อรรถกถาเล่มที่ ๑๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๓)

                          ๒. ทุติยปณฺณาสก
                            ๖. มหาวคฺค
                         ๑. โสณสุตฺตวณฺณนา
     [๕๕] ฉฏฺสฺส ปเม โสโณติ สุขุมาลโสณตฺเถโร. สีตวเนติ เอวํนามเก
สุสาเน. ตสฺมึ กิร ปฏิปาฏิยา ปญฺจ สงฺกมนสาลาสตานิ มาปิตานิ, เตสุ
เถโร อตฺตโน สปฺปายสงฺกมนํ คเหตฺวา สมณธมฺมํ กโรติ. ตสฺส อารทฺธวิริยสฺส
หุตฺวา จงฺกมโต ปาทตลานิ ภิชฺชึสุ, ชณฺณูหิ จงฺกมโต ชณฺณุกานิปิ หตฺถตลานิปิ
ภิชฺชึสุ, ฉิทฺทานิ อเหสุํ. เอวํ อารทฺธวิริโย วิหรนฺโต โอกาสนิมิตฺตมตฺตกมฺปิ
ทสฺเสตุํ นาสกฺขิ. ตสฺส วิริเยน กิลมิตกายสฺส จงฺกมนโกฏิยํ ๑- ปาสาณผลเก
นิสินฺนสฺส โย วิตกฺโก อุทปาทิ, ตํ ทสฺเสตุํ อถโข อายสฺมโตติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ อารทฺธวิริยาติ ปริปุณฺณปคฺคหิตวิริยา. น อนุปาทาย อาสเวหิ
จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ สเจ หิ อหํ อุคฺฆฏิตญฺู วา อสฺสํ วิปจิตญฺู วา เนยฺโย
วา, นูน ๒- เม จิตฺตํ วิมุจฺเจยฺย. อทฺธา ปนสฺมิ ปทปรโม, เยน น เม จิตฺตํ
วิมุจฺจตีติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา สํวิชฺชนฺติ โข ปนาติอาทีนิ จินฺเตสิ. ตตฺถ โภคาติ
อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตํ.
     ปาตรุโหสีติ เถรสฺส จิตฺตวารํ ๓- ตฺวา "อยํ โสโณ อชฺช สีตวเน
ปธานภูมิยํ นิสินฺโน อิมํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, คนฺตฺวาสฺส วิตกฺกํ สโหฏฺ ๔-
คณฺหิตฺวา วีโณปมํ กมฺมฏฺานํ กเถสฺสามี"ติ สมฺมุเข ๕- ปากโฏ อโหสิ. ปญฺตฺเต
อาสเนติ ปธานิกภิกฺขู อตฺตโน วสนฏฺาเน โอวทิตุํ อาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต
นิสีทนตฺถํ ยถาลาเภน อาสนํ ปญฺาเปตฺวาว ปธานํ กโรนฺติ, อญฺ อลภมานา
ปุราณปณฺณานิปิ สนฺถริตฺวา อุปริ สงฺฆาฏึ ปญฺาเปนฺติ. เถโรปิ อาสนํ
ปญฺาเปตฺวาว ปธานํ อกาสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "ปญฺตฺเต อาสเน"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โกฏิยํ  ๒ ม. เตน
@๓ ฉ.ม. จิตฺตาจารํ  ๔ ฉ.ม. สโหตฺถํ  ๕ ฉ.ม. ปมุเข
     ตํ กึ มญฺสีติ สตฺถา "อิมสฺส ภิกฺขุโน อวเสสกมฺมฏฺาเนหิ อตฺโถ
นตฺถิ, อยํ คนฺธพฺพสิปฺเป เฉโก จิณฺณวสี, อตฺตโน วิสเย กถิยมานํ ขิปฺปเมว
สลฺลกฺเขสฺสตี"ติ วีโณปมํ กเถตุํ "ตํ กึ มญฺสี"ติอาทิมาห. วีณาย ตนฺติสฺสเร
กุสลตา นาม วีณาย วาทนกุสลตา, โส จ ตตฺถ กุสโล. มาตาปิตโร หิสฺส
"อมฺหากํ ปุตฺโต อญฺ สิปฺปํ สิกฺขนฺโต กาเยน กิลมิสฺสติ, อิทํ ปน สยเน
นิสินฺเนเนว สกฺกา อุคฺคณฺหิตุนฺ"ติ คนฺธพฺพสิปฺปเมว อุคฺคณฺหาเปสุํ. ตสฺส:-
            "สตฺต สรา ตโย คามา         มุจฺฉนา เอกวีสติ
             านา เอกูนปญฺาส           อิจฺเจเต สรมณฺฑลนฺ"ติ-
อาทิกํ คนฺธพฺพสิปฺปํ สพฺพเมว ปคุณํ อโหสิ. อจฺจายตาติ อติอายตา ขรมุจฺฉนา.
