ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๑ ภาษาบาลีอักษรไทย สํ.อ. (สารตฺถ.๑)

                           ๒. อุปาสกวคฺค
                      ๑. กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา
    [๑๙๗] อุปาสกวคฺคสฺส ๑- ปฐเม มคเธสูติ เอวํนามเก ชนปเท.
ทกฺขิณาคิริสฺมินฺติ ราชคหํ ปริวาเรตฺวา ฐิตสฺส คิริโน ทกฺขิณภาเค ชนปโท อตฺถิ,
ตสฺมึ ชนปเท, ตตฺถ วิหารสฺสาปิ ตเทว นามํ. เอกนาลายํ พฺราหฺมณคาเมติ
เอกนาลาติ ตสฺส คามสฺส นามํ. พฺราหฺมณา ปน ตตฺถ ๒- สมฺพหุลา ปฏิวสนฺติ,
พฺราหฺมณโภโคเอว โส. ๓- ตสฺมา "พฺราหฺมณคาโม"ติ วุจฺจติ.
       เตน โข ปน สมเยนาติ ยํ สมยํ ภควา มคธรฏฺเฐ เอกนาลํ
พฺราหฺมณคามํ อุปนิสฺสาย ทกฺขิณาคิริวิหาเร พฺราหฺมณสฺส อินฺทฺริยปริปากํ
อาคมยมาโน วิหรติ, เตน สมเยน. กสิภารทฺวาชสฺสาติ โส พฺราหฺมโณ กสึ
นิสฺสาย ชีวติ, ภารทฺวาโชติ จสฺส โคตฺตํ. ปญฺจมตฺตานีติ ปญฺจ ปมาณานิ,
อนูนานิ อนธิกานิ ปญฺจนงฺคลสตานีติ วุตฺตํ โหติ. ปยุตฺตานีติ โยชิตานิ,
พลิพทฺทานํ ขนฺเธสุ ฐเปตฺวา ยุเค โยตฺเตหิ โยชิตานีติ อตฺโถ.
       วปฺปกาเลติ วปฺปนกาเล วีชนิกฺเขปสมเย. ตตฺถ เทฺว วปฺปานิ
กลลวปฺปญฺจ ปํสุวปฺปญฺจ. ปํสุวปฺปญฺจ อิธ อธิปฺเปตํ, ตญฺจ โข ปฐมทิวเส
มงฺคลวปฺปิตตฺถาย. ๔- ตตฺถายํ อุปกรณสมฺปทา:- ตีณิ พลิพทฺทสหสฺสานิ
อุปฏฺฐาปิตานิ โหนฺติ, สพฺเพสํ สุวณฺณมยานิ สิงคานิ ปฏิมุกฺกานิ, รชตมยา
ขุรา, สพฺเพ เสตมาลาหิ เจว คนฺธปญฺจงฺคุลีหิ จ อลงฺกตา ปริปุณฺณปญฺจงฺคา
สพฺพลกฺขณสมฺปนฺนา, เอกจฺเจ กาฬา อญฺชนวณฺณาเอว, ๕- เอกจฺเจ เสตา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทุติยวคฺคสฺส     ฉ.ม. ปเนตฺถ    ม.  พฺราหฺมณโภโคว เหโส
@ ฉ.ม., อิ. มงฺคลวปฺปํ      ม. อชินวณฺณา
พลาหกวณฺณา, ๑- เอกจฺเจ รตฺตา ปพาฬวณฺณา, เอกจฺเจ กมฺมาสา มสารคลฺลวณฺณา.
เอวํ ปญฺจสตา กสฺสกปุริสา ๒- สพฺเพ   อหตเสตวตฺถมาลาลงฺกตา ทกฺขิณอํสกูเฏสุ
ปติฏฺฐิตปุปฺผจุมฺพฏกา ปริตาลมโนสิลาทิลญฺชนุชฺชลคตฺตา ทส ทส นงฺคลา
เอเกกคุมฺพา หุตฺวา คจฺฉนฺติ. นงฺคลานํ สีสญฺจ ยุคญฺจ ปโตทา จ
สุวณฺณขจิตา. ปฐมนงฺคเล อฏฺฐ พลิพทฺทา ยุตฺตา, เสเสสุ จตฺตาโร จตฺตาโร,
อวเสสา กิลนฺตปริวตฺตนตฺถํ อานีตา. เอเกกคุมฺเพ เอเกกวีชสกฏํ เอเกโก กสติ,
เอเกโก  วปฺปติ.
         พฺราหฺมโณ ปน ปเคว มสฺสุกมฺมํ การาเปตฺวา นฺหาตฺวา ๓- สุคนฺเธหิ ๔-
วิลิตฺโต ปญฺจสตคฺฆนิกํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา สหสฺสคฺฆนิกํ เอกํสํ กริตฺวา เอเกกิสฺสา
องฺคุลิยา เทฺว เทฺวติ ๕- วีสติ องฺคุลิมุทฺทิกาโย กณฺเณสุ สีหกุณฺฑลานิ สีเส
พฺรหฺมเวฐนํ ปฏิมุญฺจิตฺวา สุวณฺณมาลํ กณฺเฐว  ๖- กตฺวา พฺราหฺมณคณปริวุโต
กมฺมนฺตํ โวสาสติ. อถสฺส พฺราหฺมณี อเนกสตภาชเนสุ ปายาสํ ปจาเปตฺวา มหาสกเฏสุ
อาโรเปตฺวา คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สพฺพาลงการภูสิตา พฺราหฺมณีคณปริวุตา
กมฺมนฺตํ อคมาสิ. เคหํปิสฺส หริตูปลิตฺตํ วิปฺปกิณฺณลาชํ ปุณฺณฆฏกทลิ-
ธชปฏากาหิ อลงฺกตํ คนฺธปุปฺผาทีหิ สุกตพลิกมฺมํ, เขตฺตญฺจ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ
สมุสฺสิตธชปฏากํ อโหสิ. ปริชนกมฺมกาเรหิ สทฺธึ โอสฏปริสา อฑฺฒเตยฺยสหสฺสา
อโหสิ, สพฺเพ อหตวตฺถา, สพฺเพสํ ปายาสโภชนเมว ปติยตฺตํ.
        อถ พฺราหฺมโณ สุวณฺณจาฏึ ๗- โธวาเปตฺวา ปายาสสฺส ปูเรตฺวา
สปฺปิมธุผาณิเตหิ อภิสงฺขริตฺวา นงฺคลพลิกมฺมํ การาเปสิ. พฺราหฺมณี ปญฺจนฺนํ
กสฺสกสตานํ สุวณฺณรชตกํสตมฺพโลหมยานิ ภาชนานิ ทาเปตฺวา สุวณฺณกฏจฺฉุํ คเหตฺวา
ปายาเสน ปริวิสนฺตี คจฺฉติ. พฺราหฺมโณ ปน พลิกมฺมํ กาเรตฺวา รตฺตพทฺธกาโย ๘-
อุปาหนาโย อาโรหิตฺวา รตฺตสุวณฺณทณฺฑํ คเหตฺวา "อิธ ปายาสํ เทถ, อิธ สปฺปึ
เทถ, อิธ สกฺขรํ เทถา"ติ โวสาสมาโน วิจรติ. อยํ ตาว กมฺมนฺเต ปวตฺติ.
