อรรถกถาเล่มที่ ๑๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๒)

                            ๖. ทุกฺขวคฺค
                        ๑. ปริวีมํสนสุตฺตวณฺณนา
    [๕๑] ทุกฺขวคฺคสฺส ปเม ปริวีมํสมาโนติ อุปปริกฺขมาโน. ชรามรณนฺติ
กสฺมา ชรามรณํ เอกเมว "อเนกวิธํ นานปฺปการกนฺ"ติ วตฺวา คหิตนฺติ เจ?
ตสฺมึ คหิเต สพฺพทุกฺขสฺส คหิตตฺตา. ยถา หิ จูฬาย คหิเต ปุริเส โส
ปุริโส คหิโตว โหติ, เอวํ ชรามรเณ คหิเต สพฺพํ ทุกฺขํ คหิตเมว โหติ.
ตสฺมา "ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชตี"ติ
นฺหาตฺวา ๒- ิตํ ปุริสํ วิย สพฺพํ ทุกฺขํ ทสฺเสตฺวา ตํ จูฬาย คณฺหนฺโต วิย
ชรามรณํ คณฺหิ.
    ชรามรณนิโรธสารุปฺปคามินีติ ชรามรณนิโรธสฺส สารุปฺปภาเวน
นิกฺกิเลสตาย ปริสุทฺธตาย สทิสาว หุตฺวา คามินีติ อตฺโถ. ตถา ปฏิปนฺโน จ โหตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ.........ทสฺสนํ       ๒ ม. วตฺวา, ฉ. นฺหตฺวา
ยถา ตํ ปฏิปนฺโนติ วุจฺจติ, เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ. อนุธมฺมจารีติ นิพฺพานธมฺมํ
อนุคตํ ปฏิปตฺติธมฺมํ จรติ, ปูเรตีติ อตฺโถ. ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโนติ สีลํ
อาทึ กตฺวา ชรามรณทุกฺขสฺส นิโรธตฺถาย ปฏิปนฺโน. สงฺขารนิโรธายาติ
สงฺขารทุกฺขสฺส นิโรธตฺถาย. เอตฺตาวตา ยาว อรหตฺตา ๑- เทสนา กถิตา.
    อิทานิ อรหตฺตผลปจฺจเวกฺขณํ สตตวิหารญฺจ ทสฺเสตฺวา เทสนา
นิวตฺเตตพฺพา สิยา, ตถา อกตฺวา อวิชฺชาคโตติ อิทํ กสฺมา คณฺหตีติ?
ขีณาสวสฺส สมติกฺกนฺตวฏฺฏทุกฺขทสฺสนตฺถํ. อปิจ ปุน วฏฺฏํ อารภิตฺวา วิวฏฺเฏ
กถิยมาเน พุชฺฌนกสตฺโต เจตฺถ อตฺถิ, ตสฺส อชฺฌาสยวเสนาปิ อิทํ คณฺหตีติ
เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย คโต อุปคโต สมนฺนาคโต.
ปุริสปุคฺคโลติ ปุริโสเยว ปุคฺคโล. อุภเยนาปิ สมฺมติกถํ กเถติ. พุทฺธานํ หิ
สมฺมติกถา ปรมตฺถกถาติ เทฺว กถา โหนฺติ. ตตฺถ "สตฺโต นโร ปุริโส
ปุคฺคโล ติสฺโส นาโค"ติ เอวํ ปวตฺตา สมฺมติกถา นาม. "ขนฺธา ธาตุโย
อายตนานี"ติ เอวํ ปวตฺตา ปรมตฺถกถา นาม. ปรมตฺถกถํ กเถนฺตาปิ สมฺมตึ
อมุญฺจิตฺวาว กเถนฺติ. เต สมฺมตึ ๕- กเถนฺตาปิ ปรมตฺถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว
กเถนฺติ. เตเนว วุตฺตํ:-
         ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ     สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร
         สมฺมตึ ปรมตฺถญฺจ        ตติยํ นูปลพฺภติ.
