาสํ น ลภสิ; ปาทํปิ
อนคฺฆนฺตํ ๑- มธุํ `สหสฺสํ คเหตฺวา เทหีติ วเทสิ, กินฺนาเมตนฺติ.
"ชานามหํ โภ, อิมินา ปน เม กมฺมํ อตฺถิ, เตเนวํ วทามีติ.
"กึ กมฺมํ สามีติ. "อมฺเหหิ วิปสฺสิสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อฏฺฐสฏฺฐิสมณสตสหสฺสปริวารสฺส มหาทานํ สชฺชิตํ, ตเตฺรกํ
อลฺลมธุเมว นตฺถิ; ตสฺมา เอวํ คณฺหามีติ. "เอวํ สนฺเต นาหํ
มูเลน ทสฺสามิ, สเจ อหํปิ ทาเน ปตฺตึ ลภามิ, ทสฺสามีติ. โส
คนฺตฺวา นาครานํ เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. นาครา ตสฺส สทฺธาย
พลวภาวํ ญตฺวา "สาธุ ปตฺติโก โหตูติ ปฏิชานึสุ. เต พุทฺธปฺปมุขํ
ภิกฺขุสงฺฆํ นิสึทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา มหตึ สุวณฺณปาตึ
อาหราเปตฺวา มธุปฏลํ ปีฬาเปสุํ. เตเนว มนุสฺเสน ปณฺณาการตฺถาย
ทธิวารโกปิ อาหโฏ อตฺถิ. โส ตํปิ ทธึ ปาติยํ อากิริตฺวา เตน
มธุนา สนฺเทตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาทิโต ปฏฺฐาย
อทาสิ. ตํ ยาวทตฺถํ คณฺหนฺตานํ สพฺเพสํ สมฺปาปุณิ. อุตฺตรึปิ
อวสิฏฺฐํ อโหสิเยว. "เอวํ โถกํ กถํ ตาว พหุนฺนํ ปาปุณีติ น
จินฺเตตพฺพํ. ตํ หิ พุทฺธานุภาเวน ปาปุณิ. พุทฺธวิสโย น จินฺเตตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑. ม. น อคฺฆนกํ.
จตฺตาริ ๑- หิ "อจินฺเตยฺยานีติ วุตฺตานิ, ตานิ ๒- จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺเสว
ภาคี โหตีติ. โส ปุริโส เอตฺตกํ กมฺมํ กตฺวา อายุหปริโยสาเน
เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอตฺตกํ กาลํ สํสรนฺโต เอกสฺมึ สมเย
เทวโลกา จวิตฺวา พาราณสิยํ ราชกุเล นิพฺพตฺโต ปิตุ อจฺจเยน
รชฺชํ ปาปุณิ. โส "เอกํ  นครํ คณฺหิสฺสามีติ คนฺตฺวา ปริวาเรสิ,
นาครานญฺจ สาสนํ ปหิณิ "รชฺชํ วา เทนฺตุ ยุทฺธํ วาติ. เต
"เนว รชฺชํ ทสฺสาม น ยุทฺธนฺติ วตฺวา จูฬทฺวาเรหิ นิกฺขมิตฺวา
ทารูทกาทีนิ อาหรนฺติ, สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺติ. อิตโรปิ จตฺตาริ
มหาทฺวารานิ รกฺขนฺโต สตฺตทิวสสตฺตมาสาธิกานิ ๓- สตฺต วสฺสานิ
นครํ อุปรุนฺธิ. อถสฺส มาตา "กึ เม ปุตฺโต กโรตีติ ปุจฺฉิตฺวา
"อิทนฺนาม เทวีติ ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "พาโล มม ปุตฺโต, คจฺฉถ,
ตสฺส `จูฬทฺวารานิ ปิธาย นครํ อุปรุนฺธตูติ วเทถาติ. โส มาตุ
สาสนํ สุตฺวา ตถา อกาสิ. นาคราปิ พหิ นิกฺขมิตุํ อลภนฺตา
สตฺตเม ทิวเส อตฺตโน ราชานํ มาเรตฺวา ตสฺส รชฺชํ อทํสุ.
โส อิมํ กมฺมํ กตฺวา อายุหปริโยสาเน อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา,
ยาวายํ มหาปฐวี โยชนมตฺตํ อุสฺสนฺนา; ตาว นิรเย ปจิตฺวา,
จตุนฺนํ จูฬทฺวารานํ ปิหิตตฺตา ตโต จุโต เอติสฺสาเอว มาตุ
กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา สตฺตมาสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ
อนฺโตกุจฺฉิสฺมึ วสิ, สตฺต ทิวสานิ โยนิมุเข ติริยํ นิปชฺชิ. เอวํ
ภิกฺขเว สีวลี ตทา นครํ อุปรุนฺธิตฺวา คหิตกมฺเมน เอตฺตกํ
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๐๔. ๒. ยานิ [?].