@เชิงอรรถ:  สี. พลากวณฺณา, ฉ.ม. ผลิกวณฺณา     ฉ.ม. กสฺสกา       ฉ.ม. นฺหายิตฺวา
@ ฉ.ม. สุคนฺธคนฺเธหิ            ฉ.ม., อิ. เทฺวติ     ฉ.ม., อิ. กณฺเฐ
@ ฉ.ม., อิ. สุวณฺณปาตึ          ฉ.ม., อิ. รตฺตพนฺธิกาโย
       วิหาเร ปน ยตฺถ ยตฺถ สมฺพุทฺธา วสนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ เนสํ เทวสิกํ
ปญฺจ กิจฺจานิ ภวนฺติ. เสยฺยถีทํ? ปุเรภตฺตกิจฺจํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํ ปุริมยามกิจฺจํ
มชฺฌิมยามกิจฺจํ ปจฺฉิมยามกิจฺจนฺติ.
        ตตฺรีทํ ปุเรภตฺตกิจฺจํ:- ภควาปิ ๑- ปาโตว อุฏฺฐาย อุปฏฺฐากานุคฺคหตฺถํ
สรีรผาสุกตฺถญฺจ มุขโธวนาทิสรีรปริกมฺมํ ๒- กตฺวา ยาว ภิกฺขาจารเวลา, ตาว
วิวิตฺตาสเน วีตินาเมตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ
ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย กทาจิ เอกโก, กทาจิ ภิกฺขุสํฆปริวุโต คามํ วา นิคมํ
วา ปิณฺฑาย ปวิสติ กทาจิ ปกติยา, กทาจิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ วตฺตมาเนหิ.
เสยฺยถีทํ? ปิณฺฑาย ปวิสโต โลกนาถสฺส ปุรโต ๓- มุทุคตวาตา ๔- ปฐวึ โสเธนฺติ,
พลาหกา อุทกผุสิตานิ มุญฺจนฺตา มคฺเค เรณุํ วูปสเมตฺวา อุปริ วิตานํ หุตฺวา
ติฏฺฐนฺติ, อปเร วาตา ปุปฺผานิ อุปริ หริตฺวา ๕- มคฺเค โอกิรนฺติ. อุณฺณตา
ภูมิปฺปเทสา โอณมนฺติ, โอณตา อุณฺณมนฺติ. ปาทนิกฺเขปสมเย สมาว ภูมิ
โหติ, สุขสมฺผสฺสานิ ปทุมปุปฺผานิ ๖- ปาเท สมฺปฏิจฺฉนฺติ. อินฺทขีลสฺส อนฺโต
ฐปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท สรีรา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณรสสิญฺจนานิ ๗-
วิย จิตฺรปฏปริกฺขิตฺตานิ วิย จ ปาสาทกูฏาคาราทีนิ กโรนฺติโย ๘- อิโต จิโต จ
วิธาวนฺติ. หตฺถีอสฺสวิหงฺคาทโย สกสกฏฺฐาเนสุ ฐิตาเยว มธุเรนากาเรน สทฺทํ
กโรนฺติ, ตถา เภริวีณาทีนิ ตุริยานิ มนุสฺสานญฺจ กายูปคานิ อาภรณานิ. เตน
สญฺญาเณน มนุสฺสา ชานนฺติ "อชฺช ภควา อิธ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ"ติ. เต
สุนิวตฺถา สุปารุตา คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย ฆรา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรวีถึ
ปฏิปชฺชิตฺวา ภควนฺตํ คนฺธ ปุปฺผาทีหิ สกฺกจฺจํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา "อมฺหากํ
ภนฺเต ทส ภิกฺขู, อมฺหากํ วีสติ, อมฺหากํ ภิกฺขุสตํ เทถา"ติ ยาจิตฺวา ภควโตปิ
ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาเตน ปฏิมาเนนฺติ.
         ภควา กตภตฺตกิจฺโจ เตสํ สนฺตานานิ โอโลเกตฺวา ตถา ธมฺมํ เทเสติ,
ยถา เกจิ สรณคมเน ปติฏฺฐหนฺติ, เกจิ ปญฺจสุ สีเลสุ, เกจิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ.ภควา หิ   ฉ.ม., อิ. มุขโธวนาทิปริกมฺมํ
@ ฉ.ม., อิ. ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา   ฉ.ม. มุทุคติโย วาตา
@ ฉ.ม. อุปหริตฺวา     ฉ.ม. ปทุมปุปฺผานิ วา
@ ก. สุวณฺณรสปิญฺชรานิ     ม. อลงฺกโรนฺติโย, ฉ. อลํ กโรนฺติโย
โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลานํ อญฺญตรสฺมึ, เกจิ ปพฺพชิตฺวา อคฺคผเล อรหตฺเต
ปติฏฺฐหนฺติ ๑- เอวํ มหาชนํ อนุคฺคเหตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ คจฺฉติ. ตตฺถ
คนฺธมณฺฑลมาเฬ ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน นิสีทติ ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสานํ
อาคมยมาโน. ตโต ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อุปฏฺฐาโก ภควโต นิเวเทติ.
อถ ภควา คนฺธกุฏึ ปวิสติ. อิทํ ตาว ปุเรภตฺตกิจฺจํ.
      อถ ภควา เอวํ กตปุเรภตฺตกิจฺโจ คนฺธกุฏิยา อุปฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา
ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปาทปีเฐ ฐตฺวา ภิกฺขุสํฆํ โอวทติ "ภิกฺขเว อปฺปมาเทน
สมปาเทถ, ทุลฺลโภ พุทฺธุปฺปาโท โลกสฺมึ, ทุลฺลโภ มนุสฺสตฺตปฏิลาโภ, ทุลฺลภา
สทฺธาสมฺปตฺติ, ๒- ทุลฺลภา ปพฺพชฺชา, ทุลฺลภํ สทฺธมฺมสฺสวนนฺ"ติ. ตตฺถ เกจิ
ภควนฺตํ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉนฺติ. ภควา เตสญฺจริยานุรูปํ กมฺมฏฺฐานํ เทติ. ตโต
สพฺเพปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ คจฺฉนฺติ,
เกจิ อรญฺญํ, เกจิ รุกฺขมูลํ, เกจิ ปพฺพตาทีนํ อญฺญตรํ, เกจิ จาตุมฺมหา-
ราชิกาภวนํ ฯเปฯ เกจิ วสวตฺติภวนนฺติ. ตโต ภควา คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา สเจ
อากงฺขติ, ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน มุหุตฺตํ สีหเสยฺยํ กปฺเปติ. อถ
สมสฺสาสิตกาโย อุฏฺฐหิตฺวา ทุติยภาเค โลกํ โอโลเกติ. ตติยภาเค ยํ คามํ วา
นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ตตฺถ มหาชโน ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ
สุนิวตฺโถ สุปารุโต คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย วิหาเร สนฺนิปติ. ๓- ตโต ภควตา
สมฺปตฺตปริสาย อนุรูเปน ปาฏิหาริเยน คนฺตฺวา ธมฺมสภายํ ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน
นิสชฺช ธมฺมํ เทเสติ กาลยุตฺตํ สมเย ยุตฺตํ. อถ กาลํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชติ,
มนุสฺสา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกมนฺติ. อิทํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํ.
