ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๕ ภาษาบาลีอักษรไทย องฺ.อ. (มโนรถ.๒)

                          ๗. ๒. มหาวคฺค
                       ๑. ติตฺถายตนสุตฺตวณฺณนา
     [๖๒] ทุติยสฺส ปฐเม ติตฺถายตนานีติ ติตฺถภูตานิ อายตนานิ, ติตฺถิยานํ
วา อายตนานิ. ตตฺถ ติตฺถํ ชานิตพฺพํ, ติตฺถกรา ชานิตพฺพา, ติตฺถิยา ชานิตพฺพา,
ติตฺถิยสาวกา ชานิตพฺพา. ติตฺถํ นาม ทฺวาสฏฺฐี ทิฏฺฐิโย. ติตฺถกรา นาม ตาสํ
ทิฏฺฐีนํ อุปฺปาทกา. ติตฺถิยา นาม เยสํ ตา ทิฏฺฐิโย นาม รุจฺจนฺติ ขมนฺติ.
ติตฺถิยสาวกา นาม เตสํ ปจฺจยทายกา. อายตนนฺติ "อสฺสานํ กมฺโพโช ๔- อายตนํ,
คุนฺนํ ทกฺขิณาปโถ อายตนนฺ"ติ เอตฺถ สญฺชาติฏฺฐานํ อายตนํ นาม.
             "มโนรเม อายตเน       เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา
              ฉายํ ฉายตฺถิกา ยนฺติ     ผลตฺถา ผลโภชิโน"ติ ๕-
เอตฺถ สโมสรณฏฺฐานํ. "ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว วิมุตฺตายตนานี"ติ ๖- เอตฺถ การณํ. ตํ
อิธ สพฺพมฺปิ ลพฺภติ. สพฺเพปิ หิ ทิฏฺฐิคติกา สญฺชายมานา อิเมสุเยว ตีสุ ฐาเนสุ
@เชิงอรรถ:  ม. อนวเสสํ    ก. ตฺยาหนฺติ     ม. ตสฺส อหํ    ฉ.ม. กมฺโพโช อสฺสานํ
@ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖/๒๒ ปญฺจงฺคิกวคฺค (สฺยา)    องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๓๘/๔๖
@สุมนวคฺค (สฺยา)
สญฺชายนฺติ, สโมสรมานาปิ เอเตสุเยว ตีสุ ฐาเนสุ สโมสรนฺติ สนฺนิปตนฺติ,
ทิฏฺฐิคติกภาเว ปเนสํ ๑- เอตาเนว ตีณิ การณานิ ๒- ติตฺถภูตานิ สญฺชาติอาทินา
อตฺเถน อายตนานีติปิ ติตฺถายตนานิ. เตเนวตฺเถน ติตฺถิยานํ อายตนานีติปิ
ติตฺถายตนานิ. สมนุยุญฺชิยมานานีติ กา นาเมตา ทิฏฺฐิโยติ เอวํ ปุจฺฉิยมานานิ.
สมนุคฺคาหิยมานานีติ กึการณา เอตา ทิฏฺฐิโย อุปฺปนฺนาติ เอวํ สมฺมา
อนุคฺคาหิยมานานิ. สมนุภาสิยมานานีติ ปฏินิสฺสชฺชถ ตานิ ปาปกานิ ทิฏฺฐิคตานีติ
เอวํ สมฺมา อนุภาสิยมานานิ. อปิจ ตีณิปิ เอตานิ อนุโยคปุจฺฉาเววจนาเนว. เตน
วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ "สมนุยุญฺชตีติ วา สมนุคฺคาหตีติ วา สมนุภาสตีติ วา เอเสเส
เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเญวา"ติ.
     ปรมฺปิ คนฺตฺวาติ อาจริยปรมฺปรา ลทฺธิปรมฺปรา อตฺตภาวปรมฺปราติ เอเตสุ
ยงฺกิญฺจิ ปรมฺปรํ คนฺตฺวาปิ. อกิริยาย สณฺฐหนฺตีติ อกิริยมตฺเต สนฺติฏฺฐนฺติ.
"อมฺหากํ อาจริโย ปุพฺเพกตวาที, อมฺหากํ ปาจริโย ปุพฺเพกตวาที, อมฺหากํ อาจริย-
ปาจริโย ปุพฺเพกตวาที. อมฺหากํ อาจริโย อิสฺสรนิมฺมานวาที, อมฺหากํ ปาจริโย
อิสฺสรนิมฺมานวาที, อมฺหากํ อาจริยปาจริโย อิสฺสรนิมฺมานวาที. อมฺหากํ อาจริโย
อเหตุกอปจฺจยวาที อมฺหากํ ปาจริโย อเหตุกอปจฺจยวาที. อมฺหากํ อาจริยปาจริโย
อเหตุกอปจฺจยวาที"ติ เอวํ คจฺฉนฺตานิ หิ เอตานิ อาจริยปรมฺปรา ๓- คจฺฉนฺติ นาม.
