อรรถกถาเล่มที่ ๑๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๓)

                        ๑๐. ภูมิจาลสุตฺตวณฺณนา
     [๗๐] ทสเม นิสีทนนฺติ อิธ จมฺมขณฺฑํ อธิปฺเปตํ. อุทฺเทนเจติยนฺติ ๕- อุทฺเทน-
ยกฺขสฺส วสนฏฺาเน กตวิหาโร วุจฺจติ. โคตมกาทีสุปิ เอเสว นโย. ภาวิตาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาลาปสลฺลาโป  ๒ ฉ.ม. เต ปน, สุ.วิ. ๒/๑๗๒/๑๖๓ อฏฺปริสวณฺณนา
@๓ สี. ขณฺฑสฺสราปิ, ฉ.ม. คคฺคสฺสราปิ  ๔ ฉ.ม. โหตีติ  ๕ ฉ.ม. อุทฺเทนํ เจติยนฺติ
วฑฺฒิตา. พหุลีกตาติ ปุนปฺปุนํ กตา. ยานีกตาติ ยุตฺตยานํ วิย กตา. วตฺถุกตาติ
ปติฏฺฏฺเน ๑- วตฺถุ วิย กตา. อนุฏฺิตาติ อธิฏฺิตา. ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา
สุวฑฺฒิตา. สุสมารทฺธาติ สุฏฺุ สมารทฺธา.
     อิติ อนิยเมน กเถตฺวา ปุน นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ตถาคตสฺส โขติอาทิมาห.
เอตฺถ จ กปฺปนฺติ อายุกปฺปํ. ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล ยํ มนุสฺสานํ อายุปฺปมาณํ,
ตํ ปริปุณฺณํ กโรนฺโต ติฏฺเยฺย. กปฺปาวเสสํ วาติ "อปฺปํ วา ภิยฺโย"ติ วุตฺต-
วสฺสสตโต อติเรกํ วา. มหาสิวตฺเถโร ปนาห:- "พุทฺธานํ อฏฺาเน คชฺชิตํ นาม นตฺถิ,
ปุนปฺปุนํ สมาปตฺตึ ๒- สมาปชฺชิตฺวา มรณนฺติกเวทนํ วิกฺขมฺเภนฺโต ภทฺทกปฺปเมว
ติฏฺเยฺยาติ. ๓- กสฺมา ปน น ิโตติ? อุปาทินฺนกํ สรีรํ นาม ขณฺฑิจฺจาทีหิ
อภิภุยฺยติ, พุทฺธา จ ขณฺฑิจฺจาทิภาวํ อปฺปตฺวา ปญฺจเม อายุโกฏฺาเส พหุชนสฺส
ปิยมนาปกาเลเยว ปรินิพฺพายนฺติ. พุทฺธานุพุทฺเธสุ จ มหาสาวเกสุ ปรินิพฺพุเตสุ
เอกเกน ๔- ขาณุเกน วิย าตพฺพํ โหติ ทหรสามเณรปริวาเรน วา, ตโต `อโห
พุทฺธานํ ปริสา'ติ หีเฬตพฺพตํ อาปชฺเชยฺย. ตสฺมา น ิโต"ติ. เอวํ วุตฺเตปิ
โย ปน วุจฺจติ ๕- "อายุกปฺโป"ติ, อิทเมว อฏฺกถายํ นิยมิตํ.
