ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๔ ภาษาบาลีอักษรไทย องฺ.อ. (มโนรถ.๑)

                       ๑๓. เอกปุคฺคลวคฺควณฺณนา
      [๑๗๐] เอกปุคฺคลวคฺคสฺส ปฐเม เอกปุคฺคโลติ เอโก ปุคฺคโล. เอตฺถ เอโกติ
ทุติยาทิปฏิกฺเขปตฺโถ ๑- คณนปริจฺเฉโท. ปุคฺคโลติ สมฺมติกถา, น ปรมตฺถกถา.
พุทฺธสฺส หิ ภควโต ทุวิธา เทสนา สมฺมติเทสนา ปรมตฺถเทสนา จาติ. ตตฺถ
"ปุคฺคโล สตฺโต อิตฺถี ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว มาโร"ติ เอวรูปา
สมฺมติเทสนา, "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา ขนฺธธาตุอายตนสติปฏฺฐานา"ติ เอวรูปา
ปรมตฺถเทสนา. ตตฺถ ภควา เย สมฺมติวเสน เทสนํ สุตฺวา อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา
โมหํ ปหาย วิเสสมธิคนฺตุํ สมตฺถา, เตสํ สมฺมติเทสนํ เทเสติ. เย ปน ปรมตฺถวเสน
เทสนํ สุตฺวา อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา โมหํ ปหาย วิเสสมธิคนฺตุํ สมตฺถา, เตสํ
ปรมตฺถเทสนํ เทเสติ.
      ตตฺรายํ อุปมา:- ยถา หิ เทสภาสาย กุสโล ติณฺณํ เวทานํ อตฺถสํวณฺณโก
อาจริโย เย ทมิฬภาสาย วุตฺเต อตฺถํ ชานนฺติ, เตสํ ทมิฬภาสาย อาจิกฺขติ.
เย อนฺธภาสาทีสุ อญฺญตราย ภาสาย, เตสํ เตสํ ๒- ตาย ตาย ภาสาย. เอวํ
เต มาณวกา เฉกํ พฺยตฺตํ อาจริยมาคมฺม ขิปฺปเมว สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ. ตตฺถ
อาจริโย วิย พุทฺโธ ภควา, ตโย เวทา วิย กเถตพฺพภาเว ฐิตานิ ตีณิ ปิฏกานิ,
เทสภาสาย โกสลฺลมิว สมฺมติปรมตฺถโกสลฺลํ, นานาเทสภาสาย มาณวกา วิย
สมฺมติปรมตฺถวเสน ปฏิวิชฺฌนสมตฺถเวเนยฺยสตฺตา, อาจริยสฺส ทมิฬภาสาทิอาจิกฺขนํ
วิย ภควโต สมฺมติปรมตฺถวเสน เทสนาติ ๓- เวทิตพฺพา. อาห ๔- เจตฺถ:-
                "ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ      สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร
                 สมฺมตึ ปรมตฺถญฺจ         ตติยํ นูปลพฺภติ.
@เชิงอรรถ:  สี. ทุติยาทิปฏิกฺเขปตฺเถ   ฉ.ม. เตสํ   ฉ.ม. เทสนา   ม. อาหุ
                 สงฺเกตวจนํ สจฺจํ         โลกสมฺมติการณา ๑-
                 ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ         ธมฺมานํ ภูตการณา.
                 ตสฺมา โวหารกุสลสฺส      โลกนาถสฺส สตฺถุโน
                 สมฺมุตึ โวหรนฺตสฺส        มุสาวาโท น ชายตี"ติ.
      อปิจ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ:- หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ
กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ อานนฺตริยทีปนตฺถํ
พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ โลกสมฺมติยา
อปฺปหานตฺถญฺจาติ. "ขนฺธธาตุอายตนานิ หิริยนฺติ โอตฺตปฺปนฺตี"ติ หิ วุตฺเต
มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ โหติ "กิมิทํ ขนฺธธาตุอายตนานิ
หิริยนฺติ โอตฺตปฺปนฺติ นามา"ติ. "อิตฺถี หิริยติ โอตฺตปฺปติ, ปุริโส ขตฺติโย
พฺราหฺมโณ เทโว มาโร"ติ วุตฺเต ปน ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ.
ตสฺมา ภควา หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ.
      "ขนฺธา กมฺมสฺสกตา, ๒-  ธาตุโย อายตนานี"ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา
กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ ภควา กเถติ.
      "เวฬุวนาทโย มหาวิหารา ขนฺเธหิ การาปิตา, ธาตูหิ อายตเนหี"ติ วุตฺเตปิ
เอเสว นโย. ตสฺมา ภควา ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ.
      "ขนฺธา มาตรํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, ปิตรํ อรหนฺตํ, รุหิรุปฺปาทกมฺมํ
สํฆเภทกมฺมํ กโรนฺติ, ธาตุโย อายตนานี"ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา ภควา
อานนฺตริยทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ.
      "ขนฺธา เมตฺตายนฺติ, ธาตุโย อายตนานี"ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. ตสฺมา
ภควา พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ.
@เชิงอรรถ:  ม....การณํ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. กมฺมสฺสกา
      "ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺติ, ธาตุโย อายตนานี"ติ วุตฺเตปิ เอเสว
นโย. ตสฺมา ภควา ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ.
      "ขนฺธา ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ธาตุโย อายตนานี"ติ วุตฺเตปิ มหาชโน น
ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ โหติ "กิมิทํ ขนฺธธาตุอายตนานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ
นามา"ติ "ปุคฺคลา ปฏิคฺคณฺหนฺติ สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา"ติ วุตฺเต ปน ชานาติ,
น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ตสฺมา ๑- ภควา ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติ.
โลกสมฺมตึ พุทฺธา ภควนฺโต นปฺปชหนฺติ, โลกสมญฺญาย โลกนิรุตฺติยา โลกาภิลาเป
ฐิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติ. ตสฺมา ภควา โลกสมฺมติอปฺปหานตฺถํปิ ปุคฺคลกถํ กเถติ.
      อิติ เอโก จ โส ปุคฺคโล จาติ เอกปุคฺคโล. เกนตฺเถน เอกปุคฺคโล?
อสทิสฏฺเฐน คุณวิสิฏฺฐฏฺเฐน อสมสมฏฺเฐนาติ. โส หิ ทสนฺนํ ปารมีนํ ปฏิปาฏิยา
อาวชฺชนํ ๒- อาทึ กตฺวา โพธิสมฺภารคุเณหิ เจว พุทฺธคุเณหิ จ เสสมหาชเนน
อสทิโสติ อสทิสฏฺเฐนปิ เอกปุคฺคโล. โย จสฺส เต คุณา, เตสํ สตฺตานํ คุเณหิ
วิสิฏฺฐาติ คุณวิสิฏฺฐฏฺเฐนปิ เอกปุคฺคโล. ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา สพฺพสตฺเตหิ
อสมา, เตหิ สทฺธึ อยเมว เอโก รูปกายคุเณหิ เจว นามกายคุเณหิ จ สโมติ
อสมสมฏฺเฐนปิ เอกปุคฺคโล.
      โลเกติ ตโย โลกา สตฺตโลโก โอกาสโลโก สงฺขารโลโกติ. เตสํ วิตฺถารกถา
วิสุทฺธิมคฺเค ๓- วุตฺตา. เตสุ อิธ สตฺตโลโก อธิปฺเปโต. สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ
เจส เนว เทวโลเก, น พฺรหฺมโลเก, มนุสฺสโลเกเยว อุปฺปชฺชติ. มนุสฺสโลเกปิ
น อญฺญสฺมึ จกฺกวาเฬ, อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชติ. ตตฺราปิ น สพฺพฏฺฐาเนสุ.
      "ปุรตฺถิมาย ทิสาย กชงฺคลํ ๔- นาม นิคโม, ตสฺส ปเรน มหาสาลา, ตโต
ปรํ ๕- ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี นาม
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. น ปฏิสตฺตุ โหติ. ตสฺมา   ม. อาวชฺชนปฏิปชฺชนํ
@ วิสุทฺธิ. ๑/๒๖๒ องฺเก: พุทฺธานุสฺสติกถา (สฺยา)   ฉ.ม. คชงฺคลํ
@ ฉ.ม. ปรา. เอวมุปริปิ
นที, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ
นาม นิคโม, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปจฺฉิมาย ทิสาย
ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ.
อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต
มชฺเฌ"ติ ๑- เอวํ ปริจฺฉนฺเน อายามโต ติโยชนสเต วิตฺถารโต ทิยฑฺฒโยชนสเต
ปริกฺเขปโต นวโยชนสเต มชฺฌิมปเทเส อุปฺปชฺชติ. น เกวลญฺจ ตถาคโตว, ปจฺเจกพุทฺธา
อคฺคสาวกา อสีติมหาเถรา ๒- อญฺเญปิ ปุญฺญวนฺตา อุปฺปชฺชนฺติ, ๒- พุทฺธมาตา
พุทฺธปิตา จกฺกวตฺติราชา อญฺเญ จ สารปฺปตฺตา พฺราหฺมณคหปติกา เอตฺเถว
อุปฺปชฺชนฺติ.
      อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตีติ อิทํ ปน อุภยํปิ วิปฺปกตวจนเมว. อุปฺปชฺชนฺโต
พหุชนหิตตฺถาย ๓- อุปฺปชฺชติ, น อญฺเญน การเณนาติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอวรูปญฺเจตฺถ ลกฺขณํ น สกฺกา เอตํ อญฺเญน สทฺทลกฺขเณน ปฏิพาหิตุํ.
      อปิจ อุปฺปชฺชมาโน นาม, อุปฺปชฺชติ นาม, อุปฺปนฺโน นามาติ อยเมตฺถ
เภโท เวทิตพฺโพ. เอส หิ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺฐาย ลทฺธพฺยากรโณ พุทฺธการเก
ธมฺเม ปริเยสนฺโต ทส ปารมิโย ทิสฺวา "อิเม ธมฺมา มยา ปูเรตพฺพา"ติ
กตสนฺนิฏฺฐาโน ทานปารมึ ปูเรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นาม. สีลปารมี ฯเปฯ
อุเปกฺขาปารมีติ อิมา ทส ปารมิโย ปูเรนฺโตปิ, ทส อุปปารมิโย ปูเรนฺโตปิ
อุปฺปชฺชมาโน นาม. ทส ปรมตฺถปารมิโย ปูเรนฺโต อุปฺปชฺชมาโน นาม. ปญฺจ
มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นาม. ญาตตฺถจริยํ โลกตฺถจริยํ
พุทฺธตฺถจริยํ ๔- ปูรยมาโนปิ อุปฺปชฺชมาโน นาม. กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ
อสงฺเขฺยยฺยานิ พุทฺธการกธมฺเม มตฺถกํ ปาเปนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นาม.
เวสฺสนฺตรตฺตภาวํ ปหาย ตุสิตปุเร ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา สฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสาธิกา
สตฺตปณฺณาสวสฺสโกฏิโย
@เชิงอรรถ:  วิ.มหา. ๕/๒๕๙/๒๔ จมฺมกฺขนฺธก  ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@ ฉ.ม. พหุชนหิตาย   สี. ญาตตฺถจริยํ โลกตฺถจริยํ พุทฺธิจริยํ,
@ฉ.ม. อตฺตตฺถจริยํ ญาตตฺถจริยํ โลกตฺถจริยํ
ติฏฺฐนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นาม. เทวตาหิ ยาจิโต ปญฺจมหาวิโลกิตํ วิโลเกตฺวา
มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺโตปิ, อนูนาธิเก ทส มาเส คพฺภวาสํ
วสนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโนว นาม. เอกูนตึส วสฺสานิ อคารมชฺเฌ ติฏฺฐนฺโตปิ
อุปฺปชฺชมาโนว นาม. กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ทิสฺวา ราหุลภทฺทสฺส
ชาตทิวเส ฉนฺนสหาโย กณฺฐกํ อสฺสวรํ ๑- อารุยฺห นิกฺขมนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโนว
นาม. ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมนฺโต อโนมานทีตีเร ปพฺพชนฺโต จ อุปฺปชฺชมาโนว นาม.
ฉ วสฺสานิ มหาปธานํ กโรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโนว นาม. ปริปากคเต ๒- ญาเณ
โอฬาริกาหารํ อาหรนฺโตปิ จ อุปฺปชฺชมาโนว นาม. สายณฺหสมเย วิสาขปุณฺณมายํ
มหาโพธิมณฺฑํ อารุยฺห มารพลํ วิธเมตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา
มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยามสมนนฺตเร ทฺวาทสงฺคํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
อนุโลมปฏิโลมโต สมฺมสิตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโนว นาม.
โสตาปตฺติผลกฺขเณปิ สกทาคามิมคฺคกฺขเณปิ สกทาคามิผลกฺขเณปิ อนาคามิมคฺคกฺขเณปิ
อนาคามิผลกฺขเณปิ อุปฺปชฺชมาโนว นาม. อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ปน อุปฺปชฺชติ
นาม. อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นาม. พุทฺธานํ หิ สาวกานํ วิย น
ปฏิปาฏิยา อิทฺธิวิธญาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, สเหว ปน อรหตฺตมคฺเคน สกโลปิ
สพฺพญฺญุตญาณาทิคุณราสิ อาคโตว นาม โหติ. ตสฺมา เต นิพฺพตฺติตสพฺพกิจฺจตฺตา ๓-
อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺนา นาม โหนฺติ. อิมสฺมึ สุตฺเต อรหตฺตผลกฺขณํเยว สนฺธาย
"อุปฺปชฺชตี"ติ เวทิตพฺโพ, อุปฺปนฺโน โหตีติ อยเญฺหตฺถ อตฺโถ.
      พหุชนหิตายาติ มหาชนสฺส หิตตฺถาย อุปฺปชฺชติ. พหุโน ชนสฺส สุขายาติ
มหาชนสฺส สุขตฺถาย อุปฺปชฺชติ. โลกานุกมฺปายาติ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ
อุปฺปชฺชติ. กตรโลกสฺสาติ ๔- ? โย ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อมตปานํ ปิวิตฺวา ๕-
ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิ, ตสฺสตฺถาย. ๖-  ภควตา โพธิมณฺเฑ ๗- สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา
@เชิงอรรถ:  สี. กนฺถกํ หยวรํ, ฉ.ม. กณฺฑกํ วาหนวรํ   ฉ.ม. ปริปกฺกคเต
@ สี. นิพฺพตฺต..., ฉ.ม. นิปฺผตฺต....   ฉ.ม. กตรสตฺตโลกสฺส   สี. ปิวิ
@ ฉ.ม. ตสฺส   ฉ.ม. ภควตา หิ มหาโพธิมณฺเฑ
โพธิมณฺฑา อิสิปตนํ อาคมฺม "เทฺวเม ภิกฺขเว อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา"ติ
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺเต ๑- เทสิเต อายสฺมตา อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถเรน สทฺธึ
อฏฺฐารสโกฏิสงฺขา พฺรหฺมาโน อมตปานํ ปิวึสุ, เอตสฺส สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย
อุปฺปนฺโน. ปญฺจมทิวเส อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตปริโยสาเน ๒- ปญฺจวคฺคิยตฺเถรา อรหตฺเต
ปติฏฺฐหึสุ, เอตสฺสปิ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย อุปฺปนฺโน. ตโต ยสทารกปฺปมุเข
ปญฺจปณฺณาส ปุริเส อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิ, ตโต กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ตึส ภทฺทวคฺคิเย
ตโย มคฺเค จ ตีณิ ผลานิ จ สมฺปาเปสิ, เอตสฺส สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย อุปฺปนฺโน.
คยาสีเส อาทิตฺตปริยายสุตฺตนฺตปริโยสาเน ๓- ชฏิลสหสฺสํ อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิ, ตถา
ลฏฺฐิวเน พิมฺพิสารปฺปมุขา เอกาทสนหุตา พฺราหฺมณคหปติกา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา
โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหึสุ, เอกนหุตํ สรเณสุ ปติฏฺฐิตํ. ติโรกุฑฺฑอนุโมทนาวสาเน
จตุราสีติยา ปาณสหสฺเสหิ อมตปานํ ปีตํ. สุมนมาลาการสมาคเม จตุราสีติยา
ปาณสหสฺเสหิ. ๔- ธนปาลสมาคเม ทสหิ ปาณสหสฺเสหิ, ขทิรงฺคารชาตกสมาคเม
จตุราสีติยา ปาณสหสฺเสหิ, ชมฺพุกาชีวกสมาคเม จตุราสีติยา ปาณสหสฺเสหิ.
