บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๔

หน้าที่ ๓๓๖.

๖. ฉฏฺฐวคฺค ตปุสฺส-ภลฺลิกวตฺถุ [๒๔๘] อุปาสกปาลิยา วณฺณนายํ ^๑- ปฐเม ปฐมํ สรณํ คจฺฉนฺตานนฺติ สพฺพปฐมํ สรณํ คจฺฉนฺตานํ ตปุสฺโส ^๒- จ ภลฺลิโก จาติ อิเม เทฺว วาณิชา อคฺคาติ ทสฺเสติ. อิเม กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺตา สตฺถารํ เทฺว อุปาสเก ปฐมํ สรณํ คจฺฉนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺฐยึสุ. เต กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส สพฺพญฺญุตญาณปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว อสิตญฺชนนคเร กุฏุมฺพิกเคเห นิพฺพตฺตึสุ. เชฏฺฐภาติโก ตปุสฺโส นาม อโหสิ, กนิฏฺโฐ ภลฺลิโก นาม. เต อปเรน สมเยน ฆราวาสํ วสนฺตา กาเลน กาลํ ปญฺจ สกฏสตานิ โยชาเปตฺวา วาณิชกมฺมํ ^๓- กโรนฺตา จรนฺติ. ตสฺมึ สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วิหริตฺวา อฏฺฐเม สตฺตาเห ราชายตนมูเล นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย เต วาณิชา ปญฺจมตฺเตหิ สกฏสเตหิ ตํ ฐานํ อนุปฺปตฺตา อเหสุํ. เตสํ ปญฺจเม ^๔- อนนฺตเร อตฺตภาเว มาตา ตสฺมึ ปเทเส เทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สา จินฺเตสิ "อิทานิ พุทฺธานํ อาหารํ ^๕- ลทฺธุํ วฏฺฏติ. น หิ สกฺกา อิโต ปรํ นิราหาเรหิ ^๖- ยาเปตุํ. อิเม จ เม ปุตฺตา อิมินา ฐาเนน ^๗- คจฺฉนฺติ, เตหิ อชฺช พุทฺธานํ ปิณฺฑปาตํ ทาตุํ ^๘- วฏฺฏตี"ติ ปญฺจสุ สกฏสเตสุ ยุตฺตโคณานํ คมนุปจฺเฉทํ อกาสิ. เต "กึ นาเมตนฺ"ติ นานาวิธานิ นิมิตฺตานิ โอโลเกนฺติ. อถ เนสํ กิลมนภาวํ ญตฺวา เอกสฺส ปุริสสฺส สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา "กึการณา กิลมถ, ตุมฺหากํ อญฺโญ ยกฺขาวฏฺโฏ วา ภูตาวฏฺโฏ วา นาคาวฏฺโฏ วา นตฺถิ, @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. อุปาสกปาฬิยํ, ม. อุปาสกปาฬิวณฺณนาย ^๒ สี.,อิ. ตปสฺโส @^๓ สี.,อิ. วณิชฺชกมฺมํ ^๔ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๕ ฉ.ม.,อิ. อาหาโร @^๖ ม. นิราหาเรน ^๗ ฉ.ม. มคฺเคน ^๘ ฉ.ม.,อิ. ทาเปตุํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓๗.

อหํ ปน โว ปญฺจเม อตฺตภาเว ^๑- มาตา อิมสฺมึ ฐาเน ภุมฺมเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺตา. เอส ทสพโล ราชายตนมูเล นิสินฺโน, ตสฺส ปฐมปิณฺฑปาตํ เทถา"ติ. เต ตสฺสา กถํ สุตฺวา ตุฏฺฐมานสา หุตฺวา มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ สุวณฺณถาเลน อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "อิมํ โภชนํ ปฏิคฺคณฺหถ ภนฺเต"ติ อาหํสุ. สตฺถา อตีตพุทฺธานํ อาจิณฺณํ โอโลเกสิ, อถสฺส จตฺตาโร มหาราชาโน เสลมเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํ. สตฺถา "เตสํ มหปฺผลํ โหตู"ติ จตฺตาโรปิ ปตฺเต "เอโกว ปตฺโต โหตู"ติ อธิฏฺฐาสิ. ตสฺมึ ขเณ เต วาณิชา ตถาคตสฺส ปตฺเต มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ ปติฏฺฐเปตฺวา ปริภุตฺตกาเล อุทกํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อถ เนสํ สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน เทฺวปิ ชนา เทฺววาจิเก สรเณ ปติฏฺฐาย สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา อตฺตโน นครํ คนฺตุกามา "ภนฺเต อมฺหากํ ปริจรณเจติยํ เทถา"ติ อาหํสุ. ^๒- สตฺถา ทกฺขิณหตฺเถน สีสํ ปรามสิตฺวา ปริมชฺชิตฺวา ^๓- ทฺวินฺนํปิ ชนานํ อฏฺฐ เกสธาตุโย ^๔- อทาสิ. เต อุโภปิ ชนา ธาตุโย ^๕- สุวณฺณสมุคฺเค ^๖- ฐเปตฺวา อตฺตโน นครํ เนตฺวา อสิตญฺชนนครทฺวาเร ชีวเกสธาตุโย เจติเย ^๗- ปติฏฺฐเปสุํ. อุโปสถทิวเส ^๘- เจติยโต นีลรสฺมิ นิคฺคจฺฉติ. ^๙- เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺฐิตํ. สตฺถา ปน อปรภาเค เชตวเน นิสีทิตฺวา อุปาสเก ปฏิปาฏิยา ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต อิเม เทฺว ชเน ปฐมํ สรณํ คจฺฉนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. อนาถปิณฺฑิกเสฏฺฐิวตฺถุ [๒๔๙] ทุติเย ทายกานนฺติ ทานาภิรตานํ สุทตฺโต คหปติ อนาถปิณฺฑิโก อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ ทายกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.,อิ. อตีตตฺตภาเว ^๒ ฉ.ม. วทึสุ ^๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @^๔ สี.,อิ. เกสธาตุมุฏฺฐิโย ^๕ ฉ.ม. เกสธาตุโย ^๖ สี.,อิ.,ฉ.ม. สุวณฺณสมุคฺเคสุ @^๗ ฉ.ม.,อิ. เจติยํ ^๘ สี.,อิ. อุโปสถทิวเส อุโปสถทิวเส ^๙ ฉ.ม. นีลรสฺมิโย @นิคฺคจฺฉนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓๘.

อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ สุมนเสฏฺฐิสฺส เคเห นิพฺพตฺติ, สุทตฺโตติสฺส นามํ อกํสุ. โส อปรภาเค ฆราวาเส ปติฏฺฐิโต ทายโก ทานปติ หุตฺวา เตเนว คุเณน ปตฺถฏนามเธยฺโย ^๑- อนาถปิณฺฑิโก นาม อโหสิ. โส ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย ราชคเห อตฺตโน ปิยสหายกสฺส เสฏฺฐิโน เคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ พุทฺธสฺส ภควโต อุปฺปนฺนภาวํ สุตฺวา พลวปจฺจูสกาเล เทวตานุภาเวน วิวเฏน ทฺวาเรน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย ทุติยทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สาวตฺถิยํ อาคมนตฺถาย สตฺถุ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค ปญฺจจตฺตาฬีสโยชนมคฺเค สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทตฺวา โยชนิกวิหาเร กาเรตฺวา เชตวนํ โกฏิสณฺฐาเรน สณฺฐริตฺวา อฏฺฐารสหิ โกฏีหิ กิณิตฺวา อฏฺฐารสหิ โกฏีหิ วิหารํ กาเรตฺวา วิหาเร นิฏฺฐิเต จตุนฺนํ ปริสานํ ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺเตสุ ยทิจฺฉกํ ทานํ ททนฺโต อฏฺฐารสหิ โกฏีหิ วิหารมหํ นิฏฺฐาเปสิ. วิหารมโห นวหิ มาเสหิ นิฏฺฐานํ อคมาสิ, "ปญฺจหี"ติ อปเร. เตสํ ^๒- ปน สพฺพาจริยานํ วิวาโท นตฺถิ. เอวํ จตุปณฺณาสโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิจฺจกาลํ เคเห เอวรูปํ ทานํ ปวตฺเตสิ. เทวสิกํ ปญฺจ สลากภตฺตสตานิ โหนฺติ, ปญฺจ ปกฺขิกภตฺตสตานิ, ปญฺจ สลากยาคุสตานิ, ปญฺจ ปกฺขิกยาคุสตานิ ปญฺจ ธุวภตฺตสตานิ, ^๓- ปญฺจ อาคนฺตุกภตฺตสตานิ, ปญฺจ คมิกภตฺตสตานิ, ปญฺจ คิลานภตฺตสตานิ, ปญฺจ คิลาโนปฏฺฐากภตฺตสตานิ, ปญฺจ อาสนสตานิ เคเห นิจฺจํ ปญฺญตฺตาเนว โหนฺตีติ. อถ นํ อปรภาเค สตฺถา เชตวเน นิสินฺโน อุปาสเก ปฏิปาฏิยา ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต ทายกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. @เชิงอรรถ: ^๑ อิ. ปตฺตนามเธยฺโย ^๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. เตมาเส ^๓ ฉ.,อิ. ธุรภตฺตสตานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓๙.

จิตฺตคหปติวตฺถุ [๒๕๐] ตติเย ธมฺมกถิกานนฺติ ธมฺมกถิกอุปาสกานํ จิตฺโต คหปติ อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต อปรภาเค ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา กสฺสปพุทฺธกาเล มิคลุทฺทกเคเห นิพฺพตฺโต อปรภาเค อรญฺญกมฺมํ กาตุํ สมตฺถกาเล เอกทิวสํ เทเว วสฺสนฺเต มิคมารณตฺถาย สตฺตึ ^๑- อาทาย อรญฺญํ คนฺตฺวา มิครูปานิ โอโลเกนฺโต เอกสฺมึ อกตปพฺภาเร สสีสํ ปํสุกูลํ ปารุปิตฺวา ปาสาณผลเก นิสินฺนํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา "เอโก อยฺโย สมณธมฺมํ กโรนฺโต นิสินฺโน ภวิสฺสตี"ติ สญฺญํ อุปฺปาเทตฺวา เวเคน ฆรํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ อุทฺธเน หิยฺโย อาภตํ มํสํ, เอกสฺมึ ภตฺตํ ปจาเปตฺวา ปิณฺฑปาตจาริเก เทฺว ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ ปตฺตํ อาทาย ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ สมาทาเปตฺวา "อยฺเย ปริวิสถา"ติ อญฺญํ ^๒- อาณาเปตฺวา ตํ ภตฺตํ กุเฏ ^๓- ปกฺขิปิตฺวา ปตฺเตน ^๔- มุขํ พนฺธิตฺวา กุฏํ อาทาย คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค นานาวิธานิ ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปตฺตปุฏเกน ^๕- คเหตฺวา เถรสฺส นิสินฺนฏฺฐานํ คนฺตฺวา กุฏํ โอตาเรตฺวา เอกมนฺตํ ฐเปตฺวา "มยฺหํ ภนฺเต สงฺคหํ กโรถา"ติ วตฺวา เถรสฺส ปตฺตํ อาทาย ภตฺตสฺส ปูเรตฺวา เถรสฺส หตฺเถ ฐเปตฺวา ^๖- เตหิ มิสฺสกปุปฺเผหิ เถรํ ปูเชตฺวา เอกมนฺเต ฐิโต "ยถายํ รสปิณฺฑปาเตน สทฺธึ ปุปฺผปูชา จิตฺตํ ปริโตเสติ, เอวํ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน เม ปณฺณาการสหสฺสานิ เจว อาคจฺฉนฺตุ ปญฺจวณฺณํ กุสุมวสฺสญฺจ วสฺสตู"ติ อาห. เถโร ตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิตฺวา อทาสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ, นิพฺพตฺตฏฺฐาเน ชณฺณุกมตฺเตน @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. สตฺถึ ^๒ ฉ.ม. อญฺเญ ^๓ สี.,อิ. กุฏเก @^๔ ฉ.ม.,อิ. ปณฺเณน ^๕ ม. ภตฺตกุเฏน ^๖ ฉ.ม.,อิ. ปติฏฺฐเปตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๐.