สรวตีติ สรสมฺปนฺนา. กมฺมญฺาติ กมฺมกฺขมา กมฺมโยคฺคา. อติสิถิลาติ มนฺทมุจฺฉนา.
สเม คุเณ ปติฏฺิตาติ มชฺฌิเม สเร เปตฺวา มุจฺฉิตา.
     อจฺจารทฺธนฺติ อติคาฬฺหํ. อุทฺธจฺจาย สํวตฺตตีติ อุทฺธตภาวาย สํวตฺตติ.
อติลีนนฺติ อติสิถิลํ.  โกสชฺชายาติ กุสีตภาวตฺถาย. วิริยสมตํ อธิฏฺาหีติ ๑-
วิริยสมฺปยุตฺตํ สมถํ อธิฏฺห, วิริยํ สมเถน โยเชหีติ อตฺโถ. อินฺทฺริยานญฺจ สมตํ
ปฏิวิชฺฌาติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมตํ สมภาวํ อธิฏฺาหิ. ตตฺถ สทฺธํ ปญฺาย,
ปญฺญฺจ สทฺธาย, วิริยํ สมาธินา, สมาธิญฺจ วิริเยน โยชยตา ๒- อินฺทฺริยานํ
สมตา อธิฏฺิตา นาม โหติ. สติ ปน สพฺพตฺถิกา, สา สทาปิ ๓- พลวตีเยว
วฏฺฏติ, ตญฺจ ปน เตสํ โยชนาวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค ๔- ปกาสิตเมว. ตตฺถ จ
นิมิตฺตํ คณฺหาหีติ ตสฺมึ จ สมภาเว สติ เยน อาทาเส มุขพิมฺเพเนว นิมิตฺเตน
อุปฺปชฺชิตพฺพํ, ตํ สมถนิมิตฺตํ วิปสฺสนานิมิตฺตํ มคฺคนิมิตฺตํ ผลนิมิตฺตญฺจ
คณฺหาหิ นิพฺพตฺเตหีติ เอวมสฺส สตฺถา อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กมฺมฏฺานํ กเถสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วีริยสมถํ อธิฏฺหาติ  ๒ สี.,ม. โยชิตา
@๓ ฉ.ม. สทา  ๔ วิสุทฺธิ. ๑/๑๖๔ ปวีกสิณนิทฺเทส
     ตตฺถ จ นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ สมถนิมิตฺตญฺจ วิปสฺสนานิมิตฺตญฺจ อคฺคเหสิ.
ฉฏฺานานีติ ฉ การณานิ. อธิมุตฺโต โหตีติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปจฺจกฺขํ กตฺวา
ิโต โหติ. เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติอาทิ สพฺพํ อรหตฺตวเสเนว วุตฺตํ. อรหตฺตญฺหิ
สพฺพกิเลเสหิ นิกฺขนฺตตฺตา เนกฺขมฺมํ, เตเหว ปวิวิตฺตตฺตา ปวิเวโก, พฺยาปชฺฌา-
ภาวโต อพฺยาปชฺฌํ, ตณฺหกฺขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ตณฺหกฺขโย, อุปาทานกฺขยนฺเต
อุปฺปนฺนตฺตา อุปาทานกฺขโย, สมฺโมหาภาวโต อสมฺโมโหติ วุจฺจติ.
     เกวลํ สทฺธามตฺตกนฺติ ปฏิเวธวิรหิตํ เกวลํ ปฏิเวธปญฺาย อสมฺมิสฺสกํ
สทฺธามตฺตกํ. ปฏิจยนฺติ ปุนปฺปุนํ กรเณน วฑฺฒึ. วีตราคตฺตาติ มคฺคปฏิเวเธน
ราคสฺส วิคตตฺตาเยว เนกฺขมฺมสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สจฺฉิกตฺวา ิโต
โหติ, ผลสมาปตฺติวิหาเรน วิหรติ, ตนฺนินฺนมานโสเยว จ โหตีติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ
เอเสว นโย.