         สงฺเกตวจนํ สจฺจํ        โลกสมฺมติการณา ๒-
         ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ        ธมฺมานํ *- ภูตลกฺขณนฺ"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อรหตฺตํ             ๒ ฉ.ม....การณํ
@* สี. ภูตลกฺขณาติ          ๓ ป.สู. ๑/๕๗/๑๕๐
   ปุญฺญฺเจ สงฺขารนฺติ เตรสเจตนาเภทํ ปุญฺาภิสงฺขารํ. อภิสงฺขโรตีติ
กโรติ. ๑- ปุญฺูปคํ โหติ วิญฺาณนฺติ กมฺมวิญฺาณํ กมฺมปุญฺเน อุปคตํ
สมฺปยุตฺตํ โหติ, วิปากวิญฺาณมฺปิ วิปากปุญฺเน. อปุญฺญฺเจ สงฺขารนฺติ
ทฺวาทสเจตนาเภทํ อปุญฺาภิสงฺขารํ. ๒- อาเนญฺชญฺเจ สงฺขารนฺติ จตุเจตนาเภทํ
อาเนญฺชาภิสงฺขารํ. อาเนญฺชูปคํ โหติ วิญฺาณนฺติ กมฺมาเนญฺเชน กมฺมวิญฺาณํ,
วิปากาเนญฺเชน วิปากวิญฺาณํ อุปคตํ โหติ. เอตฺถ จ ติวิธสฺส กมฺมาภิสงฺขารสฺส
คหิตตฺตา ทฺวาทสปทิโก ปจฺจยากาโร คหิโตว โหติ. เอตฺตาวตา วฏฺฏํ ทสฺสิตํ.
    อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต ยโต โข ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ อวิชฺชาติ
จตูสุ สจฺเจสุ อญฺาณํ. วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺคาณํ. เอตฺถ จ ๓- ปมเมว อวิชฺชาย
ปหีนาย วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ. ๔- ยถา ปน จตุรงฺเคปิ ตเม รตฺตึ ปทีปุชฺชลเนน
อนฺธกาโร ปหิยฺยติ, เอวํ วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชาย ปหานํ เวทิตพฺพํ. น กิญฺจิ
โลเก อุปาทิยตีติ โลเก กิญฺจิ ธมฺมํ น คณฺหาติ น ปรามสติ. อนุปาทิยํ น
ปริตสฺสตีติ อนุปาทิยนฺโต อคฺคณฺหนฺโต เนว ตณฺหาปริตสฺสนาย. ภยปริตสฺสนาย
ปริตสฺสติ, น ตณฺหายติ ๕- น ภายตีติ อตฺโถ. ปจฺจตฺตํเยวาติ สยเมว อตฺตนาว
ปรินิพฺพายติ, น อญฺสฺส อานุภาเวน.
    โส สุขญฺเจ เวทนนฺติ อิทํ กสฺมา อารภิ? ขีณาสวสฺส ปจฺจเวกฺขณํ ๖-
ทสฺเสตฺวา สตตวิหารํ ทสฺเสตุํ อารภิ. อนชฺโฌสิตาติ ตณฺหาย คิลิตฺวา
ปรินิฏฺเปตฺวา อคฺคหิตา. อถ ทุกฺขเวทนา กสฺมา วุตฺตา, กินาตมฺปิ อภินนฺทนฺโต
อตฺถีติ? อาม อตฺถิ. สุขํ อภินนฺทนฺโตเยว หิ ทุกฺขํ อภินนฺทติ นาม ทุกฺขํ ปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ปกโรติ       ๒ ฉ.ม.,อิ. อปุญฺาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ
@๓ สี.,อิ. เอตฺถ จ ปน   ๔ ฉ.ม.,อิ. อุปฺปชฺชติ
@๕ ก. น ตณฺหิยติ.      ๖ ฉ.ม.,อิ. ปจฺจเวกฺขณาณํ
สุขํ ปตฺถนโต สุขสฺส จ วิปริณามทุกฺขโตติ. กายปริยนฺติกนฺติ กายปริจฺฉินฺนํ, ๑-
ยาว ปญฺจทฺวารกาโย วตฺตติ, ๒- ตาว ปวตฺตํ ปญฺจทฺวาริกเวทนนฺติ อตฺโถ.
