อรรถกถาเล่มที่ ๑๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๑)

                          ๑๖. เอกธมฺมปาลิ
                          ๑. ปมวคฺควณฺณนา
     [๒๙๖] เอกธมฺมปาลิยํ เอกธมฺโมติ เอกสภาโว. เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺเตน
วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย อุกฺกณฺนตฺถาย. วิราคายาติ วฏฺเฏ วิรชฺชนตฺถาย, ราคาทีนํ
วา กิเลสานํ วิรชฺชนาย วิคมาย. นิโรธายาติ ราคาทีนํ นิโรธาย อปฺปวตฺติกรณตฺถาย,
วฏฺฏสฺส ๑- วา นิรุชฺฌนตฺถาย. อุปสมายาติ กิเลสวูปสมตฺถาย. ๒- อภิญฺายาติ
อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา อภิชานนตฺถาย. สมฺโพธายาติ จตุนฺนํ
สจฺจานํ พุชฺฌนตฺถาย, "โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณนฺ"ติ ๓- เอวํ วุตฺตสฺส
วา จตุมคฺคาณสฺส ปฏิวิชฺฌนตฺถาย. นิพฺพานายาติ อปจฺจยนิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย.
     อิติ ภควา อิเมหิ สตฺตหิ ปเทหิ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานสฺส วณฺณํ กเถสิ.
กสฺมา? มหาชนสฺส อุสฺสาหชนนตฺถํ วิสกณฺฏกวาณิโช วิย อตฺตโน ปณฺฑิตตาย. ๔-
วิสกณฺฏกวาณิโช นาม คุฬวาณิโช วุจฺจติ. โส กิร วาณิโช ขณฺฑสกฺกราทีนิ ๕-
สกเฏนาทาย ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา "วิสกณฺฏกํ คณฺหถ, วิสกณฺฏกํ คณฺหถา"ติ
อุคฺโฆเสสิ. ตํ สุตฺวา คามิกา "วิสํ นาม กกฺขลํ ๖- โฆรํ. โย นํ ขาทติ, โส
มรติ. กณฺฏกํปิ วิชฺฌิตฺวา มาเรติ, อุโภเปเต กกฺขลา, โก เอตฺถ อานิสํโส"ติ
เคหทฺวารานิ ถเกสุํ, ทารเก จ ปลาเปสุํ. ตํ ทิสฺวา วาณิโช "อโวหารกุสลา
อิเม คามิกา, หนฺท เน อุปาเยน คณฺหาเปสฺสามี"ติ ๗- "อติมธุรํ คณฺหถ, อติสาธุํ
คณฺหถ, คุฬํ ผาณิตํ สกฺกรํ สมคฺฆํ ลพฺภติ, กุฏมาสกกุฏกหาปณาทีหิปิ ๘- ลพฺภตี"ติ
อุคฺโฆเสสิ. ตํ สุตฺวา คามิกา หฏฺปหฏฺา วคฺควคฺคา  คนฺตฺวา ตํ ๙- พหุํปิ มูลํ
ทตฺวา อคฺคเหสุํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วฏฺฏสฺเสว  ๒ ฉ.ม. กิเลสวูปสมนตฺถาย
@๓ ขุ.ม. ๒๙/๘๙๑/๕๕๘ สารีปุตฺตสุตฺตนิทฺเทส,
@ขุ.จุ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๑ ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส  ๔ สี. ปณียสฺส, ฉ. ปณิยสฺส
@๕ สี.,ฉ. คุฬผาณิตขณฺฑสกฺกราทีนิ, ม. คุฬวาณิโช ขณฺฑสกฺกราทีนิ  ๖ ฉ.ม. กกฺขฬํ
@๗ ฉ.ม. คาหาเปมีติ  ๘ ฉ.ม. กูฏมาสกูฏกหาปณาทีหิ วาปิ  ๙ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
     ตตฺถ วิสกณฺฏกวาณิชสฺส "วิสกณฺฏกํ คณฺหถา"ติ อุคฺโฆสนํ วิย ภควโต
พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานกถนํ, วิสกณฺฏเก วณฺณํ กเถตฺวา ตสฺส คหณตฺถาย มหาชนสฺส
อุสฺสาหกรณํ วิย อิเมหิ สตฺตหิ ปเทหิ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานสฺส วณฺณภณเนน ตตฺถ
มหาชนสฺส อุสฺสาหกรณํ.
