บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๔

หน้าที่ ๓๓๖.

๖. ฉฏฺวคฺค ตปุสฺส-ภลฺลิกวตฺถุ [๒๔๘] อุปาสกปาลิยา วณฺณนายํ ^๑- ปเม ปมํ สรณํ คจฺฉนฺตานนฺติ สพฺพปมํ สรณํ คจฺฉนฺตานํ ตปุสฺโส ^๒- จ ภลฺลิโก จาติ อิเม เทฺว วาณิชา อคฺคาติ ทสฺเสติ. อิเม กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺตา สตฺถารํ เทฺว อุปาสเก ปมํ สรณํ คจฺฉนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺยึสุ. เต กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส สพฺพญฺุตาณปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว อสิตญฺชนนคเร กุฏุมฺพิกเคเห นิพฺพตฺตึสุ. เชฏฺภาติโก ตปุสฺโส นาม อโหสิ, กนิฏฺโ ภลฺลิโก นาม. เต อปเรน สมเยน ฆราวาสํ วสนฺตา กาเลน กาลํ ปญฺจ สกฏสตานิ โยชาเปตฺวา วาณิชกมฺมํ ^๓- กโรนฺตา จรนฺติ. ตสฺมึ สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต สพฺพญฺุตํ ปตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วิหริตฺวา อฏฺเม สตฺตาเห ราชายตนมูเล นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย เต วาณิชา ปญฺจมตฺเตหิ สกฏสเตหิ ตํ านํ อนุปฺปตฺตา อเหสุํ. เตสํ ปญฺจเม ^๔- อนนฺตเร อตฺตภาเว มาตา ตสฺมึ ปเทเส เทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สา จินฺเตสิ "อิทานิ พุทฺธานํ อาหารํ ^๕- ลทฺธุํ วฏฺฏติ. น หิ สกฺกา อิโต ปรํ นิราหาเรหิ ^๖- ยาเปตุํ. อิเม จ เม ปุตฺตา อิมินา าเนน ^๗- คจฺฉนฺติ, เตหิ อชฺช พุทฺธานํ ปิณฺฑปาตํ ทาตุํ ^๘- วฏฺฏตี"ติ ปญฺจสุ สกฏสเตสุ ยุตฺตโคณานํ คมนุปจฺเฉทํ อกาสิ. เต "กึ นาเมตนฺ"ติ นานาวิธานิ นิมิตฺตานิ โอโลเกนฺติ. อถ เนสํ กิลมนภาวํ ตฺวา เอกสฺส ปุริสสฺส สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา "กึการณา กิลมถ, ตุมฺหากํ อญฺโ ยกฺขาวฏฺโฏ วา ภูตาวฏฺโฏ วา นาคาวฏฺโฏ วา นตฺถิ, @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. อุปาสกปาฬิยํ, ม. อุปาสกปาฬิวณฺณนาย ^๒ สี.,อิ. ตปสฺโส @^๓ สี.,อิ. วณิชฺชกมฺมํ ^๔ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๕ ฉ.ม.,อิ. อาหาโร @^๖ ม. นิราหาเรน ^๗ ฉ.ม. มคฺเคน ^๘ ฉ.ม.,อิ. ทาเปตุํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓๗.

อหํ ปน โว ปญฺจเม อตฺตภาเว ^๑- มาตา อิมสฺมึ าเน ภุมฺมเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺตา. เอส ทสพโล ราชายตนมูเล นิสินฺโน, ตสฺส ปมปิณฺฑปาตํ เทถา"ติ. เต ตสฺสา กถํ สุตฺวา ตุฏฺมานสา หุตฺวา มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ สุวณฺณถาเลน อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "อิมํ โภชนํ ปฏิคฺคณฺหถ ภนฺเต"ติ อาหํสุ. สตฺถา อตีตพุทฺธานํ อาจิณฺณํ โอโลเกสิ, อถสฺส จตฺตาโร มหาราชาโน เสลมเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํ. สตฺถา "เตสํ มหปฺผลํ โหตู"ติ จตฺตาโรปิ ปตฺเต "เอโกว ปตฺโต โหตู"ติ อธิฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ เต วาณิชา ตถาคตสฺส ปตฺเต มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ ปติฏฺเปตฺวา ปริภุตฺตกาเล อุทกํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อถ เนสํ สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน เทฺวปิ ชนา เทฺววาจิเก สรเณ ปติฏฺาย สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา อตฺตโน นครํ คนฺตุกามา "ภนฺเต อมฺหากํ ปริจรณเจติยํ เทถา"ติ อาหํสุ. ^๒- สตฺถา ทกฺขิณหตฺเถน สีสํ ปรามสิตฺวา ปริมชฺชิตฺวา ^๓- ทฺวินฺนํปิ ชนานํ อฏฺ เกสธาตุโย ^๔- อทาสิ. เต อุโภปิ ชนา ธาตุโย ^๕- สุวณฺณสมุคฺเค ^๖- เปตฺวา อตฺตโน นครํ เนตฺวา อสิตญฺชนนครทฺวาเร ชีวเกสธาตุโย เจติเย ^๗- ปติฏฺเปสุํ. อุโปสถทิวเส ^๘- เจติยโต นีลรสฺมิ นิคฺคจฺฉติ. ^๙- เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺิตํ. สตฺถา ปน อปรภาเค เชตวเน นิสีทิตฺวา อุปาสเก ปฏิปาฏิยา านนฺตเรสุ เปนฺโต อิเม เทฺว ชเน ปมํ สรณํ คจฺฉนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. อนาถปิณฺฑิกเสฏฺิวตฺถุ [๒๔๙] ทุติเย ทายกานนฺติ ทานาภิรตานํ สุทตฺโต คหปติ อนาถปิณฺฑิโก อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ ทายกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.,อิ. อตีตตฺตภาเว ^๒ ฉ.ม. วทึสุ ^๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @^๔ สี.,อิ. เกสธาตุมุฏฺิโย ^๕ ฉ.ม. เกสธาตุโย ^๖ สี.,อิ.,ฉ.ม. สุวณฺณสมุคฺเคสุ @^๗ ฉ.ม.,อิ. เจติยํ ^๘ สี.,อิ. อุโปสถทิวเส อุโปสถทิวเส ^๙ ฉ.ม. นีลรสฺมิโย @นิคฺคจฺฉนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓๘.

อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ สุมนเสฏฺิสฺส เคเห นิพฺพตฺติ, สุทตฺโตติสฺส นามํ อกํสุ. โส อปรภาเค ฆราวาเส ปติฏฺิโต ทายโก ทานปติ หุตฺวา เตเนว คุเณน ปตฺถฏนามเธยฺโย ^๑- อนาถปิณฺฑิโก นาม อโหสิ. โส ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย ราชคเห อตฺตโน ปิยสหายกสฺส เสฏฺิโน เคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ พุทฺธสฺส ภควโต อุปฺปนฺนภาวํ สุตฺวา พลวปจฺจูสกาเล เทวตานุภาเวน วิวเฏน ทฺวาเรน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย ทุติยทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สาวตฺถิยํ อาคมนตฺถาย สตฺถุ ปฏิญฺ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค ปญฺจจตฺตาฬีสโยชนมคฺเค สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทตฺวา โยชนิกวิหาเร กาเรตฺวา เชตวนํ โกฏิสณฺาเรน สณฺริตฺวา อฏฺารสหิ โกฏีหิ กิณิตฺวา อฏฺารสหิ โกฏีหิ วิหารํ กาเรตฺวา วิหาเร นิฏฺิเต จตุนฺนํ ปริสานํ ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺเตสุ ยทิจฺฉกํ ทานํ ททนฺโต อฏฺารสหิ โกฏีหิ วิหารมหํ นิฏฺาเปสิ. วิหารมโห นวหิ มาเสหิ นิฏฺานํ อคมาสิ, "ปญฺจหี"ติ อปเร. เตสํ ^๒- ปน สพฺพาจริยานํ วิวาโท นตฺถิ. เอวํ จตุปณฺณาสโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิจฺจกาลํ เคเห เอวรูปํ ทานํ ปวตฺเตสิ. เทวสิกํ ปญฺจ สลากภตฺตสตานิ โหนฺติ, ปญฺจ ปกฺขิกภตฺตสตานิ, ปญฺจ สลากยาคุสตานิ, ปญฺจ ปกฺขิกยาคุสตานิ ปญฺจ ธุวภตฺตสตานิ, ^๓- ปญฺจ อาคนฺตุกภตฺตสตานิ, ปญฺจ คมิกภตฺตสตานิ, ปญฺจ คิลานภตฺตสตานิ, ปญฺจ คิลาโนปฏฺากภตฺตสตานิ, ปญฺจ อาสนสตานิ เคเห นิจฺจํ ปญฺตฺตาเนว โหนฺตีติ. อถ นํ อปรภาเค สตฺถา เชตวเน นิสินฺโน อุปาสเก ปฏิปาฏิยา านนฺตเรสุ เปนฺโต ทายกานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. @เชิงอรรถ: ^๑ อิ. ปตฺตนามเธยฺโย ^๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. เตมาเส ^๓ ฉ.,อิ. ธุรภตฺตสตานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓๙.

จิตฺตคหปติวตฺถุ [๒๕๐] ตติเย ธมฺมกถิกานนฺติ ธมฺมกถิกอุปาสกานํ จิตฺโต คหปติ อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต อปรภาเค ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา กสฺสปพุทฺธกาเล มิคลุทฺทกเคเห นิพฺพตฺโต อปรภาเค อรญฺกมฺมํ กาตุํ สมตฺถกาเล เอกทิวสํ เทเว วสฺสนฺเต มิคมารณตฺถาย สตฺตึ ^๑- อาทาย อรญฺ คนฺตฺวา มิครูปานิ โอโลเกนฺโต เอกสฺมึ อกตปพฺภาเร สสีสํ ปํสุกูลํ ปารุปิตฺวา ปาสาณผลเก นิสินฺนํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา "เอโก อยฺโย สมณธมฺมํ กโรนฺโต นิสินฺโน ภวิสฺสตี"ติ สญฺ อุปฺปาเทตฺวา เวเคน ฆรํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ อุทฺธเน หิยฺโย อาภตํ มํสํ, เอกสฺมึ ภตฺตํ ปจาเปตฺวา ปิณฺฑปาตจาริเก เทฺว ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ ปตฺตํ อาทาย ปญฺตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ สมาทาเปตฺวา "อยฺเย ปริวิสถา"ติ อญฺ ^๒- อาณาเปตฺวา ตํ ภตฺตํ กุเฏ ^๓- ปกฺขิปิตฺวา ปตฺเตน ^๔- มุขํ พนฺธิตฺวา กุฏํ อาทาย คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค นานาวิธานิ ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปตฺตปุฏเกน ^๕- คเหตฺวา เถรสฺส นิสินฺนฏฺานํ คนฺตฺวา กุฏํ โอตาเรตฺวา เอกมนฺตํ เปตฺวา "มยฺหํ ภนฺเต สงฺคหํ กโรถา"ติ วตฺวา เถรสฺส ปตฺตํ อาทาย ภตฺตสฺส ปูเรตฺวา เถรสฺส หตฺเถ เปตฺวา ^๖- เตหิ มิสฺสกปุปฺเผหิ เถรํ ปูเชตฺวา เอกมนฺเต ิโต "ยถายํ รสปิณฺฑปาเตน สทฺธึ ปุปฺผปูชา จิตฺตํ ปริโตเสติ, เอวํ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน เม ปณฺณาการสหสฺสานิ เจว อาคจฺฉนฺตุ ปญฺจวณฺณํ กุสุมวสฺสญฺจ วสฺสตู"ติ อาห. เถโร ตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิตฺวา อทาสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ, นิพฺพตฺตฏฺาเน ชณฺณุกมตฺเตน @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. สตฺถึ ^๒ ฉ.ม. อญฺเ ^๓ สี.,อิ. กุฏเก @^๔ ฉ.ม.,อิ. ปณฺเณน ^๕ ม. ภตฺตกุเฏน ^๖ ฉ.ม.,อิ. ปติฏฺเปตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๐.

