ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                       ๑๐. ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
      [๓๔๒] เอวมฺเม สุตนฺติ ธาตุวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ จาริกนฺติ
ตุริตคมนจาริกํ. สเจ เต ภคฺคว อครูติ สเจ ตุยฺหํ ภาริยํ อผาสุกํ กิญฺจิ นตฺถิ.
@เชิงอรรถ:  องฺ เอกก. ๒๐/๒๐๑, ๒๐๒/๒๔
สเจ โส อนุชานาตีติ ภคฺควสฺส กิร เอตทโหสิ "ปพฺพชิตา นาม
นานาชฺฌาสยา, เอโก คณาภิรโต โหติ, เอโก เอกาภิรโต. สเจ โส
เอกาภิรโต ภวิสฺสติ, `อาวุโส มา ปาวิสิ, มยา สาลา ลทฺธา'ติ วกฺขติ. สเจ
อยํ เอกาภิรโต ภวิสฺสติ, `อาวุโส นิกฺขม, มยา สาลา ลทฺธา'ติ วกฺขติ. เอวํ
สนฺเต อหํ อุภินฺนํ วิวาทํ กาเรตา นาม ภวิสฺสามิ, ทินฺนํ นาม ทินฺนเมว
วฏฺฏติ, กตํ กตเมวา"ติ. ตสฺมา เอวมาห.
      กุลปุตฺโตติ ชาติกุลปุตฺโตปิ อาจารกุลปุตฺโตปิ. วาสูปคโตติ วาสํ
อุปคโต. กุโต อาคนฺตฺวาติ? ตกฺกสีลานครโต.
      ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- มชฺฌิมเทเส กิร ราชคหนคเร พิมฺพิสาเร
รชฺชํ กาเรนฺเต ปจฺจนฺเต ตกฺกสีลนคเร ปุกฺกุสาติ ราชา รชฺชํ กาเรสิ. อถ
ตกฺกสีลโต ภณฺฑํ คเหตฺวา วาณิชา ราชคหํ อาคตา ปณฺณาการํ คเหตฺวา
ราชานํ อทฺทสํสุ. ราชา เต วนฺทิตฺวา ฐิเต "กตฺถ วาสิโน ตุเมฺห"ติ ปุจฺฉิ.
ตกฺกสีลวาสิโน เทวาติ. อถ เน ราชา ชนปทสฺส เขมสุภิกฺขตาทีนิ
นครสฺส จ ปวตฺตึ ปุจฺฉิตฺวา "โก นาม ตุมฺหากํ ราชา"ติ ปุจฺฉิ. ปุกฺกุสาติ
นาม เทวาติ. ธมฺมิโกติ? อาม เทว ธมฺมิโก, จตูหิ สงฺคหวตฺถูนิ ชนํ
สงฺคณฺหาติ, โลกสฺส มาตาปิติฏฺฐาเน ฐิโต, องฺเก นิปนฺนํ ทารกํ วิย ชนํ
โตเสตีติ. กตรสฺมึ วเย วตฺตตีติ. อถสฺส วยํ อาจิกฺขึสุ. วเยสุปิ พิมฺพิสาเรน
สมวโย ชาโต. อถ เต ราชา อาห "ตาตา ตุมฺหากํ ราชา ธมฺมิโก, จ
วเยน จ เม สมาโน, สกฺกุเณยฺยาถ ตุมฺหากํ ราชานํ มม มิตฺตํ กาตุนฺ"ติ.
สกฺโกม เทวาติ. ราชา เตสํ สุงฺกํ วิสฺสชฺเชตฺวา เคหํ จ ทาเปตฺวา "คจฺฉถ
ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา คมนกาเล มํ ทิสฺวา คจฺเฉยฺยาถา"ติ อาห. เต ตถา
กตฺวา คมนกาเล ราชานํ อทฺทสํสุ. ราชา "คจฺฉถ ตุมฺหากํ มม วจเนน
ปุนปฺปุนํ อาโรคฺยํ ปุจฺฉิตฺวา `ราชา ตุเมฺหหิ สทฺธึ มิตฺตภาวํ อิจฺฉตี'ติ
วทถา"ติ อาห.
      เต สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา คนฺตฺวา ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ภุตฺตปาตราสา
ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทึสุ. ราชา "กหํ ภเณ ตุเมฺห เอตฺตเก อิเม
ทิวเส น ทิสฺสถา"ติ ปุจฺฉิ. เต สพฺพํ ปวุตฺตึ อาโรเจสุํ. ราชา "สาธุ
ตาตา ตุเมฺห นิสฺสาย มชฺฌิมเทเส ราชา มิตฺโต ลทฺโธ"ติ อตฺตมโน อโหสิ.
อปรภาเค ราชคหวาสิโนปิ วาณิชา ตกฺกสีลํ อคมํสุ. เต ปณฺณาการํ
คเหตฺวา อาคเต ปุกฺกุสาติราชา "กุโต อาคตตฺถา"ติ ปุจฺฉิตฺวา "ราชคหโต"ติ
สุตฺวา "มยฺหํ สหายสฺส นครโต อาคตา ตุเมฺห"ติ. อาม เทวาติ. อาโรคฺยํ
เม สหายสฺสาติ อาโรคฺยํ ปุจฺฉิตฺวา "อชฺชโต ปฏฺฐาย เย มยฺหํ สหายสฺส
นครโต ชงฺฆสตฺเถน วา สกฏสตฺเถน วา วาณิชา อาคจฺฉนฺติ, สพฺเพสํ มม
วิสยํ ปวิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย วสนเคหานิ, ราชโกฏฺฐาคารโต นิวาปญฺจ
เทนฺตุ, สุงฺกํ วิสฺสชฺเชนฺตุ, กิญฺจิ อุปทฺทวํ มา กโรนฺตู"ติ เภริญฺจราเปสิ.
พิมฺพิสาโรปิ อตฺตโน นคเร ตเถว เภริญฺจราเปสิ.
       อถ พิมฺพิสาโร ปุกฺกุสาติสฺส ปณฺณํ ปหิณิ "ปจฺจนฺตเทเส นาม
มณิมุตฺตาทีนิ รตนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ยํ มยฺหํ สหายสฺส รชฺเช ทสฺสนียํ วา
สวนียํ วา รตนํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เม มา มจฺฉรายตู"ติ. ปุกฺกุสาติปิ
"มชฺฌิมเทโส นาม มหาชนปโท, ยํ ตตฺถ เอวรูปํ รตนํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ
เม สหาโย มา มจฺฉรายตู"ติ ปฏิปณฺณํ ปหิณิ. เอวํ เต คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต
กาเล อญฺญมญฺญํ อทิสฺวาปิ ทฬฺหมิตฺตา อเหสุํ.
      เอวํ เตสํ กถิตํ กตฺวา วสนฺตานํ ปฐมตรํ ปุกฺกุสาติสฺส ปณฺณากาโร
อุปฺปชฺชติ. ราชา กิร อฏฺฐ ปญฺจวณฺเณ อนคฺเฆ กมฺพเล ลภิ, โส
"อติสุนฺทรา อิเม กมฺพลา, อหํ สหายสฺส เม เปสิสฺสามี"ติ ลาขาคุฬมตฺเต
อฏฺฐสารกรณฺฑเก ลิขาเปตฺวา เตสุ เต กมฺพเล ปกฺขิเปตฺวา ลาขาย
วฏฺฏาเปตฺวา เสตวตฺเถน เวเฐตฺวา สมุคฺเค ปกฺขิเปตฺวา วตฺเถน เวเฐตฺวา
ราชมุทฺทิกาย ลญฺจิตฺวา "มยฺหํ สหายสฺส เทถา"ติ อมจฺเจ เปเสสิ. สาสนญฺจ
อทาสิ "อยํ ปณฺณากาโร นครมชฺเฌ อมจฺจาทิปริวุเตน ทฏฺฐพฺโพ"ติ. เต
คนฺตฺวา พิมฺพิสารสฺส อทํสุ.