อานนฺทเสฏฺฐิสมาคเม จตุราสีติยา ปาณสหสฺเสหิ อมตปานํ ปีตํ. ปาสาณกเจติเย
ปารายนสุตฺตนฺตกถาทิวเส จุทฺทส ปาณโกฏิโย อมตปานํ ปิวึสุ. ยมกปาฏิหาริยทิวเส
วีสติ ปาณโกฏิโย, ตาวตึสภวเน ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ นิสีทิตฺวา มาตรํ กายสกฺขึ กตฺวา
สตฺตปฺปกรณํ อภิธมฺมํ เทเสนฺตสฺส อสีติ ปาณโกฏิโย, เทโวโรหเน ตึส ปาณโกฏิโย,
สกฺกปญฺหสุตฺตนฺเต อสีติ เทวตาสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวึสุ. มหาสมยสุตฺเต มงฺคลสุตฺเต
จุลฺลราหุโลวาเท สมจิตฺตปฏิปทายาติ อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ อภิสมยปฺปตฺตสตฺตานํ
ปริจฺเฉโท นตฺถิ. เอตสฺสปิ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย อุปฺปนฺโนติ. ยาว อชฺชทิวสา อิโต
ปรํ อนาคเต สาสนํ นิสฺสาย สคฺคโมกฺขมคฺเค ปติฏฺฐหนฺตานํ วเสนาปิ อยเมตฺถ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  วิ.มหา. ๔/๑๓/๑๓ มหาขนฺธก, สํ.ม. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๘ สจฺจสํยุตฺต
@ วิ.มหา. ๔/๒๐/๑๗ ปญฺจวคฺคิกถา, สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๕ ขนฺธสํยุตฺต
@ วิ.มหา. ๔/๕๔/๔๔ อุรุเวลปาฏิหาริยกถา   ฉ.ม. จตุราสีติยา จ
      เทวมนุสฺสานนฺติ น เกวลํ เทวมนุสฺสานํเยว, อวเสสานํ นาคสุปณฺณาทีนํปิ
อตฺถาย หิตาย สุขาเยว อุปฺปนฺโน. สเหตุกปฏิสนฺธิเก ๑- ปน มคฺคผลสจฺฉิกิริยาย
ภพฺเพ ปุคฺคเล ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตํ. ตสฺมา เอเตสํปิ อตฺถาย หิตาย สุขาเยว
อุปฺปนฺโนติ เวทิตพฺโพ.
      กตโม เอกปุคฺคโลติ อยํ ปุจฺฉา. ปุจฺฉา จ นาเมสา ปญฺจวิธา โหติ
อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา
กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ.
      ตาสํ อิทํ นานตฺตํ:- กตมา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา. ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ
โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ. ตสฺส จ ญาณาย ทสฺสนาย
ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา.
      กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา. ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ
วิภูตํ วิภาวิตญฺจ, ๒-  โส อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ,
อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา.
      กตมา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา. ปกติยา สํสยปกฺขนฺโน โหติ ๓- เทฺวฬฺหกชาโต "เอวํ
นุ โข, นนุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข"ติ, โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ
ปุจฺฉติ, อยํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา.
      กตมา อนุมติปุจฺฉา. ภควา หิ ภิกฺขูนํ อนุมติยา ปญฺหํ ปุจฺฉติ "ตํ กึ
มญฺญถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา"ติ, อนิจฺจํ ภนฺเต. ยมฺปนานิจฺจํ,
ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ. ทุกฺขํ ภนฺเต. ยมฺปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ
นุ โข ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ, โน เหตํ
ภนฺเตติ, อยมนุมติปุจฺฉา.
@เชิงอรรถ:  ม. สเหตุกปฏิสนฺธิวเสน   ฉ.ม. วิภาวิตํ   ฉ.ม. สํสยปกฺขนฺโท โหติ
@วิมติปกฺขนฺโท, อิ....ปกฺขนฺโต
      กตมา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ภควา ภิกฺขูนํ กเถตุกมฺยตาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ
"จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานา. กตเม จตฺตาโร"ติ. อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ. ๑-
      ตตฺถ พุทฺธานํ ปุริมา ติสฺโส ปุจฺฉา นตฺถิ. กสฺมา? พุทฺธานํ หิ ตีสุ
อทฺธาสุ กิญฺจิ สงฺขตํ อทฺธาวินิมุตฺตํ วา อสงฺขตํ วา อทิฏฺฐํ อชานิตํ อตุลิตํ
อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา เนสํ ๒- อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา นตฺถิ.
ยํ ปน ภควตา อตฺตโน ญาเณน ปฏิวิทฺธํ, ตสฺส อญฺเญน สมเณน วา พฺราหฺมเณน
วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา สทฺธึ สํสนฺทนกิจฺจํ นตฺถิ. เตนสฺส
ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา นตฺถิ. ยสฺมา ปเนตฺถ อกถํกถี ติณฺณวิจิกิจฺโฉ สพฺพธมฺเมสุ
วิหตสํสโย, เตนสฺส วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา นตฺถิ. อิตรา ปน เทฺว ปุจฺฉา ภควโต
อตฺถิ, ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ เวทิตพฺพา.
      อิทานิ ตาย ปุจฺฉาย ปุฏฺฐํ เอกปุคฺคลํ วิภาเวนฺโต ตถาคโต อรหํ
สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อาห. ตตฺถ ตถาคโตติ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต:- ตถา
อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม
ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต,
ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติ.
      กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา
สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ยถา วิปสฺสี ภควา อาคโต, ยถา สิขี ภควา, ยถา เวสฺสภู
ภควา, ยถา กกุสนฺโธ ภควา, ยถา โกนาคมโน ภควา, ยถา กสฺสโป ภควา อาคโตติ.
กึ วุตฺตํ โหติ:- เยน อภินีหาเรน เอเต ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากํปิ ภควา
อาคโต. อถวา ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา ทานปารมิโย ปูเรตฺวา,
สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวิริยขนฺติสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมิโย ๓- ปูเรตฺวา อิมา
ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย
@เชิงอรรถ:  ขุ.มหา. ๒๙/๗๐๐/๔๐๙ ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทส, ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๒๒/๔๗ (สฺยา)
@ ฉ.ม. เตสํ   ฉ.ม.....ปารมึ
ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา, องฺคปริจฺจาคชีวิตธนรชฺชปุตฺต-
ทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา, ปุพฺพโยคปุพฺพจริยา-
ธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธจริยาย ๑- โกฏึ ปตฺวา อาคโต, ตถา
อมฺหากํปิ ภควา อาคโต. ยถา จ วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ กสฺสโป ภควา จตฺตาโร
สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ
สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคโต, ตถา อมฺหากํ
ภควาปิ อาคโต. เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต. ๒-
                     ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย
                     สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา
                     ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
                     ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ.
เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต.
       กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาโต วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ กสฺสโป
ภควา คโต, กถญฺจ โส คโตติ? โส หิ สมฺปติชาโต สเมหิ ปาเทหิ ปฐวิยํ
ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คโต. ยถาห "สมฺปติชาโต อานนฺท
โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปฐวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน
คจฺฉติ, เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน, ๓-  สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ
วาจํ ภาสติ "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส,
อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว"ติ. ๔-  ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ
อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ปฐวิยญฺหิ ๕- โส สมฺปติชาโต จ สเมหิ
ปาเทหิ ปติฏฺฐหิ, อิทมสฺส จตุอิทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อุตฺตราภิมุขภาโว
ปน สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส ๖- ปุพฺพนิมิตฺตํ, สตฺตปทวีติหาโร
สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.พุทฺธิจริยาย   ฉ.ม. อมฺหากํปิ ภควา อาคโตติ ตถาคโต   ปาลิ. อนุหีรมาเน
@ ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓ อจฺฉริยพฺภูตธมฺมสุตฺต   ฉ.ม. ยญฺหิ
@ ม. สพฺพโลกุตฺตรปฏิลาภสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ, "สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา"ติ ๑- เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน
สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตผลวิมุตฺติธรวิมล-
เสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สพฺพทิสาอนุวิโลกนํ สพฺพญฺญุตานาวรณญาณ-
ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อาสภิวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสญฺเจว ๒-
วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:-
                      "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา
                       สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ
                       โส อกฺกมี ๓- สตฺต ปทานิ โคตโม
                       เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
                       คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม
                       ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต
                       อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ
                       สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต"ติ.
เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต.