โอธินา ทิพฺพปุปฺผวสฺสํ วสฺสิ, สยญฺจ อญฺาหิ เทวตาหิ อธิกตเรน ยเสน ^๑- สมนฺนาคโต อโหสิ. โส เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ มจฺฉิกาสณฺฑนคเร เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ, ชาตกาเลวสฺส สกลนคเร ชณฺณุกมตฺเตน โอธินา ปญฺจกุสุมวสฺสํ ^๒- วสฺสิ. อถสฺส มาตาปิตโร "อมฺหากํ ปุตฺโต อตฺตนาว อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคโต, ชาตทิวเสปิ ^๓- สกลนครํ ปญฺจวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ วิจิตฺตํ ชาตนฺ"ติ จิตฺตกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุ. โส อปรภาเค ฆราวาเส ปติฏฺิโต ปิตุ อจฺจเยน ตสฺมึ นคเร เสฏฺิฏานํ ปาปุณิ. ตสฺมึ สมเย ปญฺจวคฺคิยตฺเถรานํ อนฺตเร ^๔- มหานามตฺเถโร นาม มจฺฉิกาสณฺฑนครํ อคมาสิ. จิตฺโต คหปติ ตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ปตฺตํ อาทาย เคหํ อาเนตฺวา ^๕- ปิณฺฑปาเตน ปฏิมาเนตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ อมฺพาตการามํ นาม อุยฺยานํ เนตฺวา ตตฺถสฺส วสนฏฺานํ กาเรตฺวา นิพทฺธํ อตฺตโน เคเห ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา วสนตฺถาย ปฏิญฺ คณฺหิ. เถโรปิสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต สฬายตนวิภตฺติเมว เทเสสิ. จิตฺโต คหปติ ปุริมภเว มทฺทิตสงฺขารตาย นจิรสฺเสว อนาคามิผลํ สมฺปาปุณิ. อเถกทิวสํ อิสิทตฺตตฺเถโร ตตฺถ คนฺตฺวา วิหรนฺโต เสฏฺิสฺส นิเวสเน ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อายสฺมตา เถเรน ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ อสกฺโกนฺเตน อชฺฌิฏฺโ อุปาสกสฺส ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา เตน ปุพฺเพ คิหิสหายกภาเว าเต "น อิทานิ อิธ วฏฺพฺพนฺ"ติ ยถาสุขํ ปกฺกามิ. ปุเนกทิวสํ เสฏฺี คหปติ มหานามตฺเถรํ อิทฺธิปาฏิหาริยกรณตฺถาย ^๖- ยาจิ. โสปิ ตสฺส เตโชสมาปตฺติปาฏิหาริยานิ ^๗- ทสฺเสตฺวา "อิทานิ อิธ วสิตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ ยถาสุขํ ปกฺกามิ. อเถกทิวสํ เทฺว อคฺคสาวกา ภิกฺขุสหสฺสปริวารา อมฺพาตการามํ อคมํสุ. ^๘- เสฏฺี คหปติ เตสํ มหาสกฺการํ สชฺเชสิ. สุธมฺมตฺเถโร ตํ อปสาทมาโน ^๙- เสฏฺึ ติลสงฺคุลิกวาเทน ขุํเสตฺวา เตน ปณามิโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา โอวาทํ ลภิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. รูเปน ^๒ ฉ.ม.,อิ. ปญฺจวณฺณกุสุมวสฺสํ ^๓ ฉ.ม.,อิ. ชาตทิวเสวสฺส @^๔ ฉ.ม.,อิ. อพฺภนฺตโร ^๕ สี.,อิ. เนตฺวา ^๖ ฉ.ม. อิทฺธิปาฏิหาริยกรณตฺถํ @^๗ ฉ.ม.,อิ. เตโชสมาปตฺติปาฏิหาริยํ ^๘ ม. อาคมํสุ ^๙ ฉ.ม.,อิ. อสหมาโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๑.

ทสพลสฺส โอวาเท ิโต จิตฺตคหปตึ ขมาเปตฺวา ตตฺเถว อมฺพาตการาเม วิหรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตทา อุปาสโก จินฺเตสิ "อหํ ทสพลํ อทิสฺวาว จิรํ วีตินาเมสึ, สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉนฺเตน ปน อยุตฺตํ ตุจฺฉหตฺเถน คนฺตุนฺ"ติ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ เตลมธุผาณิตาทีนิ อาทาย "เย ทสพลํ ปสฺสิตุกามา, เต มยา สทฺธึ อาคจฺฉนฺตู"ติ นคเร เภริญฺจาราเปตฺวา ทฺวีหิ ปุริสสหสฺเสหิ ปริวุโต สตฺถารํ ปสฺสิตุํ ปกฺกามิ. โยชเน โยชเน มคฺเค ^๑- เทวตา ปณฺณาการํ อุปฏฺเปสุํ. โส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปญฺจปติฏฺิเตน สตฺถารํ วนฺทติ, ^๒- ตสฺมึ ขเณ อากาสา ปญฺจวณฺณปุปฺผวสฺสํ ^๓- วสฺสิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยวเสน เตสํ ^๔- สฬายตนวิภตฺติเมว กเถสิ. ตสฺส อฑฺฒมาสมตฺตํ ทสพลสฺส ทานํ เทนฺตสฺสาปิ สกนิเวสนโต นีตานิ ตณฺฑุลเตลมธุผาณิตาทีนิ น ขียึสุ. ราชคหวาสิเกหิ ปหิตปณฺณากาโรว อลํ อโหสิ. โสปิ สตฺถารํ ปสฺสิตฺวา อตฺตโน นครํ คจฺฉนฺโต สกเฏหิ อาภตํ สพฺพํ ภิกฺขุสํฆสฺส อทาสิ. สกเฏสุ ตุจฺเฉสุ ชาตมตฺเตเสฺวว ^๕- เทวตา สตฺต รตนานิ ปูรยึสุ. มหาชนนฺตเร กถา อุทปาทิ "ยาว สกฺการสมฺมานปฺปตฺโต วตายํ จิตฺโต คหปตี"ติ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ธมฺมปเท อิมํ คาถมาห:- "สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน ยโสโภคสมปฺปิโต ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต"ติ. ^๖- โส ตโต ปฏฺาย อริยสาวกานํเยว อุปาสกานํ ปญฺจหิ ปุริสสเตหิ ^๗- ปริวุโต วิจรติ. อถ นํ สตฺถา อปรภาเค อุปาสเก ปฏิปาฏิยา านนฺตเรสุ เปนฺโต จิตฺตสํยุตฺตํ ^๘- อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. ตึสโยชนมคฺเค, ฉ.ม. ตึสโยชเน มคฺเค ^๒ ฉ.ม.,อิ. วนฺทิ @^๓ สี.,อิ. ปญฺจวณฺณานํ ปุปฺผานํ ปุปฺผวสฺสํ, ฉ.ม. ปญฺจวณฺณานํ ปุปฺผานํ วสฺสํ @^๔ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๕ ม. คตมตฺเตเสฺวว @^๖ ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๓/๖๘ จิตฺตคหปติวตฺถุ ^๗ ฉ.ม.,อิ. สเตหิ @^๘ สํ.สฬา. ๑๘/๕๓๗/๓๔๗ จิตฺตคหปติปุจฺฉาสํยุตฺต (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๒.