     ยถาตํ มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโตติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ. ยถา มาเรน
ปริยุฏฺิตจิตฺโต อชฺโฌตฺถฏจิตฺโต อญฺโ โกจิ ปุถุชฺชโน ปฏิวิชฺฌิตุํ น
สกฺกุเณยฺย, เอวเมว นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุนฺติ อตฺโถ. มาโร หิ ยสฺส สพฺเพน สพฺพํ
ทฺวาทส วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตสฺส จิตฺตํ ปริยุฏฺาติ. เถรสฺส จ จตฺตาโร วิปลฺลาสา
อปฺปหีนา, เตนสฺส มาโร จิตฺตํ ปริยุฏฺาสิ. โส ปน จิตฺตปริยุฏฺานํ กโรนฺโต
กึ กโรตีติ? เภรวํ รูปารมฺมณํ วา ทสฺเสติ, สทฺทารมฺมณํ วา สาเวติ. ตโต
สตฺตา ตํ ทิสฺวา สุตฺวา วา สตึ วิสฺสชฺเชตฺวา วิวฏมุขา โหนฺติ, เตสํ มุเขน
หตฺถํ ปเวเสตฺวา หทยํ มทฺทติ, ตโต วิสญฺาว หุตฺวา ติฏฺนฺติ. เถรสฺส ปเนส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติฏฺานฏฺเน ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ติฏฺเยฺย  ๔ ฉ.ม. เอกเกเนว ๕ ม. โส ปน รุจฺจติ, สุ.วิ. ๒/๑๖๗/๑๕๗
มุเข หตฺถํ ปเวเสตุํ กึ สกฺขิสฺสติ, เภรวารมฺมณํ ปน ทสฺเสติ. ตํ ทิสฺวา เถโร
นิมิตฺโตภาสํ น ปฏิวิชฺฌิ. ภควา ชานนฺโตเยว กสฺมา ๑- ยาว ตติยํ อามนฺเตสีติ?
ปุรโต "ติฏฺตุ ภนฺเต ภควา"ติ ยาจิเต "ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ, ตุยฺเหเวตํ
อปรทฺธนฺ"ติ โทสาโรปเนน โสกตนุกรณตฺถํ.
     มาโร ปาปิมาติ เอตฺถ สตฺเต อนตฺเถ นิโยเชนฺโต มาเรตีติ มาโร. ปาปิมาติ
ตสฺเสว เววจนํ. โส หิ ปาปธมฺมสมนฺนาคตตฺตา "ปาปิมา"ติ วุจฺจติ. กโณฺห,
อนฺตโก, นมุจิ, ปมตฺตพนฺธูติปิ ตสฺเสว นามานิ. ภาสิตา โข ปเนสาติ อยญฺหิ
ภควโต สมฺโพธิปฺปตฺโต ๒- อฏฺเม สตฺตาเห โพธิมณฺเฑเยว อาคนฺตฺวา "ภควา ยทตฺถํ
ตุเมฺหหิ ปารมิโย ปูริตา, โส โว อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, ปฏิวิทฺธํ สพฺพญฺุตาณํ,
กึ โว ๓- โลกวิจารเณนา"ติ วตฺวา ยถา อชฺช, เอวเมว "ปรินิพฺพาตุ ทานิ ภนฺเต
ภควา"ติ ยาจิ. ภควา จสฺส "น ตาวาหนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา ปฏิกฺขิปิ, ตํ สนฺธาย
"ภาสิตา โข ปเนสา ภนฺเต"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ วิยตฺตาติ มคฺควเสน พฺยตฺตา, ตเถว วินีตา, ตถา วิสารทา. พหุสฺสุตาติ
เตปิฏกวเสน พหุ สุตํ เอเตสนฺติ พหุสฺสุตา. ตเมว ธมฺมํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมธรา.
อถวา ปริยตฺติพหุสฺสุตา เจว ปฏิเวธพหุสฺสุตา จ. ปริยตฺติปฏิเวธธมฺมานํเยว ธารณโต
ธมฺมธราติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนาติ อริยธมฺมสฺส
อนุรูปธมฺมํ วิปสฺสนามคฺคํ ปฏิปนฺนา. ๔- สามีจิปฏิปนฺนาติ อนุจฺฉวิกปฏิปทํ
ปฏิปนฺนา. อนุธมฺมจาริโนติ อนุธมฺมจรณสีลา. สกํ อาจริยกนฺติ อตฺตโน อาจริยวาทํ.
อาจิกฺขิสฺสนฺตีติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺมญฺเววจนานิ. สหธมฺเมนาติ สเหตุเกน
สการเณน วจเนน. สปฺปาฏิหาริยนฺติ นิยฺยานิกํ ๕- กตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสนฺติ.
     พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขาตฺตยสงฺคหิตํ สกลสาสนพฺรหฺมจริยํ. อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ
ฌานสฺสาทวเสน. ผีตนฺติ วุฑฺฒิปฺปตฺตํ สพฺพปาลิผุลฺลํ วิย อภิญฺาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กิมตฺถํ  ๒ ฉ.ม. สมฺโพธิปตฺติยา  ๓ ฉ.ม. กึ เต
@๔ ฉ.ม....อนุธมฺมภูตํ วิปสฺสนาธมฺมํ ปฏิปนฺนา  ๕ ฉ.ม. ยาว น นิยฺยานิกํ
สมาปตฺติวเสน. ๑- วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถฏํ ตสฺมึ ตสฺมึ ทิสาภาเค ปติฏฺิตวเสน.
พหุชญฺนฺติ พหูหิ าตํ ปฏิวิทฺธํ พหุชนาภิสมยวเสน. ๒- ปุถุภูตนฺติ สพฺพากาเรน
ปุถุลภาวํ ปตฺตํ. กถํ? ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺติ, ยตฺตกา วิญฺุชาติกา
เทวา เจว มนุสฺสา จ อตฺถิ สพฺเพหิ สุฏฺุ ปกาสิตนฺติ อตฺโถ. อปฺโปสฺสุกฺโกติ
นิราลโย. ตฺวญฺหิ ปาปิม อฏฺมสตฺตาหโต ปฏฺาย "ปรินิพฺพาตุ ทานิ ภนฺเต ภควา,
ปรินิพฺพาตุ สุคโต"ติ วิรวนฺโต อาหิณฺฑิตฺถ. อชฺช ทานิ ปฏฺาย วิคตุสฺสาโห โหหิ,
มา มยฺหํ ปรินิพฺพานตฺถํ วายามํ กโรหีติ วทติ.
     สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชีติ ๓- สตึ สูปฏฺิตํ กตฺวา าเณน
ปริจฺฉินฺทิตฺวา อายุสงฺขารํ วิสฺสชฺชิ ปชหิ. ตตฺถ น ภควา หตฺเถน เลฑฺฑุํ วิย
อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิ. เตมาสมตฺตเมว ปน ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ
สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "โอสฺสชฺชี"ติ.
อวสฺสชฺชีติปิ ๔- ปาโ. มหาภูมิจาโลติ มหนฺโต ปวีกมฺโป. ตทา กิร ทสสหสฺสีโลกธาตุ
กมฺปิตฺถ. ภึสนโกติ ภยชนโก. เทวทุนฺทุภิโย จ ผลึสูติ เทวเภริโย ผลึสุ, เทโว
สุคชฺชิตํ ๕- คชฺชิ, อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉรึสุ, ขณิกวสฺสํ วสฺสีติ วุตฺตํ โหติ.
     อุทานํ อุทาเนสีติ กสฺมา อุทาเนสิ? โกจิ นาม วเทยฺย "ภควา ปจฺฉโต
ปจฺฉโต อนุพนฺธิตฺวา `ปรินิพฺพาตุ ภนฺเต'ติ อุปทฺทุโต ภเยน อายุสงฺขารํ
วิสฺสชฺเชสี"ติ, ตสฺโสกาโส มา โหตุ, ภีตสฺส หิ อุทานํ นาม นตฺถีติ
ปีติเวควิสฺสฏฺ อุทานํ อุทาเนสิ.
     ตตฺถ สพฺเพสํ โสณสิงฺคาลาทีนํปิ ปจฺจกฺขภาวโต ตุลิตํ ปริจฺฉินฺนนฺติ ตุลํ.
