อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                      ๑๐. อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตวณฺณนา
    [๕๑๐] ทสมํ ยถาธมฺมรเสน ปฏิปาฏิยา วุตฺตมฺปิ อิมสฺมึ อินฺทฺริยวิภงฺเค
เสสสุตฺตานิ วิย อเทสิตตฺตา อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตํ นามาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ
นิมิตฺตนฺติอาทีนิ สพฺพานิ ปจฺจยเววจนาเนว. ทุกฺขินฺทฺริยญฺจ ปชานาตีติ
ทุกฺขสจฺจวเสเนว
ปชานาติ. ทุกฺขินฺทฺริยสมุทยนฺติ กณฺฏเกน วา วิทฺธสฺส มํกุเลน วา ทฏฺฐสฺส
ปจฺจตฺถรเณ วา วลิยา ผุฏฺฐสฺส ทุกฺขสหคตํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอตสฺส
สมุทโยติ ปชานาติ.
    ปรโต โทมนสฺสินฺทฺริยสมุทยนฺติอาทีสุปิ เตสํ เตสํ การณวเสเนว สมุทโย
เวทิตพฺโพ. ปตฺตจีวราทีนํ วา หิ สงฺขารานํ ๑- สทฺธิวิหาริกาทีนํ วา สตฺตานํ
วินาเสน โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ เตสํ วินาสํ ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติ.
สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา วรสยเน นิปนฺนสฺส หตฺถปาทสมฺพาหนตาลวณฺฏวาตาทิสมฺผสฺเสน
สุขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ผสฺสํ ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติ. วุตฺตปฺปการานํ ปน
สตฺตสงฺขารานํ มนาปานํ ปฏิลาภวเสน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปฏิลาภํ
ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติ. มชฺฌตฺตากาเรน ปน อุเปกฺขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ
สตฺตสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตาการํ ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติ.
    กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ, อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ
วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีสุ ปน อยํ เอกโตว วินิจฺฉยกถา:- ทุกฺขินฺทฺริยํ หิ
ปฐมชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ ปหีนํ โหติ, โทมนสฺสาทีนิ ทุติยชฺฌานาทีนํ.
เอวํ สนฺเตปิ เตสํ อติสยนิโรธตฺตา อยํ ฌาเนสุเยว นิโรโธ วุตฺโต. อติสยนิโรโธ หิ
เตสํ ปฐมชฺฌานาทีสุ, น นิโรโธเยว, นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ, นาติสยนิโรโธ.
ตถา หิ นานาวชฺชเน ปฐมชฺฌานุปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส
ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนุปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ, น เตฺวว อนฺโตอปฺปนายํ.
อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา.
อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ, สุโขกฺกนฺตกายสฺส
จ สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ ทุกฺขินฺทฺริยํ ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตา. นานาวชฺชเนเยว จ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. พาหิรสงฺขารานํ
ทุติยชฺฌานุปจาเร ปหีนสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ วิตกฺกวิจารปจฺจเยหิ
กายกิลมเถ จิตฺตุปฆาเต จ สติ อุปฺปชฺชติ, วิตกฺกวิจาราภาเวเนว อุปฺปชฺชติ.
ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วิตกฺกวิจาราภาเว, อปฺปหีนา เอว จ ทุติยชฺฌานุปจาเร
วิตกฺกวิจาราติ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติ. น เตฺวว ทุติยชฺฌาเน, ปหีนปจฺจยตฺตา.
ตถา ตติยชฺฌานุปจาเร ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส ปีติสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏฺฐกายสฺส
สิยา อุปฺปตฺติ, น เตฺวว ตติยชฺฌาเน. ตติยชฺฌาเนหิ สุขสฺส ปจฺจยภูตา ปีติ
สพฺพโส นิรุทฺธา. ตถา จตุตฺถชฺฌานุปจาเร ปหีนสฺสาปิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส
อาสนฺนตฺตา อปฺปนาปตฺตาย อุเปกฺขาย อภาเวน สมฺมา อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา
อุปฺปตฺติ, น เตฺวว จตุตฺถชฺฌาเน. ตสฺมา "เอตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ
อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตํ.
    ยํ ปเนตฺถ ตถตฺตาย จิตฺตํ อุปสํหรตีติ วุตฺตํ, ตตฺถ อลาภี สมาโน
อุปฺปาทนตฺถาย จิตฺตํ อุปสํหรติ, ลาภี สมาโน สมาปชฺชนตฺถายาติ เอวมตฺโถ
เวทิตพฺโพ. อิเมสุ ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ สมฺมสนวาโร จ กถิโตติ.
                        สุขินฺทฺริยวคฺโค จตุตฺโถ.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๓๑๗-๓๑๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=6937&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=6937&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=19&i=956
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=19&A=5605
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=19&A=5468
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=19&A=5468
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_19