"อมฺหากํ อาจริโย ปุพฺเพกตลทฺธิโก, อมฺหากํ ปาจริโย ฯเปฯ อมฺหากํ อาจริย-
ปาจริโย อเหตุกอปจฺจยลทฺธิโก"ติ เอวํ คจฺฉนฺตานิ ลทฺธิปรมฺปรา คจฺฉนฺติ นาม.
"อมฺหากํ อาจริยสฺส อตฺตภาโว ปุพฺเพกตเหตุ, อมฺหากํ ปาจริยสฺส ฯเปฯ อมฺหากํ
อาจริยปาจริยสฺส อตฺตภาโว อเหตุกอปจฺจโย"ติ เอวํ คจฺฉนฺตานิ อตฺตภาวปรมฺปรา
คจฺฉนฺติ นาม. เอวํ ปน สุวิทูรมฺปิ คจฺฉนฺตานิ อกิริยมตฺเตว สณฺฐหนฺติ, เอโกปิ
เอเตสํ ทิฏฺฐิคติกานํ กตฺตา วา กาเรตา วา น ปญฺญายติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. จ เนสํ    ฉ.ม.,อิ. การณานีติ   ฉ.ม.....ปรมฺปรํ. เอวมุปริปิ
      ปุริสปุคฺคโลติ สตฺโต. กามญฺจ ปุริโสติปิ วุตฺเต ปุคฺคโลติปิ วุตฺเต
สตฺโตเยว วุตฺโต โหติ, อยํ ปน สมฺมติกถา นาม โย ยถา ชานาติ, ตสฺส ตถา วุจฺจติ.
ปฏิสํเวเทตีติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนํ ชานาติ ปฏิสํเวทิตํ กโรติ, อนุภวติ
วา. ปุพฺเพกตเหตูติ ปุพฺเพกตการณา, ปุพฺเพกตกมฺมปจฺจเยเนว ปฏิสํเวเทตีติ อตฺโถ.
อิมินา กมฺมเวทนญฺจ กิริยเวทนญฺจ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกํ วิปากเวทนเมว สมฺปฏิจฺฉนฺติ-
เยว. ๑- อิเม ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา วาตสมุฏฺฐานา สนฺนิปาติกา
อุตุปริณามชา วิสมปริหารชา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธาติ อฏฺฐโรคา
วุตฺตา, เตสุ สตฺต  ปฏิกฺขิปิตฺวา อฏฺฐมํเยว ๒- สมฺปฏิจฺฉนฺติ. เยปิเม
ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียํ อปรปริยายเวทนียนฺติ ตโย กมฺมราสโย วุตฺตา,
เตสุปิ เทฺว ปฏิพาหิตฺวา เอกํ อปรปริยายกมฺมํเยว สมฺปฏิจฺฉนฺติ. เยปิเม
ทิฏฺฐธมฺมเวทนีโย วิปาโก อุปปชฺชเวทนีโย อปรปริยายเวทนีโยติ ตโย วิปากราสโย
วุตฺตา, เตสุปิ เทฺว ปฏิพาหิตฺวา เอกํ อปรปริยายวิปากเมว สมฺปฏิจฺฉนฺติ. เยปิเม
กุสลเจตนา อกุสลเจตนา วิปากเจตนา กิริยเจตนาติ จตฺตาโร เจตนาราสโย วุตฺตา,
เตสุปิ ตโย ปฏิพาหิตฺวา เอกํ วิปากเจตนํเยว สมฺปฏิจฺฉนฺติ.
     อิสฺสรนิมฺมานเหตูติ อิสฺสรนิมฺมานการณา, อิสฺสเรน นิมฺมิตตฺตา ปฏิสํเวเทตีติ
อตฺโถ. อยํ หิ เตสํ อธิปฺปาโย:- อิมา ติสฺโส เวทนา ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตนา
กตมูลเกน วา อาณตฺติมูลเกน วา ปุพฺเพกเตน วา อเหตุอปจฺจยา วา ปฏิสํเวเทตุํ
นาม น สกฺกา, อิสฺสรนิมฺมานการณาเยว ปน อิมา ปฏิสํเวเทตีติ. เอวํวาทิโน
ปเนเต เหฏฺฐา วุตฺเตสุ อฏฺฐสุ โรเคสุ เอกมฺปิ อสมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺเพ ปฏิพาหนฺติ,
เหฏฺฐา วุตฺเตสุ จ ตีสุ กมฺมราสีสุ ตีสุ วิปากราสีสุ จตูสุ เจตนาราสีสุ เอกํปิ
อสมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺเพ ปฏิพาหนฺติ.
     อเหตุอปจฺจยาติ เหตุญฺจ ปจฺจยญฺจ วินา, อการเณเนว ปฏิสํเวเทตีติ อตฺโถ.
อยญฺหิ เนสํ อธิปฺปาโย:- อิมา ติสฺโส เวทนา ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตนา กตมูลเกน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. สมฺปฏิจฺฉนฺติ. เย วา         ฉ.ม.,อิ. เอกํ วิปากเวทนํเยว
วา อาณตฺติมูลเกน วา ปุพฺเพกเตน วา อิสฺสรนิมฺมานเหตุนา วา ปฏิสํเวเทตุํ
นาม น สกฺกา, อเหตุอปจฺจยาเยว ปน อิมา ปฏิสํเวเทตีติ. เอวํวาทิโน ปเนเต
เหฏฺฐา วุตฺเตสุ โรคาทีสุ เอกมฺปิ อสมฺปฏิจฺฉิตฺวา สพฺพํ ปฏิพาหนฺติ.