กินฺตํ? กามาวจรกมฺมํ. น ตุลํ, น วา ตุลํ สทิสมสฺส อญฺ โลกิยกมฺมํ นตฺถีติ
อตุลํ. กินฺตํ? มหคฺคตกมฺมํ. อถวา กามาวจรํ รูปาวจรํ ตุลํ, อรูปาวจรํ อตุลํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อภิญฺาสมาปตฺติวเสน, ม. อภิญฺาย วเสน, ฉ. อภิญฺาสมฺปตฺติวเสน
@๒ ฉ.ม. มหาชนาภิสมยวเสน  ๓ ฉ.ม. โอสฺสชีติ ๔ ฉ.ม. อุสฺสชฺชีติปิ
@๕ ฉ.ม. สุกฺขคชฺชิตํ
อปฺปวิปากํ วา ตุลํ, พหุวิปากํ อตุลํ. สมฺภวนฺติ สมฺภวเหตุภูตํ, ราสิการกํ
ปิณฺฑการกนฺติ อตฺโถ. ภวสงฺขารนฺติ ปุนพฺภวสงฺขารณกํ. อวสฺสชฺชีติ วิสฺสชฺเชสิ.
มุนีติ พุทฺธมุนิ. อชฺฌตฺตรโตติ นิยกชฺฌตฺตรโต. สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธิวเสน
สมาหิโต. อภินฺทิ ๑- กวจมิวาติ กวจํ อภินฺทิ. อตฺตสมฺภวนฺติ อตฺตนิ สญฺชาตกิเลสํ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สวิปากฏฺเน สมฺภวํ, ภวาภสงฺขรณฏฺเน ภวสงฺขารนฺติ จ
ลทฺธนามํ ตุลาตุลสงฺขาตํ โลกิยกมฺมญฺจ โอสฺสชฺชิ, สงฺคามสีเส มหาโยโธ กวจํ
วิย อตฺตสมฺภวํ กิเลสญฺจ อชฺฌตฺตรโต หุตฺวา สมาหิโต หุตฺวา อภินฺทีติ.
     อถวา ตุลนฺติ ตุเลนฺโต ตีเรนฺโต. อตุลญฺจ สมฺภวนฺติ นิพฺพานญฺเจว สมฺภวญฺจ.
ภวสงฺขารนฺติ ภวคามิกมฺมํ. อวสฺสชฺชิ มุนีติ "ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา, ปญฺจนฺนํ
ขนฺธานํ นิโรโธ นิพฺพานํ นิจฺจนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน ตุลยนฺโต พุทฺธมุนิ ภเว
อาทีนวํ, นิพฺพาเน จ อานิสํสํ ทิสฺวา ตํ ขนฺธานํ มูลภูตํ ภวสงฺขารกมฺมํ
"กมฺมกฺขยาย สํวตฺตตี"ติ ๓- เอวํ วุตฺเตน กมฺมกฺขยกเรน อริยมคฺเคน อวสฺสชฺชิ.
กถํ? อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภวํ. โส หิ วิปสฺสนาวเสน
อชฺฌตฺตรโต, สมถวเสน สมาหิโต เอวํ ๔- ปุพฺพภาคโต ปฏฺาย สมถวิปสฺสนาผเลน กวจมิว
อตฺตภาวํ ปริโยนนฺธิตฺวา ิตํ, อตฺตนิ สมฺภวตฺตา "อตฺตสมฺภวนฺ"ติ ลทฺธนามํ สพฺพํ
กิเลสชาตํ อภินฺทิ. กิเลสาภาเวน จ กตกมฺมํ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อวสฺสฏฺ นาม
โหตีติ เอวํ กิเลสปฺปหาเนน กมฺมํ ปชหิ. ปหีนกิเลสสฺส จ ภยํ นาม นตฺถิ,
ตสฺมา อภีโตว อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิ, อภีตภาวญฺาปนตฺถญฺจ อุทานํ อุทาเนสีติ
เวทิตพฺโพ.