หตฺถกอาฬวกวตฺถุ [๒๕๑] จตุตฺเถ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหีติ จตุพฺพิเธน สงฺคหวตฺถุนา ปริสํ สงฺคณฺหนฺตานํ หตฺถโก อาฬวโก อคฺโคติ ทสฺเสติ. อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลฆเร นิพฺพตฺโต อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สมนฺนาคตํ เอกํ อุปาสกํ านนฺตเร เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อาฬวิรฏฺเ อาฬวินคเร อาฬวกสฺส รญฺโ เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ^๑- เสฺว ภตฺตปาติยา ^๒- สทฺธึ อาฬวกสฺส เปเสตพฺโพ อโหสิ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- เอกทิวสํ กิร อาฬวโก ราชา มิคํ วธาย ^๓- อรญฺ คนฺตฺวา เอกํ มิคํ อนุพนฺธิตฺวา ฆาเตตฺวา ทฺวิธา ^๔- ฉินฺทิตฺวา ธนุโกฏิยํ ลคฺเคตฺวา ^๕- นิวตฺติตฺวา อาคจฺฉนฺโต วาตาตเปน กิลนฺตกาโย ^๖- เอกํ สณฺฑจฺฉายํ ^๗- นิโคฺรธมูลํ ปวิสิตฺวา นิสีทิ. อถ นํ มุหุตฺตํ ทรถํ วิโนเทตฺวา นิกฺขมนฺตํ รุกฺเข อธิวฏฺา เทวตา "ติฏฺ ติฏฺ, ภกฺโขสิ เม"ติ หตฺเถ คณฺหิ. โส ทฬฺหํ คหิตตฺตา อญฺ อุปายํ อปสฺสนฺโต "เทวสิกํ เต เอเกกปุริเสน ^๘- สทฺธึ ปาติภตฺตํ ^๙- เปสิสฺสามี"ติ วตฺวา นครํ คโต. ตโต ปฏฺาย พนฺธนาคารโต เอเกกมนุสฺเสน สทฺธึ ปาติภตฺตํ เปเสสิ. เอเตเนว นิยาเมน พนฺธนาคาเร มนุสฺเสสุ ขีเณสุ "มหลฺลกมนุสฺเสสุ คยฺหมาเนสุ รฏฺโขโภ โหตี"ติ เต อคเหตฺวา ทหเร กุมาเร คณฺหิตุํ อารภึสุ. ตโต ปฏฺาย นคเร ทารกมาตโร ^๑๐- จ คพฺภินิโย จ อญฺ รฏฺ คจฺฉนฺติ. ตสฺมึ สมเย สตฺถา ปจฺจูสสมนนฺตเร ^๑๑- โลกํ โวโลเกนฺโต อาฬวกกุมารสฺส ติณฺณํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา "อยํ กุมาโร กปฺปสตสหสฺสํ ปฏฺิตปฏฺโน เทวโลกา จวิตฺวา อาฬวกรญฺโ เคเห นิพฺพตฺโต, อญฺ อลภนฺโต เสฺวว ^๑๒- กุมารํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. เคเห นิพฺพตฺโต ^๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. ภตฺตจาฏิยา ^๓ ม. มิควธาย, @ฉ.,อิ. มิควตฺถาย ^๔ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๕ สี. ลเกตฺวา, ฉ.ม. ลเคตฺวา @^๖ สี.,อิ. วาตาตปกิลนฺตตาย ^๗ ม. สีตจฺฉายํ, ฉ. สนฺทจฺฉายํ ^๘ สี. เอเกน ปุริเสน @^๙ สี.,อิ.,ฉ.ม. จาฏิภตฺตํ. เอวมปริปิ ^๑๐ สี.,อิ. ทหรกุมารา @^๑๑ ฉ.ม. ปจฺจูสสมยนฺเต ^๑๒ ฉ.ม.,อิ. กุมารํ อลภนฺตา เสฺว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๓.

ปาติภตฺเตน สทฺธึ คเหตฺวา คจฺฉิสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา สายณฺหสมเย อญฺาตกเวเสน อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส วสนฏฺานํ ^๑- คนฺตฺวา ตสฺส โทวาริกํ คนฺธพฺพํ ^๒- นาม ยกฺขํ ภวนํ ปวิสนตฺถาย ยาจิ. โส อาห "ภควา ตุเมฺห ปวิสถ, มยฺหํ ปน อาฬวกสฺส อนาโรจนํ นาม อยุตฺตนฺ"ติ. โส หิมวนฺเต ยกฺขสมาคมํ คตสฺส อาฬวกสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถาปิ ตํ ภวนํ ปวิสิตฺวา อาฬวกสฺส นิสีทนปลฺลงฺเก นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย สาตาคิรเหมวตา อาฬวกสฺส ภวนมตฺถเกน ยกฺขสมาคมํ คจฺฉนฺตา อตฺตโน คมเน อสมฺปชฺชมาเน "กึ นุ โข การณนฺ"ติ อาวชฺเชนฺตา สตฺถารํ อาฬวกสฺส ภวเน นิสินฺนํ ทิสฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ยกฺขสมาคมํ คนฺตฺวา อาฬวกสฺส ตุฏฺึ ปเวทยึสุ "มหาลาโภ ^๓- เต อาวุโส อาฬวก, ยสฺส ^๔- เต สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคโล ภวเน นิสินฺโน, คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณาหี"ติ. โส เตสํ กถํ สุตฺวา จินฺเตสิ "อิเม เอกสฺส สมณสฺส มุณฺฑกสฺส มม ปลฺลงฺเก นิสินฺนภาวํ กเถนฺตี"ติ อนตฺตมโน ^๕- โกธาภิภูโต หุตฺวา "อชฺช มยฺหํ เอเตน สมเณน สทฺธึ สงฺคาโม ภวิสฺสติ, ตตฺถ เม สหายา นาม โหถา"ติ ^๖- ทกฺขิณปาทํ อุกฺขิปิตฺวา สฏฺิโยชนมตฺตํ ปพฺพตกูฏํ อกฺกมิ, ตํ ภิชฺชิตฺวา ^๗- ทฺวิธา อโหสิ. ตโต ปฏฺาย อาฬวกยุทฺธํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อาฬวโก ปน สพฺพรตฺตึ ตถาคเตน สทฺธึ นานากาเรน ^๘- ยุชฺฌนฺโตปิ ยงฺกิญฺจิ ^๙- กาตุํ อสกฺโกนฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺ ปเญฺห ปุจฺฉิ, สตฺถา วิสฺสชฺเชสิ. เทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. วิตฺถารโต ^๑๐- กเถตุกาเมน อาฬวกสุตฺตวณฺณนา ^๑๑- โอโลเกตพฺพา. ปุนทิวเส อุฏฺิเต อรุเณ ปาติภตฺตหรณเวลาย ^๑๒- สกลนคเร คเหตพฺพยุตฺตกํ ทารกํ อทิสฺวา รญฺโ อาโรเจสุํ. ราชา อาห "คณฺหิตุํ อยุตฺตฏฺาเน ปน อตฺถิ ตาตา"ติ. อาม เทว อชฺช ราชกุเล ปุตฺโต ชาโตติ. คจฺฉถ ตาตา, มยํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. ภวนทฺวารํ ^๒ ฉ.ม.,อิ. คทฺรภํ ^๓ ฉ.,อิ. ลาภา ^๔ ม. ยํ @^๕ สี.,อิ. ตโต ^๖ สี.,อิ. โหนฺตีติ ^๗ สี. ภินฺทิตฺวา ^๘ ฉ.ม. นานปฺปกาเรน @^๙ ฉ.ม. กิญฺจิ ^๑๐ ฉ.ม.,อิ. วิตฺถาเรตฺวา @^๑๑ สา.ป. ๑/๒๔๖/๓๐๐ ^๑๒ ฉ.ม.,อิ. จาฏิภตฺตาหรณเวลาย. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๔.