     เอวํ สตฺถา มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา อิทานิ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ตตฺร
ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ เอวํ วทามีติ ลทฺธิปติฏฺฐาปนตฺถํ เอวํ วทามีติ ทสฺเสติ.
ลทฺธิญฺหิ อปติฏฺฐาเปตฺวา นิคฺคยฺหมานา ลทฺธิโต ลทฺธึ สงฺกมนฺติ, โภ โคตม
กึ ๑- ปุพฺเพกตวาทํ วทามาติอาทีนิ วทนฺติ. ลทฺธิยา ปน ปติฏฺฐาปิตาย สงฺกมิตุํ
อลภนฺตา สุนิคฺคหิตา โหนฺตีติ, ๒- อิติ เนสํ ลทฺธิปติฏฺฐาปนตฺถํ เอวํ วทามีติ
อาห. เตนหายสฺมนฺโตติ เตนหิ อายสฺมนฺโต. กึ วุตฺตํ โหติ:- ยทิ เอตํ สจฺจํ, เอวํ
สนฺเต เตน ตุมฺหากํ วาเทน. ปาณาติปาติโน ภวิสฺสนฺติ ปุพฺเพกตเหตูติ เย
เกจิ โลเก ปาณํ อติปาเตนฺติ, สพฺเพ เต ปุพฺเพกตเหตุ ปาณาติปาติโน ภวิสฺสนฺติ.
กึการณา? น หิ ปาณาติปาตกมฺมํ อตฺตนา กตมูลเกน น อาณตฺติมูลเกน
น อิสฺสรนิมฺมานเหตุนา น อเหตุอปจฺจยา สกฺกา ปฏิสํเวเทตุํ, ปุพฺเพกตเหตุเยว
ปฏิสํเวเทตีติ อยํ  โว ลทฺธิ. ยถา จ ปาณาติปาติโน, เอวํ ปาณาติปาตา วิรมนฺตาปิ
ปุพฺเพกตเหตุเยว วิรมิสฺสนฺตีติ. อิติ ภควา เตสํเยว ลทฺธึ คเหตฺวา เตสํ นิคฺคหํ
อาโรเปติ. อิมินา นเยน อทินฺนาทายิโนติอาทีสุปิ โยชนา เวทิตพฺพา.
     สารโต ปจฺจาคจฺฉตนฺติ สารภาเวน คณฺหนฺตานํ. ฉนฺโทติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท.
อิทํ วา กรณียํ อิทํ วา อกรณียนฺติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย:- อิทํ วา กรณียนฺติ
กตฺตพฺพสฺส กรณตฺถาย, อิทํ วา อกรณียนฺติ อกตฺตพฺพสฺส อกรณตฺถาย กตฺตุกมฺยตา
วา ปจฺจตฺตปุริสกาโร วา น โหติ. ฉนฺทวายาเมสุ วา อสนฺเตสุ "อิทํ กตฺตพฺพนฺ"ติปิ
"อิทํ น กตฺตพฺพนฺ"ติปิ น โหติ. อิติ กรณียากรณีเย โข ปน สจฺจโต เถตโต
อนุปลพฺภิยมาเนติ เอวํ กตฺตพฺเพ จ อกตฺตพฺเพ จ ภูตโต ถิรโต อปญฺญายมาเน
อลพฺภมาเน. ยทิ หิ กตฺตพฺพํ กาตุํ อกตฺตพฺพโต จ วิรมิตุํ
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. กึ มยํ, ฉ.ม. น มยํ    ฉ.ม.,อิ. โหนฺติ
ลเภยฺย, กรณียากรณียํ สจฺจโต เถตโต อุปลพฺเภยฺย.  ยสฺมา ปน อุภยมฺปิ เอวํ
นูปลพฺภติ, ๑- ตสฺมา ตํ สจฺจโต เถตโต น อุปลพฺภติ,  เอวํ ตสฺมึ จ
อนุปลพฺภิยมาเนปีติ ๒- อตฺโถ. มุฏฺฐสฺสตีนนฺติ นฏฺฐสฺสตีนํ วิสฺสฏฺฐสฺสตีนํ.
อนารกฺขานํ วิหรตนฺติ ฉสุ ทฺวาเรสุ นิรารกฺขานํ วิหรนฺตานํ. น โหติ ปจฺจตฺตํ
สหธมฺมิโก สมณวาโทติ เอวํภูตานํ ตุมฺหากํ วา อญฺเญสํ วา มยํ สมณาติ ปจฺจตฺตํ
สการโณ สมณวาโท น โหติ น อิชฺฌติ. สมณาปิ หิ ปุพฺเพกตการณาเยว โหนฺติ,
อสฺสมณาปิ ปุพฺเพกตการณาเยวาติ. สหธมฺมิโกติ สการโณ. นิคฺคโห โหตีติ มม นิคฺคโห
โหติ, เต ปน นิคฺคหิตา โหนฺตีติ.