      โส สาสนํ สุตฺวา อมจฺจาทโย สนฺนิปตนฺตูติ เภริญฺจราเปตฺวา
นครมชฺเฌ อมจฺจาทิปริวุโต เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนน ปลฺลงฺกวเร นิสินฺโน
ลญฺจนํ ภินฺทิตฺวา วตฺถํ อปเนตฺวา สมุคฺคํ วิวเรตฺวา อนฺโต ภณฺฑิกํ
มุญฺเจตฺวา ลาขาคุเฬ ทิสฺวา "มยฺหํ สหาโย ปุกฺกุสาติ `ชุตวิตฺตโก ๑- เม
สหาโย'ติ มญฺญมาโน มญฺเญ อิมํ ปณฺณาการํ ปหิณี"ติ เอกํ คุฬํ คเหตฺวา
หตฺเถน วฏฺเฏตฺวา ตุลยนฺโตว อนฺโต ทุสฺสภณฺฑิกํ อตฺถีติ อญฺญาสิ. อถ นํ
ปลฺลงฺกปาเท ปหริตฺวา ตาวเทว ลาขา ปริปติ. โส นเขน กรณฺฑกํ วิวเรตฺวา
อนฺโต กมฺพลรตนํ ทิสฺวา อิตเรปิ วิวราเปสิ, สพฺเพปิ กมฺพลา อเหสุํ. อถ
เน ปตฺถราเปสิ, เต วณฺณสมฺปนฺนา ผสฺสสมฺปนฺนา ทีฆโต โสฬสหตฺถา
ติริยํ อฏฺฐหตฺถา อเหสุํ. มหาชโน ทิสฺวา องฺคุลิโย โปเฐสิ, เจลุกฺเขปํ
อกาสิ, "อมฺหากํ รญฺโญ อทิฏฺฐสหาโย ปุกฺกุสาติ อทิสฺวาว เอวรูปํ
ปณฺณาการํ เปเสสิ, ยุตฺตํ เอวรูปํ มิตฺตํ กาตุนฺ"ติ อตฺตมนา อโหสิ ราชา
เอกเมกํ กมฺพลํ อคฺฆาเปสิ, สพฺเพ อนคฺฆา อเหสุํ. เตสุ จตฺตาโร
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เปเสสิ, จตฺตาโร อตฺตโน ฆเร อกาสิ. ตโต จินฺเตสิ "ปจฺฉา
เปเสนฺเตน ปฐมํ เปสิตปณฺณาการโต อติเรกํ เปเสตุํ วฏฺฏติ, สหาเยน จ
เม อนคฺโฆ ปณฺณากาโร เปสิโต, กึ นุ โข เปเสมี"ติ.
      กึ ปน ราชคเห ตโต อธิกํ รตนํ นตฺถีติ? โน นตฺถิ, มหาปุญฺโญ
ราชา, อปิจ โข ปนสฺส โสตาปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย ฐเปตฺวา ตีณิ รตนานิ
อญฺญตรํ โสมนสฺสํ ชเนตุํ สมตฺถํ นาม นตฺถีติ. ๒- โส รตนํ วิจินิตุํ
อารทฺโธ:- รตนํ นาม สวิญฺญาณกํ อวิญฺญาณกนฺติ ทุวิธํ, ตตฺถ อวิญฺญาณกํ
สุวณฺณรชตาทิ, สวิญฺญาณกํ อินฺทฺริยพทฺธํ, อวิญฺญาณกํ สวิญฺญาณกสฺเสวํ
อลงฺการาทิวเสน ปริโภคํ โหติ, อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ รตเนสุ สวิญฺญาณกํ เสฏฺฐํ.
สวิญฺญาณกมฺปิ ทุวิธํ ติรจฺฉานรตนํ มนุสฺสรตนนฺติ. ตตฺถ ติรจฺฉานรตนํ,
ตมฺปิ มนุสฺสานํ อุปโภคตฺถเมว นิพฺพตฺตติ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ มนุสฺสรตนํ
เสฏฺฐํ. มนุสฺสรตนมฺปิ ทุวิธํ อิตฺถิรตนํ ปุริสตรนนฺติ. ตตฺถ จกฺกวตฺติโน
รญฺโญ อุปฺปนฺนํ อิตฺถิรตนมฺปิ ปุริสสฺเสว อุปโภคํ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ
ปุริสรตนเมว เสฏฺฐํ.
@เชิงอรรถ:  สี. ทุตมิตฺตโก           ฉ.ม. นตฺถิ
      ปุริสรตนมฺปิ ทุวิธํ อคาริยรตนํ อนคาริยรตนญฺจ. ตตฺถ อคาริยรตเนสุปิ
จกฺกวตฺติราชา ๑- อชฺช ปพฺพชิตสามเณรํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทติ,
อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ อนคาริยรตนเมว เสฏฺฐํ. อนคาริยรตนมฺปิ ทุวิธํ
เสกฺขรตนญฺจ อเสกฺขรตนญฺจ. ตตฺถ สตสหสฺสมฺปิ เสกฺขานํ อเสกฺขสฺส
ปเทสํ น ปาปุณาติ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ อเสกฺขรตนเมว เสฏฺฐํ. ตมฺปิ ทุวิธํ
พุทฺธรตนํ สาวกรตนนฺติ. ตตฺถ สตสหสฺสมฺปิ สาวกรตนานํ พุทฺธรตนสฺส
ปเทสํ น ปาปุณาติ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ พุทฺธรตนเมว เสฏฺฐํ.
      พุทฺธรตนมฺปิ ทุวิธํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สพฺพญฺญุพุทฺธรตนนฺติ. ตตฺถ
สตสหสฺสมฺปิ ปจฺเจกพุทฺธานํ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺส ปเทสํ น ปาปุณาติ, อิติ อิเมสุปิ
ทฺวีสุ สพฺพญฺญุพุทฺธรตนํเยว เสฏฺฐํ. สเทวกสฺมึ หิ โลเก พุทฺธรตนสมํ
รตนํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา อสทิสเมว รตนํ มยฺหํ สหายสฺส เปเสสฺสามีติ
จินฺเตตฺวา ตกฺกสีลวาสิโน ปุจฺฉิ "ตาตา ตุมฺหากํ ชนปเท พุทฺโธ ธมฺโม
สํโฆติ อิมานิ ตีณิ รตนานิ ทิสฺสนฺตี"ติ. ๒- โฆโสปิ มหาราช ตาว นตฺถิ
ทสฺสนํ ปน กุโตติ.
      "สุนฺทรํ ตาตา"ติ ราชา ตุฏฺโฐ จินฺเตสิ "สกฺกา ภเวยฺย ชนสงฺคหตฺถาย
มยฺหํ สหายสฺส วสนฏฺฐานํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ เปเสตุํ, พุทฺธา ปน ปจฺจนฺติเมสุ
ชนปเทสุ น อรุณํ อุฏฺฐเปนฺติ. ตสฺมา สตฺถารา คนฺตุํ น สกฺกา.
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย มหาสาวเก เปเสตุํ สกฺกา ภเวยฺย. ๓- มยา ปน `เถรา
ปจฺจนฺเต วสนฺตี'ติ สุตฺวาปิ มนุสฺเส เปเสตฺวา เต อตฺตโน สมีปํ อาณาเปตฺวา
อุปฏฺฐาตุเมว ยุตฺตํ. ตสฺมา น เถเรหิปิ สกฺกา คนฺตุํ. เยน ปนากาเรน
สาสเน เปสิเต สตฺถา จ มหาสาวกา จ คตา วิย โหนฺติ, เตนากาเรน
สาสนํ ปหิณิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา จตุรตนายามํ วิทตฺถิมตฺตํ ปุถุลํ นาติตนุํ
นาติพหลํ สุวณฺณปฏฺฏํ การาเปตฺวา "ตตฺถ อชฺช อกฺขรานิ ลิขิสฺสามี"ติ
ปาโตว สีสํ นฺหายิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย ภุตฺตปาตราโส อปนีตคนฺธมาลาภรโณ
สุวณฺณสรเกน ชาติหิงฺคุลิกํ อาทาย เหฏฺฐโต ปฏฺฐาย ทฺวารานิ
@เชิงอรรถ:  อคาริยรตเนสุ อปิ จกฺกวตฺติราชา (?)      ม. นิพฺพตฺตนฺตีติ    ม. ภเวยฺยุํ
ปิทหนฺโต ปาสาทํ อารุยฺห ปุพฺพทิสาภิมุขํ สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา อากาสตเล
นิสีทิตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ อกฺขรานิ ลิขนฺโต "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน
อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร
ปุรสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา"ติ พุทฺธคุเณ ตาว
เอกเทเสน ลิขิ.