     ลาภสกฺการสิโลกนฺติ จตุปจฺจยลาภญฺจ เตสํเยว สุกตภาวญฺจ วณฺณภณนญฺจ.
นิกามยมาโนติ อิจฺฉมาโน ปตฺถยมาโน. ปวิเวกาธิมุตฺโตติ ปวิเวกาธิมุตฺโต อหนฺติ
เอวํ อรหตฺตํ พฺยากโรตีติ อตฺโถ.
     สีลพฺพตปรามาสนฺติ สีลญฺจ วตฺตญฺจ ปรามสิตฺวา คหิตคฺคหณมตฺตํ.
สารโต ปจฺจาคจฺฉนฺโตติ สารภาเวน ชานนฺโต. ๑- อพฺยาปชฺฌาธิมุตฺโตติ อพฺยาปชฺฌํ
อรหตฺตํ พฺยากโรติ อิมินาว นเยน สพฺพฏฺาเนสุ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อปิเจตฺถ
"เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติ อิมสฺมิญฺเว อรหตฺตํ กถิตํ, เสเสสุ ปญฺจสุ นิพฺพานนฺ"ติ
เอเก วทนฺติ. อปเร "อสมฺโมหาธิมุตฺโตติ เอตฺเถว นิพฺพานํ กถิตํ, เสเสสุ
อรหตฺตนฺ"ติ วทนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สาโร:- สพฺเพเสฺวว เตสุ อรหตฺตํปิ นิพฺพานํปิ
กถิตเมวาติ.
     ภุสาติ พลวนฺโต ทิพฺพรูปสทิสา. เนวสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยนฺตีติ เอตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ม. คจฺฉนฺโต
ขีณาสวสฺส จิตฺตํ คเหตฺวา าตุํ น สกฺโกนฺติ. กิเลสา หิ อุปฺปชฺชมานา จิตฺตํ
คณฺหนฺติ นาม. อมิสฺสีกตนฺติ กิเลสา หิ อารมฺมเณน สทฺธึ จิตฺตํ มิสฺสํ
กโรนฺติ, ๑- เตสํ อภาวา อมิสฺสีกตํ. ิตนฺติ ปติฏฺิตํ. อาเนญฺชปฺปตฺตนฺติ
อจลปฺปตฺตํ. วยญฺจสฺสานุปสฺสตีติ ตสฺส เจส ๒-  จิตฺตสฺส อุปฺปาทมฺปิ วยมฺปิ
ปสฺสติ. ภุสา วาตวุฏฺีติ พลวา วาตกฺขนฺโธ. เนว สงฺกมฺเปยฺยาติ เอกภาเคน จาเลตุํ
น สกฺกุเณยฺย. น สมฺปกมฺเปยฺยาติ ถูณํ วิย สพฺพภาคโต กมฺเปตุํ น สกฺกุเณยฺย.
น สมฺปเวเธยฺยาติ เวเธตฺวา ปเวเธตฺวา จาเลตุํ ๓- น สกฺกุเณยฺย.
     เนกฺขมฺมมธิมุตฺตสฺสาติ อรหตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตสฺส ขีณาสวสฺส.
เสสปเทสุปิ อรหตฺตเมว กถิตํ. อุปาทานกฺขยสฺส จาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ.
อสมฺโมหญฺจ เจตโสติ จิตฺตสฺส จ อสมฺโมหํ อธิมุตฺตสฺส. ทิสฺวา อายตนุปฺปาทนฺติ
อายตนานํ อุปฺปาทญฺจ วยญฺจ ทิสฺวา. สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ สมฺมา
เหตุนา นเยน อิมาย วิปสฺสนาปฏิปตฺติยา ผลสมาปตฺติวเสน จิตฺตํ วิมุจฺจติ,
นิพฺพานารมฺมเณ อธิมุจฺจติ. อถวา อิมินา ขีณาสวสฺส ปฏิปทา กถิตา. ตสฺส
หิ อายตนุปฺปาทํ ทิสฺวา อิมาย วิปสฺสนาย อธิคตสฺส อริยมคฺคสฺสานุภาเวน
สพฺพกิเลเสหิ สมฺมา จิตฺตํ วิมุจฺจติ. เอวํ ตสฺส สมฺมาวิมุตฺตสฺส ฯเปฯ น
วิชฺชติ. ตตฺถ สนฺตจิตฺตสฺสาติ นิพฺพุตจิตฺตสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๑๓๕-๑๓๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=16&A=3038&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=3038&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=22&i=326
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=22&A=8830
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=22&A=8810
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=22&A=8810
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_22