       โส เอวํ นิฏฺฐิตปจฺฉาภตฺตกิจฺโจ สเจ คตฺตานิ โอสิญฺจิตุกาโม โหติ,
พุทฺธาสนา วุฏฺฐาย นฺหานโกฏฺฐกํ ปวิสิตฺวา อุปฏฺฐาเกน ปฏิยาทิตอุทเกน คตฺตานิ
อุตุํ คาหาเปติ. อุปฏฺฐาโกปิ พุทฺธาสนํ อาเนตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ
ปญฺญายติ. ๔- ภควา รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา อุตฺตราสงฺคํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ม. สทฺธาสมฺปทา, สมฺปตฺติ ขณสมฺปตฺติ
@สุ.วิ. ๑/๔/๔๖ พฺรหฺมชาลสุตฺต: ปริพฺพาชกถาวณฺณนา (นว.)
@ ฉ.ม., อิ. สนฺนิปตติ  ฉ.ม. ปญฺญาเปติ
กตฺวา ตตฺถ อาคนฺตฺวา นิสีทติ เอกโกว มุหุตฺตํ ปฏิสลฺลีโน.  อถ ภิกฺขู ตโต
ตโต อาคมฺม ภควโต อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ เอกจฺเจ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ,
เอกจฺเจ กมฺมฏฺฐานํ, เอกจฺเจ ธมฺมสฺสวนํ ยาจนฺติ. ภควา เตสํ อธิปฺปายํ
สมฺปาเทนฺโต ปุริมยามํ วีตินาเมติ. อิทํ ปุริมยามกิจฺจํ.
       ปุริมยามกิจฺจปริโยสาเน ปน ภิกฺขูสุ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺเตสุ,
สกลทสสหสฺสีโลกธาตุเทวตาโย โอกาสํ ลภมานา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ
ปุจฺฉนฺติ ยถาภิสงฺขตํ อนฺตมโส จตุรกฺขรมฺปิ. ภควา ตาสํ ตาสํ เทวตานํ ปญฺหํ
วิสฺสชฺเชนฺโต มชฺฌิมยามํ วีตินาเมติ. อิทํ มชฺฌิมยามกิจฺจํ.
       ปจฺฉิมยามมฺปน ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา ปุเรภตฺตโต ปฏฺฐาย นิสชฺชาปีฬิตสฺส
สรีรสฺส กิลาสุภาวโมจนตฺถํ เอกโกฏฺฐาสํ จงฺกเมน วีตินาเมติ.
ทุติยโกฏฺฐาเส คนฺธกุฏิยํ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน
สีหเสยฺยํ กปฺเปติ. ตติยโกฏฺฐาเส ปจฺจุปฏฺฐาย นิสีทิตฺวา ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก
ทานสีลาทิวเสน กตาธิการปุคฺคทสฺสนตฺถํ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โอโลเกติ. อิทํ
ปจฺฉิมยามกิจฺจํ.
       ตทาปิ เอวํ โอโลเกนฺโต กสิภารทฺวาชพฺราหฺมณํ อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ
ทิสฺวา "ตตฺถ มยิ คเต กถา ปวตฺติสฺสติ, กถาวสาเน ธมฺมเทสนํ
สุตฺวา เอโส พฺราหฺมโณ สปุตฺตทาโร ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺฐาย อสีติโกฏิธนํ มม
สาสเน วิปฺปกิริตฺวา อปรภาเค นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี"ติ
ญตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ
อถโข ภควาติอาทิ วุตฺตํ.
       ตตฺถ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ปุพฺพณฺหสมเยติ อตฺโถ.
นิวาเสตฺวาติ ปริทหิตฺวา. วิหารจีวรปริวตฺตนวเสน ตํ วุตฺตํ. ปตฺตจีวรมาทายาติ
ปตฺตํ หตฺเถหิ, จีวรํ กาเยน อาทิยิตฺวา, สมฺปฏิจฉิตฺวา ธาเรตฺวาติ อตฺโถ.
ภควโต กิร ปิณฺฑาย ปวิสิตุกามสฺส ภมโร วิย วิกสิตปทุมทฺวยมชฺฌํ,
อินฺทนีลมณิวณฺณเสลมยปตฺโต หตฺถทฺวยมชฺฌํ อาคจฺฉติ. ตํ เอวมาคตํ ปตฺตํ
หตฺเถหิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา จีวรํ ๑- ปริมณฺฑลํ ปารุตํ กาเยน ธาเรตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
เตนุปสงฺกมีติ เยน มคฺเคน กมฺมนฺโต คนฺตพฺโพ, เตน เอกโกว อุปสงฺกมิ.
กสฺมา ปน นํ ภิกฺขู นานุพนฺธึสูติ? ยทา หิ ภควา เอกโกว กตฺถจิ คนฺตุกาโม
โหติ, ยาว ภิกฺขาจารเวลาย ๒- ทฺวารํ ปิทหิตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิสีทติ. ภิกฺขู
ตาย สญฺญาย ชานนฺติ "อชฺช ภควา เอกโกว ปิณฺฑาย จริตุกาโม, อทฺธา
กญฺจิเอว วิเนตพฺพํ ปุคฺคลํ อทฺทสา"ติ. เต อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา
คนฺธกุฏิปทกฺขิณํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺติ. ตทา จ ภควา เอวมกาสิ.
ตสฺมา ภิกฺขู นานุพนฺธึสูติ.
       ปริเวสนา วตฺตตีติ เตสํ สุวณฺณภาชนาทีนิ คเหตฺวา นิสินฺนานํ
ปญฺจสตานํ กสฺสกานํ ปริเวสนา ๓- วิปฺปกตา โหติ. เอกมนฺตํ อฏฺฐาสีติ ยตฺถ
ฐิตํ พฺราหฺมโณ ปสฺสติ, ตถารูเปสุ ทสฺสนูปจาเรสุ ๔- กถาสวนผาสุเก อุจฺจฏฺฐาเน
อฏฺฐาสิ. ฐตฺวา จ รชตสุวณฺณรสปิญฺชรํ จนฺทิมสุริยานํ ปภํ อติโรจมานํ
สมนฺตโต สรีรปฺปภํ มุญฺจิ, ยาย อชฺโฌตฺถตตฺตา พฺราหฺมณสฺส กมฺมนฺตสาลาภิตฺติ-
รุกฺขกสิตมตฺติกปิณฺฑาทโย สุวณฺณมยา วิย อเหสุํ. อถ มนุสฺสา ภุญฺชนฺตา จ
กสนฺตา จ สพฺพกิจฺจานิ ปหาย อสีติอนุพฺยญฺชนปริวารํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณ-
ปฏิมณฺฑิตํ สรีรํ พฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิภูสิตํ พาหุยุคลํ ชงฺคมํ วิย ๕- ปทุมสรํ,
รสฺมิชาลสมุชฺชลิตตาราคณมิว คคนตลํ, วิชฺชุลตาวินทฺธมิว จ ปวรกนกสิขรํ ๖-
สิริยา ชลมานํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ เอกมนฺตํ ฐิตํ ทิสฺวา หตฺถปาเท โธวิตฺวา อญฺชลึ
ปคฺคยฺห สมฺปวาเรตฺวา ๗- อฏฺฐํสุ. เอวํ เตหิ ปริวาริตํ อทฺทสา โข กสิภารทฺวาโช
พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย ฐิตํ, ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ อหํ โข สมณ
กสามิ จ วปามิ จาติ.