      ตโต "เอวํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวนโต จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิมฺหิ
ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, เอวํ โลกวิวรณํ อโหสิ, มาตุกุจฺฉิยํ วสมาเน อิทํ นาม
อโหสิ, อคารมชฺเฌ วสมาเน อิทํ นาม อโหสิ, เอวํ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต
เอวํ มหาปธานํ ปทหิ, เอวํ ทุกฺกรการิกํ กตฺวา มหาโพธิมณฺฑํ อารุยฺห
อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ
ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส เอวํ โลกวิวรณํ อโหสิ. สเทวเก โลเก อญฺญํ เอวรูปํ รตนํ
นาม นตฺถีติ.
                 "ยงฺกิญฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วา
                  สคฺเคสุ วา ยํ รตนํ ปณีตํ
                  น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตน
                  อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ.
                  เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู"ติ ๑-
      เอวํ เอกเทเสน พุทฺธคุเณปิ ลิขิตฺวา ทุติยํ ธมฺมรตนํ โถเมนฺโต
"สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม ฯเปฯ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหี"ติ. "จตฺตาโร
สติปฏฺฐานา ฯเปฯ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค"ติ. "สตฺถารา เทสิตธมฺโม นาม
เอวรูโป จ เอวรูโป จา"ติ สตฺตตึสโพธิปกฺขิเย เอกเทเสน ลิขิตฺวา:-
                 "ยมฺพุทฺธเสฏฺโฐ ปริวณฺณยี สุจึ
                  สมาธิมานนฺตริกญฺญมาหุ
                  สมาธินา เตน สโม น วิชฺชติ
                  อิทมฺปิ ธมฺเม รตนํ ปณีตํ
@เชิงอรรถ:  ขุ.ขุ. ๒๕/๓/๕, ขุ.สุ. ๒๕/๒๒๖/๓๗๗
                เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู"ติ ๑-
      เอวํ เอกเทเสน ธมฺมคุเณ ลิขิตฺวา ตติยํ สํฆรตนํ โถเมนฺโต
"สุปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสํโฆ ฯเปฯ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺสา"ติ "กุลปุตฺตา
นาม สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา เอวํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺติ, เกจิ เสตจฺฉตฺตํ
ปหาย ปพฺพชนฺติ, เกจิ อุปรชฺชํ, เกจิ เสนาปติฏฺฐานาทีนิ ปหาย ปพฺพชนฺติ.
ปพฺพชิตฺวา จ ปน อิมญฺจ ปฏิปตฺตึ ปูเรนฺตี"ติ จูฬสีลมชฺฌิมสีลมหาสีลาทีนิ
เอกเทเสน ลิขิตฺวา ฉทฺวารสํวรํ สติสมฺปชญฺญํ จตุปจฺจยสนฺโตสํ นววิธํ,
นีวรณปฺปหานํ ปริกมฺมํ ฌานาภิญฺญา อฏฺฐตึส กมฺมฏฺฐานานิ ยาว อาสวกฺขยา
เอกเทเสน ลิขิ, โสฬสวิธํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ วิตฺถาเรเนว ลิขิตฺวา
"สตฺถุ สาวกสํโฆ นาม เอวรูเปหิ จ เอวรูเปหิ จ คุเณหิ สมนฺนาคโต.
                เย ปุคฺคลา อฏฺฐสตํ ปสฏฺฐา
                จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺติ
                เต ทกฺขิเณยฺยา สุคตสฺส สาวกา
                เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ
                อิทมฺปิ สํเฆ รตนํ ปณีตํ
                เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู"ติ ๒-
     เอวํ เอกเทเสน สํฆคุเณ ลิขิตฺวา "ภควโต สาสนํ สฺวากฺขาตํ
นิยฺยานิกํ, สเจ มยฺหํ สหาโย สกฺโกติ, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชตู"ติ ลิขิตฺวา
สุวณฺณปฏฺฏํ สํหริตฺวา สุขุมกมฺพเลน เวเฐตฺวา สารสมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา ตํ
สมุคฺคํ สุวณฺณมเย สุวณฺณมยํ รชตมเย, รชตมยํ มณิมเย, มณิมยํ ปวาฬมเย,
ปวาฬมยํ โลหิตงฺกมเย, โลหิตงฺกมยํ, มสารคลฺลมเย, มสารคลฺลมยํ ผลิกมเย,
ผลิกมยํ ทนฺตมเย, ทนฺตมยํ สพฺพรตนมเย, สพฺพรตนมยํ กิลญฺชมเย,
กิลญฺชมยํ สมุคฺคํ สารกรณฺฑเก ฐเปสิ.
     ปุน สารกรณฺฑกํ สุวณฺณกรณฺฑเกติ ปุริมนเยเนว หริตฺวา สพฺพรตนมยํ
กรณฺฑกํ กิลญฺชมเย กรณฺฑเก ฐเปสิ. ตโต กิลญฺชมยกรณฺฑกํ สารมยเปฬายาติ
@เชิงอรรถ:  ขุ.ขุ. ๒๕/๓/๕, ขุ.สุ. ๒๕/๒๒๖/๓๗๗    ขุ.ขุ. ๒๕/๕/๖, ขุ.สุ. ๒๕/๒๒๘/๓๗๗
ปุน วุตฺตนเยเนว หริตฺวา สพฺพรตนมยเปฬํ กิลญฺชมยเปฬาย ฐเปตฺวา
พหิวตฺเถน เวเฐตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลญฺเฉตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ "มม
อาณาปวตฺติฏฺฐาเน มคฺคํ อลงฺการาเปถ, มคฺโค อฏฺฐอุสภวิตฺถโต โหตุ,
มชฺเฌ จตุอุสภํ ราชานุภาเวน ปฏิยาเทถา"ติ. ตโต มงฺคลหตฺถึ อลงฺการาเปตฺวา
ตสฺส อุปริ ปลฺลงฺกํ ปญฺญเปตฺวา เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา นครวีถิโย
วิจิตฺตสมุฏฺฐา ๑- สมุสฺสิตธชปฏากา กทลิปุณฺณฆฏคนฺธธูปปุปฺผาทีหิ สุปฏิมณฺฑิตา
กาเรตฺวา "อตฺตโน อตฺตโน วิสยปฺปเทเส เอวรูปํ ปูชํ กาเรนฺตู"ติ
อนฺตรโภคิกานํ ชวนทูเต เปเสตฺวา สยํ สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกาเรตฺวา
"สพฺพตาฬาวจรสมฺมิสฺสพลกายปริวุโต ปณฺณาการํ เปเสมี"ติ อตฺตโน วิสยปริยนฺตํ
คนฺตฺวา อมจฺจสฺส มุขสาสนํ อทาสิ "ตาต มยฺหํ สหาโย ปุกฺกุสาติ อิมํ
ปณฺณาการํ ปฏิจฺฉนฺโต โอโรธมชฺเฌ อปฏิจฺฉิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห ปฏิจฺฉตู"ติ
อาห. เอวํ สาสนํ ทตวา ปจฺจนฺตเทสํ สตฺถา คจฺฉตีติ ปญฺจปติฏฺฐิเตน
วนฺทิตฺวา นิวตฺติ. อนฺตรโภคิกา จ เตเนว นิยาเมน มคฺคํ ปฏิยาเทตฺวา
ปณฺณาการํ นยึสุ.
     ปุกฺกุสาติปิ อตฺตโน รชฺชสีมโต ปฏฺฐาย เตเนว นิยาเมน มคฺคํ
ปฏิยาเทตฺวา นครํ อลงฺการาเปตฺวา ปณฺณาการสฺส ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิ.