ชีวิตปริยนฺติกนฺติ ชีวิตปริจฺฉินฺนํ, ๓- ยาว ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว ปวตฺตํ
มโนทฺวาริกเวทนนฺติ อตฺโถ.
    ตตฺถ ปญฺจทฺวาริกเวทนา ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปมํ นิรุชฺฌติ, มโนทฺวาริกเวทนา
ปมํ อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา นิรุชฺฌติ. สา หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตถุรูปสฺมึเยว
ปติฏฺาติ. ปญฺจทฺวาริกา ปวตฺเต ปญฺจทฺวารวเสน ปวตฺตมานา ปมวเย
วีสติวสฺสกาเล รชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อธิมตฺตา พลวตี โหติ, ปณฺณาสวสฺสกาเล
ิตา โหติ, สฏฺิวสฺสกาลโต ปฏฺาย ปริหายมานา อสีตินวุติวสฺสกาเล มนฺทา
โหติ. ตทา หิ สตฺตา "จิรรตฺตํ เอกโต นิสีทิมฺหา นิปชฺชิมฺหา"ติ วทนฺเตปิ
"น สญฺชานามา"ติ วทนฺติ. อธิมตฺตานิปิ รูปาทิอารมฺมณานิ "น ปสฺสาม น
สุณาม," "สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ วา สาธุํ อสาธุํ วา ถทฺธํ มุทุกนฺติ วา น
ชานามา"ติ วทนฺติ. อิติ เนสํ ปญฺจทฺวาริกเวทนา ภคฺคา โหติ, มโนทฺวาริกาว
ปวตฺตติ. สาปิ อนุปุพฺเพน ปริหายมานา มรณสมเย หทยโกฏึเยว นิสฺสาย วตฺตติ.
๒- ยาว ปเนสา วตฺตติ, ๒- ตาว สตฺโต ชีวตีติ วุจฺจติ. ยทา นปฺปวตฺตติ,
ตทา มโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติ.
    สฺวายมตฺโถ วาปิยา ทีเปตพฺโพ:- ยถา หิ ปุริโส ปญฺจอุทกมคฺคสมฺปนฺนํ
วาปึ กเรยฺย, ปมํ เทเว วุฏฺเ ปญฺจหิ อุทกมคฺเคหิ อุทกํ ปวิสิตฺวา อนฺโตวาปิยํ
อาวาเฏสุ ปูเรยฺย, ปุนปฺปุนํ เทเว วสฺสนฺเต อุทกมคฺเค ปูเรตฺวา คาวุตฑฺฒโยชนมคฺคํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. กายนฺติกํ กายปริจฺฉินฺนํ        ๒ ฉ.ม.,อิ. ปวตฺตติ
@๓ สี. ชีวิตนฺติกํ ชีวิตปริจฺฉินฺนํ           ๔ ฉ.ม.,อิ. อาวาเฏ
โอตริตฺวา ๑- อุทกํ ติฏฺเยฺย ตโต ตโต วิสฺสนฺทมานํ, อถ นิทฺธมนตุมฺเพ วิวริตฺวา
เขตฺเตสุ กมฺเม กยิรมาเน อุทกํ นิกฺขมนฺตํ, สสฺสปากกาเล อุทกํ นิกฺขมนฺตํ, อุทกํ
ปริหีนํ "มจฺเฉ คณฺหามา"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺเชยฺย, ตโต ตโต ๒- กติปาเหน
อาวาเฏสุเยว อุทกํ สณฺเหยฺย. ยาว ปน ตํ อาวาเฏสุ โหติ, ตาว "มหาวาปิยํ
อุทกํ อตฺถี"ติ สงฺขํ คจฺฉติ. ยทา ปน ตตฺถ ฉิชฺชติ, ตทา "วาปิยํ อุทกํ
นตฺถี"ติ วุจฺจติ, เอวํ สมฺปทมิทํปิ เวทิตพฺพํ.