       กสฺมา ปนายํ เอวมาห, กึ สมนฺตปาสาทิเก ปสาทนีเย อุตฺตมทมถสมถ-
มนุปฺปตฺเตปิ ตถาคเต อปฺปสาเทน, อุทาหุ อฑฺฒติยานํ ชนสหสฺสานํ ปายาสํ
ปฏิยาเทตฺวาปิ กฏจฺฉุภิกฺขาย มจฺเฉเรนาติ? อุภยถาปิ โน, ภควโต ปนสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. จีวรญฺจ              ฉ.ม. ภิกฺขาจารเวลา    ฉ.ม. ปริวิสนา
@ ฉ.ม. ตถารูเป ทสฺสนูปจาเร       สี. สสฺสีริกตรทสฺสนํ ชงฺคมมิว
@ ฉ.ม. กนกสิขรํ อิ. จ กนกคิริสิขรํ       ฉ.ม. สมฺปริวาเรตฺวา
ทสฺสเนน อติตฺตํ นิกฺขิตฺตกมฺมนฺตํ ชนํ ทิสฺวา กมฺมภงฺคํ เม กาตุํ อาคโต"ติ
อนตฺตมนตา อโหสิ, ตสฺมา เอวมาห. ภควโต จ ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา "สจายํ
กมฺมนฺเต อปโยชยิสฺส, สกลชมฺพูทีเป มนุสฺสานํ สีเส จูฬามณิ วิย อภวิสฺส,
โก นามสฺส อตฺโถ น สมฺปชฺชิสฺสติ, เอวเมว อลสตาย กมฺมนฺเต อปฺปโยเชตฺวา
วปฺปมงฺคลาทีสุ ปิณฺฑาย จรตี"ติปิสฺส อนตฺตมนตา อโหสิ. เตนาห "อหํ โข
สมณ กสามิ จ วปามิ จ, กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภุญฺชามี"ติ.
        อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย:- มยฺหํปิ ตาว กมฺมนฺตา น พฺยาปชฺชนฺติ, น
จมฺหิ ยถา ตฺวํ เอวํ ลกฺขณสมฺปนฺโน, ตฺวํปิ กสิตฺวา จ วปิตฺวา จ ภุญฺชสฺสุ,
โก เต อตฺโถ น สมฺปชฺเชยฺย เอวํ ลกฺขณสมฺปนฺนสฺสาติ. อปิจายํ อสฺโสสิ
"สกฺยราชกุเล กิร กุมาโร อุปฺปนฺโน, โส จกฺกวตฺติรชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต"ติ
ตสฺมา อิทานิ "อยํ โส"ติ ญตฺวา "จกฺกวตฺติรชฺชํ ปหาย กิลนฺโตสี"ติ อุปารมฺภํ
อาโรเปนฺโต เอวมาห. อปิจ ติกฺขปญฺโญ เอส พฺราหฺมโณ, น ภควนฺตํ
อปสาเทนฺโต ภณติ, ภควโต ปน รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปุญฺญสมฺปตฺตึ สมฺภาวยมาโน
กถาปวตฺตนตฺถํปิ เอวมาห. อถ ภควา เวเนยฺยวเสน สเทวเก โลเก
อคฺคกสฺสกวปฺปกภาวํ อตฺตโน ทสฺเสนฺโต อหมฺปิ โข พฺราหฺมณาติอาทิมาห.
         อถ พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ:- "อยํ สมโณ `อหมฺปิ กสามิ จ วปามิ
จา'ติ ภณติ, น จสฺส โอฬาริกานิ ยุคนงฺคลาทีนิ กสิภณฺฑานิ ปสฺสามิ, กึ นุ
โข มุสา ภณตี"ติ ภควนฺตํ ปาทตลโต ปฏฺฐาย ยาว เกสนฺตา ๑- โอโลกยมาโน
องฺควิชฺชาย กตาธิการตฺตา ทฺวตฺตึสวรลกฺขณสมฺปตฺติมสฺส ญตฺวา "อฏฺฐานเมตํ, ยํ
เอวรูโป มุสา ภเณยฺยา"ติ สญฺชาตพหุมาโน ภควติ สมณวาทํ ปหาย โคตฺเตน
ภควนฺตํ สมุทาจรมาโน น โข ปน มยํ ปสฺสาม โภโต โคตมสฺสาติอาทิมาห.
ภควา ปน ยสฺมา ปุพฺพธมฺมสภาคตาย กถํ ๒- นาม พุทฺธานํ อานุภาโว, ตสฺมา
พุทฺธานุภาวํ ทีเปนฺโต สทฺธา พีชนฺติอาทิมาห.
        กา ปเนตฺถ ปุพฺพธมฺมสภาคตา, นนุ พฺราหฺมเณน ภควา นงฺคลาทิกสิ-
สมฺภารสมาโยคํ ปุฏฺโฐ อปุจฺฉิตสฺส ๓- พีชสฺส สภาคตาย อาห "สทฺธา พีชนฺ"ติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. เกสคฺคา    ฉ.ม., อิ. กถนํ       สี. อถ จ ปน อปุจฺฉิตสฺส
เอวญฺจ ปน สติ กถาปิ อนนุสนฺธิกา โหติ. น หิ พุทฺธานมฺปิ อนนุสนฺธิกกถา
นาม อตฺถิ, นปิ ปุพฺพธมฺมสฺส อสภาคตาย กเถนฺติ. เอวํ ปเนตฺถ อนุสนฺธิ
เวทิตพฺพา:- พฺราหฺมเณน หิ ภควา ยุคนงฺคลาทิกสิสมฺภารวเสน กสึ ปุจฺฉโต,
โส ตสฺส อนุกมฺปาย "อิทํ อปุจฺฉิตนฺ"ติ อปริหาเปตฺวา สมูลํ สอุปการํ สสมฺภารํ
สผลํ กสึ ญาเปตุํ ๑- มูลโต ปฏฺฐาย ทสฺเสนฺโต "สทฺธา พีชนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ
พีชํ กสิยา มูลํ ตสฺมึ สติ กตฺตพฺพโต, อสติ อกตฺตพฺพโต, ตปฺปมาเณน จ
กตฺตพฺพโต. พีเช หิ สติ กสึ กโรนฺติ, น อสติ. พีชปฺปมาเณเนว ๒- กุสลา
กสฺสกา เขตฺตํ กสนฺติ, น อูนํ "มา โน สสฺสํ ปริหายี"ติ, น อธิกํ "มา
โน โมโฆ วายาโม อโหสี"ติ. ยสฺมา จ พีชเมว มูลํ, ตสฺมา ภควา มูลโต
ปฏฺฐาย กสิสมฺภารํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส กสิยา ปุพฺพธมฺมพีชสฺส
สภาคตาย อตฺตโน กสิยา ปุพฺพธมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห "สทฺธา พีชนฺ"ติ.