ปณฺณากาโร ตกฺกสีลํ ปาปุณนฺโต อุโปสถทิวเส ปาปุณิ, ปณฺณาการํ คเหตฺวา
คตอมจฺโจปิ รญฺโญ วุตฺตสาสนํ อาโรเจสิ. ราชา ตํ สุตฺวา ปณฺณากาเรน
สทฺธึ อาคตานํ กตฺตพฺพกิจฺจํ วิจาเรตฺวา ปณฺณาการํ อาทาย ปาสาทํ อารุยฺห
"มา อิธ โกจิ ปวิสตู"ติ ทฺวาเร อารกฺขํ กาเรตฺวา สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา
ปณฺณาการํ อุจฺจาสยเน ฐเปตฺวา สยํ นีจาสเน นิสินฺโน ลญฺฉนํ ภินฺทิตฺวา
นิวาสนํ อปเนตฺวา กิลญฺชเปฬโต ปฏฺฐาย อนุปุพฺเพน วิวรนฺโต สารมยํ
สมุคฺคํ ทิสฺวา จินฺเตสิ "มหาปริวาโร นายํ น อญฺญสฺส รตนสฺส ภวิสฺสติ,
อทฺธา มชฺฌิมเทเส โสตพฺพยุตฺตกํ รตนํ อุปฺปนฺนนฺ"ติ. อถ ตํ สมุคฺคํ
วิวริตฺวา ราชลญฺฉนํ ภินฺทิตฺวา สุขุมกมฺพลํ อุภโต วิยูหิตฺวา สุวณฺณปฏฺฏํ
อทฺทส.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สิตฺตสปฺมุฏฺฐา
     โส ตํ ปสาเรตฺวา ๑- "มนาปานิ วต ๒- อกฺขรานิ สมสีสานิ สมปนฺตีนิ
จตุรสฺสานี"ติอาทิโต ปฏฺฐาย วาเจตุํ อารภิ. ตสฺส "อิธ ตถาคโต โลเก
อุปฺปนฺโน"ติ พุทฺธคุเณ วาเจนฺตสฺส พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, นวนวุติโลมกูปสหสฺสานิ
อุทฺธคฺคโลมานิ อเหสุํ. อตฺตโน ฐิตภาวํ วา นิสินฺนภาวํ
วา น ชานาติ. อถสฺส "กปฺปโกฏิสตสหสฺเสหิปิ เอตํ ทุลฺลภสาสนํ สหายํ
นิสฺสาย โสตุํ ลภามีติ ภิยฺโย พลวปีติ อุทปาทิ. โส หิ วาเจตุํ อสกฺโกนฺโต
ยาว ปีติเวคปสฺสทฺธิยา นิสีทิตฺวา ปุรโต ๓- "สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม"ติ
ธมฺมคุเณ อารภิ. ตตฺราปิสฺส ตเถว อโหสิ. โส ปุน ยาว ปีติเวคปสฺสทฺธิยา
นิสีทิตฺวา ปุรโต ๓- สุปฏิปนฺโน"ติ  สํฆคุเณ อารภิ. ตตฺราปิสฺส ตเถว อโหสิ.
อถ สพฺพปริยนฺเต อานาปานสติกมฺมฏฺฐานํ วาเจตฺวา จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ
นิพฺพตฺเตสิ, โส ฌานสุเขเนว วีตินาเมสิ, อญฺโญ โกจิ ทฏฺฐุํ น ลภติ, เอโกว
จูฬุปฏฺฐาโก ปวิสติ. เอวํ อฑฺฒมาสมตฺตํ วีตินาเมสิ.
     นาครา ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา อุกฺกุฏฺฐึ อกํสุ "ปณฺณาการํ
ปฏิจฺฉิตทิวสโต ปฏฺฐาย นครทสฺสนํ วา นาฏกทสฺสนํ วา นตฺถิ, วินิจฺฉยทานํ
นตฺถิ, ราชา สหาเยน ปหิตปณฺณาการํ ยสฺสิจฺฉสิ, ๔- ตสฺส ทสฺเสตุ, ราชาโน
นาม เอกจฺจสฺส ปณฺณาการวเสนปิ วญฺเจตฺวา รชฺชํ อตฺตโน กาตุํ วายมนฺติ.
กึ นาม อมฺหากํ ราชา กโรตี"ติ ราชา อุกฺกุฏฺฐิสทฺทํ สุตฺวา "รชฺชํ นุ โข
ธาเรมิ, อุทาหุ สตฺถารนฺ"ติ จินฺเตสิ. อถสฺส เอตทโหสิ "รชฺชการิตอตฺตภาโว
นาม เนว คณเกน, น คณกมหามตฺเตน คเณตุํ สกฺกา สตฺถุ สาสนํ ธาเรสฺสามี"ติ.
สยเน ฐปิตํ อสึ คเหตฺวา เกเส ฉินฺทิตฺวา สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา  "เอตํ คเหตฺวา
รชฺชํ กาเรถา"ติ สทฺธึ จูฬามณินา เกสกลาปํ ปริสมชฺเฌ ปาเตสิ, มหาชโน
ตํ อุกฺขิปิตฺวา "สหายสนฺติกา ลทฺธปณฺณาการา นาม ราชาโน ตุมฺหาทิสา
โหนฺติ เทวา"ติ เอกปฺปหาเรเนว วิวริ. รญฺโญปิ ทฺวงฺคุลมตฺตํ เกสมสฺสุ อโหสิ.
โพธิสตฺตสฺส ปพฺพชฺชาสทิสเมว กิร ชาตํ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปหริตฺวา     ม. ตตฺถ     ฉ.ม. ปรโต    ก. ยํ ปฏิจฺฉติ
     ตโต จูฬุปฏฺฐากํ เปเสตฺวา อนฺตราปณา เทฺว กาสาววตฺถานิ มตฺติกาปตฺตญฺจ
อาหราเปตฺวา "เย โลเก อรหนฺโต, เต อุทฺทิสฺส มยฺหํ ปพฺพชฺชา"ติ สตฺถารํ
อุทฺทิสฺส เอกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ วามอํสกูเฏ กตฺวา
กตฺตรทณฺฑํ คเหตฺวา "โสภติ วา นุ โข เม ปพฺพชฺชา โน วา"ติ มหาตเล
กติปเย วาเร อปราปรํ จงฺกมิตฺวา "โสภติ เม ปพฺพชฺชา"ติ ทฺวารํ วิวริตฺวา
ปาสาทา โอตริ. โอตรนฺตํ ปน นํ ตีสุ ทฺวาเรสุ ๑- ฐิตนาฏกาทีนิ ทิสฺวา น
สญฺชานึสุ. "เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ อมฺหากํ รญฺโญ ธมฺมกถํ กเถตุํ อาคโต"ติ
กิร จินฺตยึสุ. อุปริปาสาทํ ปน อารุยฺห รญฺโญ ฐิตนิสินฺนฏฺฐานาทีนิ ทิสฺวา
ราชา คโตติ ญตฺวา สมุทฺทมชฺเฌ โอสีทมานาย นาวาย ชโน วิย เอกปฺปหาเรเนว
วิรวึสุ. กุลปุตฺตํ ภูมิตลํ โอติณฺณมตฺตํ อฏฺฐารสเสนิโย สพฺเพ นาครา
พลกายา จ ปริวาเรตฺวา มหาวิรวํ วิรวึสุ. อมจฺจาปิ ตํ เอตทโวจุํ "เทว
มชฺฌิมปฺปเทเส ราชาโน นาม พหุมายา, สาสนํ เปเสตฺวา พุทฺธรตนํ นาม
โลเก อุปฺปนฺนํ วา โน วาติ ญตฺวา คมิสฺสถ, นิวตฺตถ เทวา"ติ. สทฺทหามหํ
มยฺหํ สหายกสฺส, ตสฺส มยา สทฺธึ เทฺวชฺฌวจนํ นาม นตฺถิ, ติฏฺฐถ ตุเมฺหติ.
เต อนุคจฺฉนฺติเยว,
     กุลปุตฺโต กตฺตรทณฺเฑน เลขํ กตฺวา "อิทํ รชฺชํ กสฺสา"ติ อาห.
ตุมฺหากํ เทวาติ. โย อิมํ เลขํ อนฺตรํ กโรติ, ราชาณาย กาเรตพฺโพติ.