    อถวา ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา, อยํปิ ภควา ตเถว นกฺขมฺเมน
กามจฺฉนฺทํ ปหาย คโต, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ, ปหาย ๔- อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ,
อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปหาย คโต, ญาเณน
อวิชฺชํ ปทาเลตฺวา คโต, ปามุชฺเชน อรตึ วิโนเทตฺวา, ปฐมชฺฌาเนน นีวรณกวาฏํ
อุคฺฆาเฏตฺวา, ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจารวูปสมํ อุปสเมตฺวา, ๕- ตติยชฺฌาเนน
ปีตึ วิราเชตฺวา, จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหาย, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา
รูปสญฺญาปฏิฆสญฺญานานตฺตสญฺญาโย สมติกฺกมิตฺวา,
@เชิงอรรถ:  ขุ.สุ. ๒๕/๖๙๔/๔๗๐  นาลกสุตฺต   ฉ.ม. เตสํเยว   ฉ.ม.,อิ. วิกฺกมี
@ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ฉ.ม.,อิ. วิตกฺกวิจารํ วูปสเมตฺวา,
@สี. วิตกฺกวิจารธูมํ
วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา
วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ
สมติกฺกมิตฺวา คโต.
      อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ปหาย, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ,
อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญํ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทึ, วิราคานุปสฺสนาย ราคํ,
นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยํ, อุปสมานุปสฺสนาย ๑- อาทานํ, ขยานุปสฺสนาย ฆนสญฺญํ,
วยานุปสฺสนาย อายูหนํ, วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺญํ, อนิมิตฺตานุปสฺสนาย
นิมิตฺตสญฺญํ, อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธึ, สุญฺญตานุปสฺสนาย อภินิเวสํ,
อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ, ยถาภูตญาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสํ,
อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขํ,
วิวฏฺฏานุปสฺสนาย สํโยคาภินิเวสํ, โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเส ภญฺชิตฺวา
สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส ปหาย, อนาคามิมคฺเคน อนุสหคเต กิเลเส
สมุคฺฆาเฏตฺวา, อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา คโต. เอวํปิ ตถา คโตติ
ตถาคโต.
      กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปฐวิธาตุยา กกฺขฬลกฺขณํ ๒- ตถํ อวิตถํ,
อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, เตโชธาตุยา อุณฺหลกฺขณํ, ๓-  วาโยธาตุยา
วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, วิญฺญาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.
      รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺญาย สญฺชานนลกฺขณํ,
สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ.
      วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ,
สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย   ฉ.ม. กกฺขฬตฺตลกฺขณํ   ฉ.ม. อุณฺหตฺตลกฺขณํ
      สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วิริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหลกฺขณํ,
สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส
ปชานนลกฺขณํ.
      สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วิริยพลสฺส โกสชฺเช, สติพลสฺส
มุฏฺฐสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ.
      สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ,
วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ, ปสฺสทฺธิ-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, อุเปกฺขา-
สมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ.
      สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, สมฺมาวาจาย
ปริคฺคหลกฺขณํ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ,
สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาสมาธิสฺส
อวิกฺเขปลกฺขณํ.
      อวิชฺชาย อญฺญาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ,
นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ, ผสฺสสฺส
ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, อุปาทานสฺส คหณลกฺขณํ,
ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย ชีรณลกฺขณํ, มรณสฺส
จุติลกฺขณํ.
      ธาตูนํ สุญฺญตาลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺฐานานํ อุปฏฺฐาน-
ลกฺขณํ, สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ, อินฺทฺริยานํ
อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ, มคฺคสฺส
เหตุลกฺขณํ.
      สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ,
สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนิวตฺตนลกฺขณํ.
      สีลวิสุทฺธิยา สํวรลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ,
ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา ทสฺสนลกฺขณํ.
      ขเย ญาณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ, อนุปฺปาเท ญาณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ.
      ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ, มนสิการสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ,
เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ, สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อธิปเตยฺยลกฺขณํ, ปญฺญาย
ตทุตฺตริลกฺขณํ, วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส ปริโยสานลกฺขณํ
ตถํ อวิตถํ. เอวํ ตถลกฺขณํ, ญาณคติยา อาคโต อวิรชฺชิตฺวา ๑- ปตฺโตติ ๒- ตถาคโต.
เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต.
      กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ
อริยสจฺจานิ. ยถาห "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ. กตมานิ
จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตนฺ"ติ ๓- วิตฺถาโร.
ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ.
อภิสมฺพุทฺธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท.
      อปิจ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยา สมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ
ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยา สมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ.
ตถา อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ, สงฺขารานํ วิญฺญาณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ ฯเปฯ
ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ. ตํ สพฺพํ ภควา
อภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺมาปิ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ. เอวํ ตถธมฺเม
ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อวิรชฺฌิตฺวา   ฉ.ม. ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ   สํ.ม. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕ ตถสุตฺต
      กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก สเทวมนุสฺสาย ปชาย
อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ
รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา ปสฺสตา จ เตน
ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา "กตมนฺตํ
รูปํ รูปายตนํ, ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ
นีลํ ปีตกนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺญาสาย
นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ
อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตญฺเจตํ ภควตา "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส
ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา,
ตมหํ อพฺภญฺญาสึ, ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคเต น อุปฏฺฐาสี"ติ. ๒-  เอวํ
ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ.
      กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก
นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ,
ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานํ อนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ,
เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาฬีสวสฺสปริมาณกาเล ปฐมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ
ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, สพฺพนฺตํ
อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ
โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตํปิ อวกฺขลิตํ, ๓-  สพฺพนฺตํ
เอกมุทฺทิกาย ลญฺจิตํ วิย เอกนาฬิยา มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ
อวิตถํ. เตนาห "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ,
ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ
ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพนฺตํ ตเถว จ โหติ, โน อญฺญถา. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ
วุจฺจตี"ติ. ๔- คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต.
@เชิงอรรถ:  อภิ.สํ. ๓๔/๖๑๖/๑๘๘ รูปกณฺฑ   ฉ.ม. ตถาคโต,
@องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙ กาฬการามสุตฺต   ม. ปกฺขลิตํ
@ ที.ปา. ๑๑/๑๘๘/๑๑๗ ปญฺหพฺยากรณ
      อปิจ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ
ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมว ตสฺมึ อตฺเถ ปทสนฺธิ ๑- เวทิตพฺพา.
      กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ๒- ภควา หิ ยํ วาจํ ภาสติ, ตเถว กาเยน
กโรติ. ๒-  ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ กายสฺสาปิ วาจา, ตสฺมา ยถาวาที
ตถาการี ยถาการี ตถาวาที จ โหติ. เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ
ตถาคโต, ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ กาโย, วาจาปิ ตถา คตาติ ตถาคโต.
เตเนวาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที
ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๓-  เอวํ ตถาการิตาย
ตถาคโต.
      กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อเวจึ ปริยนฺติกํ ๔- กตฺวา
ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺญายปิ
วิมุตฺติยาปิ, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร
ราชราโช ๕- เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา. เตนาห "สเทวเก
ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส
วสวตฺตี. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๓-
      ตเตฺรว ปทสนฺธิ ๖- เวทิตพฺพา:- อาคโท วิย อาคโท. ๗-  โก ปเนส?
เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จ. เตเนว ๘- มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป
วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเนน ตโถ
อวิปรีโต เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จ อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ
กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปทสิทฺธิ  ๒-๒ ก. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ   องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘
@โลกฺสุตฺต   ฉ.ม. ปริยนฺตํ   ม. ราชาติราชา   ฉ.ม. ตเตฺรวํ ปทสิทฺธิ
@ ฉ.ม.,อิ. อคโท วิย อคโท   ฉ.ม. เตน เหส
      อปิจ ตถาย คโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต, คโตติ อวคโต อตีโต ปตฺโต
ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย คโต อวคโตติ ตถาคโต.
โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย
ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธคามินีปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ
ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา:-
             "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต.
        โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส
        ปหีโน. โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส
        สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา,
        โลกนิโรธคามินีปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส
        ฯเปฯ สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑-
      ตสฺส เอวํปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํปิ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตเมว,
สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย.
      อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ปททฺวเย ปน อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา,
ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ อรหนฺติ
เวทิตพฺโพ. สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธติ. อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ ปททฺวยํ วิสุทฺธิมคฺเค ๒- พุทฺธานุสฺสติ วณฺณนายํ
ภาสิตนฺติ.