     เอวํ ปุพฺเพกตวาทิโน นิคฺคหิตฺวา อิทานิ อิสฺสรนิมฺมานวาทิโน นิคฺคเหตุํ
ตตฺร ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพกตวาเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ, ตถา
อเหตุกวาเทปิ.
     เอวํ อิเมสํ ติตฺถายตนานํ ปรมฺปิ คนฺตฺวา ๓- อกิริยาย สณฺฐหนภาเวน
ตุจฺฉภาวํ อนิยฺยานิกภาวํ, อสารภาเวน ถุสโกฏฺฏนสทิสตํ อาปชฺชนภาเวน
อคฺคิสญฺญาย ธมมานขชฺชุปนกสริกฺขตํ ตนฺทิฏฺฐิกานํ ปุริมสฺสปิ มชฺฌิมสฺสปิ
ปจฺฉิมสฺสปิ อตฺถทสฺสนตาย อภาเวน อนฺธเวณูปมตํ สทฺทมตฺเตเนว ตานิ
คเหตฺวา สารทิฏฺฐิกานํ ปฐวิยํ ปติตสฺส เวฬุวปกฺกสฺส ททฺทหายิตสทฺทํ ๔- สุตฺวา
"ปฐวี สํวฏฺฏมานา อาคจฺฉตี"ติ สญฺญาย ปลายนฺเตน ๕- สสเกน สริกฺขภาวญฺจ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตนา เทสิตสฺส ธมฺมสฺส สารภาวญฺเจว นิยฺยานิกภาวญฺจ
ทสฺเสตุํ อยํ โข ปน ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ อนิคฺคหิโตติ อญฺเญหิ อนิคฺคหิโต
นิคฺคเหตุํ อสกฺกุเณยฺโย. อสงฺกิลิฏฺโฐติ นิกฺกิเลโส ปริสุทฺโธ, "สงฺกิลิฏฺฐํ นํ
กริสฺสามา"ติ ปวตฺเตหิปิ ตถา กาตุํ อสกฺกุเณยฺโย. อนุปวชฺโชติ อุปวาทวินิมุตฺโต.
อปฺปฏิกุฏฺโฐติ "กึ อิมินา หรถ นนฺ"ติ เอวํ อปฺปฏิพาหิโต, อนุปกฺกุฏฺโฐ วา.
วิญฺญูหีติ ปณฺฑิเตหิ. อปณฺฑิตานญฺหิ อชานิตฺวา กเถนฺตานํ
@เชิงอรรถ:  สี. อุภยมฺปิ ตํ เอส น ลพฺภติ, ฉ.ม. ตํ เอส นุปลพฺภติ
@ ฉ.ม.,อิ. อนุปลพฺภิยมาเนติ    ม. มนสิกตฺวา    ม. ททฺทุรสทฺทํ,
@ฉ.,อิ. ททฺทภายิตสทฺทํ    ม. ภายนฺเต
วจนํ อปฺปมาณํ. ตสฺมา วิญฺญูหีติ อาห.
     อิทานิ ตสฺส ธมฺมสฺส ทสฺสนตฺถํ "กตโม จ ภิกฺขเว"ติ  ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา
"อิมา ฉ ธาตุโย"ติอาทินา นเยน มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ยถาปฏิปาฏิยา
วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ปุน อิมา ฉ ธาตุโยติอาทิมาห. ตตฺถ ธาตุโยติ สภาวา.
นิชฺชีวนิสฺสตฺตภาวปกาสโก หิ สภาวฏฺโฐ ธาตฺวฏฺโฐ นาม. ผสฺสายตนานีติ
วิปากผสฺสานํ อากรฏฺเฐน อายตนานิ. มโนปวิจาราติ วิตกฺกวิจารปเทหิ ๑- อฏฺฐารสสุ
ฐาเนสุ มนสฺส อุปวิจารา.
     ปฐวีธาตูติ ปติฏฺฐาธาตุ. อาโปธาตูติ อาพนฺธนธาตุ. เตโชธาตูติ ปริปาจน-
ธาตุ. วาโยธาตูติ วิตฺถมฺภนธาตุ. อากาสธาตูติ อสมฺปุฏฺฐธาตุ. วิญฺญาณธาตูติ
วิชานนธาตุ. เอวมิทํ ธาตุกมฺมฏฺฐานํ อาคตํ. ตํ โข ปเนตํ สงฺเขปโต อาคตฏฺฐาเน
สงฺเขปโตปิ วิตฺถารโตปิ กเถตุํ วฏฺฏติ. วิตฺถารโต อาคตฏฺฐาเน สงฺเขปโต กเถตุํ
น  วฏฺฏติ, วิตฺถารโตว วฏฺฏติ. อิมสฺมึ ปน ติฏฺฐายตนสุตฺเต อิทํ สงฺเขปโต
ฉธาตุวเสน กมฺมฏฺฐานํ อาคตํ. ตํ อุภยถาปิ กเถตุํ วฏฺฏติ.