มหาชนกชาตเก โพธิสตฺเตน กตเลขํ สีวลิเทวี อนฺตรํ กาตุํ อวิสหนฺตี
วิวตฺตมานา อคมาสิ. ตสฺสา คตมคฺเคน มหาชโน อคมาสิ. ตํ ปน เลขํ
มหาชโน อนฺตรํ กาตุํ น วิสหิ, เลขํ อุสฺสีสกํ กตฺวา วิวตฺตมานา วิรวึสุ.
กุลปุตฺโต "อยํ เม คตฏฺฐาเน ทนฺตกฏฺฐํ วา มุโขทกํ วา ทสฺสตี"ติ
อนฺตมโส เอกเจฏกมฺปิ อคฺคเหตฺวา ปกฺกามิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "มม สตฺถา
จ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา เอกโกว ปพฺพชิโต"ติ เอกโกว อคมาสิ. "สตฺถุ
ลชฺชามี"ติ จ "สตฺถา กิร เม ปพฺพชิตฺวา ยานํ นารุโฬฺห"ติ จ อนฺตมโส
เอกตลิกมฺปิ อุปาหนํ นารุฬฺหิ, ปณฺณจฺฉตฺตกมฺปิ น ธาเรสิ. มหาชโน
@เชิงอรรถ:  สี. วเยสุ
รุกฺขปาการฏฺฏาลกาทีนิ อารุยฺห เอส อมฺหากํ ราชา คจฺฉตีติ โอโลเกสิ.
กุลปุตฺโต "ทูรํ คนฺตพฺพํ, น สกฺกา เอเกน มคฺโค นิตฺถริตุนฺ"ติ เอกํ
สตฺถวาหํ อนุพนฺธิ. สุขุมาลสฺส กุลปุตฺตสฺส กฐินตตฺตาย ปฐวิยา คจฺฉนฺตสฺส
ปาทตเลสุ โผฏา อุฏฺฐหิตฺวา ภิชฺชนฺติ, ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. สตฺถวาเห
ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา นิสินฺเน กุลปุตฺโต มคฺคา โอกฺกมฺม เอกสฺมึ รุกฺขมูเล
นิสีทติ. นิสินฺนฏฺฐาเน ปาทปริกมฺมํ วา ปิฏฺฐิปริกมฺมํ วา กตฺตา นาม
นตฺถิ, กุลปุตฺโต อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา มคฺคทรถกิลมถปริฬาหํ
วิกฺขมฺภิตฺวา ฌานรติยา วีตินาเมติ.
     ปุนทิวเส อุฏฺฐิเต อรุเณ สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปุน สตฺถวาหํ
อนุพนฺธติ, ปาตราสกาเล กุลปุตฺตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ขาทนียโภชนียํ
ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา เทนฺติ. ตํ อุตฺตณฺฑุลมฺปิ โหติ กิลินฺนมฺปิ สมสกฺขรมฺปิ
อโลณาติโลณมฺปิ, กุลปุตฺโต ปวิสนฏฺฐานํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อมตํ วิย ปริภุญฺชิตฺวา
เอเตน นิยาเมน อฏฺฐหิ อูนกานิ เทฺวโยชนสตานิ คโต. เชตวนทฺวารโกฏฺฐกสฺส
ปน สมีเปน คจฺฉนฺโตปิ "กหํ สตฺถา วสตี"ติ น ปุจฺฉิ, กสฺมา? สตฺถุคารเวน
เจว รญฺโญ เปสิตสาสนวเสน จ. รญฺโญ หิ "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี"ติ
สตฺถารํ ราชคเห อุปฺปนฺนํ วิย กตฺวา สาสนํ เปสิตํ, ตสฺมา นํ อปุจฺฉิตฺวา
อิมํ ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺตํ มคคํ อติกฺกนฺโต. โส สูริยตฺถงฺคมนเวลาย ราชคหํ
ปตฺวา สตฺถา กหํ วสตีติ ปุจฺฉิ. กุโต นุ ภนฺเต อาคโตติ. อิโต อุตฺตรโตติ.
สตฺถา ตุยฺหํ อาคตมคฺเค อิโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺเต สาวตฺถิ นาม อตฺถิ,
ตตฺถ วสตีติ. กุลปุตฺโต จินฺเตสิ "อิทานิ อกาโล น สกฺกา คนฺตุํ อชฺช อิเธว
วสิตฺวา เสฺว สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามี"ติ. ตโต "วิกาเล สมฺปตฺตปพฺพชิตา กหํ
วสนฺตี"ติ ปุจฺฉิ. อิมาย กุมฺภการสาลาย ภนฺเตติ. อถ โส ตํ กุมฺภการํ ยาจิตฺวา
ตตฺถ วาสตฺถาย ปวิสิตฺวา นิสีทิ.
     ภควาปิ ตํทิวสํ ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกนฺโต ปุกฺกุสาตึ ทิสฺวา
จินฺเตสิ "อยํ กุลปุตฺโต สหาเยน เปสิตํ สาสนมตฺตกํ วาเจตฺวา อติเรกโยชนสติกํ
มหารชฺชํ ปหาย มํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตฺวา อฏฺฐหิ อูนกานิ ทฺวิโยชนสตานิ
อติกฺกมฺม ราชคหํ ปาปุณิสฺสติ, มยิ อคจฺฉนฺเต ปน ตีณิ สามญฺญผลานิ
อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวา เอกรตฺติวาเสน อนาถกาลกิริยํ กริสฺสติ, มยิ ปน คเต ตีณิ
สามญฺญผลานิ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ. ชนสงฺคหตฺถาเยว ปน มยา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ
จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูริตา, กริสฺสามิ ตสฺส สงฺคหนฺ"ติ  ปาโตว
สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ
ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา มุหุตฺตํ อตฺตทรถกิลมถํ ๑-
ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา "กุลปุตฺโต มยิ คารเวน ทุกฺกรํ อกาสิ, อติเรกติโยชนสตํ ๒- รชฺชํ
ปหาย อนฺตมโส มุขโธวนทายกมฺปิ เจฏกํ อคฺคเหตฺวา เอกโกว นิกฺขนฺโต"ติ
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทีสุ กญฺจิ อนามนฺเตตฺวา สยเมว อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา
เอกโกว นิกฺขนฺโต. คจฺฉนฺโต จ เนว อากาเส อุปฺปติ, น ปฐวึ สงฺขิปิ,
"กุลปุตฺโต มม ลชฺชมาโน หตฺถิอสฺสรถสุวณฺณสิวิกาทีสุ เอกยาเนปิ อนิสีทิตฺวา
อนฺตมโส เอกปฏลิกํ อุปาหนมฺปิ อนารุยฺห ปณฺณจฺฉตฺตกมฺปิ อคฺคเหตฺวา
นิกฺขนฺโต, มยาปิ ปทสาว คนฺตุํ วฏฺฏตี"ติ ปุน จินฺเตตฺวา ปทสาว อคมาสิ.
     โส อสีติ อนุพฺยญฺชนานิ พฺยามปฺปภา ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณานีติ
อิมํ พุทฺธสิรึ ปฏิจฺฉาเทตฺวา พลาหกปฏิจฺฉนฺโน ปุณฺณจนฺโท วิย อญฺญตรภิกฺขุเวเสน
คจฺฉนฺโต เอกปจฺฉาภตฺเตเนว ปญฺจจตฺตาลีส โยชนานิ อติกฺกมฺม
สูริยตฺถงฺคมนเวลาย กุลปุตฺเต ปวิฏฺฐมตฺเตเยว ตํ กุมฺภการสาลํ ปาปุณิ. ตํ
สนฺธาย วุตฺตํ "เตน โข ปน สมเยน ปุกฺกุสาติ นาม กุลปุตฺโต ภควนฺตํ
อุทฺทิสฺส สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, โส ตสฺมึ กุมฺภการานิเวสเน
ปฐมํ วาสูปคโต โหตี"ติ.
     เอวํ คนฺตฺวาปิ ปน ภควา "อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ ปสยฺห กุมฺภการสาลํ
ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ฐิตโกว กุลปุตฺตํ โอกาสํ กาเรนฺโต สเจ เต ภิกฺขูติอาทิมาห.