      [๑๗๑] ทุติเย ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติ นิปฺผตฺติ. ทุลฺลโภ โลกสฺมินฺติ อิมสฺมึ
สตฺตโลเก ทุลฺลโภ ปรมทุลฺลโภ. กสฺมา ทุลฺลโภติ? เอกวารํ ทานปารมึ ปูเรตฺวา
พุทฺเธน ภวิตุํ น สกฺกา, เทฺว วาเร ทส วาเร วีสติ วาเร ปญฺญาส วาเร
วารสตํ วารสหสฺสํ วารสตสหสฺสํ วารโกฏิสตสหสฺสํ ทานปารมึ ปูเรตฺวา พุทฺเธน
@เชิงอรรถ:  องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘ โลกสุตฺต   วิสุทฺธิ. ๑/๒๕๑ ฉอนุสฺสตินิทฺเทส (สฺยา)
ภวิตุํ น สกฺกา. ตถา เอกทิวสํ เทฺว ทิวเส ทส ทิวเส วีสติ ทิวเส ปญฺญาส
ทิวเส ทิวสสตํ ทิวสสหสฺสํ ทิวสสตสหสฺสํ ทิวสโกฏิสตสหสฺสํ. เอกมาสํ เทฺว มาเส
ฯเปฯ มาสโกฏิสตสหสฺสํ. เอกสํวจฺฉรํ เทฺว สํวจฺฉเร ฯเปฯ สํวจฺฉรโกฏิสตสหสฺสํ.
เอกกปฺปํ เทฺว กปฺเป ฯเปฯ กปฺปโกฏิสตสหสฺสํ. กปฺปานํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ เทฺว
อสงฺเขฺยยฺยานิ ตีณิ อสงฺเขฺยยฺยานิ ทานปารมึ ปูเรตฺวา พุทฺเธน ภวิตุํ น สกฺกา.
สีลปารมีเนกฺขมฺมปารมี ฯเปฯ อุเปกฺขาปารมีสุปิ เอเสว นโย. ปจฺฉิมโกฏิยา ปน
กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺเธน
ภวิตุํ สกฺกาติ อิมินา การเณน ทุลฺลโภ โหติ. ๑-
      [๑๗๒] ตติเย อจฺฉริยมนุสฺโสติ อจฺฉริโย มนุสฺโส. อจฺฉริโยติ อนฺธสฺส
ปพฺพตาโรหนํ วิย นิจฺจํ น โหตีติ อตฺโถ. อยํ ตาว สทฺทนโย. อยํ ปน
อฏฺฐกถานโย:- อจฺฉราโยคฺโคติ อจฺฉริโย, อจฺฉรํ ปหริตฺวา ปสฺสิตพฺโพติ อตฺโถ.
อปิจ "ตถาคตสฺส ภิกฺขเว อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาตุภาวา จตฺตาโร อจฺฉริยา
อพฺภุตธมฺมา ปาตุภวนฺตี"ติ ๒- เอวมาทีหิ อเนเกหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ
สมนฺนาคตตฺตาปิ อจฺฉริยมนุสฺโส. อาจิณฺณมนุสฺโสติปิ อจฺฉริยมนุสฺโส.
      อภินีหารสฺส หิ สมฺปาทเก อฏฺฐธมฺเม สโมธาเนตฺวา เอกพุทฺธสฺส สมฺมุเข
มหาโพธิมณฺเฑ มานสํ พนฺธิตฺวา นิสชฺชนํ ๓- นาม น อญฺญสฺส กสฺสจิ อาจิณฺณํ,
สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺเสว อาจิณฺณํ. ตถา พุทฺธานํ สนฺติเก พฺยากรณํ ลภิตฺวา
อนิวตฺตเกน หุตฺวา วิริยาธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐาย พุทฺธการกธมฺมานํ ปูรณํปิ น อญฺญสฺส
กสฺสจิ อาจิณฺณํ, สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺเสว อาจิณฺณํ. ตถา ปารมิโย คพฺภํ
คณฺหาเปตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาวสทิเส อตฺตภาเว ฐตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตานํ
หตฺถีนํ สตฺต สตานิ อสฺสานํ สตฺต สตานีติ เอวํ สตฺตสตกํ มหาทานํ ทตฺวา
ชาลิกุมารสทิสํ ปุตฺตํ กณฺหาชินาสทิสํ ธีตรํ มทฺทีเทวิสทิสํ ภริยญฺจ  ทานมุเข
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๒๗/๑๔๘ ปฐมตถาคตอจฺฉริยสุตฺต
@ สี.,ม. นิปชฺชนํ
นิยฺยาเทตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ทุติเย อตฺตภาเว ตุสิตภวเน ปฏิสนฺธิคหณํปิ
น อญฺญสฺส กสฺสจิ อาจิณฺณํ, สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺเสว อาจิณฺณํ. ตุสิตภวเน ๑-
ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวตานํ อายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปญฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา
สตสฺส สมฺปชานสฺส ตุสิตปุรา จวิตฺวา มหาโภคกุเล ปฏิสนฺธิคหณํปิ น อญฺญสฺส
กสฺสจิ อาจิณฺณํ, สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺเสว อาจิณฺณํ. ตถา ปฏิสนฺธิคหณทิวเส
ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนมฺปิ, สตสฺส สมฺปชานสฺส มาตุกุจฺฉิยํ นิวาโสปิ,
สตสฺส สมฺปชานสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเสปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนมฺปิ,
สตสฺส สมฺปชานสฺส มาตุกุจฺฉิยํ นิวาโสปิ, สตสฺส สมฺปชานสฺส มาตุกุจฺฉิโต
นิกฺขมนทิวเสปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนมฺปิ, สมฺปติชาตสฺส สตฺตปทวีติหารคมนมฺปิ,
ทิพฺพเสตจฺฉตฺตธารณมฺปิ, ทิพฺพวาลวีชนุกฺเขโปปิ, สพฺพทิสาสุ สีหวิโลกนํ
วิโลเกตฺวา อตฺตนา ปฏิสมํ กญฺจิ สตฺตํ อทิสฺวา "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสา"ติ เอวํ
สีหนาทนทนมฺปิ, ปริปากคเต ญาเณ มหาสมฺปตฺตึ ปหาย มหาภินิกฺขมนํ, มหาโพธิมณฺเฑ
ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส มารวิชยํ อาทึ กตฺวา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติทิพฺพจกฺขุวิโสธนํ
กตฺวา ปจฺจูสสมเย สพฺพญฺญุตญาณคุณราสิปฏิวิทฺธกฺขเณ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนมฺปิ,
ปฐมธมฺมเทสนาย อุตฺตรํ ๒- ติปริวฏฺฏํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนมฺปีติ เอวมาทิ สพฺพํ น
อญฺญสฺส กสฺสจิ อาจิณฺณํ, สพฺพญฺญุพุทฺธสฺเสว อาจิณฺณํ. เอวํ อาจิณฺณมนุสฺโสติปิ
อจฺฉริยมนุสฺโสติปิ อจฺฉริยมนุสฺโส.
      [๑๗๓] จตุตฺเถ กาลกิริยาติ เอกสฺมึ กาเล ปากฏา กิริยาติ กาลกิริยา.
ตถาคโต หิ ปญฺจจตฺตาฬีส วสฺสานิ ฐตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ ปญฺจ นิกาเย นวงฺคสตฺถุสาสนํ
จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ปกาเสตฺวา มหาชนํ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ
กตฺวา ยมกสาลานมนฺตเร นิปนฺโน ภิกฺขุสํฆํ อามนฺเตตฺวา อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา
สโต สมฺปชาโน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. อยมสฺส กาลกิริยา ๓-
ยาวชฺชกาลา ๔- ปากฏาติ เอตสฺมึ ๕- กาเล ปากฏา กิริยาติ กาลกิริยา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตุสิตปุเร   ฉ.ม. อนุตฺตรํ   ฉ.ม.,อิ. กิริยา   ฉ.ม. ยาวชฺชตนา
@ ฉ.ม. เอกสฺมึ
อนุตปฺปา ๑- โหตีติ อนุตาปกรา โหติ. ตตฺถ จกฺกวตฺติรญฺโญ กาลกิริยา เอกจกฺกวาเฬ
เทวมนุสฺสานํ อนุตาปกรา โหติ. พุทฺธานํ กาลกิริยา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ๒-
เทวมนุสฺสานํ อนุตาปกรา โหติ. เตน วุตฺตํ "พหุโน ชนสฺส อนุตปฺปา โหตี"ติ.