     สงฺเขปโต ฉธาตุวเสน กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคณฺหนฺโตปิ  เอวํ ปริคฺคณฺหาติ:-
ปฐวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ อิมานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ, อากาสธาตุ
อุปาทารูปํ. เอกสฺมิญฺจ อุปาทารูเป ทิฏฺเฐ เสสานิ เตวีสติ ทิฏฺฐาเนวาติ
สลฺลกฺเขตพฺพานิ. วิญฺญาณธาตูติ จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ โหติ, เตน สหชาตา เวทนา
เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, ผสฺโส จ เจตนา จ สงฺขารกฺขนฺโธติ
อิเม จตฺตาโร  อรูปกฺขนฺธา นาม. จตฺตาริ ปน มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ
อุปาทารูปํ รูปกฺขนฺโธ นาม. ตตฺถ จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา  นามํ, รูปกฺขนฺโธ
รูปนฺติ นามญฺจ รูปญฺจาติ เทฺวเยว ธมฺมา โหนฺติ, ตโต อุทฺธํ สตฺโต วา ชีโว
วา นตฺถีติ เอวํ เอกสฺส ภิกฺขุโน สงฺเขปโต ฉธาตุวเสน อรหตฺตสมฺปาปกํ กมฺมฏฺฐานํ
เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิตกฺกวิจารปาเทหิ
     วิตฺถารโต ปริคฺคณฺหนฺโต ปน จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคณฺหิตฺวา อากาสธาตุ-
ปริคฺคหานุสาเรน เตวีสติ อุปาทารูปานิ ปริคฺคณฺหติ. อถ เนสํ ปจฺจยํ
อุปปริกฺขนฺโต ปุน จตฺตาเรว มหาภูตานิ ทิสฺวา เตสุ ปฐวีธาตุ วีสติโกฏฺฐาสา,
อาโปธาตุ ทฺวาทส, เตโชธาตุ จตฺตาโร, วาโยธาตุ ฉโกฏฺฐาสาติ โกฏฺฐาสวเสน
สโมธาเนตฺวา ทฺวาจตฺตาฬีส มหาภูตานิ จ ววฏฺฐเปตฺวา เตวีสติ อุปาทารูปานิ
ปกฺขิปิตฺวา ปญฺจสฏฺฐี รูปานิ ววฏฺฐเปติ. ตานิ จ วตฺถุรูเปน สทฺธึ จ ฉสฏฺฐี
โหนฺตีติ ฉสฏฺฐี รูปานิ ปสฺสติ. วิญฺญาณธาตุ ปน โลกิยจิตฺตวเสน เอกาสีติ
จิตฺตานิ. ตานิ สพฺพานิปิ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นาม โหติ. เตหิ สหชาตา เวทนาทโยปิ
ตตฺตกาเยวาติ เอกาสีติ เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, เอกาสีติ สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ,
เอกาสีติ เจตนา สงฺขารกฺขนฺโธติ อิเม จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา เตภูมิกวเสน
คยฺหมานา จตุวีสาธิกานิ ตีณิ ธมฺมายตนสตานิ โหนฺติ. อิติ ๑- อิเม จ อรูปธมฺมา
ฉสฏฺฐี จ รูปธมฺมาติ สพฺเพปิ สโมธาเนตฺวา นามญฺจ รูปญฺจาติ เทฺวว ธมฺมา โหนฺติ,
ตโต อุทฺธํ สตฺโต วา ชีโว วา นตฺถีติ นามรูปวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ ววฏฺฐเปตฺวา
เตสํ ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต อวิชฺชาปจฺจยา ตณฺหาปจฺจยา กมฺมปจฺจยา อาหารปจฺจยาติ
เอวํ ปจฺจยํ ทิสฺวา "อตีเตปิ อิเมหิ ปจฺจเยหิ อิทํ นามรูปํ ปวตฺติตฺถ, ๒-
อนาคเตปิ เอเตหิ ปจฺจเยหิ  ปวตฺติสฺสติ, เอตรหิปิ เอเตหิเยว ปวตฺตตีติ ตีสุ
กาเลสุ กงฺขํ วิตริตฺวา อนุกฺกเมน ปฏิปชฺชมาโน อรหตฺตํ ปาปุณาติ. เอวํ
วิตฺถารโตปิ ฉธาตุวเสน อรหตฺตสมฺปาปกํ กมฺมฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
     จกฺขุํ ผสฺสายตนนฺติ สุวณฺณาทีนํ สุวณฺณาทิอากโร วิย เทฺว จกฺขุวิญฺญาณานิ
เทฺว สมฺปฏิจฺฉนฺนานิ ตีณิ สนฺตีรณานีติ อิเมหิ สตฺตหิ วิญฺญาเณหิ สหชาตานํ
สตฺตนฺนํ ผสฺสานํ สมุฏฺฐานฏฺเฐน อากโรติ อายตนํ. โสตํ ผสฺสายตนนฺติอาทีสุปิ
เอเสว นโย. มโน ผสฺสายตนนฺติ เอตฺถ ปน ทฺวาวีสติ วิปากผสฺสา เวทิตพฺพา. ๓-