     กตโม เอกธมฺโมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ๑- พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธํ อารพฺภ
อุปฺปนฺนา  อนุสฺสติ, พุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. ๑- ตํ ปเนตํ
พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ ทุวิธํ โหติ จิตฺตสมฺปหํสนตฺถญฺเจว วิปสฺสนตฺถญฺจ. กถํ?
ยทา หิ อสุภารมฺมเณ อสุภสญฺ ๒- ภาเวนฺตสฺส ภิกฺขุโน จิตฺตุปฺปาโท อุปหญฺติ
อุกฺกณฺติ นิรสฺสาโท โหติ วีถึ น ปฏิปชฺชติ, กุฏโคโณ วิย อิโต จิโต จ ธาวติ. ๓-
ตสฺมึ ขเณ เอส มูลกมฺมฏฺานํ ปหาย "อิติปิ โส ภควา"ติอาทินา นเยน ตถาคตสฺส
โลกิยโลกุตฺตรคุเณ อนุสฺสรติ. ตสฺเสว ๔- พุทฺธํ อนุสฺสรนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโท
ปสีทติ, วินีวรณโก ๕- โหติ. โส ตํ จิตฺตํ เอวํ ทเมตฺวา ปุน มูลกมฺมฏฺานํเยว
มนสิกโรติ. กถํ? ยถา นาม พลวา ปุริโส กูฏาคารกณฺณิกตฺถาย มหารุกฺขํ ฉินฺทนฺโต
สาขปลาสจฺเฉทนมตฺเตเนว ๖- ผรสุธาราย วิปนฺนาย มหารุกฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ
ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวาว กมฺมารสาลํ คนฺตฺวา ติขิณํ ผรสุํ การาเปตฺวา ปุน ตํ
ฉินฺเทยฺย. เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. ๗- เอวํ ๘- พุทฺธานุสฺสติวเสน จิตฺตํ
ปริทเมตฺวา ปุน มูลกมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต อสุภารมฺมณํ ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
ฌานงฺคานิ สมฺมสิตฺวา อริยภูมึ โอกฺกมติ. เอวํ ตาว จิตฺตสมฺปหํสนตฺถํ โหติ.
     ยทา ปเนส พุทฺธานุสฺสตึ อนุสฺสริตฺวา "โก อยํ อิติปิ โส ภควาติอาทินา
นเยน อนุสฺสริ, อิตฺถี นุ โข ปุริโส นุ โข เทวมนุสฺสมารพฺรหฺมานํ อญฺตโร
นุ โข"ติ ปริคฺคณฺหนฺโต "น อญฺโปิ, ๙- สติสมฺปยุตฺตํ ปน จิตฺตเมว อนุสฺสรี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ก. พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย เอตํ อธิวจนํ
@๒ ม. อสุภารมฺมเณ สุภสญฺ,  ฉ. อสุภารมฺมเณสุ อญฺตรํ ๓ ฉ.ม. วิธาวติ
@๔ ฉ.ม. ตสฺเสวํ  ๕ ฉ.ม. วินีวรโณ  ๖ สี..... เฉทนมตฺเตเยว  ๗ ฉ.ม. ทฏฺพฺพํ
@๘ ฉ.ม. โส เอวํ  ๙ สี. นาญฺโ โกจิ, ฉ.ม. อญฺโ โกจิ
ทิสฺวา "ตํ โข ปเนตํ จิตฺตํ ขนฺธโต วิญฺาณกฺขนฺโธ โหติ, เตน สมฺปยุตฺตา
เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, เตน สมฺปยุตฺตา สญฺา สญฺากฺขนฺโธ, สหชาตา ผสฺสาทโย
สงฺขารกฺขนฺโธติ อิเม จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา โหนฺตี"ติ อรูปญฺจ ววตฺถเปตฺวา
ตสฺส นิสฺสยํ ปริเยสนฺโต หทยวตฺถุํ ทิสฺวา ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ,
ตานิ อุปาทาย ปวตฺตานิ เสสอุปาทารูปานิ จ ปริคฺคเหตฺวา "สพฺพมฺเปตํ รูปํ ๑-
รูปกฺขนฺโธ"ติ ววตฺถเปตฺวา "อิทญฺจ รูปํ ปุริมญฺจ อรูปนฺ"ติ สงฺเขปโต
รูปารูปเภทโต ปญฺจกฺขนฺเธสุ ๒- ปุน "สงฺเขปโต ปญฺจเปเต ขนฺธา ทุกฺขสจฺจนฺ"ติ
ทุกฺขสจฺจํ ววตฺถเปตฺวา "ตสฺส จ ภวิกา ๓- ตณฺหา สมุทยสจฺจํ, ตสฺสา ๔- นิโรโธ
นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺ"ติ เอวํ ปุพฺพภาเค จตฺตาริ ๕- สจฺจานิ