      [๑๗๔] ปญฺจเม อทุติโยติ ทุติยกสฺส ๓- พุทฺธสฺส อภาวา อทุติโย. จตฺตาโร หิ
พุทฺธา สุตพุทฺโธ จตุสจฺจพุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺโธ สพฺพญฺญุพุทฺโธติ. ตตฺถ พหุสฺสุโต
ภิกฺขุ สุตพุทฺโธ นาม. ขีณาสโว จตุสจฺจพุทฺโธ นาม. กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ
เทฺว อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา สามํ ปฏิวิทฺธปจฺเจกพุทฺธญาโณ ปจฺเจกพุทฺโธ
นาม. กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ วา อฏฺฐ วา โสฬส วา อสงฺเขฺยยฺยานิ
ปารมิโย ปูเรตฺวา ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา ปฏิวิทฺธสพฺพญฺญุตญาโณ
สพฺพญฺญุพุทฺโธ นาม. อิเมสุ จตูสุ พุทฺเธสุ สพฺพญฺญุพุทฺโธว อทุติโย นาม.
น หิ เตน สทฺธึ อญฺโญ สพฺพญฺญุพุทฺโธ นาม อุปฺปชฺชติ.
      อสหาโยติ อตฺตภาเวน วา ปฏิวิทฺธธมฺเมหิ วา สทิโส สหาโย นาม อสฺส
นตฺถีติ อสหาโย. "ลทฺธสหาโย โข ปน โส ภควา เสกฺขาเสกฺขานญฺเญว ๔-
ปฏิปทานนฺ"ติ อิมินา ปริยาเยน ๕- เสกฺขาเสกฺขา พุทฺธานํ ๖- สหายา นาม โหนฺติ.
อปฺปฏิโมติ ปฏิมา วุจฺจติ อตฺตภาโว, ตสฺส อตฺตภาวสทิสา อญฺญา ปฏิมา นตฺถีติ
อปฺปฏิโม. ยาปิ จ มนุสฺสา สุวณฺณรชตาทิมยา ปฏิมา กโรนฺติ, ตาสุ วาลคฺคมตฺตมฺปิ
โอกาสํ ตถาคตสฺส อตฺตภาวสทิสํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถีติ สพฺพตฺถาปิ อปฺปฏิโม.
      อปฺปฏิสโมติ อตฺตภาเวเนวสฺส ปฏิสโม นาม โกจิ นตฺถีติ อปฺปฏิสโม.
อปฺปฏิภาโคติ เยน ตถาคเตน ๗- "จตฺตาโร สติปฏฺฐานา"ติอาทินา นเยน ธมฺมา
เทสิตา, เตน ปุน "จตฺตาโร ๘- สติปฏฺฐานา, ตโย วา ปญฺจ วา"ติอาทินา นเยน
@เชิงอรรถ:  สี. อานุตปฺปา   ฉ.ม....จกฺกวาเฬสุ   ฉ.ม. ทุติยสฺส
@ สี.,อิ.,ฉ.ม. เสขานญฺเจว   ฉ.ม.,อิ. อิมินา ปน ปริยาเยน   ฉ.ม. เสขาเสขา
@พุทฺธานํ, อิ. เสขาเสขพุทฺธานํ   ฉ.ม.,อิ. เย ตถาคเตน   ฉ.ม.,อิ. เตสุ น
@จตฺตาโร
ปฏิภาคํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถีติ อปฺปฏิภาโค. อปฺปฏิปุคฺคโลติ อญฺโญ โกจิ
"อหํ พุทฺโธ"ติ เอวํ ปฏิญฺญํ ทาตุํ สมตฺโถ นาม ปุคฺคโล ๑- นตฺถีติ อปฺปฏิปุคฺคโล.
อสโมติ อปฺปฏิปุคฺคลตฺตาว สพฺพสตฺเตหิ อสโม. อสมสโมติ อสมา วุจฺจนฺติ
อตีตานาคตา สพฺพญฺญุพุทฺธา, เตหิ อสเมหิ สโมติ อสมสโม.
      ทฺวิปทานํ ๒- อคฺโคติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อปทานํ ทฺวิปทานํ จตุปฺปทานํ พหุปฺ-
ปทานํ รูปิอรูปิสญฺญิอสญฺญิเนวสญฺญินาสญฺญิสตฺตานํ อคฺโคว, กสฺมา อิธ ทฺวิปทานํ
อคฺโคติ วุตฺโต? เสฏฺฐตรวเสน. อิมสฺมึ หิ โลเก เสฏฺโฐ นาม อุปฺปชฺชมาโน
อปทจตุปฺปทพหุปฺปเทสุ นุปฺปชฺชติ, ทฺวิปเทสุเยว อุปฺปชฺชติ. กตรทฺวิปเทสูติ?
มนุสฺเสสุ เจว เทเวสุ จ. มนุสฺเสสุ จ ๓- อุปฺปชฺชมาโน ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ
วเส วตฺเตตุํ สมตฺโถ พุทฺโธ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. เทเวสุ อุปฺปชฺชมาโน ทสสหสฺสิโลก-
ธาตุวสวตฺตี มหาพฺรหฺมา หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. โส ตสฺส กปฺปิยการโก วา อารามิโก วา
สมฺปชฺชติ. อิติ ตโตปิ เสฏฺฐตรวเสเนว ๔- ทฺวิปทานํ อคฺโคติ วุตฺโต.
      [๑๗๕-๑๘๖] ฉฏฺฐาทีสุ เอกปุคฺคลสฺส ภิกฺขเว ปาตุภาวา มหโต จกฺขุสฺส
ปาตุภาโว โหตีติ ภิกฺขเว เอกปุคฺคลสฺส ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปาตุภาเวน มหนฺตสฺส จกฺขุสฺส ปาตุภาโว โหติ. ตสฺมึ ปุคฺคเล ปาตุภูเต ตํปิ
ปาตุภูตเมว โหติ, น วินา ตสฺส ปาตุภาเวน ปาตุภวติ. ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติ
นิปฺผตฺติ. กตมสฺส จกฺขุสฺสาติ? ปญฺญาจกฺขุสฺสาติ. กีวรูปสฺสาติ? สาริปุตฺตตฺ-
เถรสฺส วิปสฺสนาปญฺญาสทิสสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส สมาธิปญฺญาสทิสสฺสาติ.
อาโลกาทีสุปิ เอเสว นโย. อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ ปญฺญาอาโลกสทิโสเยวาติ เอตฺถ ๕-
อาโลโก, ปญฺญาโอภาสสทิโสเยว จ ๖- โอภาโส อธิปฺเปโต. "มหโต จกฺขุสฺส, มหโต
อาโลกสฺส, มหโต โอภาสสฺสา"ติ อิมานิ ตีณิปิ ๗- โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ กถิตานีติ
เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กาตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล   ปาลิ.,สี.,อิ. ทิปทานํ   ฉ.ม.,อิ. อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ  ฉ.ม.,อิ. เสฏฺฐตรวเสเนส   ฉ.ม....สทิโสเยว หิ เอตฺถ   ฉ.ม. อยํ
@สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม.,อิ. อิมานิ จ ปน ตีณิปิ
      ฉนฺนํ อนุตฺตริยานนฺติ อุตฺตริวิรหิตานํ ๑- ฉนฺนํ อุตฺตมธมฺมานํ. ตตฺถ
ทสฺสนานุตฺตริยํ สวนานุตฺตริยํ ลาภานุตฺตริยํ สิกฺขานุตฺตริยํ ปาริจริยานุตฺตริยํ
อนุสฺสตานุตฺตริยนฺติ อิมานิ ฉ อนุตฺตริยานิ. อิเมสํ ปาตุภาโว โหตีติ อตฺโถ.
อายสฺมา หิ อานนฺทตฺเถโร สายํ ปาตํ ตถาคตํ จกฺขุวิญฺญาเณน ทฏฺฐุํ ลภติ,
อิทํ ทสฺสนานุตฺตริยํ. อญฺโญปิ โสตาปนฺโน วา สกทาคามี วา อนาคามี วา
อานนฺทตฺเถโร วิย ตถาคตํ ทสฺสนาย ลภติ, อิทมฺปิ ทสฺสนานุตฺตริยํ. อปโร
ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลํ ทสฺสนาย ลภิตฺวา ตํ ทสฺสนํ
วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อิทํ ทสฺสนเมว นาม, มูลทสฺสนํ ปน
ทสฺสนานุตฺตริยํ นาม.
      อานนฺทตฺเถโร วิย จ อภิณฺหํ ๒- ทสพลสฺส วจนํ โสตวิญฺญาเณน โสตุํ ลภติ,
อิทํ สวนานุตฺตริยํ. อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ตถาคตสฺส วจนํ
สวนาย ลภนฺติ, อิทมฺปิ สวนานุตฺตริยํ. อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร
วิย ตถาคตสฺส วจนํ โสตุํ ลภิตฺวา ตํ สวนํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อิทํ
สวนเมว นาม, มูลสวนํ ปน สวนานุตฺตริยํ นาม.