เอวเมตฺถ ปุพฺพธมฺมสภาคตาปิ เวทิตพฺพา.
         ปุจฺฉิตํเยว วตฺวา อปุจฺฉิตํ ปจฺฉา กึ น วุตฺตนฺติ เจ? ตสฺส
อุปการภาวโต จ ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถภาวโต จ. อยํ หิ พฺราหฺมโณ ปญฺญวา,
มิจฺฉาทิฏฺฐิกุเล ปน ชาตตฺตา สทฺธารหิโตว, สทฺธารหิโต จ ปญฺญวา ปเรสํ
สทฺธาย อตฺตโน อวิสเย อปฺปฏิปชฺชมาโน วิเสสํ นาธิคจฺฉติ, กิเลสกาลุสฺสิย-
ปรามฏฺฐาปิ ๓- สมฺปสาทมตฺตลกฺขณาปิ ๔- จสฺส ทุพฺพลา สทฺธา พลวติยา ปญฺญาย
สหสา วตฺตมานา อตฺถสิทฺธึ น กโรติ หตฺถินา สทฺธึ เอกธุเร ยุตฺโต โคโณ
วิย. อิติสฺส สทฺธา อุปการกาติ ๕- ตํ พฺราหฺมณํ สทฺธาย ปติฏฺฐาเปนฺเตน
ปจฺฉาปิ วตฺตพฺโพ อยมตฺโถ เทสนากุสลตาย ปุพฺเพ วุตฺโต. พีชสฺส จ อุปการกา
วุฏฺฐิ, สา ตทนนฺตรํเยว วุจฺจมานา สมตฺถา โหติ. เอวํ ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถภาวโต
ปจฺฉาปิ วตฺตพฺโพ อยมตฺโถ, อญฺโญปิ ๖- เอวรูโป อีสาโยตฺตาทิ ปุพฺเพ วุตฺโตติ
เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺญาเปตุํ   ฉ.ม. พีชปฺปมาเณน จ   ก. กิเลสกาฬุสฺสิยาปคตมคฺตา
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. อุปการิกา, เอวมุปริปิ   ฉ.ม. อญฺโญ จ
      ตตฺถ สมฺปสาทลกฺขณา สทฺธา, โอกปฺปนลกฺขณา วา. พีชนฺติ ปญฺจวิธํ
พีชํ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผลุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชเมว ปญฺจมนฺติ. ตํ สพฺพมฺปิ
วิรุหนฏฺเฐน พีชนฺเตฺวว ๑- สงฺขํ คจฺฉติ.
      ตตฺถ ยถา พฺราหฺมณสฺส กสิยา มูลภูตํ พีชํ เทฺว กิจฺจานิ กโรติ,
เหฏฺฐา มูเลน ปติฏฺฐาติ, อุปริ องฺกุรํ อุฏฺฐาเปติ, เอวํ ภควโต กสิยา มูลภูตา
สทฺธา เหฏฺฐา สีลมูเลน ปติฏฺฐาติ, อุปริ สมถวิปสฺสนงฺกุรํ อุฏฺฐาเปติ. ยถา จ
ตํ มูเลน ปฐวีรสํ อาโปรสํ คเหตฺวา นาเฬน ธญฺญปริปากคหณตฺถํ วฑฺฒติ,
เอวมยํ สีลมูเลน สมถวิปสฺสนารสํ คเหตฺวา อริยมคฺคนาเฬน อริยผลธญฺญปริปากคหณตฺถํ
วฑฺฒติ. ยถา จ ตํ สุภูมิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา มูลงฺกุรปณฺณนาฬกณฺฑปสเวหิ วุฑฺฒึ
วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ ปตฺวา ขีรํ ชเนตฺวา อเนกสาลิผลภริตํ สาลิสีสํ นิปฺผาเทติ,
เอวเมสา จิตฺตสนฺตาเน ปติฏฺฐหิตฺวา ฉหิ วิสุทฺธีหิ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ
ปตฺวา ญาณทสฺสนวิสุทฺธิขีรํ ชเนตฺวา อเนกปฏิสมฺภิทาญาณภริตํ ๒- อรหตฺตผลํ
นิปฺผาเทติ. เตน วุตฺตํ "สทฺธา พีชนฺ"ติ.
       กสฺมา ปน อญฺเญสุ ปโรปญฺญาสาย กุสลธมฺเมสุ เอกโต อุปฺปชฺชมาเนสุ
สทฺธาว "พีชนฺ"ติ วุตฺตาติ เจ? พีชกิจฺจกรณโต. ยถา หิ เตสุ วิญฺญาณํเยว
วิชานนกิจฺจํ กโรติ, เอวํ สทฺธา พีชกิจฺจํ. สา จ สพฺพกุสลานํ มูลภูตา. ยถาห
"สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ, อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสติ ฯเปฯ ปญฺญาย จ นํ
อติวิชฺฌ ปสฺสตี"ติ. ๓-
      อกุสลธมฺเม เจว กายญฺจ ตปตีติ ตโป. อินฺทฺริยสํวรวิริยธุตงฺคทุกฺกรการิกานํ
เอตํ อธิวจนํ, อิธ ปน อินฺทฺริยสํวโร อธิปฺเปโต. วุฏฺฐีติ วสฺสวุฏฺฐิ
วาตวุฏฺฐีติอาทิ อเนกวิธา, อิธ วสฺสวุฏฺฐิ อธิปฺเปตา. ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส
วสฺสวุฏฺฐิสมนุคฺคหิตํ พีชํ พีชมูลกํ จ สสฺสํ วิรุหติ น มิลายติ นิปฺผตฺตึ
คจฺฉติ, เอวํ ภควโต อินฺทฺริยสํวรสมนุคฺคหิตา สทฺธา สทฺธามูลา จ สีลาทโย ธมฺมา
วิรุหนฺติ น มิลายนฺติ นิปฺผตฺตึ คจฺฉนฺติ. เตนาห "ตโป วุฏฺฐี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พีชนฺเตว       ฉ.ม. อเนกปฏิสมฺภิทาภิญฺญาภริตํ
@ ม.ม. ๑๓/๑๘๓,๔๓๒/๑๕๘,๔๒๐ กีฏาคิริ..., จงฺกีสุตฺต
     ปญฺญา เมติ เอตฺถ วุตฺโต เมสทฺโท ปุริมปเทสุปิ โยเชตพฺโพ "สทฺธา
เม พีชํ, ตโป เม วุฏฺฐี"ติ. เตน กึ ทีเปติ? ยถา พฺราหฺมณ ตยา วปิเต
เขตฺเต สเจ วุฏฺฐิ อตฺถิ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ อตฺถิ, อุทกมฺปิ ตาว ทาตพฺพํ
โหติ. ตถา มยา หิริอีเส ปญฺญายุคนงฺคเล มโนโยตฺเตน เอกาพทฺเธ กเต
วิริยพลิพทฺเท โยเชตฺวา สติปาจเนน วิชฺฌิตฺวา อตฺตโน จิตฺตสนฺตานเขตฺตมฺหิ
สทฺธาพีเช วปิเต วุฏฺฐิยา อภาโว นาม นตฺถิ ๑- อยมฺปน เม นิจฺจกาลํ
อินฺทฺริยสํวรตโป วุฏฺฐีติ.