ชีวนฺตา ปุตฺตํ ลภิสฺสาม, ปาติภตฺเตน นํ เปเสถาติ. เต เทวิยาปิ กนฺทมานาย ^๑- ทารกํ คเหตฺวา ปาติภตฺเตน สทฺธึ อาฬวกสฺส ภวนฏฺานํ คนฺตฺวา "หนฺท ^๒- อยฺย ตว ภาคํ สมฺปฏิจฺฉา"ติ อาหํสุ. อาฬวโก เตสํ กถํ สุตฺวา อริยสาวกตฺตา ลชฺชามาโน ^๓- อโธมุโข นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา อาห "อิทานิ เต อาฬวก ลชฺชนกิจฺจํ นตฺถิ, ทารกํ คเหตฺวา มม หตฺเถ เปหี"ติ. ราชปุริสา อาฬวกกุมารํ อาฬวกสฺส หตฺเถ เปสุํ, อาฬวโก ตํ อาทาย ทสพลสฺส หตฺเถ เปสิ, สตฺถา ปน คณฺหิตฺวา ^๔- ปุน อาฬวกสฺส หตฺเถ เปสิ, อาฬวโก ตํ คเหตฺวา ราชปุริสานํ หตฺเถ เปสิ. อิติสฺส หตฺถโต หตฺถํ คตตฺตา "หตฺถโก อาฬวโก"เตฺวว นามํ อกํสุ. อถ นํ เต ราชปุริสา ตุฏฺมานสา อาทาย รญฺโ สนฺติกํ อคมํสุ. ราชา ตํ ทิสฺวา "อชฺช ปาติภตฺตํ น สมฺปฏิจฺฉตี"ติ สญฺ กตฺวา "กสฺมา ตาตา เอวเมว อาคตตฺถา"ติ อาห. เทว ราชกุลสฺส ตุฏฺิ จ วุฑฺฒิ จ, สตฺถา อาฬวกสฺส ภวเน นิสีทิตฺวา อาฬวกํ ทเมตฺวา อุปาสกตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา กุมารํ อมฺหากํ ทาเปสีติ. สตฺถาปิ อาฬวกํ ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา อาฬวินคราภิมุโข ปายาสิ. โส นครํ อุปสงฺกมนฺโต ลชฺชิตฺวาว ปจฺโจสกฺกติ. ^๕- สตฺถา นํ โอโลเกตฺวา "ลชฺชสิ อาฬวกา"ติ ปุจฺฉิ. อาม ภนฺเต นครวาสิโน มํ นิสฺสาย มาติมรณํ ^๖- ปุตฺตทารมรณญฺจ ปาปุณึสุ, เต มํ ปสฺสิตฺวา ทณฺเฑหิปิ เลฑฺฑูหิปิ อุสูหิปิ ^๗- ปหริสฺสนฺติ. ตสฺมา โอสกฺกามิ ภนฺเตติ. "อาฬวก นตฺถิ เต มยา สทฺธึ คจฺฉนฺตสฺส ภยํ, วิสฺสฏฺโ เอหี"ติ วตฺวา นครสฺส อวิทูเร าเน วนสณฺเฑ อฏฺาสิ. อาฬวกราชาปิ นาคเร คเหตฺวา สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ คโต. สตฺถา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาวสาเน จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวึสุ. เต อาฬวกสฺส ตตฺเถว วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ^๘- อนุสํวจฺฉรํ พลิกมฺมํ ปฏฺเปสุํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. วิกฺกนฺทมานาย ^๒ สี.,อิ. หนฺท คณฺห ^๓ สี.,อิ.,ฉ.ม. ลชฺชมาโน @^๔ ฉ.ม.,อิ. ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ^๕ ฉ.ม. โอสกฺกติ ^๖ สี.,อิ.,ฉ.ม. มาติมรณํ ปิติมรณํ @^๗ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๘ ฉ.ม.,อิ. กตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๕.

อาฬวโกปิ นาคเร ธมฺมิกาย รกฺขาย สงฺคณฺหิ. โสปิ อาฬวกกุมาโร วุฑฺฒิปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตีณิ มคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌิ. โส สพฺพกาลํ อริยสาวกอุปาสกานํ ปญฺจหิ สเตหิ ^๑- ปริวริโต ^๒- จรติ. อเถกทิวสํ ปญฺจสเตหิ ^๓- อุปาสเกหิ สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา สุวินีตํ ปริสํ ทิสฺวา "มหตี เต อาฬวก ปริสา, กถํ ตํ สงฺคณฺหี"ติ ^๔- อาห. ภควา ทาเนน ตุสฺสนฺตํ ทาเนน สงฺคณฺหามิ, ปิยวจเนน ตุสฺสนฺตํ ปิยวจเนน สงฺคณฺหามิ, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺเจสุ เตสํ นิตฺถรณกรเณน ^๕- ตุสฺสนฺตํ อุปฺปนฺนกิจฺจนิตฺถรเณน สงฺคณฺหามิ, สมานทาเนน ^๖- ตุสฺสนฺตํ สมานตฺตตาย สงฺคณฺหามีติ. เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺิตํ. อถ สตฺถา อปรภาเค เชตวเน นิสีทิตฺวา อุปาสเก านนฺตเรสุ เปนฺโต หตฺถกํ อาฬวกํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ปริสํ สงฺคณฺหนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. มหานามสกฺกวตฺถุ [๒๕๒] ปญฺจเม ปณีตทายกานนฺติ ปณีตรสทายกานํ มหานาโม สกฺโก อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ ปณีตรสทายกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุปุเร สกฺกราชกุเล ^๗- นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ทสพลสฺส ปมทสฺสเนเนว ^๘- โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. อเถกสฺมึ สมเย สตฺถา เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ วสิตฺวา อนุปุพฺเพน กปิลวตฺถุปุรํ คนฺตฺวา นิโคฺรธาราเม ปฏิวสติ. มหานาโม "สตฺถา อาคโต"ติ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน สตฺถารํ เอวมาห "ภควา สุตเมตํ `ภิกฺขุสํโฆ กิร เวรญฺชายํ ภิกฺขาจาเรน กิลมตี'ติ, มม จตุมาสํ ภิกฺขุสํฆสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปริวารสเตหิ ^๒ ฉ.ม.,อิ. ปริวุโต ^๓ ฉ.ม.,อิ. เตหิ ^๔ ฉ.ม.,อิ. สงฺคหาสีติ @^๕ สี.,อิ.,ฉ.ม. นิตฺถรเณน ^๖ ฉ.ม. สมานตฺตฏฺาเนน ^๗ ฉ.ม.,อิ. สกฺยราชกุเล @^๘ สี.,อิ. ปมกทสฺสเนเยว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๖.