@๓. สตฺตมาสาธิกานีติ ยุตฺตตรํ.
กาลํ นิรเย ปจิตฺวา จตุนฺนํ จูฬทฺวารานํ ปิหิตตฺตา ตสฺสาเยว
มาตุ กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา เอตฺตกํ กาลํ กุจฺฉิมฺหิ วสิ,
นวมธุโน ทินฺนตฺตา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ชาโตติ.
      ปุเนกทิวสํ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "อโห สามเณรสฺส
ลาโภ, อโห ปุญฺญํ, เยน เอเกน ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจ
กูฏาคารสตานิ กตานีติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว
เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต,
"ภิกฺขเว มยฺหํ ปุตฺตสฺส เนว ปุญฺญํ อตฺถิ, น ปาปํ; อุภยมสฺส
ปหีนนฺติ วตฺวา พฺราหฺมณวคฺเค อิมํ คาถมาห
     "โยธ ปุญฺญญฺจ ปาปญฺจ     อุโภ สงฺคํ อุปจฺจคา,
      อโสกํ วิรชํ สุทฺธํ        ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
                  ขทิรวนิยเรวตตฺเถรวตฺถุ.
                      ----------
                 ๑๐. อญฺญตริตฺถีวตฺถุ. (๘๐)
      "รมณียานีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
อญฺญตรํ อิตฺถึ อารพฺภ กเถสิ.
      เอโก กิร ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ
คเหตฺวา เอกํ ชิณฺณุยฺยานํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติ. อถ
เอกา นครโสภินี อิตฺถี ปุริเสน สทฺธึ "อหํ อสุกฏฺฐานฺนาม
คมิสฺสามิ, ตตฺถ อาคจฺเฉยฺยาสีติ สงฺเกตํ กตฺวา อคมาสิ. โส
ปุริโส นาคจฺฉิ. สา ตสฺส อาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺตี ตํ อทิสฺวา
อุกฺกณฺฐิตา อิโต จิโต จ วิจรมานา ตํ อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา เถรํ
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา อิโต จิโต จ โอโลกยมานา
อญฺญํ กญฺจิ อทิสฺวา "อยํ ปุริโสเอว, อิมสฺส จิตฺตํ โมเหสฺสามีติ
ตสฺส ปุรโต ฐตฺวา ปุนปฺปุนํ นิวตฺถสาฏกํ โมเจตฺวา นิวาเสติ,
เกเส มุญฺจิตฺวา พนฺธติ, ปาณึ ปหริตฺวา หสติ. เถรสฺส สํเวโค
อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ ผริ. โส "กินฺนุ โข อิทนฺติ จินฺเตสิ.
สตฺถาปิ "มม สนฺติกา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา `สมณธมฺมํ กริสฺสามีติ
คตสฺส ภิกฺขุโน กา นุ โข ปวตฺตีติ อุปธาเรนฺโต ตํ อิตฺถึ ทิสฺวา
ตสฺสา อนาจารกิริยํ เถรสฺส จ สํเวคุปฺปตฺตึ ญตฺวา คนฺธกุฏิยํ
นิสินฺโนว เตน สทฺธึ กเถสิ "ภิกฺขุ กามคเวสกานํ อรมณฏฺฐานเมว
วีตราคานํ รมณฏฺฐานํ โหตีติ, เอวญฺจ ปน วตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา
ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห
        "รมณียานิ อรญฺญานิ,     ยตฺถ น รมตี ชโน,
         วีตราคา รเมสฺสนฺติ,    น เต กามคเวสิโนติ.
      ตตฺถ "อรญฺญานีติ: สุปุปฺผิตตรุณวนสณฺฑมณฺฑิตานิ
วิมลสลิลสมฺปนฺนานิ อรญฺญานิ นาม รมณียานิ. ยตฺถาติ: เยสุ
อรญฺเญสุ วิกสิเตสุ วิย ปทุมวเนสุ คามมกฺขิกา กามคเวสโก
ชโน น รมติ. วีตราคาติ: วีตราคา ปน ขีณาสวา ภมรมธุกรา
วิย ปทุมวเนสุ ตถารูเปสุ อรญฺเญสุ รมิสฺสนฺติ. กึการณา?
น เต กามคเวสิโนติ: ยสฺมา เต กามคเวสิโน น โหนฺตีติ
อตฺโถ.
      เทสนาวสาเน โส เถโร ยถานิสินฺโนว สห ปฏิสมฺภิทาหิ
อรหตฺตํ ปตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา ถุตึ กโรนฺโต ตถาคตสฺส
ปาเท วนฺทิตฺวา อคมาสีติ.
                      อญฺญตริตฺถีวตฺถุ.
                 อรหนฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      สตฺตโม วคฺโค.
                      ----------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๑ หน้า ๕๓-๘๖. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=21&A=1085&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=21&A=1085&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=17              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=515              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=503              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=503              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]