       ปญฺญาติ กามาวจราทิเภทโต อเนกวิธา, อิธ ปน สห วิปสฺสนาย
มคฺคปญฺญา อธิปฺเปตา. ยุคนงฺคลนฺติ ยุคญฺจ นงฺคลญฺจ ยุคนงฺคลํ. ยถา หิ
พฺราหฺมณสฺส ยุคนงฺคลํ, เอวํ ภควโต ทุวิธาปิ วิปสฺสนา ปญฺญา จ ๒- ตตฺถ
ยถา ยุคํ อีสาย อุปนิสฺสยํ โหติ, ปุรโต ๓- จ อีสาพทฺธํ โหติ, โยตฺตานํ นิสฺสยํ
โหติ, พลิพทฺทานํ เอกโต คมนํ ธาเรติ, ๔- เอวํ ปญฺญาปิ ๕- หิริปฺปมุขานํ
ธมฺมานํ อุปนิสฺสยา โหติ. ยถาห "ปญฺญุตฺตรา สพฺเพ กุสลา ธมฺมา"ติ ๖- จ,
"ปญฺญา หิ เสฏฺฐา กุสลา วทนฺติ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานนฺ"ติ ๗- จ. กุสลานํ
ธมฺมานํ ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน ปุรโต จ โหติ. ยถาห "สีลํ สิรี จาปิ ๘- สตญฺจ
ธมฺโม, อนุคตา ๙- อนฺวายิกา ปญฺญวโต ภวนฺตี"ติ. หิริวิปฺปโยเคน อนุปฺปตฺติโต
ปน อีสาพทฺธา โหติ. มโนสงฺขาตสฺส สมาธิโยตฺตสฺส นิสฺสยปจฺจยโต โยตฺตานํ
นิสฺสโย ๑๐- โหติ. อจฺจารทฺธาติลีนภาวปฏิเสธนโต วิริยพลิพทฺทานํ เอกโต คมนํ
ธาเรติ, ๑๑- ยถา จ นงฺคลํ ผาลยุตฺตํ กสนกาเล ปฐวีฆนํ ภินฺทติ, มูลสนฺตานกานิ
ปทาเลติ, เอวํ สติยุตฺตา ปญฺญา วิปสฺสนากาเล ธมฺมานํ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนํ
ภินฺทติ, สพฺพกิเลสมูลสนฺตานกานิ ปทาเลติ. สา จ โข โลกุตฺตราว, อิตรา
ปน โลกิกาปิ สิยา. เตนาห "ปญฺญา เม ยุคนงฺคลนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  ก. อตฺถิ     ก. ทุวิธา หิ ปญฺญา   ม. ธุรโต    ม. วาเรติ    ฉ.ม. ปญฺญา
@ องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๘๙/๓๕๑ สติวคฺค (สฺยา), องฺ. ทสก. ๒๔/๕๘/๘๕ มูลกสุตฺต
@ ขุ. ชา. จตฺตาลีส. ๕๗/๒๔๖๘/๕๔๑ สรภงฺคชาตก (สฺยา)    สี. หิริญฺจาปิ
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๑๐ ฉ.ม., อิ. นิสฺสยา   ๑๑ ม., อิ. วาเรติ
       หิริยติ ปาปเกหิ ธมฺเมหีติ หิรี. ตคฺคหเณน ตาย อวิปฺปยุตฺตํ
โอตฺตปฺปํปิ คหิตเมว โหติ. อีสาติ ยุคนงฺคลสนฺธาริกา รุกฺขลฏฺฐิ. ยถา หิ
พฺราหฺมณสฺส อีสา ยุคนงฺคลํ ธาเรติ, เอวํ ภควโตปิ หิรี โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาสงฺขาตํ
ยุคนงฺคลํ ธาเรติ หิริอภาโว ปญฺญาย อภาวโต. ยถา จ อีสาปฏิพทฺธํ
ยุคนงฺคลํ กิจฺจกรํ โหติ อจลํ อสิถิลํ, เอวํ หิริปฏิพทฺธาปิ ๑- ปญฺญา กิจฺจการี
โหติ อจลา อสิถิลา อพฺโพกิณฺณา อหิริเกน. เตนาห "หิรี อีสา"ติ. มุนาตีติ
มโน, จิตฺตสฺเสตํ นามํ. อิธ ปน มโนสีเสน ตํสมฺปยุตฺโต สมาธิ อธิปฺเปโต.
โยตฺตนฺติ รชฺชุพนฺธนํ. ตํ ติวิธํ อีสาย สห ยุคสฺส พนฺธนํ, ยุเคน สห
พลิพทฺทานํ พนฺธนํ, สารถินา สห พลิพทฺทานํ เอกาพนฺธนนฺติ. ตตฺถ ยถา
พฺราหฺมณสฺส โยตฺตํ อีสายุคพลิพทฺเท เอกาพทฺเธ กตฺวา สกกิจฺเจ ๒- ปฏิปาเทติ,
เอวํ ภควโต สมาธิ สพฺเพว เต หิริปญฺญาวิริยธมฺเม เอการมมเณ
อวิกฺเขปสภาเวน พนฺธิตฺวา สกกิจฺเจ ปฏิปาเทติ. เตนาห "มโน โยตฺตนฺ"ติ.
       จิรกตาทิมตฺถํ สรตีติ สติ. ผาเลตีติ ผาโล. ปาเชนฺติ เอเตนาติ ปาชนํ.
ตํ อิธ "ปาจนนฺ"ติ วุตฺตํ. ปโตทสฺเสตํ นามํ. ผาโล จ ปาจนญฺจ ผาลปาจนํ.
ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส ผาลปาจนํ, เอวํ ภควโต ๓- วิปสฺสนายุตฺตา มคฺคยุตฺตา จ ๓-
สติ. ตตฺถ ยถา ผาโล นงฺคลํ  อนุรกฺขติ, ปุรโต จสฺส คจฺฉติ, เอวํ สติ
กุสลานํ ๔- ธมฺมานํ คติโย สมเนฺวสมานา อารมฺมเณ วา อุปฏฺฐาปยมานา
ปญฺญานงฺคลํ รกฺขติ. เตเนเวสา "สตารกฺเขน เจตสา วิหรตี"ติอาทีสุ ๕- วิย
อารกฺขาติ วุตฺตา. อปฺปมุสฺสนวเสน จสฺสา ปุรโต โหติ. สติปริจิเต หิ ธมฺเม
ปญฺญา ปชานาติ, โน ปมุฏฺเฐน. ๖- ยถา จ ปาจนํ พลิพทฺทานํ วิชฺฌนภยํ
ทสฺเสนฺตํ สํสีทนํ ๗- น เทติ, อุปฺปถคมนํ วาเรติ, เอวํ สติ วิริยพลิพทฺทานํ
อปายภยํ ทสฺเสนฺตี โกสชฺชสํสีทนํ น เทติ, กามคุณสงฺขาเต อโคจเร จารํ
วาเรตฺวา ๘- กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชนฺติ อุปฺปถคมนํ วาเรติ. เตนาห "สติ เม
ผาลปาจนนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. หิริปฏิพทฺธา จ    อิ. สหกิจฺเจ  ๓-๓ ฉ.ม. วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา
@มคฺคสมฺปยุตฺตา จ   ฉ.ม. กุสลากุสลานํ   องฺ. ทสก. ๓๔/๒๐/๒๔ อตฺถโต สมานํ
@ ฉ.ม., อิ. ปมุฏเฐ    ฉ.ม., อิ. สํสีทิตุํ    ฉ.ม., อิ. นิวาเรตฺวา
      กายคุตฺโตติ ติวิเธน กายสุจริเตน คุตฺโต. วจีคุตฺโตติ จตุพฺพิเธน
วจีสุจริเตน คุตฺโต. เอตฺตาวตา จ ๑- ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ วุตฺตํ. อาหาเร อุทเร
ยโตติ เอตฺถ อาหารมุเขน สพฺพปจฺจยานํ สงฺคหิตตฺตา ๒- จตุพฺพิเธปิ ปจฺจเย
ยโต สํยโต นิรุปกฺกิเลโสติ อตฺโถ. อิมินา อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ วุตฺตํ. อุทเร
ยโตติ อุทเร ยโต สํยโต มิตโภชี, อาหาเร มตฺตญฺญูติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา โภชเน
มตฺตญฺญุตามุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ วุตฺตํ. เตน กึ ทีเปติ? ยถา ตฺวํ พฺราหฺมณ
พีชํ วปิตฺวา สสฺสปริปาลนตฺถํ กณฏฺกวตึ วา รุกฺขวตึ วา ปาการปริกฺเขปํ วา
กโรสิ, เตน เต โคมหึสมิคคณา ปเวสํ อลภนฺตา สสฺสํ น วิลุมฺปนฺติ, เอวํ
มหนฺตํ ๓- สทฺธาพีชํ วปิตฺวา นานปฺปการกุสลสฺสปริปาลนตฺถํ กายวจีอาหารคุตฺติมยํ
ติวิธํ ปริกฺเขปํ กโรมิ, เตน เม ราคาทิอกุสลธมฺมโคมหึสมิคคณา ปเวสํ อลภนฺตา
นานปฺปการกํ กุสลสสฺสํ น วิลุมฺปนฺตีติ.
       สจฺจํ กโรมิ นิทฺทานนฺติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ อวิสํวาทนํ สจฺจํ.
นิทฺทานนฺติ เฉทนํ ลุนนํ อุปฺปาฏนํ. กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํ.
อยํ เหตฺถ อตฺโถ "สจฺเจน กโรมิ นิทฺทานนฺ"ติ. อิทํ ๔- วุตฺตํ โหติ:- ยถา
ตฺวํ พาหิรํ กสึ กตฺวา สสฺสทูสกานํ ติณานํ หตฺเถน วา อสิเตน วา นิทฺทานํ
กโรสิ, เอวํ อหํปิ อชฺฌตฺติกํ กสึ กตฺวา กุสลสสฺสทูสกานํ วิสํวาทนติณานํ
สจฺเจน นิทฺทานํ กโรมิ. ๕- ยถาภูตญาณํ วา เอตฺถ สจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ. เตน
อตฺตสญฺญาทีนํ ติณานํ นิทฺทานํ  กโรมีติ ทสฺเสติ. อถวา นิทฺทานนฺติ เฉทกํ
ลาวกํ อุปฺปาฏกนฺติ อตฺโถ. ยถา ตฺวํ ทาสํ วา กมฺมกรํ วา นิทฺทานํ กโรสิ,
"นิทฺเทหิ ติณานี"ติ ติณานํ เฉทกํ ลาวกํ อุปฺปาฏกํ กโรสิ, เอวมหํ สจฺจํ
กโรมีติ ทสฺเสติ, อถวา สจฺจนฺติ ทิฏฺฐิสจฺจํ. ตมหํ นิทฺทานํ กโรมิ, ฉินฺทิตพฺพํ
ลุนิตพฺพํ อุปฺปาเฏตพฺพํ กโรมีติ. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ อุปโยเคเนวตฺโถ
ยุชฺชติ.
        โสรจฺจํ เม ปโมจนนฺติ เอตฺถ ยนฺตํ "กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก
อวีติกฺกโม"ติ สีลเมว "โสรจฺจนฺ"ติ วุตฺตํ, เนตํ ๖- อธิปฺเปตํ.
"กายคุตฺโต"ติอาทินา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ    ฉ.ม., อิ. คหิตตฺตา   ฉ.ม. เอวมหมฺปิตํ
@ ฉ.ม., อิ. กึ              ฉ.ม. กโรมีติ       ฉ.ม. น ตํ
หิ ตํ วุตฺตเมว. อรหตฺตผลํ ปน อธิปฺเปตํ. ตํ หิ สุนฺทเร นิพฺพาเน รตตฺตา
"โสรจฺจนฺ"ติ วุจฺจติ. ปโมจนนฺติ โยควิสฺสชฺชนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยถา ตว
ปโมจนํ ปุนปิ สายเณฺห วา ทุติยทิวเส วา อนาคตสํวจฺฉเร วา โยเชตพฺพโต
อปฺปโมจนเมว โหติ, น มม เอวํ. น หิ มม อนฺตรา โมจนํ นาม อตฺถิ.
อหํ หิ ทีปงฺกรทสพลกาลโต ปฏฺฐาย ปญฺญานงฺคเล วิริยพลิพทฺเท โยเชตฺวา
กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ มหากสึ กสนฺโต ตาว น มุญฺจึ, ยาว
น สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌึ. ยทา จ เม สพฺพกาลํ ๑- เขเปตฺวา โพธิมูเล
อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส สพฺพคุณปริวารํ อรหตฺตผลํ อุทปาทิ, ตทา มยา ๒-
ตํ สพฺพุสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ปมุตฺตํ, น อิทานิ ปุน โยเชตพฺพํ ภวิสฺสตีติ.
เอตมตฺถํ สนฺธายาห "โสรจฺจํ เม ปโมจนนฺ"ติ.
        วีริยํ เม ธุรโธรยฺหนฺติ เอตฺถ วิริยนฺติ กายิกเจตสิโก วิริยารมฺโภ.