ววตฺถเปตฺวา ปฏิปาฏิยา อริยภูมึ โอกฺกมติ. ตทา สพฺพํ อิมํ ๖- กมฺมฏฺานํ
วิปสฺสนตฺถํ นาม โหติ. อยํ โขติอาทีสุ ๗- อปฺปนาวาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
      [๒๙๗] ธมฺมานุสฺสติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ:- ธมฺมํ อารพฺภ
อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ๘- ธมฺมานุสฺสติ, สฺวากฺขาตาทิธมฺมคุณารมฺมณาย ๙- สติยา เอตํ
อธิวจนํ. สํฆํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สํฆานุสฺสติ, สุปฏิปนฺนตาทิสํฆคุณา-
รมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. สีลํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สีลานุสฺสติ,
อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ
จาคานุสฺสติ, มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. เทวตา อารพฺภ
อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติ, เทวตํ ๑๐- สกฺขิฏฺาเน เปตฺวา อตฺตโน
สทฺธารมฺมณาย ๑๑- สติยา เอตํ อธิวจนํ. อานาปาเน อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ
อานาปานสฺสติ, อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. มรณํ อารพฺภ
อุปฺปนฺนา สติ มรณสฺสติ, ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ.
เกสาทิเภทํ รูปกายํ คตา, กาเย วา คตาติ กายคตา, กายคตา จ สา สติ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สพฺพเมตํ ๒ ฉ.ม. รูปารูปํ, ปเภทโต ปญฺจกฺขนฺเธ  ๓ ฉ.ม. ตสฺส ปภาวิกา
@๔ ฉ.ม.  ตสฺส  ๕ ฉ.ม. จตฺตาริ จ  ๖ ฉ.ม. ตทาสฺส อิทํ  ๗ ฉ.ม. อาทิ  ๘ ม. สติ
จาติ กายคตาสตีติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ อกตฺวา กายคตาสตีติ วุตฺตา. เกสาทิกาย
โกฏฺาสนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. อุปสมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ
อุปสมานุสฺสติ, สพฺพทุกฺขุปสมารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. ทุวิโธ วา อุปสโม
อจฺจนฺตุปสโม จ ขยุปสโม จ. ตตฺถ อจฺจนฺตุปสโม นาม นิพฺพานํ, ขยุปสโม นาม มคฺโค.
เอวเมตํ ทุวิธํปิ อุปสมํ อนุสฺสรนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติ อุปสมานุสฺสตีติ อยเมตฺถ
อตฺโถ. อิติ อิเมสุ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ อานาปานสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสตีติ
อิมานิ ตีณิ วิปสฺสนตฺถาเนว โหนฺติ, เสสานิ สตฺต จิตฺตสมฺปหํสนตฺถานิปิ
วิปสฺสนตฺถานิปิ ๑- โหนฺตีติ.
                          ปมวคฺควณฺณนา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๔๑๘-๔๒๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=14&A=9994&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=9994&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=179
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=867
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=797
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=797
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_20