ปฏิชคฺคนปฏิญฺ เทถ, อหํ ภิกฺขุสํฆสฺส สรีเร โอชํ ปเวเสสฺสามี"ติ. สตฺถา อธิวาเสสิ. โส สตฺถุ อธิวาสนํ วิทิตฺวา ปุนทิวสโต ปฏฺาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ ปณีตโภชนียจตุมธุราทีหิ ^๑- ปฏิชคฺคิตฺวา ปุน จตุมาสํ ปฏิญฺ คเหตฺวา อฏฺมาเส ปูเรตฺวา ปุน จตุมาสํ ปฏิญฺ คเหตฺวา สกลสํวจฺฉรํ ปฏิชคฺคิ. สตฺถา ตโต ปรํ ปฏิญฺ นาทาสิ. มหานาโม ปน ตโต ปฏฺาย อปราปรํ สมฺปตฺตภิกฺขุสํฆสฺส เตเนว นิยาเมน สกฺการํ กโรติ, ตสฺส โส คุโณ สกลชมฺพูทีเป ปากโฏ ชาโต. เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺิตํ. สตฺถา ปน อปรภาเค เชตวเน นิสีทิตฺวา มหานามํ สกฺกํ ปณีตทายกานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. อุคฺคคหปติวตฺถุ [๒๕๓] ฉฏฺเ มนาปทายกานนฺติ มนาปจิตฺตรุจิตโภชนทายกานํ อุคฺโค คหปติ เวสาลิโก อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ มนาปทายกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส ชาตกาเล นามํ อนิยามิตํ. อปรภาเค ปนสฺส อตฺตภาโวปิ อุคฺคโต อโหสิ สมิทฺโธ, อลงฺกตโตรณํ วิย อุสฺสิตจิตฺตปโฏ วิย จ อติวิโรจิตฺถ. คุณาปิสฺส อุคฺคตา อเหสุํ. โส อิเมสํ ทฺวินฺนํปิ อุคฺคตตฺตา อุคฺคเสฏฺีเตฺวว สงฺขํ คโต. โส ปนายํ ทสพลสฺส ปมทสฺสเนเนว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย อปรภาเค ตีณิปิ มคฺคผลานิ สจฺฉากาสิ. โส อตฺตโน มหลฺลกกาเล รโหคโต นิสีทิตฺวา จินฺเตสิ "ยํ ยํ มยฺหํ ปิยํ มนาปํ, ตํ ตเทว ทสพลสฺส ทสฺสามิ, อิทํ เม สตฺถุ สมฺมุขาปิ ^๒- สุตํ `มนาปทายี ลภเต มนาปนฺ"ติ. อถสฺส เอตทโหสิ "อปิ นุ โข เม จิตฺตํ ชานิตฺวา สตฺถา นิเวสนทฺวารํ อาคจฺเฉยฺยา"ติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. ปณีตรสโภชนจตุมธุราทีหิ ^๒ สี. สนฺติกาปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๗.

สตฺถาปิ โข ตสฺส จิตฺตํ ตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต นิเวสนทฺวาเรเยว ปาตุรโหสิ. โส "สตฺถา อาคโต"ติ สุตฺวา อติวิย อุสฺสาหชาโต ทสพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สตฺถุ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ฆรํ ปเวเสตฺวา ปญฺตฺตวร- พุทฺธาสเน สตฺถารํ, อวเสสอาสเนสุ จ ภิกฺขุสํฆํ นิสีทาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นานคฺครเสหิ ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา เอวมาห "สมฺมุขา เมตํ ภนฺเต ภควโต สุตํ สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ นาม `มนาปทายี ลภเต มนาปนฺ'ติ. ยํ ยํ ภนฺเต มยฺหํ มนาปํ, ตํ ตํ มยา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ทินฺนเมวา"ติ สตฺถารํ ปชานาเปตฺวา ตโต ปฏฺาย ยํ ยํ ตสฺส มนาปํ, ตํ ตํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส เทติ. ตํ ปน สพฺพํ ปญฺจกนิปาเต อุคฺคสุตฺเต ^๑- วิตฺถารโต อาคมิสฺสตีติ. เอวเมตํ วตฺถุ สมุฏฺิตํ. สตฺถา อปรภาเค เชตวเน วิหรนฺโต ตํ อุปาสกํ มนาปทายกานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. อุคฺคตคหปติวตฺถุ [๒๕๔] สตฺตเม สํฆุปฏฺากานนฺติ ภิกฺขุสํฆสฺส อุปฏฺากานํ หตฺถิคามโก อุคฺคโต คหปติ อคฺโคติ ทสฺเสติ. โสปิ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ สํฆุปฏฺากานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท หตฺถิคาเม เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ, อุคฺคตกุมาโรติสฺส นามํ อกํสุ. โส อปรภาเค ฆราวาเส ปติฏฺิโต ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺิฏฺานํ ปาปุณิ. เตน สมเยน สตฺถา ภิกฺขุสํฆปริวุโต จาริกํ จรนฺโต หตฺถิคามํ ปตฺวา นาคภวนุยฺยาเน วิหรติ, ตทา อยํ อุคฺคตเสฏฺี สตฺตาหํ ปานมทมตฺโต หุตฺวา นาฏเกหิ ปริวุโต นาคภวนุยฺยานํ คนฺตฺวา ปริจารยมาโน ทสพลํ ทิสฺวา พลวหิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺาเปสิ. อถสฺส สตฺถารํ อุปสงฺกมนฺตสฺส สพฺโพ สุรามโท อพฺภฏฺ อคมาสิ. โส สตฺถารํ @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๔๔/๕๓ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๘.

วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน ตีณิ มคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌิ. ตโต ปฏฺาย นาฏกา "ตุเมฺห ยถาสุขํ คจฺฉถา"ติ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานาภิรโต หุตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส ทานเมว เทติ. เทวตา รตฺติภาคสมนนฺตเร อาคนฺตฺวา เสฏฺิสฺส อาโรเจสิ "คหปติ อสุโก ภิกฺขุ เตวิชฺโช, อสุโก ภิกฺขุ ฉฬภิญฺโ, อสุโก สีลวา, อสุโก ทุสฺสีโล"ติ. โส ตาย วจนํ สุตฺวาปิ คุณํ ตาว ^๑- ยถาภูตโต ชานาติ, เทยฺยธมฺมํ ปน สมจิตฺเตเนว เทติ. สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิตฺวาปิ ตเมว คุณํ กเถติ. อปรภาเค สตฺถา เชตวเน นิสีทิตฺวา ตํ คหปตึ สํฆุปฏฺากานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. สูรมฺพฏฺวตฺถุ [๒๕๕] อฏฺเม อเวจฺจปฺปสนฺนานนฺติ อวิคจฺฉนสภาเวน อจเลน ปสาเทน สมนฺนาคตานํ สูโร อมฺพฏฺโ ^๒- อคฺโคติ ทสฺเสติ. อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ อเวจฺจปฺปสนฺนานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ, สูรมฺพฏฺโติสฺส นามํ อกํสุ. โส อปรภาเค วยปฺปตฺโต ฆราวาเส ปติฏฺาย อญฺติตฺถิยานํ อุปฏฺาโก หุตฺวา จรติ. อถ สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต ตสฺส โสตาปตฺติมคฺคเหตุํ ทิสฺวา ภิกฺขาจารเวลาย นิเวสนทฺวารํ อคมาสิ. โส ทสพลํ ทิสฺวา จินฺเตสิ "สมโณ โคตโม มหากุเล เจว ชาโต, โลเก จ อติปญฺาโต, ^๓- เตนสฺส สนฺติกํ อคมนํ นาม น ยุตฺตนฺ"ติ. โส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปาเทสุ วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ฆรํ ปเวเสตฺวา มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา ตสฺส จริยวเสน ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สตฺถาปิ ตํ ทเมตฺวา วิหารเมว คโต. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. คุณวนฺเต ^๒ ม.,ก. สุรพนฺโธ ^๓ ฉ.ม. อภิญฺาโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔๙.

ตโต มาโร จินฺเตสิ "อยํ สูรมฺพฏฺโ นาม อมฺหากํ สนฺตโก, สตฺถา ปนสฺส อชฺช เคหํ คโต, กึ นุ โข สตฺถุ ธมฺมํ สุตฺวา มคฺคปาตุภาวํ อกริตฺถาติ ยาวสฺส มม วิสยา อติกฺกนฺตภาวํ วา อนติกฺกนฺตภาวํ วา ชานามี"ติ อตฺตโน กามรูปิตาย ทสพลสฺส สริกฺขกํ รูปํ มาเปตฺวา จีวรคหณํปิ ปตฺตคหณํปิ พุทฺธากปฺเปเนว คนฺตฺวา ทฺวตฺตึสลกฺขณธโร หุตฺวา สูรมฺพฏฺสฺส เคหทฺวาเร อฏฺาสิ. สูรมฺพฏฺโปิ "ปุน ทสพโล อาคโต"ติ สุตฺวา "พุทฺธานํ อนิยฺยานิกคมนํ นาม นตฺถิ, เกน นุ โข การเณน อาคโต"ติ เวเคน "ทสพโล"ติ สญฺาย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ ิโต "ภนฺเต ตุเมฺห อิทาเนว อิมสฺมึ เคเห ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา คตา, กึ นุ โข การณํ ปฏิจฺจ ปุน อาคตตฺถา"ติ อาห. "สูรมฺพฏฺ มยา ธมฺมํ กเถนฺเตน เอกํ อนุปธาเรตฺวา กถิตํ อตฺถิ, มยา หิ ปญฺจกฺขนฺธา `สพฺเพว อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา'ติ กถิตา, น ปน เต สพฺเพว เอวรูปา. เอกจฺเจ หิ ขนฺธา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อตฺถี"ติ อาห. ตโต สูรมฺพฏฺโ จินฺเตสิ "อยํ กถา อติวิย ภาริยา. พุทฺธานญฺหิ เทฺวกถา นาม นตฺถีติ อุปธาริตฺวา ทสพลสฺส ^๑- มาโร นาม ปฏิปกฺโข, อทฺธา อยํ มาโร ภวิสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา "มาโรสิ ตฺวนฺ"ติ อาห. อริยสาวเกน กถิตกถา ตสฺส ผรสุปฺปหาโร วิย อโหสิ, ตสฺมา สกภาเวน สณฺาเรตุํ อสกฺโกนฺโต "อาม สูรมฺพฏฺ อหํ มาโร"ติ อาห. "ตาทิสานํ มารานํ สตํปิ สหสฺสํปิ อาคนฺตฺวา มม สทฺธํ จาเลตุํ น สกฺโกนฺติ, มหาโคตโม ทสพโล มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺโต `สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา'ติ โพเธตฺวา เทเสสิ, มา เม ฆรทฺวาเร ติฏฺา"ติ อจฺฉรํ ปหริ. มาโร ตสฺส วจนํ สุตฺวา ปฏิจริตฺวา ^๒- กเถตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถวนฺตรธายิ. สูรมฺพฏฺโปิ สายณฺหสมเย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา มาเรน กตกิริยํ กเถตฺวา "ภนฺเต เอวํ มาโร มม สทฺธํ จาเลตุํ วายมิตฺถา"ติ อาห. สตฺถา ตเทว การณํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา อิมสฺมึ สาสเน สูรมฺพฏฺ อเวจฺจปฺปสนฺนานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ.,ฉ.ม. พุทฺธานํ หิ อนุปธาเรตฺวา กถนํ นาม นตฺถิ, ทสพลสฺส @^๒ ฉ.ม. ปฏิปฺผริตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๐.