     ยํ มหาวาตาติ เยน สมเยน ยสฺมึ วา สมเย มหาวาตา. วายนฺตีติ ๕-
อุกฺเขปกวาตา นาม อุฏฺหนฺติ, เต วายนฺตา สฏฺิสหสฺสาธิกนวโยชนสตสหสฺสพหลํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อภิท...  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๓๕/๖๓๐ วิปสฺสนากถา (สฺยา)
@๓ ม.ม. ๑๓/๘๑/๕๗ กุกฺกุรวติกสุตฺต, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓๓/๒๕๙ วิตฺถารสุตฺต
@๔ ฉ.ม. สมาหิโตติ เอวํ  ๕ สี. วายนฺติ, มหาวาตา วายนฺตา, ก. วายนฺติ
อุทกสนฺธารกวาตํ อุปจฺฉินฺทนฺติ, ตโต อากาเส อุทกํ ภสฺสติ, ตสฺมึ ภสฺสนฺเต
ปวี ภสฺสติ, ปุน วาโต อตฺตโน พเลน อนฺโตธมฺมกรเก ๑- วิย อุทกํ อาพนฺธิตฺวา
คณฺหาติ, ตโต อุทกํ อุคฺคจฺฉติ, ตสฺมึ อุคฺคจฺฉนฺเต ปวี อุคฺคจฺฉติ. เอวํ อุทกํ
กมฺปิตํ ปวึ กมฺเปติ. เอวญฺจ ๒- กมฺปนํ ยาวชฺชกาลาปิ โหติเยว, พหุภาเวน ๓- ปน
โอคจฺฉนุคฺคจฺฉนํ น ปญฺายติ.
     มหิทฺธิกา มหานุภาวาติ อิชฺฌนสฺส มหนฺตตาย มหิทฺธิกา, อนุภวิตพฺพสฺส
มหนฺตตาย มหานุภาวา. ปริตฺตาติ ทุพฺพลา. อปฺปมาณาติ พลวา. โส อิมํ ปวึ
กมฺเปตีติ โส อิทฺธึ นิพฺพตฺเตตฺวา สํเวเชนฺโต มหาโมคฺคลฺลาโน วิย, วีมํสนฺโต
วา มหานาคตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย สํฆรกฺขิตสามเณโร วิย ปวึ กมฺเปติ.
สงฺกมฺเปตีติ สมนฺตโต กมฺเปติ. สมฺปกมฺเปตีติ ตสฺเสว เววจนํ. อิติ อิเมสุ อฏฺสุ
ปวีกมฺเปสุ ปโม ธาตุโกเปน,  ทุติโย อิทฺธานุภาเวน, ตติยจตุตฺถา ปุญฺเตเชน,
ปญฺจโม าณเตเชน, ฉฏฺโ สาธุการทานวเสน, สตฺตโม การุญฺสภาเวน, อฏฺโม
อาโรทเนน. มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนฺเต จ ตโต นิกฺขมนฺเต จ มหาสตฺเต ตสฺส ปุญฺเตเชน
ปวี อกมฺปิตฺถ. อภิสมฺโพธิยํ าณเตชาภิหตา หุตฺวา อกมฺปิตฺถ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน
สาธุการภาวสณฺิตา สาธุการํ ททมานา อกมฺปิตฺถ, อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชเน การุญฺ-
สภาเว สณฺิตา จิตฺตสงฺขารํ อสหมานา อกมฺปิตฺถ, ปรินิพฺพาเน อาโรทนเวคาตุรา ๔-
หุตฺวา อกมฺปิตฺถ. อยํ ปนตฺโถ ปวีเทวตาย วเสน เวทิตพฺโพ. มหาภูตปวิยา ปเนตํ
นตฺถิ อเจตนตฺตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                        ภูมิจาลวคฺโค สตฺตโม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนฺโตธมกรเณ  ๒ ฉ.ม. เอตญฺจ
@๓ สุ.วิ. ๒/๑๗๑/๑๖๑  ๔ ฉ.ม. อาโรทนเวคตุนฺนา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๒๗๔-๒๗๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=16&A=6177&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=6177&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=23&i=167
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=23&A=6499
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=23&A=6761
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=23&A=6761
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_23