      อานนฺทตฺเถโร วิย ๓- ทสพเล สทฺธํ ปฏิลภติ, อิทํ ลาภานุตฺตริยํ. อญฺเญปิ
โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพเล สทฺธาปฏิลาภํ ลภิตฺวา ๔- ปฏิลาภํ
ปฏิลภนฺติ, ๕-  อิทมฺปิ ลาภานุตฺตริยํ. อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร
วิย ทสพเล สทฺธาปฏิลาภํ ลภิตฺวา ตํ ลาภํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ,
อยํ ลาโภเยว นาม, มูลลาโภ ปน ลาภานุตฺตริยํ นาม.
      อานนฺทตฺเถโร วิย จ ทสพลสฺส สาสเน ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขติ, อิทํ
สิกฺขานุตฺตริยํ. อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส สาสเน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อุตฺตริตรวิรหิตานํ   ฉ.ม.,อิ. อานนฺทตฺเถโรเยว จ อภิกฺขณํ
@ ฉ.ม.,อิ. อานนฺทตฺเถโรเยว จ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม.,อิ. ลภนฺติ
@ ฉ.ม.,อิ. ปฏิลาภํ ปฏิลภนฺตีติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺติ, อิทมฺปิ สิกฺขานุตฺตริยํ. อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก
อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส สาสเน ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตฺวา ตา สิกฺขา วฑฺเฒตฺวา
โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อยํ สิกฺขาเยว นาม, มูลสิกฺขา ปน สิกฺขานุตฺตริยํ นาม.
      อานนฺทตฺเถโร วิย จ อภิณฺหํ ทสพลํ ปริจรติ, อิทํ ปาริจริยานุตฺตริยํ.
อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย อภิณฺหํ ทสพลํ ปริจรนฺติ, อิทํปิ
ปาริจริยานุตฺตริยํ. อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลํ
ปริจริตฺวา ตํ ปาริจริยํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อยํ ปาริจริยาเยว
นาม, มูลปาริจริยา ปน ปาริจริยานุตฺตริยํ นาม.
      อานนฺทตฺเถโร วิย จ ทสพลสฺส โลกิยโลกุตฺตรคุเณ อนุสฺสรติ, อิทํ
อนุสฺสตานุตฺตริยํ. อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส
โลกิยโลกุตฺตรคุเณ อนุสฺสรนฺติ, อิทํปิ อนุสฺสตานุตฺตริยํ. อปโร ปน
ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส โลกิยโลกุตฺตรคุเณ อนุสฺสริตฺวา ตํ
อนุสฺสตึ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อยํ อนุสฺสติเยว นาม, มูลานุสฺสติ ปน
อนุสฺสตานุตฺตริยํ นาม. อิมานิ ฉ อนุตฺตริยานิ, อิเมสํ ปาตุภาโว โหติ. อิมานิ จ
ปน ฉ อนุตฺตริยานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ กถิตานีติ เวทิตพฺพานิ.
     จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ สจฺฉิกิริยา โหตีติ จตสฺโส หิ ปฏิสมฺภิทาโย
อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาติ.
ตตฺถ อตฺเถสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา,
อตฺถธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา.
อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปเนตาสํ อภิธมฺเม ๑- อาคโตเยว. อิมาสํ จตสฺสนฺนํ
ปฏิสมฺภิทานํ พุทฺธุปฺปาเท ปจฺจกฺขกิริยา โหติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทา. เอตาสํ
สจฺฉิกิริยา โหตีติ อตฺโถ. ๒- อิมาปิ โลกิยโลกุตฺตราว กถิตาติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๘/๓๕๙ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺค   ฉ.ม.,อิ. สจฺฉิกิริยาติ อตฺโถ
    อเนกธาตุปฏิเวโธติ "จกฺขุธาตุ รูปธาตู"ติอาทีนํ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ
พุทฺธุปฺปาเทเยว ปฏิเวโธ โหติ, น วินา พุทฺธุปฺปาเทนาติ อตฺโถ. นานาธาตุ-
ปฏิเวโธ โหตีติ เอตฺถ อิมา จ ๑- อฏฺฐารส ธาตุโย นานาสภาวโต นานาธาตุโยติ
เวทิตพฺพา. โย ปเนตาสํ "นานาสภาวา เอตฺถา"ติ ๒- เอวํ นานาการณโต ๓-
ปฏิเวโธ, อยํ นานาธาตุปฏิเวโธ นาม. วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาติ เอตฺถ วิชฺชาติ
ผลญาณํ, วิมุตฺตีติ ตทวเสสา โสตาปตฺติผลสมฺปยุตฺตา ๔- ธมฺมา.
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาติ โสโตติ ปฐมมคฺโค, เตน โสเตน ปตฺตพฺพํ ผลนฺติ ๕-
โสตาปตฺติผลํ. สกทาคามิผลาทีนิ ปากฏาเนว.
     [๑๘๗] อนุตฺตรนฺติ นิรุตฺตรํ. ๖- ธมฺมจกฺกนฺติ เสฏฺฐจกฺกํ. จกฺกสทฺโท เหส:-
        "จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา          อฏฺฐาภิ เจว ๗- โสฬส
         โสฬสาภิ จ พาตฺตึส ๘-      อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท
         อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส         จกฺกํ ภมติ มตฺถเก"ติ ๙-
เอตฺถ อุรุจกฺเก. ๑๐- "จกฺกสมารูฬฺหา ชานปทา ปริยายนฺตี"ติ ๑๑- เอตฺถ
อิริยาปถจกฺเก. "อถโข โส ภิกฺขเว รถกาโร ยนฺตํ จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺฐิตํ, ตํ
ปวตฺเตสี"ติ ๑๒- เอตฺถ ทารุจกฺเก. "อทฺทสา โข โทโณ พฺราหฺมโณ ภควโต ปาเทสุ
จกฺกานิ สหสฺสารานี"ติ ๑๓- เอตฺถ ลกฺขณจกฺเก. "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ
สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ ปวตฺตตี"ติ ๑๔- เอตฺถ สมฺปตฺติจกฺเก. "ทิพฺพํ
จกฺกรตนํ ปาตุภวตี"ติ ๑๕- เอตฺถ รตนจกฺเก. อิธ ปน ธมฺมจกฺเก อาคโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. นานาธาตุปฏิเวโธติ เอตฺถ อิมาว   ฉ.ม.,อิ. เอตาติ
@ ฉ.ม.,อิ. นานากรณโต   ฉ.ม. ผสสมฺปยุตฺตา, อิ. ผลสมฺปยุตฺตกา
@ สี.,อิ. ปวตฺตผลนฺติ   ม. อนุตฺตริยํ   ฉ.ม. อฏฺฐาหิปิ จ, อิ. อิฏฺฐาหิ จ
@ ก. ฉตฺตึสา   ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๔/๓๔ มิตฺตวินฺทชาตก (สฺยา)  ๑๐ ม. ขุรจกฺเก
@๑๑ องฺ.ติก. ๒๐/๖๓/๑๗๔ ภยสุตฺต, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๕๔/๗๕ นีวรณวคฺค (สฺยา)
@๑๒ องฺ.ติก. ๒๐/๑๕/๑๐๖ สเจตนสุตฺต  ๑๓ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๖/๔๒ โทณสุตฺต
@๑๔ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๑/๓๗ จกฺกสุตฺต  ๑๕ ที.ม. ๑๐/๒๔๓/๑๕๐ จกฺกรตน, ม.อุ.
@๑๔/๒๕๖/๒๒๓ พาลปณฺฑิตสุตฺต
      ปวตฺติตนฺติ เอตฺถ จ ธมฺมจกฺกํ อภินีหรติ นาม, อภินีหฏํ นาม, อุปฺปาเทติ
นาม, อุปฺปาทิตํ นาม, ปวตฺเตติ นาม, ปวตฺติตํ นามาติ อยํ ปเภโท เวทิตพฺโพ.
กุโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ อภินีหรติ นามาติ? ยทา สุเมธพฺราหฺมโณ หุตฺวา กาเมสุ
อาทีนวํ เนกฺขมฺเมว ๑- อานิสํสํ ทิสฺวา สตฺตสตกมหาทานํ ๒- ทตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ
ปพฺพชิตฺวา ปญฺจ อภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ, ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ
อภินีหรติ นาม.
       กุโต ปฏฺฐาย อภินีหฏํ นามาติ? ยทา อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา
ทิปงฺกรปาทมูเล มหาโพธิมณฺฑตฺถาย มานสํ พนฺธิตฺวา "พฺยากรณมลทฺธา น
วุฏฺฐหิสฺสามี"ติ วิริยาธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐาย นิปนฺโน ทสพลสฺส สนฺติกา พฺยากรณํ
ลภิ, ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ อภินีหฏํ นาม.
       กุโต ปฏฺฐาย อุปฺปาเทติ นามาติ? ตโต ปฏฺฐาย ทานปารมึ ปูเรนฺโตปิ
ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติ นาม. สีลปารมึ ปูเรนฺโตปิ ฯเปฯ อุเปกฺขาปารมึ ปูเรนฺโตปิ
ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติ นาม. ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโย
ปูเรนฺโตปิ, ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชนฺโตปิ, ญาตตฺถจริยํ ปูเรนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ
อุปฺปาเทติ นาม. เวสฺสนฺตรภาเว ฐตฺวา สตฺตสตกมหาทานํ ทตฺวา ปุตฺตทารํ ทานมุเข
นิยฺยาเทตฺวา ๓-  ปารมิกูฏํ คเหตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ
ฐตฺวา เทวตาหิ อายาจิโต ปฏิญฺญํ ทตฺวา ปญฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ
อุปฺปาเทติเยว นาม. มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺโตปิ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ
ทสสหสฺสจกฺกวาฬํ กมฺเปนฺโตปิ, มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทิวเส ตเถว โลกํ กมฺเปนฺโตปิ,
สมฺปติชาโต สตฺตปทานิ คนฺตฺวา "อคฺโคหมสฺมี"ติ สีหนาทํ นทนฺโตปิ, เอกูนตึส
สํวจฺฉรานิ อคารมชฺเฌ วสนฺโตปิ, มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโตปิ, อโนมานทีตีเร
ปพฺพชนฺโตปิ, มหาปธาเน ฉ วสฺสานิ วิริยํ กโรนฺโตปิ, สุชาตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ
ภุญฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. เนกฺขมฺเม จ   สี.,อิ. สตฺตาหํ มหาทานํ   ฉ.ม. นิยฺยาเตตฺวา
สุวณฺณปาตึ นทิยา ปวาเหตฺวา สายณฺหสมเย โพธิมณฺฑวรํ คโต ๑- ปุรตฺถิมโลกธาตุํ
โอโลเกนฺโต นิสีทิตฺวา สุริเย ธรมาเนเยว มารพลํ วิธเมตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ
อนุสฺสรนฺโตปิ, มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธนฺโตปิ, ปจฺจูสกาเล สมนนฺตเร
ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ, โสตาปตฺติผลํ
สจฺฉิกโรนฺโตปิ, สกทาคามิมคฺคํ สกทาคามิผลํ อนาคามิมคฺคํ อนาคามิผลํ
สจฺฉิกโรนฺโตปิ, อรหตฺตมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติเยว นาม.
       อรหตฺตผลกฺขเณ ปน เตเนว จ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาทิตํ นาม. พุทฺธานํ หิ
สกโล คุณราสิ ๒- อรหตฺตผเลเนว สทฺธึ อิชฺฌติ. ตสฺมา เตน ตสฺมึ ขเณ ธมฺมจกฺกํ
อุปฺปาทิตํ นาม โหติ.
      กทา ปวตฺเตติ นาม? โพธิมณฺเฑ สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อิสิปตเน
มิคทาเย อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถรํ กายสกฺขึ กตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ
เทเสนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ นาม.
      ยทา ปน อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถเรน ทสพลสฺส เทสนาญาณานุภาวนิพฺพตฺตํ
สวนํ ลภิตฺวา สพฺพปฐมํ ธมฺโม อธิคโต, ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นาม โหตีติ
เวทิตพฺพํ. ๓-  ธมฺมจกฺกนฺติ เจตํ เทสนาญาณสฺสปิ นามํ ปฏิเวธญาณสฺสปิ. เตสุ
เทสนาญาณํ โลกิยํ, ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ. กสฺส เทสนาญาณํ ปฏิเวธญาณนฺติ ๔- ?
น อญฺญสฺส กสฺสจิ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว เทสนาญาณญฺจ ปฏิเวธญาณญฺจาติ เวทิตพฺพํ.
      สมฺมเทวาติ เหตุนา นเยเนว ๕- การเณเนว. อนุปฺปวตฺเตตีติ ยถา ปุรโต
คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉโต คจฺฉนฺโต ตํ อนุคจฺฉติ นาม, เอวํ ปฐมตรํ สตฺถารา ปวตฺติตํ
เถโร อนุปฺปวตฺเตติ นาม. กถํ? สตฺถา หิ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานา,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ......วรคโต   ฉ.ม. สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณราสิ, อิ. สกลคุณราสิ
@ อิ. ญาตพฺพํ   ฉ.ม.,อิ. เทสนาปฏิเวธญาณนฺติ   ฉ.ม. นเยน
กตเม จตฺตาโร"ติ กเถนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ นาม, ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺ-
เถโรเยว ๑- "จตฺตาโรเม อาวุโส สติปฏฺฐานา"ติ กเถนฺโต ธมฺมจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตติ
นาม. สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโย. น เกวลญฺจ โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ, "จตฺตาริมานิ
ภิกฺขเว อริยสจฺจานิ, จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อริยวํสา"ติอาทีสุปิ เอเสว นโย
เนตพฺโพ. ๒- เอวํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ นาม, เถโร ทสพเลน ปวตฺติตํ
ธมฺมจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตติ นาม.
      เอวํ ธมฺมจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตนฺเตน ปน เถเรน ธมฺโม เทสิโตปิ ปกาสิโตปิ
สตฺถารา เทสิโต ปกาสิโตว โหติ. โย โกจิ ๓- ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก
วา อุปาสิกา วา เทโว วา สกฺโก วา มาโร วา พฺรหฺมา วา ธมฺมํ เทเสตุ,
สพฺโพ ๔- โส สตฺถารา เทสิโต ปกาสิโต นาม โหติ, เสสชโน ปน เลขหารกปกฺเข ๕-
ฐิโตว นาม โหติ. กถํ? ยถา หิ รญฺญา ทินฺนํ ปณฺณํ วาเจตฺวา ตํ กมฺมํ
กโรนฺติ, เยน เกนจิ ตถาการิตํปิ รญฺญา การิตนฺติ ปวุจฺจติ. ๖-  มหาราชา วิย
หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ราชปณฺณํ วิย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ. ปณฺณทานํ วิย เตปิฏเกน
นยมุขทานํ ๗- ปณฺณํ วาเจตฺวา กมฺมานํ ๘- กรณํ วิย จตสฺสนฺนํ ๙- ปริสานํ อตฺตโน
พเลน พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา ๑๐- ปเรสํ เทสนา ปกาสนา. ตตฺถ ยถา ปณฺณํ
วาเจตฺวา เยน เกนจิ กตํปิ การิตํปิ ตํ กมฺมํ รญฺญา การิตเมว โหติ, เอวเมว
เยน เกนจิ เทสิโตปิ ปกาสิโตปิ ธมฺโม สตฺถาราว เทสิโต ปกาสิโต นาม โหตีติ
เวทิตพฺโพ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                       เอกปุคฺคลวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          เตรสโม วคฺโค.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สาริปุตฺตตฺเถโรปิ, อิ. สาริปุตฺตตฺเถโร เตเยว   ฉ.ม.,อิ. อาทีสุปิ อยํ
@นโย เนตพฺโพว   ฉ.ม.,อิ. โย หิ โกจิ   ฉ.ม.,อิ. เทเสตุ ปกาเสตุ, สพฺโพ
@ สี.,อิ. เลขหารกปกฺเข นยมุขทาเน   ฉ.ม. ๑/๑๘๗/๙๖ โถกํ วิสทิสํ
@ ฉ.ม.,อิ. เตปิฏเก นยมุขทานํ   ฉ.ม. ตํตํกมฺมานํ,  อิ. วาเจตฺวา วาเจตฺวา
@กมฺมานํ   ฉ.ม. จตุนฺนํ, อิ. การณํ วิย จตุนฺนํ  ๑๐ ฉ.ม.,อิ. อุคฺคณฺหิตฺวา


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๘๖-๑๑๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=14&A=2013&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=2013&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=139              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=585              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=572              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=572              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_20

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]