ชีวกวตฺถุ [๒๕๖] นวเม ปุคฺคลปฺปสนฺนานนฺติ ปุคฺคลิยปฺปสาเทน สมนฺนาคตานํ อุปาสกานํ ชีวโก โกมารภจฺโจ อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ ปุคฺคลปฺปสนฺนานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร อภยํ ราชกุมารํ ปฏิจฺจ สาลวติยา นาม รูปูปชีวินิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺโต. รูปูปชีวินิโย จ นาม วิชาตกาเล สเจ ปุตฺโต โหติ, ฉฑฺเฑนฺติ. สเจ ธีตา, ปฏิชคฺคนฺติ. อิติ สา ตํ ทารกํ กตฺตรสุปฺปเกน สงฺการกูเฏ ฉฑฺฑาเปติ. อถ นํ อภโย ราชกุมาโร ราชุปฏฺานํ คจฺฉนฺตํ ตํ ทิสฺวา "กึ ภเณ เอตํ กาเกหิ ปริปุณฺณนฺ"ติ ปุริเส ^๑- เปเสตฺวา "ทารโก เทวา"ติ วุตฺเต "ชีวติ ภเณ"ติ. "ชีวติ เทวา"ติ สุตฺวา อตฺตโน อนฺเตปุเร โปสาเปติ. ตสฺส ชีวตีติ กถิตตฺตา ชีวโกติ นามํ อกํสุ, กุมาเรน โปสาปิโตติ โกมารภจฺโจติสฺส นามํ อกํสูติ. โส อตฺตโน โสฬสวสฺสุทฺเทสิกกาเล ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา เวชฺชสิปฺปํ อุคฺคณฺหิตฺวา พิมฺพิสารรญฺโ สนฺติกา สกฺการํ ลภิตฺวา จณฺฑปชฺโชตสฺส รญฺโ โรคํ ผาสุํ อกาสิ. โส ตสฺส ปญฺจ ตณฺฑุลสกฏสตานิ โสฬส กหาปณสหสฺสานิ ทุสฺสสหสฺสปริวารํ ^๒- อนคฺฆํ สิเวยฺยกํ ทุสฺสยุคญฺจ เปเสสิ. ตสฺมึ สมเย สตฺถา ราชคหํ อุปนิสฺสาย คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรติ. ชีวโก สตฺถุ อุสฺสนฺนธาตุเก กาเย วิเรจนํ ทตฺวา เภสชฺชํ กโรนฺโต "จตฺตาโร ปจฺจยา มม สนฺตกาว โหนฺตู"ติ สตฺถารํ อตฺตโน วิหาเร วสาเปตฺวา สตฺถุ เภสชฺชํ กตฺวา ตํ ทุสฺสยุคํ อุปเนตฺวา "อิทํ ภนฺเต ตุเมฺหเยว ปริโภคํ กโรถา"ติ วตฺวา เตน สทฺธึ ลทฺธํ ทุสฺสสหสฺสํ ภิกฺขุสํฆสฺส อทาสิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน ชีวกวตฺถุ ขนฺธเก ^๓- อาคตเมว. สตฺถา อปรภาเค เชตวเน วิหรนฺโต ชีวกํ โกมารภจฺจํ ปุคฺคลปฺปสนฺนานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.,อิ. สมฺปริกิณฺณนฺติ มนุสฺเส ^๒ สี.,อิ. รูปสหสฺสปริวารํ @^๓ วิ.มหา. ๕/๓๒๖/๑๒๓ จีวรกฺขนฺธก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๑.

นกุลปิตุคหปติวตฺถุ [๒๕๗] ทสเม วิสฺสาสกานนฺติ วิสฺสาสกํ กถํ กเถนฺตานํ อุปาสกานํ อนฺตเร นกุลปิตา คหปติ อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ อุปาสกํ วิสฺสาสกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปฏฺเสิ. โส กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภคฺครฏฺเ สุํสุมารคิรินคเร ^๑- เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ. สตฺถาปิ โข ภิกฺขุสํฆปริวุโต จาริกญฺจรมาโน ตํ นครํ ปตฺวา เภสกลาวเน วิหรติ. อถายํ นกุลปิตา คหปติ สุํสุมารคิริวาสีหิ สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปมทสฺสเนเนว โส จ ภริยา จ ทสพลํ "อยํ อมฺหากํ ปุตฺโต"ติ สญฺ ปติฏฺเปตฺวา อุโภปิ สตฺถุ ปาเทสุ ปติตฺวา "ตาต ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ อเมฺห ฉฑฺเฑตฺวา กหํ วิจรสี"ติ อาหํสุ. อยํ กิร นกุลปิตา คหปติ ปุพฺเพปิ ปญฺจ ชาติสตานิ ทสพลสฺส ปิตา อโหสิ, ปญฺจ ชาติสตานิ จุลฺลปิตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มหาปิตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มาตุโล, นกุลมาตาปิ ปญฺจ ชาติสตานิ มาตา อโหสิ, ปญฺจ ชาติสตานิ จูฬมาตา, ปญฺจ ชาติสตานิ มหามาตา, ปญฺจ ชาติสตานิ ปิตุจฺฉา. อิติ ทีฆรตฺตํ อนุคตสิเนหตฺตา ทสพลํ ทิสฺวาว "ปุตฺโต"ติ สญฺ กตฺวา สณฺาตุํ นาสกฺขึสุ. สตฺถา ยาว เตสํ จิตฺตํ สญฺตฺตึ นาคจฺฉติ, ตาว "อเปถา"ติ นาโวจ. อถ เนสํ ยถามเนเนว สตึ ปฏิลภิตฺวา มชฺฌตฺตภูตานํ อาสยํ ตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน อุโภปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ. สตฺถา อปรภาเค เตสํ มหลฺลกกาเล ปุน ตํ ภคฺคนครํ อคมาสิ. เต "สตฺถา อาคโต"ติ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส อตฺตโน นิเวสเน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นานคฺครเสหิ โภชเนหิ ปริวิสิตฺวา สตฺถารํ กตภตฺตกิจฺจํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สํสุมารคิรินคเร, ฉ. สุสุมารคิรินคเร

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕๒.

โข นกุลปิตา คหปติ ภควนฺตํ เอตทโวจ "ยโต เม ภนฺเต นกุลมาตา คหปตานี ทหรสฺเสว ทหรา อานีตา, นาภิชานามิ นกุลมาตรํ คหปตานึ มนสาปิ อติจริตา, ^๑- กุโต ปน กาเยน. อิจฺเฉยฺยาม มยํ ภนฺเต ทิฏฺเว ธมฺเม อญฺมญฺ ปสฺสิตุํ อภิสมฺปรายญฺจ อญฺมญฺ ปสฺสิตุนฺ"ติ. นกุลมาตาปิ โข คหปตานี ภควนฺตํ เอตทโวจ "ยโตหํ ภนฺเต นกุลปิตุโน คหปติสฺส ทหรสฺเสว ทหรา อานีตา, นาภิชานามิ นกุลปิตรํ คหปตึ มนสาปิ อติจริตา, กุโต ปน กาเยน. อิจฺเฉยฺยาม มยํ ภนฺเต ทิฏฺเว ธมฺเม อญฺมญฺ ปสฺสิตุํ อภิสมฺปรายญฺจ อญฺมญฺ ปสฺสิตุนฺ"ติ. อถาปรภาเค สตฺถา เชตวเน นิสีทิตฺวา อุปาสเก ปฏิปาฏิยา านนฺตเรสุ เปนฺโต อิมํ อิเมสํ ทฺวินฺนํปิ กถํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา นกุลปิตรํ คหปตึ วิสฺสาสกานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ. ทสสุตฺตปฏิมณฺฑิตาย อุปาสกปาลิยา วณฺณนา นิฏฺิตา. --------------- @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อติจริตฺตา

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๓๓๖-๓๕๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=14&A=8017&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=8017&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=151 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=716 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=669 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=669 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_20