อุรุนฺทนฺติ วิวิตฺตํ อสมฺพาธํ. วิหรตายสฺมา ยถาสุขนฺติ เยน เยน อิริยาปเถน
ผาสุ โหติ, เตน เตน ยถาสุขํ อายสฺมา วิหรตูติ โอกาสํ อกาสิ.
อติเรกโยชนสตํ หิ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต กุลปุตฺโต ปรสฺส ฉฑฺฑิตปติตํ
@เชิงอรรถ:  ก. มคฺคกิลมถํ                ก. อติเรกโยชนสตํ
กุมฺภการสาลํ กึ อญฺญสฺส พฺรหฺมจาริโน มจฺฉรายิสฺสติ. ๑- เอกจฺเจ ปน
โมฆปุริสา สาสเน ปพฺพชิตฺวา อาวาสมจฺฉริยาทีหิ อภิภูตา อตฺตโน วสนฏฺฐาเน
มยฺหํ กุฏิ มยฺหํ ปริเวณนฺติ อญฺเญสํ อวาสาย ปรกฺกมนฺติ. นิสีทีติ
อจฺจนฺตสุขุมาโล โลกนาโถ เทววิมานสทิสํ คนฺธกุฏึ ปหาย ตตฺถ ตตฺถ
วิปฺปกิณฺณฉาริกาย ภินฺนภาชนติณปลาสกุกฺกุฏสูกรวจฺจาทิสงฺกิลิฏฺฐาย
สงฺการฏฺฐานสทิสาย กุมฺภการสาลาย ติณสนฺถารํ สนฺถริตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญเปตฺวา
เทววิมานสทิสํ ทิพฺพคนฺธสุคนฺธํ คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา นิสีทนฺโต วิย นิสีทิ.
     อิติ ภควาปิ อสมฺภินฺนมหาสมฺมตวํเส อุปฺปนฺโน, กุลปุตฺโตปิ ขตฺติยคพฺเภ
วฑฺฒิโต. ภควาปิ อภินีหารสมฺปนฺโน, กุลปุตฺโตปิ อภินีหารสมฺปนฺโน. ภควาปิ
รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต, กุลปุตฺโตปิ. ภควาปิ สุวณฺณวณฺโณ, กุลปุตฺโตปิ.
ภควาปิ สมาปตฺติลาภี, กุลปุตฺโตปิ. อิติ เทฺวปิ ขตฺติยา เทฺวปิ อภินีหารสมฺปนฺนา
เทฺวปิ ราชปพฺพชิตา เทฺวปิ สุวณฺณวณฺณา เทฺวปิ สมาปตฺติลาภิโน กุมฺภการสาลํ
ปวิสิตฺวา นิสินฺนาติ เตหิ กุมฺภการสาลา อติวิย โสภติ, ทฺวีหิ สีหาทีหิ
ปวิฏฺฐคุหาทีนิ อาหริตฺวา ทีเปตพฺพํ. เตสุ ปน ทฺวีสุ ภควา "สุขุมาโล อหํ
ปรมสุขุมาโล เอกปจฺฉาภตฺเตน ปญฺจจตฺตาลีส โยชนานิ อาคโต, มุหุตฺตํ ตาว
สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา มคฺคทรถํ ปฏิปสฺสมฺเภมี"ติ จิตฺตมฺปิ อนุปฺปาเทตฺวา
นิสีทนฺโตว ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. กุลปุตฺโตปิ "ทฺวานวุติโยชนสตํ อาคโตมฺหิ,
มุหุตฺตํ ตาว นิปชฺชิตฺวา มคฺคทรถํ วิโนเทมี"ติ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา
นิสีทมาโนว อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิ. อิทํ สนฺธาย อถ โข ภควา
พหุเทว รตฺตินฺติอาทิ วุตฺตํ.
     นนุ จ ภควา กุลปุตฺตสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ อาคโต, กสฺมา น
เทเสสีติ. กุลปุตฺตสฺส มคฺคทรโถ อปฺปฏิปสฺสทฺโธ, น สกฺขิสฺสติ ธมฺมเทสนํ
สมฺปฏิจฺฉิตุํ, โส ตาวสฺส ปฏิปสฺสมฺภตูติ น เทเสสิ. อปเร "ราชคหํ นาม
อากิณฺณมนุสฺสํ อวิวิตฺตํ ทสหิ สทฺเทหิ, โส สทฺโท ทิยฑฺฒยามมตฺเตน
สนฺนิสีทติ, ตํ อาคเมนฺโต น เทเสสี"ติ วทนฺติ. ตํ อการณํ,
@เชิงอรรถ:  ม. มจฺฉริยายติ
พฺรหฺมโลกปฺปมาณมฺปิ หิ สทฺทํ ภควา อตฺตโน อานุภาเวน วูปสเมตุํ สกฺโกติ,
มคฺคทรถวูปสมํ อาคเมนฺโตเยว ปน น เทเสสิ.
     ตตฺถ พหุเทว รตฺตินฺติ ทิยฑฺฒยามมตฺตํ. เอตทโหสีติ ภควา
ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สุวณฺณวิมาเน มณิสีหปญฺชรํ วิวรนฺโต วิย
ปญฺจปสาทปฺปฏิมณฺฑิตานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ, อถสฺส หตฺถกุกฺกุจฺจปาท-
กุกฺกุจฺจสีสกมฺปนวิรหิตํ สุนิขาตอินฺทขีลํ วิย นิจฺจลํ อวิพฺภนฺตํ สุวณฺณปฏิมํ
วิย นิสินฺนํ กุลปุตฺตํ ทิสฺวา เอตํ "ปาสาทิกํ โข"ติอาทิมาห. ๑- ตตฺถ ปาสาทิกนฺติ
ปาสาทาวหํ. ภาวนปุํสกํ ปเนตํ, ปาสาทิเกน อิริยาปเถน อิริยติ. ยถา อิริยโต
อิริยาปโถ ปาสาทิโก โหติ, เอวํ อิริยตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. จตูสุ หิ อิริยาปเถสุ
ตโย อิริยาปถา น โสภนฺติ. คจฺฉนฺตสฺส หิ ภิกฺขุโน หตฺถา จลนฺติ, ปาทา
จลนฺติ, สีสํ จลติ, ฐิตสฺส กาโย ถทฺโธ ๒- โหติ, นิปนฺนสฺสปิ อิริยาปโถ
อมนาโป โหติ, ปจฺฉาภตฺเต ปน ทิวาฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา จมฺมกฺขณฺฑํ
ปญฺญเปตฺวา สุโธตหตฺถปาทสฺส จตุสนฺธิกปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนสฺเสว
อิริยาปโถ โสภติ. อยญฺจ กุลปุตฺโต ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ
อปฺเปตฺวา นิสีทิ. อิติสฺส อิริยาปเถเนว สมฺปนฺโน ภควา "ปาสาทิกํ โข"ติ
ปริวิตกฺเกสิ. ยนฺนูนาหํ ปุจฺเฉยฺยนฺติ กสฺมา ปุจฺฉติ? กึ ภควา อตฺตานํ
อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตภาวํ น ชานาตีติ. โน น ชานาติ, อปุจฺฉิเต ปน กถา น
ปติฏฺฐาติ, อปฺปติฏฺฐิตาย กถาย กถา น สญฺชายตีติ กถาปติฏฺฐาปนตฺถํ ปุจฺฉิ.
     ทิสฺวา จ ปน ชาเนยฺยาสีติ ตถาคตํ พุทฺธสิริยา วิโรจนฺตํ อยํ
พุทฺโธติ สพฺเพ ชานนฺติ. อนจฺฉริยเมตํ ชานนํ, พุทฺธรํสึ ปน ปฏิจฺฉาเทตฺวา
อญฺญตรปิณฺฑปาติกวเสน จรนฺโต ทุชฺชาโน โหติ. อิจฺจายสฺมา ปุกฺกุสาติ "น
ชาเนยฺยนฺ"ติ สภาวเมว กเถติ. ตถา หิ นํ เอกกุมฺภการสาลาย นิสินฺนมฺปิ น
ชานาติ.