อิติ หิทํ ฉผสฺสายตนวเสน กมฺมฏฺฐานํ อาคตํ. ตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ธมฺมสตานิ โหนฺตีติ   ม. นามรูปํ ปวตฺติตํ, ฉ. อิทํ วฏฺฏํ
@ปวตฺติตฺถ, อิ. นามรูปวฏฺฏํ ปวตฺติตฺถ     ฉ.ม. โยเชตพฺพา
สงฺเขปโตปิ วิตฺถารโตปิ กเถตพฺพํ. สงฺเขปโต ตาว:- เอตฺถ หิ ปุริมานิ ปญฺจ
อายตนานิ อุปาทารูปํ, เตสุ ทิฏฺเฐสุ อวเสสํ อุปาทารูปํ ทิฏฺฐเมว โหติ. ฉฏฺฐํ
อายตนํ จิตฺตํ, ตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ โหติ, เตน สหชาตา เวทนาทโย เสสา
ตโย อรูปกฺขนฺธาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จ อรหตฺตสมฺปาปกํ
กมฺมฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
     จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวา. โสมนสฺสฏฺฐานิยนฺติ
โสมนสฺสสฺส การณภูตํ. อุปวิจรตีติ เอตฺถ มนํ จาเรนฺโต อุปวิจรติ. เสสปเทสุปิ
เอเสว นโย. เอตฺถ จ อิฏฺฐํ วา โหตุ อนิฏฺฐํ วา, ยํ รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ, ตํ โสมนสฺสฏฺฐานิยํ นาม. ยํ ทิสฺวา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตํ
โทมนสฺสฏฺฐานิยํ นาม. ยํ ทิสฺวา อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, ตํ อุเปกฺขาฏฺฐานิยํ
นามาติ เวทิตพฺพํ. สทฺทาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ อิทํ สงฺเขปโต กมฺมฏฺฐานํ
อาคตํ. ตํ โข ปเนตํ สงฺเขปโต อาคตฏฺฐาเน สงฺเขปโตปิ วิตฺถารโตปิ กเถตุํ
วฏฺฏติ. วิตฺถารโต อาคตฏฺฐาเน สงฺเขปโต กเถตุํ น วฏฺฏติ. อิมสฺมึ ปน
ติตฺถายตนสุตฺเต อิทํ สงฺเขปโต อฏฺฐารสมโนปวิจารวเสน กมฺมฏฺฐานํ อาคตํ. ตํ
สงฺเขปโตปิ วิตฺถารโตปิ กเถตุํ วฏฺฏติ.
     ตตฺถ สงฺเขปโต ตาว:- จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย รูปํ สทฺโท
คนฺโธ รโสติ อิมานิ นว อุปาทารูปานิ, เตสุ ทิฏฺเฐสุ เสสอุปาทารูปํ ทิฏฺฐเมว
โหติ. โผฏฺฐพฺพํ ตีณิ มหาภูตานิ, เตสุ ทิฏฺเฐสุ ๑- จตุตฺถํ ทิฏฺฐเมว โหติ.
มโนวิญฺญาณกฺขนฺโธ, เตน สหชาตา เวทนาทโย ตโย อรูปกฺขนฺธาติ เหฏฺฐา
วุตฺตนเยเนว สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จ อรหตฺตสมฺปาปกํ กมฺมฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
     อริยสจฺจานีติ อริยภาวกรานิ, อริยปฏิวิทฺธานิ วา สจฺจานิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป,
วิตฺถารโต ปเนตํ ปทํ วิสุทฺธิมคฺเค ๒- ปกาสิตํ. ฉนฺนํ ภิกฺขเว ธาตูนนฺติ อิทํ
กิมตฺถํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. เตหิ ทิฏฺเฐหิ        วิสุทฺธิ. ๓/๗๖ อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทส
อารทฺธํ? สุขาวโพธนตฺถํ. ยสฺส หิ ตถาคโต ทฺวาทสปทํ ปจฺจยาวฏฺฏํ
กเถตุกาโม โหติ, ตสฺส คพฺภาวกฺกนฺติวฏฺฏํ ทสฺเสติ. คพฺภาวกฺกนฺติวฏฺฏสฺมึ หิ
ทสฺสิเต กเถตุมฺปิ สุขํ โหติ ปรํ อวโพเธตุมฺปีติ. สุขาวโพธนตฺถํ อิทมารทฺธนฺติ
เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ฉนฺนํ ธาตูนนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตานํเยว ปฐวีธาตุอาทีนํ. อุปาทายาติ
ปฏิจฺจ. เอเตน ปจฺจยมตฺตํ ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ฉธาตุปจฺจยา คพฺภสฺส
อวกฺกนฺติ โหตี"ติ. กสฺส ฉนฺนํ ธาตูนํ ปจฺจเยน, กึ มาตุ, อุทาหุ ปิตูติ?
น มาตุ น ปิตุ, ปฏิสนฺธิคฺคณฺหนกสตฺตสฺเสว ปน ฉนฺนํ ธาตูนํ ปจฺจเยน
คพฺภสฺส อวกฺกนฺติ นาม โหติ. คพฺโภ จ นาเมส นิรยคพฺโภ ติรจฺฉานคพฺโภ ๑-
ปิตฺติวิสยคพฺโภ มนุสฺสคพฺโภ เทวคพฺโภติ นานปฺปกาโร โหติ. อิมสฺมึ ปน
ฐาเน มนุสฺสคพฺโภ อธิปฺเปโต. อวกฺกนฺติ โหตีติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ ปาตุภาโว
โหติ, กถํ โหตีติ? ติณฺณํ สนฺนิปาเตน. ๒- วุตฺตเญฺหตํ:-
            "ติณฺณํ โข ปน ภิกฺขเว สนฺนิปาตา คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหติ.
        (กตเมสํ ติณฺณํ) ๓- อิธ มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา ๔- โหนฺติ, มาตา
        จ น อุตุนี ๕- โหติ, คนฺธพฺโพ จ น ปจฺจุปฏฺฐิโต ๖- โหติ. เนว ตาว
        คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหติ. อิธ มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺติ, มาตา
        จ อุตุนี โหติ, คนฺธพฺโพ จ น ปจฺจุปฏฺฐิโต โหติ, เนว ตาว
        คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหติ. ยโต จ โข ภิกฺขเว มาตาปิตโร จ
        สนฺนิปติตา โหนฺติ, มาตา จ อุตุนี โหติ, คนฺธพฺโพ จ ปจฺจุปฏฺฐิโต
        โหติ. เอวํ ติณฺณํ สนฺนิปาตา คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ โหตี"ติ. ๗-
     โอกฺกนฺติยา สติ นามรูปนฺติ "วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ วุตฺตฏฺฐาเน
วตฺถุทสกํ กายทสกํ ภาวทสกํ ตโย อรูปิโน ขนฺธาติ เตตฺตึส ธมฺมา คหิตา,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ติรจฺฉานโยนิคพฺโภ   ม. สนฺนิปาตา   ฉ.ม. อิเม ปาฐา ปาลิยํ
@น ทิสฺสนฺติ     สี.,อิ.,ม. น สนฺนิปติตา      สี.,ม. มาตา จ อุตุนี
@ สี.,ม. ปจฺจุปฏฺฐิโต      ม.มู. ๑๒/๔๐๘/๓๖๔ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต
อิมสฺมึ ปน "โอกฺกนฺติยา สติ นามรูปนฺ"ติ วุตฺตฏฺฐาเน วิญฺญาณกฺขนฺธมฺปิ
ปกฺขิปิตฺวา คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตุตฺตึส ธมฺมา คหิตาติ เวทิตพฺพา.
นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติอาทีหิ ยเถว โอกฺกนฺติยา สติ นามรูปปาตุภาโว
ทสฺสิโต, เอวํ นามรูเป สติ สฬายตนปาตุภาโว, สฬายตเน สติ ผสฺสปาตุภาโว,
ผสฺเส สติ เวทนาปาตุภาโว ทสฺสิโต.
     เวทิยมานสฺสาติ เอตฺถ เวทนํ อนุภวนฺโตปิ เวทิยมาโนติ วุจฺจติ ชานนฺโตปิ.
"เวทิยามหํ ภนฺเต, เวทิยตีติ มํ สํโฆ ธาเรตู"ติ เอตฺถ หิ อนุภวนฺโต เวทิยมาโน
นาม, "สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน สุขํ เวทนํ เวทิยามีติ ปชานาตี"ติ ๑- เอตฺถ ชานนฺโต.
อิธาปิ ชานนฺโตว อธิปฺเปโต. อิทํ ทุกฺขนฺติ ปญฺญเปมีติ เอวํ ชานนฺตสฺส
สตฺตสฺส "อิทํ ทุกฺขํ เอตฺตกํ ทุกฺขํ, นตฺถิ อิโต อุทฺธํ ทุกฺขนฺ"ติ ปญฺญเปมิ
โพเธมิ ชานาเปมิ. อยํ ทุกฺขสมุทโยติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
     ตตฺถ ทุกฺขาทีสุ อยํ สนฺนิฏฺฐานกถา:- ฐเปตฺวา หิ ตณฺหํ เตภูมิกา
ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขนฺนาม, ตสฺเสว ปภาวิกา ปุพฺพตณฺหา ทุกฺขสมุทโย นาม,
เตสํ ทฺวินฺนํปิ สจฺจานํ อนุปฺปตฺตินิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ นาม, อริโย อฏฺฐงฺคิโก
มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา นาม. อิติ ภควา โอกฺกนฺติยา สติ นามรูปนฺติ
กเถนฺโตปิ เวทิยมานสฺส ชานมานสฺเสว กเถสิ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ
กเถนฺโตปิ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ กเถนฺโตปิ, ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ
กเถนฺโตปิ, เวทิยมานสฺส โข ปนาหํ ภิกฺขเว อิทํ ทุกฺขนฺติ ปญฺญเปมีติ
กเถนฺโตปิ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี
ปฏิปทาติ ปญฺญเปมีติ กเถนฺโตปิ เวทิยมานสฺส ชานมานสฺเสว กเถสิ.