ธุรโธรยฺหนฺติ ธุราย ๓- โธรยฺหํ, ธุรํ วหนฺตนฺติ ๔- อตฺโถ. ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส
ธุราย โธรยฺหากฑฺฒิตํ นงฺคลํ ภูมิฆนํ ภินฺทติ, มูลสนฺตานกานิ จ ปทาเลติ, เอวํ
ภควโต วิริยากฑฺฒิตํ ปญฺญานงฺคลํ ยถาวุตฺตํ ฆนํ ภินฺทติ, กิเลสสนฺตานกานิ
จ ปทาเลติ. เตนาห "วีริยํ เม ธุรโธรยฺหนฺ"ติ. อถวา ปุริมธุราวหตฺตา
ธุรา, มูลธุราวหตฺตา โธรยฺหา, ธุรา จ โธรยฺหา จ ธุรโธรยฺหา. อิติ
ยถา พฺราหฺมณสฺส เอเกกสฺมึ นงฺคเล จตุพลิพทฺทปฺปเภทํ ธุรโธรยฺหํ วหนฺตํ
อุปฺปนฺนุปฺปนฺนติณมูลฆาตญฺเจว สสฺสสมฺปตฺติญฺจ สาเธติ, เอวํ ภควโต
จตุสมฺมปฺปธานวิริยเภทํ ธุรโธรยฺหํ วหนฺตํ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนํ อกุสลฆาตญฺเจว
กุสลสมฺปตฺติญฺจ สาเธติ. เตนาห "วีริยํ เม ธุรโธรยฺหนฺ"ติ.
        โยคกฺเขมาธิวาหนนฺติ เอตฺถ โยเคหิ เขมตฺตา นิพฺพานํ โยคกฺเขมํ นาม.
ตํ อธิกิจฺจ วาหิยติ,  อภิมุขํ วา วาหิยตีติ อธิวาหนํ, โยคกฺเขมสฺส อธิวาหนํ
โยคกฺเขมาธิวาหนํ. ๕- อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยถา ตว ธุรโธรยฺหํ ปุรตฺถิมาทีสุ
อญฺญตรทิสาภิมุขํ วาหิยติ, ตถา มม ธุรโธรยฺหํ นิพฺพานาภิมุขํ วาหิยตีติ. เอวํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สพฺพํ ตํ กาลํ      ม. มยฺหํ       ฉ.ม. ธุรายํ, เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. ธุราวหนฺติ, อิ. ธุรํ วหตีติ   ฉ.ม. โยคกฺเขมาธิวาหนนฺติ
วาหิยมานํ จ ๑- คจฺฉติ อนิวตฺตนฺตํ. ยถา ตว นงฺคลํ วหนฺตํ ธุรโธรยฺหํ
เขตฺตโกฏึ ปตฺวา ปุน นิวตฺตติ, เอวํ อนิวตฺตนฺตํ ทีปงฺกรกาลโต ปฏฺฐาย
คจฺฉเตว. ยสฺมา วา เตน เตน มคฺเคน ปหีนา กิเลสา น ปุนปฺปุนํ ปหาตพฺพา
โหนฺติ, ยถา ตว นงฺคเลน ฉินฺนานิ ติณานิ ปุน อปรสฺมึ สมเย ฉินฺทิตพฺพานิ
โหนฺติ, ตสฺมาปิ เอวํ ปฐมมคฺควเสน ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเส, ทุติยวเสน โอฬาริเก,
ตติยวเสน อณุสหคเต, จตุตฺถวเสน สพฺพกิเลเส ปชหนฺตํ คจฺฉติ อนิวตฺตนฺตํ.
อถวา คจฺฉติ อนิวตฺตนฺติ นิวตฺตนรหิตํ หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถ. ตนฺติ ตํ
ธุรโธรยฺหํ. เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ คจฺฉนฺตญฺจ ยถา ตว ธุรโธรยฺหํ
น ตํ ฐานํ คจฺฉติ, ยตฺถ คนฺตฺวา กสฺสโก อโสโก วิรโช หุตฺวา น โสจติ.
เอตํ ปน ตํ ฐานํ คจฺฉติ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติ. ยตฺถ สติปาจเนน
เอตํ วิริยธุรโธรยฺหํ โจเทนฺโต คนฺตฺวา มาทิโส ๒- กสฺสโก อโสโก วิรโช หุตฺวา
น โสจติ, ตํ สพฺพโสกสลฺลสมุคฺฆาตภูตํ นิพฺพานํ นาม อสงฺขตํ ฐานํ คจฺฉติ. ๓-
        อิมานิ นิคมนํ กโรนฺโต เอวเมสา กสีติ คาถมาห. ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ:-
ยสฺส ๔- พฺราหฺมณ เอสา สทฺธาพีชา ตโปวุฏฺฐิยา อนุคฺคหิตา กสีปิ ๕- ปญฺญามยํ
ยุคนงฺคลํ หิริมยญฺจ อีสํ มโนมเยน โยตฺเตน เอกาพทฺธํ กตฺวา ปญฺญานงฺคเลน ๖-
สติผาเล ๗- อาโกเฏตฺวา สติปาจนํ คเหตฺวา กายวจีอาหารคุตฺติยา โคเปตฺวา สจฺจํ
นิทฺทานํ กตฺวา โสรจฺจปฺปโมจนํ วิริยธุรโธรยฺหํ โยคกฺเขมาภิมุขํ อนิวตฺตนฺตํ
วาหนฺเตน กฏฺฐา กสี กมฺมปริโยสานํ จตุพฺพิธํ สามญฺญผลํ ปาปิตา. ๘- สา โหติ
อมตปฺผลาติ สา เอสา กสี อมตปฺผลา โหติ. อมตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ,
นิพฺพานานิสํสา โหตีติ อตฺโถ. สา โข ปเนสา กสี น มเมเวกสฺส อมตปฺผลา
โหติ, อถโข โย โกจิ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา
คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เอตํ กสึ กสติ, โส สพฺโพปิ เอตํ กสึ กสิตฺวา
สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วาหิยมานํว    ม. ตาทิโส, สี. ยทิ โส   ฉ.ม. คจฺฉตีติ    ก. ปสฺส
@ ฉ.ม. กสี         สี. ปญฺญานงฺคเล          ฉ.ม. สติผาลํ    สี., ก. วาปิตา
     เอวํ ภควา พฺราหฺมณสฺส อรหตฺตนิกูเฏน นิพฺพานปริโยสานํ กตฺวา
เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ. ตโต พฺราหฺมโณ คมฺภีรตฺถํ เทสนํ สุตฺวา "มม กสิผลํ
ภุญฺชิตฺวา ปุนทิวเสเยว ๑- ฉาโต โหติ, อิมสฺส ปน กสี อมตปฺผลา, ตสฺส
ผลํ ภุญฺชิตฺวา สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี"ติ ญตฺวา ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กโรนฺโต
ภุญฺชตุ ภวํ โคตโมติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ ตโต ปรญฺจ วุตฺตตฺถเมวาติ. ปฐมํ.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๑ หน้า ๒๓๐-๒๔๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=11&A=5970&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=11&A=5970&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=15&i=671              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=15&A=5561              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=15&A=4930              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=15&A=4930              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_15

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]