     เอตทโหสีติ มคฺคทรถสฺส วูปสมภาวํ ญตฺวา อโหสิ. เอวมาวุโสติ
กุลปุตฺโต สหาเยน เปสิตํ สาสนมตฺตํ ๓- วาเจตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชนฺโต ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อโหสิ   ม. พทฺโธ    สี. สาสนปตฺตํ    ฉ.ม. ปพฺพชมาโน
"ทสพลสฺส มธุรธมฺมเทสนํ โสตุํ ลภิสฺสามี"ติ ปพฺพชิโต, ปพฺพชิตฺวา เอตฺตกํ
อทฺธานํ อาคจฺฉนฺโต "ธมฺมํ เต ภิกฺขุ เทเสสฺสามี"ติ ปทมตฺตสฺส วตฺตารํ
นาลตฺถ, โส "ธมฺมํ เต ภิกฺขุ เทเสสฺสามี"ติ วุตฺตํ กึ ๑- สกฺกจฺจํ น สุณิสฺสติ.
ปิปาสิตโสณฺโฑ วิย หิ ปิปาสิตหตฺถี วิย จายํ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ สวนํ
ปฏิชานนฺโต "เอวมาวุโส"ติ อาห.
     [๓๔๓] ฉธาตุโร อยนฺติ ภควา กุลปุตฺตสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํ อกเถตฺวา
อาทิโตว อรหตฺตสฺส ปทฏฺฐานภูตํ อจฺจนฺตสุญฺญตํ วิปสฺสนาลกฺขณเมว
อาจิกฺขิตุํ อารทฺโธ. ยสฺส หิ ปุพฺพภาคปฏิปทา อปริสุทฺธา โหติ, ตสฺส
ปฐมเมว สีลสํวรํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ
สตฺต สทฺธมฺเม จตฺตาริ ฌานานีติ อิมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ อาจิกฺขติ. ยสฺส
ปเนสา ปริสุทฺธา, ตสฺส ตํ ๒- อกเถตฺวา อรหตฺตสฺส ปทฏฺฐานภูตํ วิปสฺสนเมว
อาจิกฺขติ. กุลปุตฺตสฺส จ ปุพฺพภาคปฏิปทา ปริสุทฺธา. ตถา หิ อเนน สาสนํ
วาเจตฺวา ปาสาทวรคเตเนว อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺติตํ, ยทสฺส ๓-
ทฺวานวุติโยชนสตํ อาคจฺฉนฺตสฺส ยานกิจฺจํ สาเธติ, สามเณรสีลมฺปิสฺส ปริปุณฺณํ.
ตสฺมา ปุพฺพภาคปฏิปทํ อกเถตฺวา อรหตฺตสฺส ปทฏฺฐานภูตํ อจฺจนฺตสุญฺญตํ
วิปสฺสนาลกฺขณเมวสฺส อาจิกฺขิตุํ อารทฺโธ.
     ตตฺถ ฉธาตุโรติ ฉ ธาตุโย วิชฺชมานา, ปุริโส อวิชฺชมาโน. ภควา
หิ กตฺถจิ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานํ ทสฺเสติ, กตฺถจิ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานํ,
กตฺถจิ วิชฺชมาเนน วิชฺชมานํ, กตฺถจิ อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานนฺติ สพฺพาสเว
วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. อิธ ปน วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานํ ทสฺเสนฺโต
เอวมาห. สเจ หิ ภควา ปุริโสติ ปณฺณตฺตึ วิสฺสชฺเชตฺวา ธาตุโยอิจฺเจว
วตฺวา จิตฺตํ ฐปาเปยฺย, ๔- กุลปุตฺโต สนฺเทหํ กเรยฺย, สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺย,
เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺกุเณยฺย. ตสฺมา ตถาคโต อนุปุพฺเพน ปุริโสติ
ปณฺณตฺตึ ปหาย "สตฺโตติ วา ปุริโสติ วา ปุคฺคโลติ วา ปณฺณตฺติมตฺตเมว,
@เชิงอรรถ:  ม. วุตฺเต ตํ   สี. ตํ กถํ   ม. ตญฺจ ตสฺส    ฉ.ม. อุปฏฺฐาเปยฺย
ปรมตฺถโต สตฺโต นาม นตฺถิ, ธาตุมตฺเตเยว จิตฺตํ ฐปาเปตฺวา ตีณิ ผลานิ
ปฏิวิชฺฌาเปสฺสามี"ติ อนงฺคณสุตฺเต ๑- วุตฺตภาสนฺตรกุสโล ตาย ตาย ภาสาย ๒-
สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต อาจริโย วิย เอวมาห.
     ตตฺถ ฉ ธาตุโย อสฺสาติ ฉธาตุโร. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยํ ตฺวํ
ปุริโสติ สญฺชานาสิ, โส ฉธาตุโก, ๓- น เจตฺถ ปรมตฺถโต ปุริโส อตฺถิ,
ปุริโสติ ปน ปณฺณตฺติมตฺตเมวาติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. จตุราธิฏฺฐาโนติ
เอตฺถ อธิฏฺฐานํ วุจฺจติ ปติฏฺฐา, จตุปติฏฺฐาโนติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
สฺวายํ ภิกฺขุ ปุริโส ฉธาตุโร ฉผสฺสายตโน อฏฺฐารสมโนปวิจาโรติ, โส
เอตฺโตว วิวฏฺฏิตฺวา  อุตฺตมสิทฺธิภูตํ อรหตฺตํ คณฺหมาโน อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ
ปติฏฺฐาย คณฺหาตีติ จตุราธิฏฺฐาโนติ. ยตฺถฏฺฐิตนฺติ เยสุ อธิฏฺฐาเนสุ ปติฏฺฐิตํ.
มญฺญสฺส วา นปฺปวตฺตนฺตีติ มญฺญสฺส วา มานสฺส วา นปฺปวตฺตนฺติ. มุนิ
สนฺโตติ วุจฺจตีติ ขีณาสวมุนิ อุปสนฺโต นิพฺพุโตติ วุจฺจติ. ปญฺญํ
นปฺปมชฺเชยฺยาติ อรหตฺตผลปญฺญาย ปฏิวิชฺฌนตฺถํ อาทิโตว สมาธิวิปสฺสนาปญฺญํ
นปฺปมชฺเชยฺย. สจฺจมนุรกฺเขยฺยาติ  ปรมตฺถสจฺจสฺส นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยตฺถํ
อาทิโตว วจีสจฺจํ รกฺเขยฺย. จาคมนุพฺรูเหยฺยาติ อรหตฺตมคฺเคน
สพฺพกิเลสปริจฺจาคกรณตฺถํ อาทิโตว กิเลสปริจฺจาคํ พฺรูเหยฺย. สนฺติเมว โส
สิกฺเขยฺยาติ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสวูปสมนตฺถํ อาทิโตว กิเลสวูปสมนํ
สิกฺเขยฺย. อิติ ปญฺญาธิฏฺฐานาทีนํ อธิคมนตฺถาย อิมานิ สมถวิปสฺสนาปญฺญาทีนิ
ปุพฺพภาคาธิฏฺฐานานิ วุตฺตานิ.
     [๓๔๕] ผสฺสายตนนฺติ ผสฺสสฺส อายตนํ, อากโรติ อตฺโถ.
ปญฺญาธิฏฺฐานนฺติอาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตานํ อรหตฺตผลปญฺญาทีนํ วเสน เวทิตพฺพานิ.
     [๓๔๘] อิทานิ นิกฺขิตฺตมาติกาวเสน "ยตฺถฏฺฐิตํ มญฺญสฺส วา
นปฺปวตฺตนฺตี"ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, อรหตฺเต ปน ปตฺเต ปุน "ปญฺญํ
นปฺปมชฺเชยฺยา"ติอาทีหิ กิจฺจํ นตฺถิ. อิติ ภควา มาติกํ อุปฺปฏิปาฏิธาตุกํ
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๕๗/๓๒   ม.,ก. วุตฺตภาสนฺตรกุสลตาย ภาสาย   ม. โส จ ฉมาตุมตฺตเมว
ฐเปตฺวาปิ ยถาธมฺมวเสเนว ๑- วิภงฺคํ วิภชนฺโต ปญฺญํ นปฺปมชฺเชยฺยาติอาทิมาห.