     อิทานิ ตานิ ปฏิปาฏิยา ฐปิตานิ สจฺจานิ วิตฺถาเรนฺโต กตมญฺจ
@เชิงอรรถ:  ที.ม. ๑๐/๓๘๐/๒๕๔ มหาสติปฏฺฐานสุตฺต, ม.มู. ๑๒/๑๑๓/๘๓ มหาสติปฏฺฐานสุตฺต,
@อภิ.วิ. ๓๕/๓๖๓/๒๓๒ เวทนานุปสฺสนานิทฺเทส
ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ ๑- ตํ สพฺพํ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ๒- วิตฺถาริตเมว.
ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส:- ตตฺถ "ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ยายํ
ตณฺหา โปโนพฺภวิกา"ติ ๓- อิมาย ตนฺติยา อาคตํ, อิธ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ
ปจฺจยาการวเสน. ตตฺถ จ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ "โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย
อเสสวิราคนิโรโธ"ติ ๔- อิมาย ตนฺติยา อาคตํ, อิธ "อวิชฺชายเตฺวว
อเสสวิราคนิโรธา"ติ ปจฺจยาการนิโรธวเสน.
     ตตฺถ อเสสวิราคนิโรธาติ อเสสวิราเคน จ อเสสนิโรเธน จ. อุภยมฺเปตํ
อญฺญมญฺญเววจนเมว. สงฺขารนิโรโธติ สงฺขารานํ อนุปฺปตฺตินิโรโธ โหติ.
เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิเมหิ ปน ปเทหิ ยํ อาคมฺม อวิชฺชาทโย นิรุชฺฌนฺติ,
อตฺถโต ตํ นิพฺพานํ ทีปิตํ โหติ. นิพฺพานญฺหิ อวิชฺชานิโรโธติปิ สงฺขารนิโรโธติปิ
เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ นิโรธนาเมน กถิยติ. เกวลสฺสาติ สกลสฺส. ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ
วฏฺฏทุกฺขราสิสฺส. นิโรโธ โหตีติ อปฺปวตฺติ ๕- โหติ. ตตฺถ ยสฺมา อวิชฺชาทีนํ
นิโรโธ นาม ขีณากาโรปิ วุจฺจติ อรหตฺตมฺปิ นิพฺพานมฺปิ, ตสฺมา อิธ
ขีณาการทสฺสนวเสน ทฺวาทสสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ, ทฺวาทสสุเยว นิพฺพานํ กถิตนฺติ
เวทิตพฺพํ. อิทํ วุจฺจตีติ เอตฺถ นิพฺพานเมว สนฺธาย อิทนฺติ วุตฺตํ. อฏฐงฺคิโกติ
น อฏฺฐหิ องฺเคหิ วินิมุตฺโต อญฺโญ มคฺโค  นาม อตฺถิ. ยถา ปน ปญฺจงฺคิกตุริยนฺติ
วุตฺเต ปญฺจงฺคมตฺตเมว ตุริยนฺติ วุตฺตํ โหติ, เอวมิธาปิ อฏฺฐงฺคิกมตฺตเมว มคฺโค
โหตีติ เวทิตพฺโพ. อนิคฺคหิโตติ น นิคฺคหิโต. นิคฺคณฺหนฺโต หิ ปริหาเปตฺวา
วา ทสฺเสติ วฑฺเฒตฺวา ตํ ปริวตฺเตตฺวา วา. ตตฺถ ยสฺมา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ
"น อิมานิ จตฺตาริ, เทฺว วา ตีณิ วา"ติ เอวํ หาเปตฺวาปิ "ปญฺจ วา ฉ
วา"ติ เอวํ วฑฺเฒตฺวาปิ "น อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อญฺญาเนว จตฺตาริ
อริยสจฺจานี"ติ ทสฺเสตุํ น สกฺกา. ตสฺมา อยํ ธมฺโม อนิคฺคหิโต นาม. เสสํ
สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ          วิสุทฺธิ. ๓/๘๐ อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทส
@๑ ที.ม. ๑๐/๔๐๐/๒๖๒ สมุทยสจฺจนิทฺเทส, ม.มู. ๑๒/๑๓๓/๙๐ สมุทยสจฺจนิทฺเทส,
@อภิ.วิ. ๓๕/๒๐๓/๑๒๐ สมุทยสจฺจ     ที.ม. ๑๐/๔๐๑/๒๖๔ นิโรธสจฺจนิทฺเทส,
@ม.มู. ๑๒/๑๓๔/๙๒ นิโรธสจฺจนิทฺเทส, อภิ.วิ. ๓๕/๒๐๔/๑๒๒ นิโรธสจฺจ
@ สี. อปฺปวตฺติโก


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๕ หน้า ๑๗๓-๑๘๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=15&A=3965&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=15&A=3965&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=501              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=4571              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=4631              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=4631              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_20

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]