โอธินา ทิพฺพปุปฺผวสฺสํ วสฺสิ, สยญฺจ อญฺญาหิ เทวตาหิ อธิกตเรน ยเสน ^๑- สมนฺนาคโต อโหสิ. โส เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ มจฺฉิกาสณฺฑนคเร เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติ, ชาตกาเลวสฺส สกลนคเร ชณฺณุกมตฺเตน โอธินา ปญฺจกุสุมวสฺสํ ^๒- วสฺสิ. อถสฺส มาตาปิตโร "อมฺหากํ ปุตฺโต อตฺตนาว อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคโต, ชาตทิวเสปิ ^๓- สกลนครํ ปญฺจวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ วิจิตฺตํ ชาตนฺ"ติ จิตฺตกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุ. โส อปรภาเค ฆราวาเส ปติฏฺฐิโต ปิตุ อจฺจเยน ตสฺมึ นคเร เสฏฺฐิฏฐานํ ปาปุณิ. ตสฺมึ สมเย ปญฺจวคฺคิยตฺเถรานํ อนฺตเร ^๔- มหานามตฺเถโร นาม มจฺฉิกาสณฺฑนครํ อคมาสิ. จิตฺโต คหปติ ตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ปตฺตํ อาทาย เคหํ อาเนตฺวา ^๕- ปิณฺฑปาเตน ปฏิมาเนตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ อมฺพาตการามํ นาม อุยฺยานํ เนตฺวา ตตฺถสฺส วสนฏฺฐานํ กาเรตฺวา นิพทฺธํ อตฺตโน เคเห ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา วสนตฺถาย ปฏิญฺญํ คณฺหิ. เถโรปิสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต สฬายตนวิภตฺติเมว เทเสสิ. จิตฺโต คหปติ ปุริมภเว มทฺทิตสงฺขารตาย นจิรสฺเสว อนาคามิผลํ สมฺปาปุณิ. อเถกทิวสํ อิสิทตฺตตฺเถโร ตตฺถ คนฺตฺวา วิหรนฺโต เสฏฺฐิสฺส นิเวสเน ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อายสฺมตา เถเรน ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ อสกฺโกนฺเตน อชฺฌิฏฺโฐ อุปาสกสฺส ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา เตน ปุพฺเพ คิหิสหายกภาเว ญาเต "น อิทานิ อิธ วฏฺฐพฺพนฺ"ติ ยถาสุขํ ปกฺกามิ. ปุเนกทิวสํ เสฏฺฐี คหปติ มหานามตฺเถรํ อิทฺธิปาฏิหาริยกรณตฺถาย ^๖- ยาจิ. โสปิ ตสฺส เตโชสมาปตฺติปาฏิหาริยานิ ^๗- ทสฺเสตฺวา "อิทานิ อิธ วสิตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ ยถาสุขํ ปกฺกามิ. อเถกทิวสํ เทฺว อคฺคสาวกา ภิกฺขุสหสฺสปริวารา อมฺพาตการามํ อคมํสุ. ^๘- เสฏฺฐี คหปติ เตสํ มหาสกฺการํ สชฺเชสิ. สุธมฺมตฺเถโร ตํ อปสาทมาโน ^๙- เสฏฺฐึ ติลสงฺคุลิกวาเทน ขุํเสตฺวา เตน ปณามิโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา โอวาทํ ลภิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. รูเปน ^๒ ฉ.ม.,อิ. ปญฺจวณฺณกุสุมวสฺสํ ^๓ ฉ.ม.,อิ. ชาตทิวเสวสฺส @^๔ ฉ.ม.,อิ. อพฺภนฺตโร ^๕ สี.,อิ. เนตฺวา ^๖ ฉ.ม. อิทฺธิปาฏิหาริยกรณตฺถํ @^๗ ฉ.ม.,อิ. เตโชสมาปตฺติปาฏิหาริยํ ^๘ ม. อาคมํสุ ^๙ ฉ.ม.,อิ. อสหมาโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๑.

ทสพลสฺส โอวาเท ฐิโต จิตฺตคหปตึ ขมาเปตฺวา ตตฺเถว อมฺพาตการาเม วิหรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตทา อุปาสโก จินฺเตสิ "อหํ ทสพลํ อทิสฺวาว จิรํ วีตินาเมสึ, สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺเตน ปน อยุตฺตํ ตุจฺฉหตฺเถน คนฺตุนฺ"ติ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ เตลมธุผาณิตาทีนิ อาทาย "เย ทสพลํ ปสฺสิตุกามา, เต มยา สทฺธึ อาคจฺฉนฺตู"ติ นคเร เภริญฺจาราเปตฺวา ทฺวีหิ ปุริสสหสฺเสหิ ปริวุโต สตฺถารํ ปสฺสิตุํ ปกฺกามิ. โยชเน โยชเน มคฺเค ^๑- เทวตา ปณฺณาการํ อุปฏฺฐเปสุํ. โส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน สตฺถารํ วนฺทติ, ^๒- ตสฺมึ ขเณ อากาสา ปญฺจวณฺณปุปฺผวสฺสํ ^๓- วสฺสิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยวเสน เตสํ ^๔- สฬายตนวิภตฺติเมว กเถสิ. ตสฺส อฑฺฒมาสมตฺตํ ทสพลสฺส ทานํ เทนฺตสฺสาปิ สกนิเวสนโต นีตานิ ตณฺฑุลเตลมธุผาณิตาทีนิ น ขียึสุ. ราชคหวาสิเกหิ ปหิตปณฺณากาโรว อลํ อโหสิ. โสปิ สตฺถารํ ปสฺสิตฺวา อตฺตโน นครํ คจฺฉนฺโต สกเฏหิ อาภตํ สพฺพํ ภิกฺขุสํฆสฺส อทาสิ. สกเฏสุ ตุจฺเฉสุ ชาตมตฺเตเสฺวว ^๕- เทวตา สตฺต รตนานิ ปูรยึสุ. มหาชนนฺตเร กถา อุทปาทิ "ยาว สกฺการสมฺมานปฺปตฺโต วตายํ จิตฺโต คหปตี"ติ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ธมฺมปเท อิมํ คาถมาห:- "สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน ยโสโภคสมปฺปิโต ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต"ติ. ^๖- โส ตโต ปฏฺฐาย อริยสาวกานํเยว อุปาสกานํ ปญฺจหิ ปุริสสเตหิ ^๗- ปริวุโต วิจรติ. อถ นํ สตฺถา อปรภาเค อุปาสเก ปฏิปาฏิยา ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต จิตฺตสํยุตฺตํ ^๘- อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. ตึสโยชนมคฺเค, ฉ.ม. ตึสโยชเน มคฺเค ^๒ ฉ.ม.,อิ. วนฺทิ @^๓ สี.,อิ. ปญฺจวณฺณานํ ปุปฺผานํ ปุปฺผวสฺสํ, ฉ.ม. ปญฺจวณฺณานํ ปุปฺผานํ วสฺสํ @^๔ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๕ ม. คตมตฺเตเสฺวว @^๖ ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๓/๖๘ จิตฺตคหปติวตฺถุ ^๗ ฉ.ม.,อิ. สเตหิ @^๘ สํ.สฬา. ๑๘/๕๓๗/๓๔๗ จิตฺตคหปติปุจฺฉาสํยุตฺต (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๒.

หตฺถกอาฬวกวตฺถุ [๒๕๑] จตุตฺเถ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหีติ จตุพฺพิเธน สงฺคหวตฺถุนา ปริสํ สงฺคณฺหนฺตานํ หตฺถโก อาฬวโก อคฺโคติ ทสฺเสติ. อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลฆเร นิพฺพตฺโต อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สมนฺนาคตํ เอกํ อุปาสกํ ฐานนฺตเร ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อาฬวิรฏฺเฐ อาฬวินคเร อาฬวกสฺส รญฺโญ เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ^๑- เสฺว ภตฺตปาติยา ^๒- สทฺธึ อาฬวกสฺส เปเสตพฺโพ อโหสิ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- เอกทิวสํ กิร อาฬวโก ราชา มิคํ วธาย ^๓- อรญฺญํ คนฺตฺวา เอกํ มิคํ อนุพนฺธิตฺวา ฆาเตตฺวา ทฺวิธา ^๔- ฉินฺทิตฺวา ธนุโกฏิยํ ลคฺเคตฺวา ^๕- นิวตฺติตฺวา อาคจฺฉนฺโต วาตาตเปน กิลนฺตกาโย ^๖- เอกํ สณฺฑจฺฉายํ ^๗- นิโคฺรธมูลํ ปวิสิตฺวา นิสีทิ. อถ นํ มุหุตฺตํ ทรถํ วิโนเทตฺวา นิกฺขมนฺตํ รุกฺเข อธิวฏฺฐา เทวตา "ติฏฺฐ ติฏฺฐ, ภกฺโขสิ เม"ติ หตฺเถ คณฺหิ. โส ทฬฺหํ คหิตตฺตา อญฺญํ อุปายํ อปสฺสนฺโต "เทวสิกํ เต เอเกกปุริเสน ^๘- สทฺธึ ปาติภตฺตํ ^๙- เปสิสฺสามี"ติ วตฺวา นครํ คโต. ตโต ปฏฺฐาย พนฺธนาคารโต เอเกกมนุสฺเสน สทฺธึ ปาติภตฺตํ เปเสสิ. เอเตเนว นิยาเมน พนฺธนาคาเร มนุสฺเสสุ ขีเณสุ "มหลฺลกมนุสฺเสสุ คยฺหมาเนสุ รฏฺฐโขโภ โหตี"ติ เต อคเหตฺวา ทหเร กุมาเร คณฺหิตุํ อารภึสุ. ตโต ปฏฺฐาย นคเร ทารกมาตโร ^๑๐- จ คพฺภินิโย จ อญฺญํ รฏฺฐํ คจฺฉนฺติ. ตสฺมึ สมเย สตฺถา ปจฺจูสสมนนฺตเร ^๑๑- โลกํ โวโลเกนฺโต อาฬวกกุมารสฺส ติณฺณํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา "อยํ กุมาโร กปฺปสตสหสฺสํ ปฏฺฐิตปฏฺฐโน เทวโลกา จวิตฺวา อาฬวกรญฺโญ เคเห นิพฺพตฺโต, อญฺญํ อลภนฺโต เสฺวว ^๑๒- กุมารํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. เคเห นิพฺพตฺโต ^๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. ภตฺตจาฏิยา ^๓ ม. มิควธาย, @ฉ.,อิ. มิควตฺถาย ^๔ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๕ สี. ลเกตฺวา, ฉ.ม. ลเคตฺวา @^๖ สี.,อิ. วาตาตปกิลนฺตตาย ^๗ ม. สีตจฺฉายํ, ฉ. สนฺทจฺฉายํ ^๘ สี. เอเกน ปุริเสน @^๙ สี.,อิ.,ฉ.ม. จาฏิภตฺตํ. เอวมปริปิ ^๑๐ สี.,อิ. ทหรกุมารา @^๑๑ ฉ.ม. ปจฺจูสสมยนฺเต ^๑๒ ฉ.ม.,อิ. กุมารํ อลภนฺตา เสฺว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๓.

ปาติภตฺเตน สทฺธึ คเหตฺวา คจฺฉิสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา สายณฺหสมเย อญฺญาตกเวเสน อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส วสนฏฺฐานํ ^๑- คนฺตฺวา ตสฺส โทวาริกํ คนฺธพฺพํ ^๒- นาม ยกฺขํ ภวนํ ปวิสนตฺถาย ยาจิ. โส อาห "ภควา ตุเมฺห ปวิสถ, มยฺหํ ปน อาฬวกสฺส อนาโรจนํ นาม อยุตฺตนฺ"ติ. โส หิมวนฺเต ยกฺขสมาคมํ คตสฺส อาฬวกสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถาปิ ตํ ภวนํ ปวิสิตฺวา อาฬวกสฺส นิสีทนปลฺลงฺเก นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย สาตาคิรเหมวตา อาฬวกสฺส ภวนมตฺถเกน ยกฺขสมาคมํ คจฺฉนฺตา อตฺตโน คมเน อสมฺปชฺชมาเน "กึ นุ โข การณนฺ"ติ อาวชฺเชนฺตา สตฺถารํ อาฬวกสฺส ภวเน นิสินฺนํ ทิสฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ยกฺขสมาคมํ คนฺตฺวา อาฬวกสฺส ตุฏฺฐึ ปเวทยึสุ "มหาลาโภ ^๓- เต อาวุโส อาฬวก, ยสฺส ^๔- เต สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคโล ภวเน นิสินฺโน, คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณาหี"ติ. โส เตสํ กถํ สุตฺวา จินฺเตสิ "อิเม เอกสฺส สมณสฺส มุณฺฑกสฺส มม ปลฺลงฺเก นิสินฺนภาวํ กเถนฺตี"ติ อนตฺตมโน ^๕- โกธาภิภูโต หุตฺวา "อชฺช มยฺหํ เอเตน สมเณน สทฺธึ สงฺคาโม ภวิสฺสติ, ตตฺถ เม สหายา นาม โหถา"ติ ^๖- ทกฺขิณปาทํ อุกฺขิปิตฺวา สฏฺฐิโยชนมตฺตํ ปพฺพตกูฏํ อกฺกมิ, ตํ ภิชฺชิตฺวา ^๗- ทฺวิธา อโหสิ. ตโต ปฏฺฐาย อาฬวกยุทฺธํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อาฬวโก ปน สพฺพรตฺตึ ตถาคเตน สทฺธึ นานากาเรน ^๘- ยุชฺฌนฺโตปิ ยงฺกิญฺจิ ^๙- กาตุํ อสกฺโกนฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺฐ ปเญฺห ปุจฺฉิ, สตฺถา วิสฺสชฺเชสิ. เทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. วิตฺถารโต ^๑๐- กเถตุกาเมน อาฬวกสุตฺตวณฺณนา ^๑๑- โอโลเกตพฺพา. ปุนทิวเส อุฏฺฐิเต อรุเณ ปาติภตฺตหรณเวลาย ^๑๒- สกลนคเร คเหตพฺพยุตฺตกํ ทารกํ อทิสฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํ. ราชา อาห "คณฺหิตุํ อยุตฺตฏฺฐาเน ปน อตฺถิ ตาตา"ติ. อาม เทว อชฺช ราชกุเล ปุตฺโต ชาโตติ. คจฺฉถ ตาตา, มยํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. ภวนทฺวารํ ^๒ ฉ.ม.,อิ. คทฺรภํ ^๓ ฉ.,อิ. ลาภา ^๔ ม. ยํ @^๕ สี.,อิ. ตโต ^๖ สี.,อิ. โหนฺตีติ ^๗ สี. ภินฺทิตฺวา ^๘ ฉ.ม. นานปฺปกาเรน @^๙ ฉ.ม. กิญฺจิ ^๑๐ ฉ.ม.,อิ. วิตฺถาเรตฺวา @^๑๑ สา.ป. ๑/๒๔๖/๓๐๐ ^๑๒ ฉ.ม.,อิ. จาฏิภตฺตาหรณเวลาย. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๔.