ตตฺถ โก ปญฺญํ ปมชฺชติ, โก นปฺปมชฺชติ? โย ตาว อิมสฺมึ สาสเน
ปพฺพชิตฺวา เวชฺชกมฺมาทิวเสน เอกวีสติวิธาย อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปนฺโต
ปพฺพชฺชานุรูเปน จิตฺตุปฺปาทํ ฐเปตุํ น สกฺโกติ, อยํ ปญฺญํ ปมชฺชติ นาม.
โย ปน สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีเล ปติฏฺฐาย พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายํ
ธุตงฺคํ สมาทาย จิตฺตรุจิตํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิวิตฺตํ เสนาสนํ นิสฺสาย
กสิณปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตฺวา ๒- อชฺเชว อรหตฺตนฺติ วิปสฺสนํ
วฑฺเฒตฺวา วิจรติ, อยํ ปญฺญํ นปฺปมชฺชติ นาม. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต
ธาตุกมฺมฏฺฐานวเสน เอส ปญฺญาย อปฺปมาโท วุตฺโต. ธาตุกมฺมฏฺฐาเน
ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา หตฺถิปโทปมสุตฺตาทีสุ วุตฺตเมว.
     [๓๕๔] อถาปรํ วิญฺญาณํเยว อวสิสฺสตีติ อยมฺเปตฺถ ปาฏิเยกฺโก
อนุสนฺธิ. เหฏฺฐโต หิ รูปกมฺมฏฺฐานํ กถิตํ, อิทานิ อรูปกมฺมฏฺฐานํ
เวทนาวเสน นิพฺพตฺเตตฺวา ๒- ทสฺเสตุํ อยํ เทสนา อารทฺธา. ยํ วา ปเนตํ
อิมสฺส ภิกฺขุโน ปฐวีธาตุอาทีสุ อาคมนิยวิปสฺสนาวเสน กมฺมการกวิญฺญาณํ,
ตํ วิญฺญาณธาตุวเสน ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโตปิ อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ
อวสิสฺสตีติ กิมตฺถาย อวสิสฺสติ? สตฺถุ กถนตฺถาย กุลปุตฺตสฺส จ
ปฏิวิชฺฌนตฺถาย อวสิสฺสติ. ปริสุทธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. ปริโยทาตนฺติ ปภสฺสรํ.
สุขนฺติปิ ปชานาตีติ สุขเวทนํ เวทยมาโน สุขเวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ.
เสสปททฺวเยสุปิ เอเสว นโย. สเจ ปนายํ เวทนากถา เหฏฺฐา น กถิตา
ภเวยฺย, อิธ ฐตฺวา กเถตุํ วฏฺเฏยฺย. สติปฏฺฐาเน ปเนสา  กถิตาวาติ ตตฺถ
กถิตนเยเนว เวทิตพฺพา. สุขเวทนิยนฺติเอวมาทิ ปจฺจยวเสน อุทยตฺถงฺคมนทสฺสนตฺถํ
วุตฺตํ. ตตฺถ สุขเวทนิยนฺติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํ. เสสปเทสุปิ
เอเสว นโย.
     [๓๖๐] อุเปกฺขาเยว อวสิสฺสตีติ เอตฺตาวตา หิ ยถา นาม เฉเกน
มณิการาจริเยน วชิรสูจิยา วิชฺฌิตฺวา จมฺมกฺขณฺเฑ ปาเตตฺวา ปาเตตฺวา ทินฺนํ
@เชิงอรรถ:  สี. ยถาธมฺมรเสเนว            สี. นิพฺเพเฐตฺวา
มุตฺตํ อนฺเตวาสิโก คเหตฺวา คเหตฺวา ลุตฺตคตํ กโรนฺโต มุตฺโตลมฺพกมุตฺตชาลาทีนิ
กโรติ, เอวเมว ภควตา กเถตฺวา กเถตฺวา ทินฺนํ กมฺมฏฺฐานํ อยํ กุลปุตฺโต
มนสิ กโรนฺโต มนสิ กโรนฺโต ปคุณํ อกาสีติ รูปกมฺมฏฺฐานมฺปิ อรูปกมฺมฏฺฐานมฺปิ
ปคุณํ ชาตํ, อถ ภควา "อถาปรํ อุเปกฺขาเยว อวสิสฺสตี"ติ อาห.
     กิมตฺถํ ปน อวสิสฺสตีติ. สตฺถุ กถนตฺถํ. กุลปุตฺตสฺส จ ๑- ปฏิวิชฺฌนตฺถนฺติปิ
วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. กุลปุตฺเตน หิ สหายสฺส สาสนํ วาเจตฺวา
ปาสาทตเล ฐิเตเนว อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺติตํ, ยทสฺส ๒- เอตฺตกํ มคฺคํ
อาคจฺฉนฺตสฺส ยานกิจฺจํ สาเธติ. ตสฺมา ๓- สตฺถุ กถนตฺถํเยว อวสิสฺสติ. อิมสฺมึ
หิ ฐาเน สตฺถา กุลปุตฺตสฺส รูปาวจรชฺฌาเน วณฺณํ กเถสิ. อิทญฺหิ วุตฺตํ
โหติ "ภิกฺขุ ปคุณํ ตาว อิทํ รูปาวาจรจตุตฺถชฺฌานนฺ"ติ. ปริสุทฺธาติอาทิ
ตสฺสาเยว อุเปกฺขาย วณฺณภณนํ. อุกฺกํ พนฺเธยฺยาติ องฺคารกปลฺลํ สชฺเชยฺย.
อาลิมฺเปยฺยาติ ตตฺถ องฺคาเร ปกฺขิปิตฺวา อคฺคึ ทตฺวา นาฬิกาย ธเมนฺโต
อคฺคึ ชาเลยฺย. อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺยาติ องฺคาเร วิยูหิตฺวา องฺคารมตฺถเก วา
ฐเปยฺย, ตตฺตเก วา ปกฺขิเปยฺย. นีหฏนฺติ ๔- นีหฏโทสํ. นินฺนีตกสาวนฺติ
อปนีตกสาวํ เอวเมว โขติ ยถา ตํ สุวณฺณํ อิจฺฉิติจฺฉิตาย ปิฬนฺธนวิกติยา
สํวตฺตติ, เอวเมว อยํ ตาว จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขา วิปสฺสนา อภิญฺญา นิโรโธ
ภโวกฺกนฺตีติ อิเมสุ ยํ อิจฺฉติ, ตสฺสตฺถาย ๕- โหตีติ วณฺณํ กเถสิ.
     กสฺมา ปน ภควา อิมสฺมึ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน นิกนฺติปริยาทานตฺถํ
อวณฺณํ อกเถตฺวา วณฺณํ กเถสีติ. กุลปุตฺตสฺส หิ จตุตฺถชฺฌาเน
นิกนฺติปริยุฏฺฐานํ พลวํ. สเจ อวณฺณํ กเถยฺย, "มยฺหํ ปพฺพชิตฺวา ทฺวานวุติโยชนสตํ
อาคจฺฉนฺตสฺส อิทํ จตุตฺถชฺฌานํ ยานกิจฺจํ สาเธติ, อหํ เอตฺตกํ มคฺคํ
อาคจฺฉนฺโต ฌานสุเขน ฌานสุขรติยา ๖- อาคโต, เอวรูปสฺส นาม ปณีตธมฺมสฺส
อวณฺณํ กเถติ, ชานํ นุ โข กเถติ อชานนฺ"ติ กุลปุตฺโต สํสยํ สมฺโมหํ
อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา ภควา วณฺณํ กเถสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จสทฺโท น ทิสฺสติ    ก. ตํ ปนสฺส        ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฏีกา. นิหตนฺติ           ม. ตทตฺถาย        ฉ.ม. ฌานรติยา
     [๓๖๑] ตทนุธมฺมนฺติ เอตฺถ อรูปาวจรชฺฌานํ ธมฺโม นาม, ตํ อนุคตตฺตา
รูปาวจรชฺฌานํ อนุธมฺโมติ วุตฺตํ. วิปากชฺฌานํ วา ธมฺโม, กุสลชฺฌานํ
อนุธมฺโม. ตทุปาทานาติ ตคฺคหณา. จิรํ ทีฆมทฺธานนฺติ วีสติกปฺปสหสