อรรถกถาเล่มที่ ๑๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๑)

                           ๒. อุปาสกวคฺค
                      ๑. กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา
    [๑๙๗] อุปาสกวคฺคสฺส ๑- ปเม มคเธสูติ เอวํนามเก ชนปเท.
ทกฺขิณาคิริสฺมินฺติ ราชคหํ ปริวาเรตฺวา ิตสฺส คิริโน ทกฺขิณภาเค ชนปโท อตฺถิ,
ตสฺมึ ชนปเท, ตตฺถ วิหารสฺสาปิ ตเทว นามํ. เอกนาลายํ พฺราหฺมณคาเมติ
เอกนาลาติ ตสฺส คามสฺส นามํ. พฺราหฺมณา ปน ตตฺถ ๒- สมฺพหุลา ปฏิวสนฺติ,
พฺราหฺมณโภโคเอว โส. ๓- ตสฺมา "พฺราหฺมณคาโม"ติ วุจฺจติ.
       เตน โข ปน สมเยนาติ ยํ สมยํ ภควา มคธรฏฺเ เอกนาลํ
พฺราหฺมณคามํ อุปนิสฺสาย ทกฺขิณาคิริวิหาเร พฺราหฺมณสฺส อินฺทฺริยปริปากํ
อาคมยมาโน วิหรติ, เตน สมเยน. กสิภารทฺวาชสฺสาติ โส พฺราหฺมโณ กสึ
นิสฺสาย ชีวติ, ภารทฺวาโชติ จสฺส โคตฺตํ. ปญฺจมตฺตานีติ ปญฺจ ปมาณานิ,
อนูนานิ อนธิกานิ ปญฺจนงฺคลสตานีติ วุตฺตํ โหติ. ปยุตฺตานีติ โยชิตานิ,
พลิพทฺทานํ ขนฺเธสุ เปตฺวา ยุเค โยตฺเตหิ โยชิตานีติ อตฺโถ.
       วปฺปกาเลติ วปฺปนกาเล วีชนิกฺเขปสมเย. ตตฺถ เทฺว วปฺปานิ
กลลวปฺปญฺจ ปํสุวปฺปญฺจ. ปํสุวปฺปญฺจ อิธ อธิปฺเปตํ, ตญฺจ โข ปมทิวเส
มงฺคลวปฺปิตตฺถาย. ๔- ตตฺถายํ อุปกรณสมฺปทา:- ตีณิ พลิพทฺทสหสฺสานิ
อุปฏฺาปิตานิ โหนฺติ, สพฺเพสํ สุวณฺณมยานิ สิงคานิ ปฏิมุกฺกานิ, รชตมยา
ขุรา, สพฺเพ เสตมาลาหิ เจว คนฺธปญฺจงฺคุลีหิ จ อลงฺกตา ปริปุณฺณปญฺจงฺคา
สพฺพลกฺขณสมฺปนฺนา, เอกจฺเจ กาฬา อญฺชนวณฺณาเอว, ๕- เอกจฺเจ เสตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุติยวคฺคสฺส    ๒ ฉ.ม. ปเนตฺถ   ๓ ม.  พฺราหฺมณโภโคว เหโส
@๔ ฉ.ม., อิ. มงฺคลวปฺปํ     ๕ ม. อชินวณฺณา
พลาหกวณฺณา, ๑- เอกจฺเจ รตฺตา ปพาฬวณฺณา, เอกจฺเจ กมฺมาสา มสารคลฺลวณฺณา.
เอวํ ปญฺจสตา กสฺสกปุริสา ๒- สพฺเพ   อหตเสตวตฺถมาลาลงฺกตา ทกฺขิณอํสกูเฏสุ
ปติฏฺิตปุปฺผจุมฺพฏกา ปริตาลมโนสิลาทิลญฺชนุชฺชลคตฺตา ทส ทส นงฺคลา
เอเกกคุมฺพา หุตฺวา คจฺฉนฺติ. นงฺคลานํ สีสญฺจ ยุคญฺจ ปโตทา จ
สุวณฺณขจิตา. ปมนงฺคเล อฏฺ พลิพทฺทา ยุตฺตา, เสเสสุ จตฺตาโร จตฺตาโร,
อวเสสา กิลนฺตปริวตฺตนตฺถํ อานีตา. เอเกกคุมฺเพ เอเกกวีชสกฏํ เอเกโก กสติ,
เอเกโก  วปฺปติ.
         พฺราหฺมโณ ปน ปเคว มสฺสุกมฺมํ การาเปตฺวา นฺหาตฺวา ๓- สุคนฺเธหิ ๔-
วิลิตฺโต ปญฺจสตคฺฆนิกํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา สหสฺสคฺฆนิกํ เอกํสํ กริตฺวา เอเกกิสฺสา
องฺคุลิยา เทฺว เทฺวติ ๕- วีสติ องฺคุลิมุทฺทิกาโย กณฺเณสุ สีหกุณฺฑลานิ สีเส
พฺรหฺมเวนํ ปฏิมุญฺจิตฺวา สุวณฺณมาลํ กณฺเว  ๖- กตฺวา พฺราหฺมณคณปริวุโต
กมฺมนฺตํ โวสาสติ. อถสฺส พฺราหฺมณี อเนกสตภาชเนสุ ปายาสํ ปจาเปตฺวา มหาสกเฏสุ
อาโรเปตฺวา คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สพฺพาลงการภูสิตา พฺราหฺมณีคณปริวุตา
กมฺมนฺตํ อคมาสิ. เคหํปิสฺส หริตูปลิตฺตํ วิปฺปกิณฺณลาชํ ปุณฺณฆฏกทลิ-
ธชปฏากาหิ อลงฺกตํ คนฺธปุปฺผาทีหิ สุกตพลิกมฺมํ, เขตฺตญฺจ เตสุ เตสุ าเนสุ
สมุสฺสิตธชปฏากํ อโหสิ. ปริชนกมฺมกาเรหิ สทฺธึ โอสฏปริสา อฑฺฒเตยฺยสหสฺสา
อโหสิ, สพฺเพ อหตวตฺถา, สพฺเพสํ ปายาสโภชนเมว ปติยตฺตํ.
        อถ พฺราหฺมโณ สุวณฺณจาฏึ ๗- โธวาเปตฺวา ปายาสสฺส ปูเรตฺวา
สปฺปิมธุผาณิเตหิ อภิสงฺขริตฺวา นงฺคลพลิกมฺมํ การาเปสิ. พฺราหฺมณี ปญฺจนฺนํ
กสฺสกสตานํ สุวณฺณรชตกํสตมฺพโลหมยานิ ภาชนานิ ทาเปตฺวา สุวณฺณกฏจฺฉุํ คเหตฺวา
ปายาเสน ปริวิสนฺตี คจฺฉติ. พฺราหฺมโณ ปน พลิกมฺมํ กาเรตฺวา รตฺตพทฺธกาโย ๘-
อุปาหนาโย อาโรหิตฺวา รตฺตสุวณฺณทณฺฑํ คเหตฺวา "อิธ ปายาสํ เทถ, อิธ สปฺปึ
เทถ, อิธ สกฺขรํ เทถา"ติ โวสาสมาโน วิจรติ. อยํ ตาว กมฺมนฺเต ปวตฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. พลากวณฺณา, ฉ.ม. ผลิกวณฺณา    ๒ ฉ.ม. กสฺสกา      ๓ ฉ.ม. นฺหายิตฺวา
@๔ ฉ.ม. สุคนฺธคนฺเธหิ           ๕ ฉ.ม., อิ. เทฺวติ    ๖ ฉ.ม., อิ. กณฺเ
@๗ ฉ.ม., อิ. สุวณฺณปาตึ         ๘ ฉ.ม., อิ. รตฺตพนฺธิกาโย
       วิหาเร ปน ยตฺถ ยตฺถ สมฺพุทฺธา วสนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ เนสํ เทวสิกํ
ปญฺจ กิจฺจานิ ภวนฺติ. เสยฺยถีทํ? ปุเรภตฺตกิจฺจํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํ ปุริมยามกิจฺจํ
มชฺฌิมยามกิจฺจํ ปจฺฉิมยามกิจฺจนฺติ.
        ตตฺรีทํ ปุเรภตฺตกิจฺจํ:- ภควาปิ ๑- ปาโตว อุฏฺาย อุปฏฺากานุคฺคหตฺถํ
สรีรผาสุกตฺถญฺจ มุขโธวนาทิสรีรปริกมฺมํ ๒- กตฺวา ยาว ภิกฺขาจารเวลา, ตาว
วิวิตฺตาสเน วีตินาเมตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ
ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย กทาจิ เอกโก, กทาจิ ภิกฺขุสํฆปริวุโต คามํ วา นิคมํ
วา ปิณฺฑาย ปวิสติ กทาจิ ปกติยา, กทาจิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ วตฺตมาเนหิ.
เสยฺยถีทํ? ปิณฺฑาย ปวิสโต โลกนาถสฺส ปุรโต ๓- มุทุคตวาตา ๔- ปวึ โสเธนฺติ,
พลาหกา อุทกผุสิตานิ มุญฺจนฺตา มคฺเค เรณุํ วูปสเมตฺวา อุปริ วิตานํ หุตฺวา
ติฏฺนฺติ, อปเร วาตา ปุปฺผานิ อุปริ หริตฺวา ๕- มคฺเค โอกิรนฺติ. อุณฺณตา
ภูมิปฺปเทสา โอณมนฺติ, โอณตา อุณฺณมนฺติ. ปาทนิกฺเขปสมเย สมาว ภูมิ
โหติ, สุขสมฺผสฺสานิ ปทุมปุปฺผานิ ๖- ปาเท สมฺปฏิจฺฉนฺติ. อินฺทขีลสฺส อนฺโต
ปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท สรีรา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณรสสิญฺจนานิ ๗-
วิย จิตฺรปฏปริกฺขิตฺตานิ วิย จ ปาสาทกูฏาคาราทีนิ กโรนฺติโย ๘- อิโต จิโต จ
วิธาวนฺติ. หตฺถีอสฺสวิหงฺคาทโย สกสกฏฺาเนสุ ิตาเยว มธุเรนากาเรน สทฺทํ
กโรนฺติ, ตถา เภริวีณาทีนิ ตุริยานิ มนุสฺสานญฺจ กายูปคานิ อาภรณานิ. เตน
สญฺาเณน มนุสฺสา ชานนฺติ "อชฺช ภควา อิธ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ"ติ. เต
สุนิวตฺถา สุปารุตา คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย ฆรา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรวีถึ
ปฏิปชฺชิตฺวา ภควนฺตํ คนฺธ ปุปฺผาทีหิ สกฺกจฺจํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา "อมฺหากํ
ภนฺเต ทส ภิกฺขู, อมฺหากํ วีสติ, อมฺหากํ ภิกฺขุสตํ เทถา"ติ ยาจิตฺวา ภควโตปิ
ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนํ ปญฺาเปตฺวา สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาเตน ปฏิมาเนนฺติ.
         ภควา กตภตฺตกิจฺโจ เตสํ สนฺตานานิ โอโลเกตฺวา ตถา ธมฺมํ เทเสติ,
ยถา เกจิ สรณคมเน ปติฏฺหนฺติ, เกจิ ปญฺจสุ สีเลสุ, เกจิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ.ภควา หิ  ๒ ฉ.ม., อิ. มุขโธวนาทิปริกมฺมํ
@๓ ฉ.ม., อิ. ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา  ๔ ฉ.ม. มุทุคติโย วาตา
@๕ ฉ.ม. อุปหริตฺวา    ๖ ฉ.ม. ปทุมปุปฺผานิ วา
@๗ ก. สุวณฺณรสปิญฺชรานิ    ๘ ม. อลงฺกโรนฺติโย, ฉ. อลํ กโรนฺติโย
โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลานํ อญฺตรสฺมึ, เกจิ ปพฺพชิตฺวา อคฺคผเล อรหตฺเต
ปติฏฺหนฺติ ๑- เอวํ มหาชนํ อนุคฺคเหตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ คจฺฉติ. ตตฺถ
คนฺธมณฺฑลมาเฬ ปญฺตฺตปวรพุทฺธาสเน นิสีทติ ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสานํ
อาคมยมาโน. ตโต ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อุปฏฺาโก ภควโต นิเวเทติ.
อถ ภควา คนฺธกุฏึ ปวิสติ. อิทํ ตาว ปุเรภตฺตกิจฺจํ.
      อถ ภควา เอวํ กตปุเรภตฺตกิจฺโจ คนฺธกุฏิยา อุปฏฺาเน นิสีทิตฺวา
ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปาทปีเ ตฺวา ภิกฺขุสํฆํ โอวทติ "ภิกฺขเว อปฺปมาเทน
สมปาเทถ, ทุลฺลโภ พุทฺธุปฺปาโท โลกสฺมึ, ทุลฺลโภ มนุสฺสตฺตปฏิลาโภ, ทุลฺลภา
สทฺธาสมฺปตฺติ, ๒- ทุลฺลภา ปพฺพชฺชา, ทุลฺลภํ สทฺธมฺมสฺสวนนฺ"ติ. ตตฺถ เกจิ
ภควนฺตํ กมฺมฏฺานํ ปุจฺฉนฺติ. ภควา เตสญฺจริยานุรูปํ กมฺมฏฺานํ เทติ. ตโต
สพฺเพปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ คจฺฉนฺติ,
เกจิ อรญฺ, เกจิ รุกฺขมูลํ, เกจิ ปพฺพตาทีนํ อญฺตรํ, เกจิ จาตุมฺมหา-
ราชิกาภวนํ ฯเปฯ เกจิ วสวตฺติภวนนฺติ. ตโต ภควา คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา สเจ
อากงฺขติ, ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน มุหุตฺตํ สีหเสยฺยํ กปฺเปติ. อถ
สมสฺสาสิตกาโย อุฏฺหิตฺวา ทุติยภาเค โลกํ โอโลเกติ. ตติยภาเค ยํ คามํ วา
นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ตตฺถ มหาชโน ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ
สุนิวตฺโถ สุปารุโต คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย วิหาเร สนฺนิปติ. ๓- ตโต ภควตา
สมฺปตฺตปริสาย อนุรูเปน ปาฏิหาริเยน คนฺตฺวา ธมฺมสภายํ ปญฺตฺตปวรพุทฺธาสเน
นิสชฺช ธมฺมํ เทเสติ กาลยุตฺตํ สมเย ยุตฺตํ. อถ กาลํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชติ,
มนุสฺสา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกมนฺติ. อิทํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํ.
       โส เอวํ นิฏฺิตปจฺฉาภตฺตกิจฺโจ สเจ คตฺตานิ โอสิญฺจิตุกาโม โหติ,
พุทฺธาสนา วุฏฺาย นฺหานโกฏฺกํ ปวิสิตฺวา อุปฏฺาเกน ปฏิยาทิตอุทเกน คตฺตานิ
อุตุํ คาหาเปติ. อุปฏฺาโกปิ พุทฺธาสนํ อาเนตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ
ปญฺายติ. ๔- ภควา รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา อุตฺตราสงฺคํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๒ ม. สทฺธาสมฺปทา, สมฺปตฺติ ขณสมฺปตฺติ
@สุ.วิ. ๑/๔/๔๖ พฺรหฺมชาลสุตฺต: ปริพฺพาชกถาวณฺณนา (นว.)
@๓ ฉ.ม., อิ. สนฺนิปตติ ๔ ฉ.ม. ปญฺาเปติ
กตฺวา ตตฺถ อาคนฺตฺวา นิสีทติ เอกโกว มุหุตฺตํ ปฏิสลฺลีโน.  อถ ภิกฺขู ตโต
ตโต อาคมฺม ภควโต อุปฏฺานํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ เอกจฺเจ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ,
เอกจฺเจ กมฺมฏฺานํ, เอกจฺเจ ธมฺมสฺสวนํ ยาจนฺติ. ภควา เตสํ อธิปฺปายํ
สมฺปาเทนฺโต ปุริมยามํ วีตินาเมติ. อิทํ ปุริมยามกิจฺจํ.
       ปุริมยามกิจฺจปริโยสาเน ปน ภิกฺขูสุ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺเตสุ,
สกลทสสหสฺสีโลกธาตุเทวตาโย โอกาสํ ลภมานา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ
ปุจฺฉนฺติ ยถาภิสงฺขตํ อนฺตมโส จตุรกฺขรมฺปิ. ภควา ตาสํ ตาสํ เทวตานํ ปญฺหํ
วิสฺสชฺเชนฺโต มชฺฌิมยามํ วีตินาเมติ. อิทํ มชฺฌิมยามกิจฺจํ.
       ปจฺฉิมยามมฺปน ตโย โกฏฺาเส กตฺวา ปุเรภตฺตโต ปฏฺาย นิสชฺชาปีฬิตสฺส
สรีรสฺส กิลาสุภาวโมจนตฺถํ เอกโกฏฺาสํ จงฺกเมน วีตินาเมติ.
ทุติยโกฏฺาเส คนฺธกุฏิยํ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน
สีหเสยฺยํ กปฺเปติ. ตติยโกฏฺาเส ปจฺจุปฏฺาย นิสีทิตฺวา ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก
ทานสีลาทิวเสน กตาธิการปุคฺคทสฺสนตฺถํ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกติ. อิทํ
ปจฺฉิมยามกิจฺจํ.
       ตทาปิ เอวํ โอโลเกนฺโต กสิภารทฺวาชพฺราหฺมณํ อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ
ทิสฺวา "ตตฺถ มยิ คเต กถา ปวตฺติสฺสติ, กถาวสาเน ธมฺมเทสนํ
สุตฺวา เอโส พฺราหฺมโณ สปุตฺตทาโร ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺาย อสีติโกฏิธนํ มม
สาสเน วิปฺปกิริตฺวา อปรภาเค นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี"ติ
ตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺาเปตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ
อถโข ภควาติอาทิ วุตฺตํ.
       ตตฺถ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ปุพฺพณฺหสมเยติ อตฺโถ.
นิวาเสตฺวาติ ปริทหิตฺวา. วิหารจีวรปริวตฺตนวเสน ตํ วุตฺตํ. ปตฺตจีวรมาทายาติ
ปตฺตํ หตฺเถหิ, จีวรํ กาเยน อาทิยิตฺวา, สมฺปฏิจฉิตฺวา ธาเรตฺวาติ อตฺโถ.
ภควโต กิร ปิณฺฑาย ปวิสิตุกามสฺส ภมโร วิย วิกสิตปทุมทฺวยมชฺฌํ,
อินฺทนีลมณิวณฺณเสลมยปตฺโต หตฺถทฺวยมชฺฌํ อาคจฺฉติ. ตํ เอวมาคตํ ปตฺตํ
หตฺเถหิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา จีวรํ ๑- ปริมณฺฑลํ ปารุตํ กาเยน ธาเรตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
เตนุปสงฺกมีติ เยน มคฺเคน กมฺมนฺโต คนฺตพฺโพ, เตน เอกโกว อุปสงฺกมิ.
กสฺมา ปน นํ ภิกฺขู นานุพนฺธึสูติ? ยทา หิ ภควา เอกโกว กตฺถจิ คนฺตุกาโม
โหติ, ยาว ภิกฺขาจารเวลาย ๒- ทฺวารํ ปิทหิตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิสีทติ. ภิกฺขู
ตาย สญฺาย ชานนฺติ "อชฺช ภควา เอกโกว ปิณฺฑาย จริตุกาโม, อทฺธา
กญฺจิเอว วิเนตพฺพํ ปุคฺคลํ อทฺทสา"ติ. เต อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา
คนฺธกุฏิปทกฺขิณํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺติ. ตทา จ ภควา เอวมกาสิ.
ตสฺมา ภิกฺขู นานุพนฺธึสูติ.
       ปริเวสนา วตฺตตีติ เตสํ สุวณฺณภาชนาทีนิ คเหตฺวา นิสินฺนานํ
ปญฺจสตานํ กสฺสกานํ ปริเวสนา ๓- วิปฺปกตา โหติ. เอกมนฺตํ อฏฺาสีติ ยตฺถ
ิตํ พฺราหฺมโณ ปสฺสติ, ตถารูเปสุ ทสฺสนูปจาเรสุ ๔- กถาสวนผาสุเก อุจฺจฏฺาเน
อฏฺาสิ. ตฺวา จ รชตสุวณฺณรสปิญฺชรํ จนฺทิมสุริยานํ ปภํ อติโรจมานํ
สมนฺตโต สรีรปฺปภํ มุญฺจิ, ยาย อชฺโฌตฺถตตฺตา พฺราหฺมณสฺส กมฺมนฺตสาลาภิตฺติ-
รุกฺขกสิตมตฺติกปิณฺฑาทโย สุวณฺณมยา วิย อเหสุํ. อถ มนุสฺสา ภุญฺชนฺตา จ
กสนฺตา จ สพฺพกิจฺจานิ ปหาย อสีติอนุพฺยญฺชนปริวารํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณ-
ปฏิมณฺฑิตํ สรีรํ พฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิภูสิตํ พาหุยุคลํ ชงฺคมํ วิย ๕- ปทุมสรํ,
รสฺมิชาลสมุชฺชลิตตาราคณมิว คคนตลํ, วิชฺชุลตาวินทฺธมิว จ ปวรกนกสิขรํ ๖-
สิริยา ชลมานํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ เอกมนฺตํ ิตํ ทิสฺวา หตฺถปาเท โธวิตฺวา อญฺชลึ
ปคฺคยฺห สมฺปวาเรตฺวา ๗- อฏฺสุ. เอวํ เตหิ ปริวาริตํ อทฺทสา โข กสิภารทฺวาโช
พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย ิตํ, ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ อหํ โข สมณ
กสามิ จ วปามิ จาติ.
       กสฺมา ปนายํ เอวมาห, กึ สมนฺตปาสาทิเก ปสาทนีเย อุตฺตมทมถสมถ-
มนุปฺปตฺเตปิ ตถาคเต อปฺปสาเทน, อุทาหุ อฑฺฒติยานํ ชนสหสฺสานํ ปายาสํ
ปฏิยาเทตฺวาปิ กฏจฺฉุภิกฺขาย มจฺเฉเรนาติ? อุภยถาปิ โน, ภควโต ปนสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จีวรญฺจ             ๒ ฉ.ม. ภิกฺขาจารเวลา   ๓ ฉ.ม. ปริวิสนา
@๔ ฉ.ม. ตถารูเป ทสฺสนูปจาเร      ๕ สี. สสฺสีริกตรทสฺสนํ ชงฺคมมิว
@๖ ฉ.ม. กนกสิขรํ อิ. จ กนกคิริสิขรํ      ๗ ฉ.ม. สมฺปริวาเรตฺวา
ทสฺสเนน อติตฺตํ นิกฺขิตฺตกมฺมนฺตํ ชนํ ทิสฺวา กมฺมภงฺคํ เม กาตุํ อาคโต"ติ
อนตฺตมนตา อโหสิ, ตสฺมา เอวมาห. ภควโต จ ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา "สจายํ
กมฺมนฺเต อปโยชยิสฺส, สกลชมฺพูทีเป มนุสฺสานํ สีเส จูฬามณิ วิย อภวิสฺส,
โก นามสฺส อตฺโถ น สมฺปชฺชิสฺสติ, เอวเมว อลสตาย กมฺมนฺเต อปฺปโยเชตฺวา
วปฺปมงฺคลาทีสุ ปิณฺฑาย จรตี"ติปิสฺส อนตฺตมนตา อโหสิ. เตนาห "อหํ โข
สมณ กสามิ จ วปามิ จ, กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภุญฺชามี"ติ.
        อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย:- มยฺหํปิ ตาว กมฺมนฺตา น พฺยาปชฺชนฺติ, น
จมฺหิ ยถา ตฺวํ เอวํ ลกฺขณสมฺปนฺโน, ตฺวํปิ กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภุญฺชสฺสุ,
โก เต อตฺโถ น สมฺปชฺเชยฺย เอวํ ลกฺขณสมฺปนฺนสฺสาติ. อปิจายํ อสฺโสสิ
"สกฺยราชกุเล กิร กุมาโร อุปฺปนฺโน, โส จกฺกวตฺติรชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต"ติ
ตสฺมา อิทานิ "อยํ โส"ติ ตฺวา "จกฺกวตฺติรชฺชํ ปหาย กิลนฺโตสี"ติ อุปารมฺภํ
อาโรเปนฺโต เอวมาห. อปิจ ติกฺขปญฺโ เอส พฺราหฺมโณ, น ภควนฺตํ
อปสาเทนฺโต ภณติ, ภควโต ปน รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปุญฺสมฺปตฺตึ สมฺภาวยมาโน
กถาปวตฺตนตฺถํปิ เอวมาห. อถ ภควา เวเนยฺยวเสน สเทวเก โลเก
อคฺคกสฺสกวปฺปกภาวํ อตฺตโน ทสฺเสนฺโต อหมฺปิ โข พฺราหฺมณาติอาทิมาห.
         อถ พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ:- "อยํ สมโณ `อหมฺปิ กสามิ จ วปามิ
จา'ติ ภณติ, น จสฺส โอฬาริกานิ ยุคนงฺคลาทีนิ กสิภณฺฑานิ ปสฺสามิ, กึ นุ
โข มุสา ภณตี"ติ ภควนฺตํ ปาทตลโต ปฏฺาย ยาว เกสนฺตา ๑- โอโลกยมาโน
องฺควิชฺชาย กตาธิการตฺตา ทฺวตฺตึสวรลกฺขณสมฺปตฺติมสฺส ตฺวา "อฏฺานเมตํ, ยํ
เอวรูโป มุสา ภเณยฺยา"ติ สญฺชาตพหุมาโน ภควติ สมณวาทํ ปหาย โคตฺเตน
ภควนฺตํ สมุทาจรมาโน น โข ปน มยํ ปสฺสาม โภโต โคตมสฺสาติอาทิมาห.
ภควา ปน ยสฺมา ปุพฺพธมฺมสภาคตาย กถํ ๒- นาม พุทฺธานํ อานุภาโว, ตสฺมา
พุทฺธานุภาวํ ทีเปนฺโต สทฺธา พีชนฺติอาทิมาห.
        กา ปเนตฺถ ปุพฺพธมฺมสภาคตา, นนุ พฺราหฺมเณน ภควา นงฺคลาทิกสิ-
สมฺภารสมาโยคํ ปุฏฺโ อปุจฺฉิตสฺส ๓- พีชสฺส สภาคตาย อาห "สทฺธา พีชนฺ"ติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. เกสคฺคา   ๒ ฉ.ม., อิ. กถนํ      ๓ สี. อถ จ ปน อปุจฺฉิตสฺส
เอวญฺจ ปน สติ กถาปิ อนนุสนฺธิกา โหติ. น หิ พุทฺธานมฺปิ อนนุสนฺธิกกถา
นาม อตฺถิ, นปิ ปุพฺพธมฺมสฺส อสภาคตาย กเถนฺติ. เอวํ ปเนตฺถ อนุสนฺธิ
เวทิตพฺพา:- พฺราหฺมเณน หิ ภควา ยุคนงฺคลาทิกสิสมฺภารวเสน กสึ ปุจฺฉโต,
โส ตสฺส อนุกมฺปาย "อิทํ อปุจฺฉิตนฺ"ติ อปริหาเปตฺวา สมูลํ สอุปการํ สสมฺภารํ
สผลํ กสึ าเปตุํ ๑- มูลโต ปฏฺาย ทสฺเสนฺโต "สทฺธา พีชนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ
พีชํ กสิยา มูลํ ตสฺมึ สติ กตฺตพฺพโต, อสติ อกตฺตพฺพโต, ตปฺปมาเณน จ
กตฺตพฺพโต. พีเช หิ สติ กสึ กโรนฺติ, น อสติ. พีชปฺปมาเณเนว ๒- กุสลา
กสฺสกา เขตฺตํ กสนฺติ, น อูนํ "มา โน สสฺสํ ปริหายี"ติ, น อธิกํ "มา
โน โมโฆ วายาโม อโหสี"ติ. ยสฺมา จ พีชเมว มูลํ, ตสฺมา ภควา มูลโต
ปฏฺาย กสิสมฺภารํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส กสิยา ปุพฺพธมฺมพีชสฺส
สภาคตาย อตฺตโน กสิยา ปุพฺพธมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห "สทฺธา พีชนฺ"ติ.
เอวเมตฺถ ปุพฺพธมฺมสภาคตาปิ เวทิตพฺพา.
         ปุจฺฉิตํเยว วตฺวา อปุจฺฉิตํ ปจฺฉา กึ น วุตฺตนฺติ เจ? ตสฺส
อุปการภาวโต จ ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถภาวโต จ. อยํ หิ พฺราหฺมโณ ปญฺวา,
มิจฺฉาทิฏฺิกุเล ปน ชาตตฺตา สทฺธารหิโตว, สทฺธารหิโต จ ปญฺวา ปเรสํ
สทฺธาย อตฺตโน อวิสเย อปฺปฏิปชฺชมาโน วิเสสํ นาธิคจฺฉติ, กิเลสกาลุสฺสิย-
ปรามฏฺาปิ ๓- สมฺปสาทมตฺตลกฺขณาปิ ๔- จสฺส ทุพฺพลา สทฺธา พลวติยา ปญฺาย
สหสา วตฺตมานา อตฺถสิทฺธึ น กโรติ หตฺถินา สทฺธึ เอกธุเร ยุตฺโต โคโณ
วิย. อิติสฺส สทฺธา อุปการกาติ ๕- ตํ พฺราหฺมณํ สทฺธาย ปติฏฺาเปนฺเตน
ปจฺฉาปิ วตฺตพฺโพ อยมตฺโถ เทสนากุสลตาย ปุพฺเพ วุตฺโต. พีชสฺส จ อุปการกา
วุฏฺิ, สา ตทนนฺตรํเยว วุจฺจมานา สมตฺถา โหติ. เอวํ ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถภาวโต
ปจฺฉาปิ วตฺตพฺโพ อยมตฺโถ, อญฺโปิ ๖- เอวรูโป อีสาโยตฺตาทิ ปุพฺเพ วุตฺโตติ
เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺาเปตุํ  ๒ ฉ.ม. พีชปฺปมาเณน จ  ๓ ก. กิเลสกาฬุสฺสิยาปคตมคฺตา
@๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๕ ฉ.ม. อุปการิกา, เอวมุปริปิ  ๖ ฉ.ม. อญฺโ จ
      ตตฺถ สมฺปสาทลกฺขณา สทฺธา, โอกปฺปนลกฺขณา วา. พีชนฺติ ปญฺจวิธํ
พีชํ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผลุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชเมว ปญฺจมนฺติ. ตํ สพฺพมฺปิ
วิรุหนฏฺเน พีชนฺเตฺวว ๑- สงฺขํ คจฺฉติ.
      ตตฺถ ยถา พฺราหฺมณสฺส กสิยา มูลภูตํ พีชํ เทฺว กิจฺจานิ กโรติ,
เหฏฺา มูเลน ปติฏฺาติ, อุปริ องฺกุรํ อุฏฺาเปติ, เอวํ ภควโต กสิยา มูลภูตา
สทฺธา เหฏฺา สีลมูเลน ปติฏฺาติ, อุปริ สมถวิปสฺสนงฺกุรํ อุฏฺาเปติ. ยถา จ
ตํ มูเลน ปวีรสํ อาโปรสํ คเหตฺวา นาเฬน ธญฺปริปากคหณตฺถํ วฑฺฒติ,
เอวมยํ สีลมูเลน สมถวิปสฺสนารสํ คเหตฺวา อริยมคฺคนาเฬน อริยผลธญฺปริปากคหณตฺถํ
วฑฺฒติ. ยถา จ ตํ สุภูมิยํ ปติฏฺหิตฺวา มูลงฺกุรปณฺณนาฬกณฺฑปสเวหิ วุฑฺฒึ
วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ ปตฺวา ขีรํ ชเนตฺวา อเนกสาลิผลภริตํ สาลิสีสํ นิปฺผาเทติ,
เอวเมสา จิตฺตสนฺตาเน ปติฏฺหิตฺวา ฉหิ วิสุทฺธีหิ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ
ปตฺวา าณทสฺสนวิสุทฺธิขีรํ ชเนตฺวา อเนกปฏิสมฺภิทาาณภริตํ ๒- อรหตฺตผลํ
นิปฺผาเทติ. เตน วุตฺตํ "สทฺธา พีชนฺ"ติ.
       กสฺมา ปน อญฺเสุ ปโรปญฺาสาย กุสลธมฺเมสุ เอกโต อุปฺปชฺชมาเนสุ
สทฺธาว "พีชนฺ"ติ วุตฺตาติ เจ? พีชกิจฺจกรณโต. ยถา หิ เตสุ วิญฺาณํเยว
วิชานนกิจฺจํ กโรติ, เอวํ สทฺธา พีชกิจฺจํ. สา จ สพฺพกุสลานํ มูลภูตา. ยถาห
"สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ, อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสติ ฯเปฯ ปญฺาย จ นํ
อติวิชฺฌ ปสฺสตี"ติ. ๓-
      อกุสลธมฺเม เจว กายญฺจ ตปตีติ ตโป. อินฺทฺริยสํวรวิริยธุตงฺคทุกฺกรการิกานํ
เอตํ อธิวจนํ, อิธ ปน อินฺทฺริยสํวโร อธิปฺเปโต. วุฏฺีติ วสฺสวุฏฺิ
วาตวุฏฺีติอาทิ อเนกวิธา, อิธ วสฺสวุฏฺิ อธิปฺเปตา. ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส
วสฺสวุฏฺิสมนุคฺคหิตํ พีชํ พีชมูลกํ จ สสฺสํ วิรุหติ น มิลายติ นิปฺผตฺตึ
คจฺฉติ, เอวํ ภควโต อินฺทฺริยสํวรสมนุคฺคหิตา สทฺธา สทฺธามูลา จ สีลาทโย ธมฺมา
วิรุหนฺติ น มิลายนฺติ นิปฺผตฺตึ คจฺฉนฺติ. เตนาห "ตโป วุฏฺี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พีชนฺเตว      ๒ ฉ.ม. อเนกปฏิสมฺภิทาภิญฺาภริตํ
@๓ ม.ม. ๑๓/๑๘๓,๔๓๒/๑๕๘,๔๒๐ กีฏาคิริ..., จงฺกีสุตฺต
     ปญฺา เมติ เอตฺถ วุตฺโต เมสทฺโท ปุริมปเทสุปิ โยเชตพฺโพ "สทฺธา
เม พีชํ, ตโป เม วุฏฺี"ติ. เตน กึ ทีเปติ? ยถา พฺราหฺมณ ตยา วปิเต
เขตฺเต สเจ วุฏฺิ อตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ อตฺถิ, อุทกมฺปิ ตาว ทาตพฺพํ
โหติ. ตถา มยา หิริอีเส ปญฺายุคนงฺคเล มโนโยตฺเตน เอกาพทฺเธ กเต
วิริยพลิพทฺเท โยเชตฺวา สติปาจเนน วิชฺฌิตฺวา อตฺตโน จิตฺตสนฺตานเขตฺตมฺหิ
สทฺธาพีเช วปิเต วุฏฺิยา อภาโว นาม นตฺถิ ๑- อยมฺปน เม นิจฺจกาลํ
อินฺทฺริยสํวรตโป วุฏฺีติ.
       ปญฺาติ กามาวจราทิเภทโต อเนกวิธา, อิธ ปน สห วิปสฺสนาย
มคฺคปญฺา อธิปฺเปตา. ยุคนงฺคลนฺติ ยุคญฺจ นงฺคลญฺจ ยุคนงฺคลํ. ยถา หิ
พฺราหฺมณสฺส ยุคนงฺคลํ, เอวํ ภควโต ทุวิธาปิ วิปสฺสนา ปญฺา จ ๒- ตตฺถ
ยถา ยุคํ อีสาย อุปนิสฺสยํ โหติ, ปุรโต ๓- จ อีสาพทฺธํ โหติ, โยตฺตานํ นิสฺสยํ
โหติ, พลิพทฺทานํ เอกโต คมนํ ธาเรติ, ๔- เอวํ ปญฺาปิ ๕- หิริปฺปมุขานํ
ธมฺมานํ อุปนิสฺสยา โหติ. ยถาห "ปญฺุตฺตรา สพฺเพ กุสลา ธมฺมา"ติ ๖- จ,
"ปญฺา หิ เสฏฺา กุสลา วทนฺติ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานนฺ"ติ ๗- จ. กุสลานํ
ธมฺมานํ ปุพฺพงฺคมฏฺเน ปุรโต จ โหติ. ยถาห "สีลํ สิรี จาปิ ๘- สตญฺจ
ธมฺโม, อนุคตา ๙- อนฺวายิกา ปญฺวโต ภวนฺตี"ติ. หิริวิปฺปโยเคน อนุปฺปตฺติโต
ปน อีสาพทฺธา โหติ. มโนสงฺขาตสฺส สมาธิโยตฺตสฺส นิสฺสยปจฺจยโต โยตฺตานํ
นิสฺสโย ๑๐- โหติ. อจฺจารทฺธาติลีนภาวปฏิเสธนโต วิริยพลิพทฺทานํ เอกโต คมนํ
ธาเรติ, ๑๑- ยถา จ นงฺคลํ ผาลยุตฺตํ กสนกาเล ปวีฆนํ ภินฺทติ, มูลสนฺตานกานิ
ปทาเลติ, เอวํ สติยุตฺตา ปญฺา วิปสฺสนากาเล ธมฺมานํ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนํ
ภินฺทติ, สพฺพกิเลสมูลสนฺตานกานิ ปทาเลติ. สา จ โข โลกุตฺตราว, อิตรา
ปน โลกิกาปิ สิยา. เตนาห "ปญฺา เม ยุคนงฺคลนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อตฺถิ    ๓ ก. ทุวิธา หิ ปญฺา  ๓ ม. ธุรโต   ๔ ม. วาเรติ   ๕ ฉ.ม. ปญฺา
@๖ องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๘๙/๓๕๑ สติวคฺค (สฺยา), องฺ. ทสก. ๒๔/๕๘/๘๕ มูลกสุตฺต
@๗ ขุ. ชา. จตฺตาลีส. ๕๗/๒๔๖๘/๕๔๑ สรภงฺคชาตก (สฺยา)   ๘ สี. หิริญฺจาปิ
@๙ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๑๐ ฉ.ม., อิ. นิสฺสยา   ๑๑ ม., อิ. วาเรติ
       หิริยติ ปาปเกหิ ธมฺเมหีติ หิรี. ตคฺคหเณน ตาย อวิปฺปยุตฺตํ
โอตฺตปฺปํปิ คหิตเมว โหติ. อีสาติ ยุคนงฺคลสนฺธาริกา รุกฺขลฏฺิ. ยถา หิ
พฺราหฺมณสฺส อีสา ยุคนงฺคลํ ธาเรติ, เอวํ ภควโตปิ หิรี โลกิยโลกุตฺตรปญฺาสงฺขาตํ
ยุคนงฺคลํ ธาเรติ หิริอภาโว ปญฺาย อภาวโต. ยถา จ อีสาปฏิพทฺธํ
ยุคนงฺคลํ กิจฺจกรํ โหติ อจลํ อสิถิลํ, เอวํ หิริปฏิพทฺธาปิ ๑- ปญฺา กิจฺจการี
โหติ อจลา อสิถิลา อพฺโพกิณฺณา อหิริเกน. เตนาห "หิรี อีสา"ติ. มุนาตีติ
มโน, จิตฺตสฺเสตํ นามํ. อิธ ปน มโนสีเสน ตํสมฺปยุตฺโต สมาธิ อธิปฺเปโต.
โยตฺตนฺติ รชฺชุพนฺธนํ. ตํ ติวิธํ อีสาย สห ยุคสฺส พนฺธนํ, ยุเคน สห
พลิพทฺทานํ พนฺธนํ, สารถินา สห พลิพทฺทานํ เอกาพนฺธนนฺติ. ตตฺถ ยถา
พฺราหฺมณสฺส โยตฺตํ อีสายุคพลิพทฺเท เอกาพทฺเธ กตฺวา สกกิจฺเจ ๒- ปฏิปาเทติ,
เอวํ ภควโต สมาธิ สพฺเพว เต หิริปญฺาวิริยธมฺเม เอการมมเณ
อวิกฺเขปสภาเวน พนฺธิตฺวา สกกิจฺเจ ปฏิปาเทติ. เตนาห "มโน โยตฺตนฺ"ติ.
       จิรกตาทิมตฺถํ สรตีติ สติ. ผาเลตีติ ผาโล. ปาเชนฺติ เอเตนาติ ปาชนํ.
ตํ อิธ "ปาจนนฺ"ติ วุตฺตํ. ปโตทสฺเสตํ นามํ. ผาโล จ ปาจนญฺจ ผาลปาจนํ.
ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส ผาลปาจนํ, เอวํ ภควโต ๓- วิปสฺสนายุตฺตา มคฺคยุตฺตา จ ๓-
สติ. ตตฺถ ยถา ผาโล นงฺคลํ  อนุรกฺขติ, ปุรโต จสฺส คจฺฉติ, เอวํ สติ
กุสลานํ ๔- ธมฺมานํ คติโย สมเนฺวสมานา อารมฺมเณ วา อุปฏฺาปยมานา
ปญฺานงฺคลํ รกฺขติ. เตเนเวสา "สตารกฺเขน เจตสา วิหรตี"ติอาทีสุ ๕- วิย
อารกฺขาติ วุตฺตา. อปฺปมุสฺสนวเสน จสฺสา ปุรโต โหติ. สติปริจิเต หิ ธมฺเม
ปญฺา ปชานาติ, โน ปมุฏฺเน. ๖- ยถา จ ปาจนํ พลิพทฺทานํ วิชฺฌนภยํ
ทสฺเสนฺตํ สํสีทนํ ๗- น เทติ, อุปฺปถคมนํ วาเรติ, เอวํ สติ วิริยพลิพทฺทานํ
อปายภยํ ทสฺเสนฺตี โกสชฺชสํสีทนํ น เทติ, กามคุณสงฺขาเต อโคจเร จารํ
วาเรตฺวา ๘- กมฺมฏฺาเน นิโยเชนฺติ อุปฺปถคมนํ วาเรติ. เตนาห "สติ เม
ผาลปาจนนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หิริปฏิพทฺธา จ   ๒ อิ. สหกิจฺเจ  ๓-๓ ฉ.ม. วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา
@มคฺคสมฺปยุตฺตา จ  ๔ ฉ.ม. กุสลากุสลานํ  ๕ องฺ. ทสก. ๓๔/๒๐/๒๔ อตฺถโต สมานํ
@๖ ฉ.ม., อิ. ปมุฏเ   ๗ ฉ.ม., อิ. สํสีทิตุํ   ๘ ฉ.ม., อิ. นิวาเรตฺวา
      กายคุตฺโตติ ติวิเธน กายสุจริเตน คุตฺโต. วจีคุตฺโตติ จตุพฺพิเธน
วจีสุจริเตน คุตฺโต. เอตฺตาวตา จ ๑- ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ วุตฺตํ. อาหาเร อุทเร
ยโตติ เอตฺถ อาหารมุเขน สพฺพปจฺจยานํ สงฺคหิตตฺตา ๒- จตุพฺพิเธปิ ปจฺจเย
ยโต สํยโต นิรุปกฺกิเลโสติ อตฺโถ. อิมินา อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ วุตฺตํ. อุทเร
ยโตติ อุทเร ยโต สํยโต มิตโภชี, อาหาเร มตฺตญฺูติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา โภชเน
มตฺตญฺุตามุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ วุตฺตํ. เตน กึ ทีเปติ? ยถา ตฺวํ พฺราหฺมณ
พีชํ วปิตฺวา สสฺสปริปาลนตฺถํ กณฏฺกวตึ วา รุกฺขวตึ วา ปาการปริกฺเขปํ วา
กโรสิ, เตน เต โคมหึสมิคคณา ปเวสํ อลภนฺตา สสฺสํ น วิลุมฺปนฺติ, เอวํ
มหนฺตํ ๓- สทฺธาพีชํ วปิตฺวา นานปฺปการกุสลสฺสปริปาลนตฺถํ กายวจีอาหารคุตฺติมยํ
ติวิธํ ปริกฺเขปํ กโรมิ, เตน เม ราคาทิอกุสลธมฺมโคมหึสมิคคณา ปเวสํ อลภนฺตา
นานปฺปการกํ กุสลสสฺสํ น วิลุมฺปนฺตีติ.
       สจฺจํ กโรมิ นิทฺทานนฺติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ อวิสํวาทนํ สจฺจํ.
นิทฺทานนฺติ เฉทนํ ลุนนํ อุปฺปาฏนํ. กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํ.
อยํ เหตฺถ อตฺโถ "สจฺเจน กโรมิ นิทฺทานนฺ"ติ. อิทํ ๔- วุตฺตํ โหติ:- ยถา
ตฺวํ พาหิรํ กสึ กตฺวา สสฺสทูสกานํ ติณานํ หตฺเถน วา อสิเตน วา นิทฺทานํ
กโรสิ, เอวํ อหํปิ อชฺฌตฺติกํ กสึ กตฺวา กุสลสสฺสทูสกานํ วิสํวาทนติณานํ
สจฺเจน นิทฺทานํ กโรมิ. ๕- ยถาภูตาณํ วา เอตฺถ สจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน
อตฺตสญฺาทีนํ ติณานํ นิทฺทานํ  กโรมีติ ทสฺเสติ. อถวา นิทฺทานนฺติ เฉทกํ
ลาวกํ อุปฺปาฏกนฺติ อตฺโถ. ยถา ตฺวํ ทาสํ วา กมฺมกรํ วา นิทฺทานํ กโรสิ,
"นิทฺเทหิ ติณานี"ติ ติณานํ เฉทกํ ลาวกํ อุปฺปาฏกํ กโรสิ, เอวมหํ สจฺจํ
กโรมีติ ทสฺเสติ, อถวา สจฺจนฺติ ทิฏฺิสจฺจํ. ตมหํ นิทฺทานํ กโรมิ, ฉินฺทิตพฺพํ
ลุนิตพฺพํ อุปฺปาเฏตพฺพํ กโรมีติ. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ อุปโยเคเนวตฺโถ
ยุชฺชติ.
        โสรจฺจํ เม ปโมจนนฺติ เอตฺถ ยนฺตํ "กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก
อวีติกฺกโม"ติ สีลเมว "โสรจฺจนฺ"ติ วุตฺตํ, เนตํ ๖- อธิปฺเปตํ.
"กายคุตฺโต"ติอาทินา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม., อิ. คหิตตฺตา  ๓ ฉ.ม. เอวมหมฺปิตํ
@๔ ฉ.ม., อิ. กึ             ๕ ฉ.ม. กโรมีติ      ๖ ฉ.ม. น ตํ
หิ ตํ วุตฺตเมว. อรหตฺตผลํ ปน อธิปฺเปตํ. ตํ หิ สุนฺทเร นิพฺพาเน รตตฺตา
"โสรจฺจนฺ"ติ วุจฺจติ. ปโมจนนฺติ โยควิสฺสชฺชนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยถา ตว
ปโมจนํ ปุนปิ สายเณฺห วา ทุติยทิวเส วา อนาคตสํวจฺฉเร วา โยเชตพฺพโต
อปฺปโมจนเมว โหติ, น มม เอวํ. น หิ มม อนฺตรา โมจนํ นาม อตฺถิ.
อหํ หิ ทีปงฺกรทสพลกาลโต ปฏฺาย ปญฺานงฺคเล วิริยพลิพทฺเท โยเชตฺวา
กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ มหากสึ กสนฺโต ตาว น มุญฺจึ, ยาว
น สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌึ. ยทา จ เม สพฺพกาลํ ๑- เขเปตฺวา โพธิมูเล
อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส สพฺพคุณปริวารํ อรหตฺตผลํ อุทปาทิ, ตทา มยา ๒-
ตํ สพฺพุสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ปมุตฺตํ, น อิทานิ ปุน โยเชตพฺพํ ภวิสฺสตีติ.
เอตมตฺถํ สนฺธายาห "โสรจฺจํ เม ปโมจนนฺ"ติ.
        วีริยํ เม ธุรโธรยฺหนฺติ เอตฺถ วิริยนฺติ กายิกเจตสิโก วิริยารมฺโภ.
ธุรโธรยฺหนฺติ ธุราย ๓- โธรยฺหํ, ธุรํ วหนฺตนฺติ ๔- อตฺโถ. ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส
ธุราย โธรยฺหากฑฺฒิตํ นงฺคลํ ภูมิฆนํ ภินฺทติ, มูลสนฺตานกานิ จ ปทาเลติ, เอวํ
ภควโต วิริยากฑฺฒิตํ ปญฺานงฺคลํ ยถาวุตฺตํ ฆนํ ภินฺทติ, กิเลสสนฺตานกานิ
จ ปทาเลติ. เตนาห "วีริยํ เม ธุรโธรยฺหนฺ"ติ. อถวา ปุริมธุราวหตฺตา
ธุรา, มูลธุราวหตฺตา โธรยฺหา, ธุรา จ โธรยฺหา จ ธุรโธรยฺหา. อิติ
ยถา พฺราหฺมณสฺส เอเกกสฺมึ นงฺคเล จตุพลิพทฺทปฺปเภทํ ธุรโธรยฺหํ วหนฺตํ
อุปฺปนฺนุปฺปนฺนติณมูลฆาตญฺเจว สสฺสสมฺปตฺติญฺจ สาเธติ, เอวํ ภควโต
จตุสมฺมปฺปธานวิริยเภทํ ธุรโธรยฺหํ วหนฺตํ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนํ อกุสลฆาตญฺเจว
กุสลสมฺปตฺติญฺจ สาเธติ. เตนาห "วีริยํ เม ธุรโธรยฺหนฺ"ติ.
        โยคกฺเขมาธิวาหนนฺติ เอตฺถ โยเคหิ เขมตฺตา นิพฺพานํ โยคกฺเขมํ นาม.
ตํ อธิกิจฺจ วาหิยติ,  อภิมุขํ วา วาหิยตีติ อธิวาหนํ, โยคกฺเขมสฺส อธิวาหนํ
โยคกฺเขมาธิวาหนํ. ๕- อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยถา ตว ธุรโธรยฺหํ ปุรตฺถิมาทีสุ
อญฺตรทิสาภิมุขํ วาหิยติ, ตถา มม ธุรโธรยฺหํ นิพฺพานาภิมุขํ วาหิยตีติ. เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺพํ ตํ กาลํ     ๒ ม. มยฺหํ      ๓ ฉ.ม. ธุรายํ, เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. ธุราวหนฺติ, อิ. ธุรํ วหตีติ  ๕ ฉ.ม. โยคกฺเขมาธิวาหนนฺติ
วาหิยมานํ จ ๑- คจฺฉติ อนิวตฺตนฺตํ. ยถา ตว นงฺคลํ วหนฺตํ ธุรโธรยฺหํ
เขตฺตโกฏึ ปตฺวา ปุน นิวตฺตติ, เอวํ อนิวตฺตนฺตํ ทีปงฺกรกาลโต ปฏฺาย
คจฺฉเตว. ยสฺมา วา เตน เตน มคฺเคน ปหีนา กิเลสา น ปุนปฺปุนํ ปหาตพฺพา
โหนฺติ, ยถา ตว นงฺคเลน ฉินฺนานิ ติณานิ ปุน อปรสฺมึ สมเย ฉินฺทิตพฺพานิ
โหนฺติ, ตสฺมาปิ เอวํ ปมมคฺควเสน ทิฏฺเกฏฺเ กิเลเส, ทุติยวเสน โอฬาริเก,
ตติยวเสน อณุสหคเต, จตุตฺถวเสน สพฺพกิเลเส ปชหนฺตํ คจฺฉติ อนิวตฺตนฺตํ.
อถวา คจฺฉติ อนิวตฺตนฺติ นิวตฺตนรหิตํ หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถ. ตนฺติ ตํ
ธุรโธรยฺหํ. เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ คจฺฉนฺตญฺจ ยถา ตว ธุรโธรยฺหํ
น ตํ านํ คจฺฉติ, ยตฺถ คนฺตฺวา กสฺสโก อโสโก วิรโช หุตฺวา น โสจติ.
เอตํ ปน ตํ านํ คจฺฉติ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติ. ยตฺถ สติปาจเนน
เอตํ วิริยธุรโธรยฺหํ โจเทนฺโต คนฺตฺวา มาทิโส ๒- กสฺสโก อโสโก วิรโช หุตฺวา
น โสจติ, ตํ สพฺพโสกสลฺลสมุคฺฆาตภูตํ นิพฺพานํ นาม อสงฺขตํ านํ คจฺฉติ. ๓-
        อิมานิ นิคมนํ กโรนฺโต เอวเมสา กสีติ คาถมาห. ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ:-
ยสฺส ๔- พฺราหฺมณ เอสา สทฺธาพีชา ตโปวุฏฺิยา อนุคฺคหิตา กสีปิ ๕- ปญฺามยํ
ยุคนงฺคลํ หิริมยญฺจ อีสํ มโนมเยน โยตฺเตน เอกาพทฺธํ กตฺวา ปญฺานงฺคเลน ๖-
สติผาเล ๗- อาโกเฏตฺวา สติปาจนํ คเหตฺวา กายวจีอาหารคุตฺติยา โคเปตฺวา สจฺจํ
นิทฺทานํ กตฺวา โสรจฺจปฺปโมจนํ วิริยธุรโธรยฺหํ โยคกฺเขมาภิมุขํ อนิวตฺตนฺตํ
วาหนฺเตน กฏฺา กสี กมฺมปริโยสานํ จตุพฺพิธํ สามญฺผลํ ปาปิตา. ๘- สา โหติ
อมตปฺผลาติ สา เอสา กสี อมตปฺผลา โหติ. อมตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ,
นิพฺพานานิสํสา โหตีติ อตฺโถ. สา โข ปเนสา กสี น มเมเวกสฺส อมตปฺผลา
โหติ, อถโข โย โกจิ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา
คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา เอตํ กสึ กสติ, โส สพฺโพปิ เอตํ กสึ กสิตฺวา
สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วาหิยมานํว   ๒ ม. ตาทิโส, สี. ยทิ โส  ๓ ฉ.ม. คจฺฉตีติ   ๔ ก. ปสฺส
@๕ ฉ.ม. กสี        ๖ สี. ปญฺานงฺคเล         ๗ ฉ.ม. สติผาลํ   ๘ สี., ก. วาปิตา
     เอวํ ภควา พฺราหฺมณสฺส อรหตฺตนิกูเฏน นิพฺพานปริโยสานํ กตฺวา
เทสนํ นิฏฺาเปสิ. ตโต พฺราหฺมโณ คมฺภีรตฺถํ เทสนํ สุตฺวา "มม กสิผลํ
ภุญฺชิตฺวา ปุนทิวเสเยว ๑- ฉาโต โหติ, อิมสฺส ปน กสี อมตปฺผลา, ตสฺส
ผลํ ภุญฺชิตฺวา สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี"ติ ตฺวา ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กโรนฺโต
ภุญฺชตุ ภวํ โคตโมติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ ตโต ปรญฺจ วุตฺตตฺถเมวาติ. ปมํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๑ หน้า ๒๓๐-๒๔๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=11&A=5970&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=11&A=5970&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=15&i=671
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=15&A=5561
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=15&A=4930
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=15&A=4930
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_15