ชีวนฺตา ปุตฺตํ ลภิสฺสาม, ปาติภตฺเตน นํ เปเสถาติ. เต เทวิยาปิ กนฺทมานาย ^๑- ทารกํ คเหตฺวา ปาติภตฺเตน สทฺธึ อาฬวกสฺส ภวนฏฺฐานํ คนฺตฺวา "หนฺท ^๒- อยฺย ตว ภาคํ สมฺปฏิจฺฉา"ติ อาหํสุ. อาฬวโก เตสํ กถํ สุตฺวา อริยสาวกตฺตา ลชฺชามาโน ^๓- อโธมุโข นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา อาห "อิทานิ เต อาฬวก ลชฺชนกิจฺจํ นตฺถิ, ทารกํ คเหตฺวา มม หตฺเถ ฐเปหี"ติ. ราชปุริสา อาฬวกกุมารํ อาฬวกสฺส หตฺเถ ฐเปสุํ, อาฬวโก ตํ อาทาย ทสพลสฺส หตฺเถ ฐเปสิ, สตฺถา ปน คณฺหิตฺวา ^๔- ปุน อาฬวกสฺส หตฺเถ ฐเปสิ, อาฬวโก ตํ คเหตฺวา ราชปุริสานํ หตฺเถ ฐเปสิ. อิติสฺส หตฺถโต หตฺถํ คตตฺตา "หตฺถโก อาฬวโก"เตฺวว นามํ อกํสุ. อถ นํ เต ราชปุริสา ตุฏฺฐมานสา อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุ. ราชา ตํ ทิสฺวา "อชฺช ปาติภตฺตํ น สมฺปฏิจฺฉตี"ติ สญฺญํ กตฺวา "กสฺมา ตาตา เอวเมว อาคตตฺถา"ติ อาห. เทว ราชกุลสฺส ตุฏฺฐิ จ วุฑฺฒิ จ, สตฺถา อาฬวกสฺส ภวเน นิสีทิตฺวา อาฬวกํ ทเมตฺวา อุปาสกตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา กุมารํ อมฺหากํ ทาเปสีติ. สตฺถาปิ อาฬวกํ ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา อาฬวินคราภิมุโข ปายาสิ. โส นครํ อุปสงฺกมนฺโต ลชฺชิตฺวาว ปจฺโจสกฺกติ. ^๕- สตฺถา นํ โอโลเกตฺวา "ลชฺชสิ อาฬวกา"ติ ปุจฺฉิ. อาม ภนฺเต นครวาสิโน มํ นิสฺสาย มาติมรณํ ^๖- ปุตฺตทารมรณญฺจ ปาปุณึสุ, เต มํ ปสฺสิตฺวา ทณฺเฑหิปิ เลฑฺฑูหิปิ อุสูหิปิ ^๗- ปหริสฺสนฺติ. ตสฺมา โอสกฺกามิ ภนฺเตติ. "อาฬวก นตฺถิ เต มยา สทฺธึ คจฺฉนฺตสฺส ภยํ, วิสฺสฏฺโฐ เอหี"ติ วตฺวา นครสฺส อวิทูเร ฐาเน วนสณฺเฑ อฏฺฐาสิ. อาฬวกราชาปิ นาคเร คเหตฺวา สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ คโต. สตฺถา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาวสาเน จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวึสุ. เต อาฬวกสฺส ตตฺเถว วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ^๘- อนุสํวจฺฉรํ พลิกมฺมํ ปฏฺฐเปสุํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. วิกฺกนฺทมานาย ^๒ สี.,อิ. หนฺท คณฺห ^๓ สี.,อิ.,ฉ.ม. ลชฺชมาโน @^๔ ฉ.ม.,อิ. ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ^๕ ฉ.ม. โอสกฺกติ ^๖ สี.,อิ.,ฉ.ม. มาติมรณํ ปิติมรณํ @^๗ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๘ ฉ.ม.,อิ. กตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๕.

อาฬวโกปิ นาคเร ธมฺมิกาย รกฺขาย สงฺคณฺหิ. โสปิ อาฬวกกุมาโร วุฑฺฒิปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตีณิ มคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌิ. โส สพฺพกาลํ อริยสาวกอุปาสกานํ ปญฺจหิ สเตหิ ^๑- ปริวริโต ^๒- จรติ. อเถกทิวสํ ปญฺจสเตหิ ^๓- อุปาสเกหิ สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา สุวินีตํ ปริสํ ทิสฺวา "มหตี เต อาฬวก ปริสา, กถํ ตํ สงฺคณฺหี"ติ ^๔- อาห. ภควา ทาเนน ตุสฺสนฺตํ ทาเนน สงฺคณฺหามิ, ปิยวจเนน ตุสฺสนฺตํ ปิยวจเนน สงฺคณฺหามิ, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺเจสุ เตสํ นิตฺถรณกรเณน ^๕- ตุสฺสนฺตํ อุปฺปนฺนกิจฺจนิตฺถรเณน สงฺคณฺหามิ, สมานทาเนน ^๖- ตุสฺสนฺตํ สมานตฺตตาย สงฺคณฺหามีติ. เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺฐิตํ. อถ สตฺถา อปรภาเค เชตวเน นิสีทิตฺวา อุปาสเก ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต หตฺถกํ อาฬวกํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ปริสํ สงฺคณฺหนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. มหานามสกฺกวตฺถุ [๒๕๒] ปญฺจเม ปณีตทายกานนฺติ ปณีตรสทายกานํ มหานาโม สกฺโก อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ ปณีตรสทายกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุปุเร สกฺกราชกุเล ^๗- นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ทสพลสฺส ปฐมทสฺสเนเนว ^๘- โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. อเถกสฺมึ สมเย สตฺถา เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ วสิตฺวา อนุปุพฺเพน กปิลวตฺถุปุรํ คนฺตฺวา นิโคฺรธาราเม ปฏิวสติ. มหานาโม "สตฺถา อาคโต"ติ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน สตฺถารํ เอวมาห "ภควา สุตเมตํ `ภิกฺขุสํโฆ กิร เวรญฺชายํ ภิกฺขาจาเรน กิลมตี'ติ, มม จตุมาสํ ภิกฺขุสํฆสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปริวารสเตหิ ^๒ ฉ.ม.,อิ. ปริวุโต ^๓ ฉ.ม.,อิ. เตหิ ^๔ ฉ.ม.,อิ. สงฺคหาสีติ @^๕ สี.,อิ.,ฉ.ม. นิตฺถรเณน ^๖ ฉ.ม. สมานตฺตฏฺฐาเนน ^๗ ฉ.ม.,อิ. สกฺยราชกุเล @^๘ สี.,อิ. ปฐมกทสฺสเนเยว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๖.

ปฏิชคฺคนปฏิญฺญํ เทถ, อหํ ภิกฺขุสํฆสฺส สรีเร โอชํ ปเวเสสฺสามี"ติ. สตฺถา อธิวาเสสิ. โส สตฺถุ อธิวาสนํ วิทิตฺวา ปุนทิวสโต ปฏฺฐาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ ปณีตโภชนียจตุมธุราทีหิ ^๑- ปฏิชคฺคิตฺวา ปุน จตุมาสํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อฏฺฐมาเส ปูเรตฺวา ปุน จตุมาสํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา สกลสํวจฺฉรํ ปฏิชคฺคิ. สตฺถา ตโต ปรํ ปฏิญฺญํ นาทาสิ. มหานาโม ปน ตโต ปฏฺฐาย อปราปรํ สมฺปตฺตภิกฺขุสํฆสฺส เตเนว นิยาเมน สกฺการํ กโรติ, ตสฺส โส คุโณ สกลชมฺพูทีเป ปากโฏ ชาโต. เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺฐิตํ. สตฺถา ปน อปรภาเค เชตวเน นิสีทิตฺวา มหานามํ สกฺกํ ปณีตทายกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. อุคฺคคหปติวตฺถุ [๒๕๓] ฉฏฺเฐ มนาปทายกานนฺติ มนาปจิตฺตรุจิตโภชนทายกานํ อุคฺโค คหปติ เวสาลิโก อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ มนาปทายกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส ชาตกาเล นามํ อนิยามิตํ. อปรภาเค ปนสฺส อตฺตภาโวปิ อุคฺคโต อโหสิ สมิทฺโธ, อลงฺกตโตรณํ วิย อุสฺสิตจิตฺตปโฏ วิย จ อติวิโรจิตฺถ. คุณาปิสฺส อุคฺคตา อเหสุํ. โส อิเมสํ ทฺวินฺนํปิ อุคฺคตตฺตา อุคฺคเสฏฺฐีเตฺวว สงฺขํ คโต. โส ปนายํ ทสพลสฺส ปฐมทสฺสเนเนว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อปรภาเค ตีณิปิ มคฺคผลานิ สจฺฉากาสิ. โส อตฺตโน มหลฺลกกาเล รโหคโต นิสีทิตฺวา จินฺเตสิ "ยํ ยํ มยฺหํ ปิยํ มนาปํ, ตํ ตเทว ทสพลสฺส ทสฺสามิ, อิทํ เม สตฺถุ สมฺมุขาปิ ^๒- สุตํ `มนาปทายี ลภเต มนาปนฺ"ติ. อถสฺส เอตทโหสิ "อปิ นุ โข เม จิตฺตํ ชานิตฺวา สตฺถา นิเวสนทฺวารํ อาคจฺเฉยฺยา"ติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. ปณีตรสโภชนจตุมธุราทีหิ ^๒ สี. สนฺติกาปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๗.

สตฺถาปิ โข ตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต นิเวสนทฺวาเรเยว ปาตุรโหสิ. โส "สตฺถา อาคโต"ติ สุตฺวา อติวิย อุสฺสาหชาโต ทสพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา สตฺถุ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ฆรํ ปเวเสตฺวา ปญฺญตฺตวร- พุทฺธาสเน สตฺถารํ, อวเสสอาสเนสุ จ ภิกฺขุสํฆํ นิสีทาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นานคฺครเสหิ ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา เอวมาห "สมฺมุขา เมตํ ภนฺเต ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ นาม `มนาปทายี ลภเต มนาปนฺ'ติ. ยํ ยํ ภนฺเต มยฺหํ มนาปํ, ตํ ตํ มยา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ทินฺนเมวา"ติ สตฺถารํ ปชานาเปตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ยํ ยํ ตสฺส มนาปํ, ตํ ตํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส เทติ. ตํ ปน สพฺพํ ปญฺจกนิปาเต อุคฺคสุตฺเต ^๑- วิตฺถารโต อาคมิสฺสตีติ. เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺฐิตํ. สตฺถา อปรภาเค เชตวเน วิหรนฺโต ตํ อุปาสกํ มนาปทายกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. อุคฺคตคหปติวตฺถุ [๒๕๔] สตฺตเม สํฆุปฏฺฐากานนฺติ ภิกฺขุสํฆสฺส อุปฏฺฐากานํ หตฺถิคามโก อุคฺคโต คหปติ อคฺโคติ ทสฺเสติ. โสปิ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ สํฆุปฏฺฐากานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท หตฺถิคาเม เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติ, อุคฺคตกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุ. โส อปรภาเค ฆราวาเส ปติฏฺฐิโต ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปาปุณิ. เตน สมเยน สตฺถา ภิกฺขุสํฆปริวุโต จาริกํ จรนฺโต หตฺถิคามํ ปตฺวา นาคภวนุยฺยาเน วิหรติ, ตทา อยํ อุคฺคตเสฏฺฐี สตฺตาหํ ปานมทมตฺโต หุตฺวา นาฏเกหิ ปริวุโต นาคภวนุยฺยานํ คนฺตฺวา ปริจารยมาโน ทสพลํ ทิสฺวา พลวหิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐาเปสิ. อถสฺส สตฺถารํ อุปสงฺกมนฺตสฺส สพฺโพ สุรามโท อพฺภฏฺฐํ อคมาสิ. โส สตฺถารํ @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๔๔/๕๓ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๘.

วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน ตีณิ มคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌิ. ตโต ปฏฺฐาย นาฏกา "ตุเมฺห ยถาสุขํ คจฺฉถา"ติ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานาภิรโต หุตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส ทานเมว เทติ. เทวตา รตฺติภาคสมนนฺตเร อาคนฺตฺวา เสฏฺฐิสฺส อาโรเจสิ "คหปติ อสุโก ภิกฺขุ เตวิชฺโช, อสุโก ภิกฺขุ ฉฬภิญฺโญ, อสุโก สีลวา, อสุโก ทุสฺสีโล"ติ. โส ตาย วจนํ สุตฺวาปิ คุณํ ตาว ^๑- ยถาภูตโต ชานาติ, เทยฺยธมฺมํ ปน สมจิตฺเตเนว เทติ. สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิตฺวาปิ ตเมว คุณํ กเถติ. อปรภาเค สตฺถา เชตวเน นิสีทิตฺวา ตํ คหปตึ สํฆุปฏฺฐากานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. สูรมฺพฏฺฐวตฺถุ [๒๕๕] อฏฺฐเม อเวจฺจปฺปสนฺนานนฺติ อวิคจฺฉนสภาเวน อจเลน ปสาเทน สมนฺนาคตานํ สูโร อมฺพฏฺโฐ ^๒- อคฺโคติ ทสฺเสติ. อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ อเวจฺจปฺปสนฺนานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติ, สูรมฺพฏฺโฐติสฺส นามํ อกํสุ. โส อปรภาเค วยปฺปตฺโต ฆราวาเส ปติฏฺฐาย อญฺญติตฺถิยานํ อุปฏฺฐาโก หุตฺวา จรติ. อถ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต ตสฺส โสตาปตฺติมคฺคเหตุํ ทิสฺวา ภิกฺขาจารเวลาย นิเวสนทฺวารํ อคมาสิ. โส ทสพลํ ทิสฺวา จินฺเตสิ "สมโณ โคตโม มหากุเล เจว ชาโต, โลเก จ อติปญฺญาโต, ^๓- เตนสฺส สนฺติกํ อคมนํ นาม น ยุตฺตนฺ"ติ. โส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปาเทสุ วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ฆรํ ปเวเสตฺวา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา ตสฺส จริยวเสน ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ. สตฺถาปิ ตํ ทเมตฺวา วิหารเมว คโต. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. คุณวนฺเต ^๒ ม.,ก. สุรพนฺโธ ^๓ ฉ.ม. อภิญฺญาโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๙.

ตโต มาโร จินฺเตสิ "อยํ สูรมฺพฏฺโฐ นาม อมฺหากํ สนฺตโก, สตฺถา ปนสฺส อชฺช เคหํ คโต, กึ นุ โข สตฺถุ ธมฺมํ สุตฺวา มคฺคปาตุภาวํ อกริตฺถาติ ยาวสฺส มม วิสยา อติกฺกนฺตภาวํ วา อนติกฺกนฺตภาวํ วา ชานามี"ติ อตฺตโน กามรูปิตาย ทสพลสฺส สริกฺขกํ รูปํ มาเปตฺวา จีวรคหณํปิ ปตฺตคหณํปิ พุทฺธากปฺเปเนว คนฺตฺวา ทฺวตฺตึสลกฺขณธโร หุตฺวา สูรมฺพฏฺฐสฺส เคหทฺวาเร อฏฺฐาสิ. สูรมฺพฏฺโฐปิ "ปุน ทสพโล อาคโต"ติ สุตฺวา "พุทฺธานํ อนิยฺยานิกคมนํ นาม นตฺถิ, เกน นุ โข การเณน อาคโต"ติ เวเคน "ทสพโล"ติ สญฺญาย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต "ภนฺเต ตุเมฺห อิทาเนว อิมสฺมึ เคเห ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา คตา, กึ นุ โข การณํ ปฏิจฺจ ปุน อาคตตฺถา"ติ อาห. "สูรมฺพฏฺฐ มยา ธมฺมํ กเถนฺเตน เอกํ อนุปธาเรตฺวา กถิตํ อตฺถิ, มยา หิ ปญฺจกฺขนฺธา `สพฺเพว อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา'ติ กถิตา, น ปน เต สพฺเพว เอวรูปา. เอกจฺเจ หิ ขนฺธา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อตฺถี"ติ อาห. ตโต สูรมฺพฏฺโฐ จินฺเตสิ "อยํ กถา อติวิย ภาริยา. พุทฺธานญฺหิ เทฺวกถา นาม นตฺถีติ อุปธาริตฺวา ทสพลสฺส ^๑- มาโร นาม ปฏิปกฺโข, อทฺธา อยํ มาโร ภวิสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา "มาโรสิ ตฺวนฺ"ติ อาห. อริยสาวเกน กถิตกถา ตสฺส ผรสุปฺปหาโร วิย อโหสิ, ตสฺมา สกภาเวน สณฺฐาเรตุํ อสกฺโกนฺโต "อาม สูรมฺพฏฺฐ อหํ มาโร"ติ อาห. "ตาทิสานํ มารานํ สตํปิ สหสฺสํปิ อาคนฺตฺวา มม สทฺธํ จาเลตุํ น สกฺโกนฺติ, มหาโคตโม ทสพโล มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺโต `สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา'ติ โพเธตฺวา เทเสสิ, มา เม ฆรทฺวาเร ติฏฺฐา"ติ อจฺฉรํ ปหริ. มาโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา ปฏิจริตฺวา ^๒- กเถตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถวนฺตรธายิ. สูรมฺพฏฺโฐปิ สายณฺหสมเย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา มาเรน กตกิริยํ กเถตฺวา "ภนฺเต เอวํ มาโร มม สทฺธํ จาเลตุํ วายมิตฺถา"ติ อาห. สตฺถา ตเทว การณํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมสฺมึ สาสเน สูรมฺพฏฺฐํ อเวจฺจปฺปสนฺนานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ.,ฉ.ม. พุทฺธานํ หิ อนุปธาเรตฺวา กถนํ นาม นตฺถิ, ทสพลสฺส @^๒ ฉ.ม. ปฏิปฺผริตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๐.

ชีวกวตฺถุ [๒๕๖] นวเม ปุคฺคลปฺปสนฺนานนฺติ ปุคฺคลิยปฺปสาเทน สมนฺนาคตานํ อุปาสกานํ ชีวโก โกมารภจฺโจ อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ ปุคฺคลปฺปสนฺนานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร อภยํ ราชกุมารํ ปฏิจฺจ สาลวติยา นาม รูปูปชีวินิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺโต. รูปูปชีวินิโย จ นาม วิชาตกาเล สเจ ปุตฺโต โหติ, ฉฑฺเฑนฺติ. สเจ ธีตา, ปฏิชคฺคนฺติ. อิติ สา ตํ ทารกํ กตฺตรสุปฺปเกน สงฺการกูเฏ ฉฑฺฑาเปติ. อถ นํ อภโย ราชกุมาโร ราชุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺตํ ตํ ทิสฺวา "กึ ภเณ เอตํ กาเกหิ ปริปุณฺณนฺ"ติ ปุริเส ^๑- เปเสตฺวา "ทารโก เทวา"ติ วุตฺเต "ชีวติ ภเณ"ติ. "ชีวติ เทวา"ติ สุตฺวา อตฺตโน อนฺเตปุเร โปสาเปติ. ตสฺส ชีวตีติ กถิตตฺตา ชีวโกติ นามํ อกํสุ, กุมาเรน โปสาปิโตติ โกมารภจฺโจติสฺส นามํ อกํสูติ. โส อตฺตโน โสฬสวสฺสุทฺเทสิกกาเล ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา เวชฺชสิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา พิมฺพิสารรญฺโญ สนฺติกา สกฺการํ ลภิตฺวา จณฺฑปชฺโชตสฺส รญฺโญ โรคํ ผาสุํ อกาสิ. โส ตสฺส ปญฺจ ตณฺฑุลสกฏสตานิ โสฬส กหาปณสหสฺสานิ ทุสฺสสหสฺสปริวารํ ^๒- อนคฺฆํ สิเวยฺยกํ ทุสฺสยุคญฺจ เปเสสิ. ตสฺมึ สมเย สตฺถา ราชคหํ อุปนิสฺสาย คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรติ. ชีวโก สตฺถุ อุสฺสนฺนธาตุเก กาเย วิเรจนํ ทตฺวา เภสชฺชํ กโรนฺโต "จตฺตาโร ปจฺจยา มม สนฺตกาว โหนฺตู"ติ สตฺถารํ อตฺตโน วิหาเร วสาเปตฺวา สตฺถุ เภสชฺชํ กตฺวา ตํ ทุสฺสยุคํ อุปเนตฺวา "อิทํ ภนฺเต ตุเมฺหเยว ปริโภคํ กโรถา"ติ วตฺวา เตน สทฺธึ ลทฺธํ ทุสฺสสหสฺสํ ภิกฺขุสํฆสฺส อทาสิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน ชีวกวตฺถุ ขนฺธเก ^๓- อาคตเมว. สตฺถา อปรภาเค เชตวเน วิหรนฺโต ชีวกํ โกมารภจฺจํ ปุคฺคลปฺปสนฺนานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.,อิ. สมฺปริกิณฺณนฺติ มนุสฺเส ^๒ สี.,อิ. รูปสหสฺสปริวารํ @^๓ วิ.มหา. ๕/๓๒๖/๑๒๓ จีวรกฺขนฺธก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๑.

นกุลปิตุคหปติวตฺถุ [๒๕๗] ทสเม วิสฺสาสกานนฺติ วิสฺสาสกํ กถํ กเถนฺตานํ อุปาสกานํ อนฺตเร นกุลปิตา คหปติ อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ วิสฺสาสกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภคฺครฏฺเฐ สุํสุมารคิรินคเร ^๑- เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติ. สตฺถาปิ โข ภิกฺขุสํฆปริวุโต จาริกญฺจรมาโน ตํ นครํ ปตฺวา เภสกลาวเน วิหรติ. อถายํ นกุลปิตา คหปติ สุํสุมารคิริวาสีหิ สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฐมทสฺสเนเนว โส จ ภริยา จ ทสพลํ "อยํ อมฺหากํ ปุตฺโต"ติ สญฺญํ ปติฏฺฐเปตฺวา อุโภปิ สตฺถุ ปาเทสุ ปติตฺวา "ตาต ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ อเมฺห ฉฑฺเฑตฺวา กหํ วิจรสี"ติ อาหํสุ. อยํ กิร นกุลปิตา คหปติ ปุพฺเพปิ ปญฺจ ชาติสตานิ ทสพลสฺส ปิตา อโหสิ, ปญฺจ ชาติสตานิ จุลฺลปิตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มหาปิตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มาตุโล, นกุลมาตาปิ ปญฺจ ชาติสตานิ มาตา อโหสิ, ปญฺจ ชาติสตานิ จูฬมาตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มหามาตา, ปญฺจ ชาติสตานิ ปิตุจฺฉา. อิติ ทีฆรตฺตํ อนุคตสิเนหตฺตา ทสพลํ ทิสฺวาว "ปุตฺโต"ติ สญฺญํ กตฺวา สณฺฐาตุํ นาสกฺขึสุ. สตฺถา ยาว เตสํ จิตฺตํ สญฺญตฺตึ นาคจฺฉติ, ตาว "อเปถา"ติ นาโวจ. อถ เนสํ ยถามเนเนว สตึ ปฏิลภิตฺวา มชฺฌตฺตภูตานํ อาสยํ ญตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน อุโภปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหึสุ. สตฺถา อปรภาเค เตสํ มหลฺลกกาเล ปุน ตํ ภคฺคนครํ อคมาสิ. เต "สตฺถา อาคโต"ติ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส อตฺตโน นิเวสเน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นานคฺครเสหิ โภชเนหิ ปริวิสิตฺวา สตฺถารํ กตภตฺตกิจฺจํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สํสุมารคิรินคเร, ฉ. สุสุมารคิรินคเร

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๒.

โข นกุลปิตา คหปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ "ยโต เม ภนฺเต นกุลมาตา คหปตานี ทหรสฺเสว ทหรา อานีตา, นาภิชานามิ นกุลมาตรํ คหปตานึ มนสาปิ อติจริตา, ^๑- กุโต ปน กาเยน. อิจฺเฉยฺยาม มยํ ภนฺเต ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญมญฺญํ ปสฺสิตุํ อภิสมฺปรายญฺจ อญฺญมญฺญํ ปสฺสิตุนฺ"ติ. นกุลมาตาปิ โข คหปตานี ภควนฺตํ เอตทโวจ "ยโตหํ ภนฺเต นกุลปิตุโน คหปติสฺส ทหรสฺเสว ทหรา อานีตา, นาภิชานามิ นกุลปิตรํ คหปตึ มนสาปิ อติจริตา, กุโต ปน กาเยน. อิจฺเฉยฺยาม มยํ ภนฺเต ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญมญฺญํ ปสฺสิตุํ อภิสมฺปรายญฺจ อญฺญมญฺญํ ปสฺสิตุนฺ"ติ. อถาปรภาเค สตฺถา เชตวเน นิสีทิตฺวา อุปาสเก ปฏิปาฏิยา ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต อิมํ อิเมสํ ทฺวินฺนํปิ กถํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา นกุลปิตรํ คหปตึ วิสฺสาสกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. ทสสุตฺตปฏิมณฺฑิตาย อุปาสกปาลิยา วณฺณนา นิฏฺฐิตา. --------------- @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อติจริตฺตา

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๓๓๖-๓๕๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=14&A=8017&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=8017&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=151 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=716 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=669 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=669 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_20