    ปมํ เทเว วสฺสนฺเต ปญฺจหิ มคฺเคหิ อุทเก ปวิสนฺเต อาวาฏานํ ๓-
ปูรณกาโล วิย หิ ปมเมว ปฏิสนฺธิกฺขเณ มโนทฺวาริกเวทนาย วตฺถุรูเป
ปติฏฺิตกาโล, ปุนปฺปุนํ เทเว วสฺสนฺเต ปญฺจนฺนํ มคฺคานํ ปูริตกาโล วิย
ปวตฺเต ปญฺจทฺวาริกเวทนาย ปวตฺติกาโล, คาวุตฑฺฒโยชนมคฺคํ ๔- อชฺโฌตฺถรณํ วิย
ปมวเย วีสติวสฺสกาเล รชนาทิวเสน ตสฺสา อธิมตฺตพลวภาโว, ยาว วาปิโต
อุทกํ น นิคฺคจฺฉติ, ตาว ปุราณวาปิยา ๕- ิตกาโล วิย ปญฺาสวสฺสกาเล
ตสฺสา ิตกาโล, นิทฺธมนตุมฺเพสุ วิวเฏสุ กมฺมนฺเต กยิรมาเน อุทกสฺส
นิกฺขมนกาโล วิย สฏฺิวสฺสกาลโต ปฏฺาย ตสฺสา ปริหานิ, อุทเก วุฏฺเ ๖-
อุทกมคฺเคสุ ปริตฺโตทกสฺส ิตกาโล วิย อสีตินวุติวสฺสกาเล ปญฺจทฺวาริกเวทนาย
มนฺทกาโล, อาวาเฏสุเยว อุทกสฺส ปติฏฺานกาโล วิย หทยวตฺถุโกฏึ นิสฺสาย
มโนทฺวาริกเวทนาย ปวตฺติกาโล, อาวาเฏสุ ปริตฺเตปิ อุทเก สติ "วาปิยํ อุทกํ
อตฺถี"ติ วตฺตพฺพกาโล วิย ยาว สา ปวตฺตติ, ตาว "สตฺโต ชีวตี"ติ วุจฺจตีติ. ๗-
ยถา ปน อาวาเฏสุ อุทเก ฉินฺเน "นตฺถิ วาปิยํ อุทกนฺ"ติ วุจฺจติ, เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. คาวุตฑฺฒโยชนมตฺตํ โอตฺถริตฺวา
@๒ ฉ. ตโต            ๓ สี.,อิ.,ม. อนฺโตอาวาฏานํ
@๔ ฉ.ม.,อิ....มตฺตํ   ๕ ฉ.ม.,อิ. ปูราย วาปิยา
@๖ ฉ.ม.อิ. ภฏฺเ      ๗ ฉ.ม.,อิ. วุจฺจติ
มโนทฺวาริกเวทนาย อวตฺตมานาย ๑- "สตฺโต มโต"ติ วุจฺจติ. อิทํ ๒- เวทนํ สนฺธาย
วุตฺตํ "ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน"ติ.
    กายสฺส เภทาติ กายสฺส เภเทน. ชีวิตปริยาทานา อุทฺธนฺติ ชีวิตกฺขยโต
อุทฺธํ. อิเธวาติ ปฏิสนฺธิวเสน ปุรโต ๓- อคนฺตฺวา อิเธว. สีตีภวิสฺสนฺตีติ
ปวตฺตวิปฺผนฺทรถรหิตานิ ๔- สีตานิ อปฺปวตฺตนธมฺมานิ ภวิสฺสนฺติ. สรีรานีติ
ธาตุสรีรานิ. อวสิสฺสนฺตีติ อวสิฏฺานิ ภวิสฺสนฺติ.
    กุมฺภการปากาติ กุมฺภการสฺส ภาชนปจนฏฺานโต. ปติฏฺเปยฺยาติ ๕-
เปยฺย. กปลฺลานีติ สห มุขวฏฺฏิยา เอกาพทฺธานิ ๖- กุมฺภกปาลานิ.  ๗-
อวสิสฺเสยฺยุนฺติ ติฏฺเยฺยุํ. เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:-
อาทิตฺตกุมฺภการปาโก วิย หิ ตโย ภวา ทฏฺพฺพา, กุมฺภกาโร วิย โยคาวจโร,
ปากโต. กุมฺภการภาชนานํ นีหรณทณฺฑโก วิย อรหตฺตมคฺคาณํ, สโม
ภูมิภาโค วิย อสงฺขตํ นิพฺพานตลํ, ๙- ทณฺฑเกน อุณฺหกุมฺภํ อากฑฺฒิตฺวา สเม
ภูมิภาเค กุมฺภสฺส ปิตกาโล วิย อารทฺธวิปสฺสกสฺส รูปสตฺตกํ อรูปสตฺตกํ
วิปสฺสนฺตสฺส กมฺมฏฺาเน ๙- ปคุเณ วิภูเต อุปฏฺหมาเน ตถารูปํ อุตุสปฺปายาทึ
ลภิตฺวา เอกาสเน นิสินฺนสฺส วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปตฺวา
จตูหิ อปาเยหิ อตฺตภาวํ อุทฺธริตฺวา ผลสมาปตฺติวเสน อสงฺขเต อมเต ๑๐-
นิพฺพานกาโล ๑๑- ทฏฺพฺโพ. ขีณาสโว ปน อุณฺหกุมฺโภ วิย น อรหตฺตปตฺตทิวเสเยว
น ปรินิพฺพายติ, ๑๒- สาสนปฺปเวณึ ปน ฆฏยมาโน ปญฺาสสฏฺิวสฺสานิ
วิจริตฺวา ๑๓- ปุริมกจิตฺตปฺปวตฺติยา อุปาทินฺนกกฺขนฺธเภทา อนุปาทิเสสาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อปฺปวตฺตมานาย    ๒ ฉ.ม.,อิ. อิมํ   ๓ ฉ.ม.,อิ. ปรโต
@๔ ฉ.ม.,อิ. ปวตฺติ.....  ๕ สี. ปติวิเสยฺย, ฉ.ม. ปฏิสิสฺเสยฺย, อิ. ปฏิวิเสยฺย
@๖ ม. เอกพนฺธนานิ   ๗ ฉ.ม.,อิ. กุมฺภกปลฺลานิ  ๘ ม. นิพฺพานถลํ
@๙ ฉ.ม. กมฺมฏาเน จ     ๑๐ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๑๑ ฉ.ม.,อิ. นิพฺพานตเล ิตกาโล   ๑๒ ฉ.ม. น ปรินิพฺพาติ
@๑๓ สี. จริตฺวา, ฉ.ม. ตฺวา
นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ. ๑- อถสฺส กุมฺภสฺส วิย กปาลานิ ๒-
อนุปาทินฺนกสรีราเนว อวสิสฺสนฺตีติ. สรีรานิ อวสิสฺสนฺตีติ ปชานาตีติ อิทํ ปน
ขีณาสวสฺส อนุโยคาโรปนตฺถํ วุตฺตํ.
    วิญฺาณํ ปญฺาเยถาติ ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ ปญฺาเยถ. สาธุ สาธูติ
เถรานํ พฺยากรณํ สมฺปหํสติ. เอวเมตนฺติ ยเทตํ ติวิเธ อภิสงฺขาเร อสติ
ปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส อปญฺาณนฺติอาทิ, เอวเมว เอตํ. อธิมุญฺจถาติ
นิฏฺานสงฺขาตํ ๓- อธิโมกฺขํ ปฏิลภถ. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ อยเมว วฏฺฏทุกฺขสฺส
อนฺโต อยํ ปริจฺเฉโท, ยทิทํ นิพฺพานนฺติ. ปมํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๘๗-๙๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=12&A=1937&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=1937&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=16&i=188
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=16&A=2166
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=16&A=1953
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=16&A=1953
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_16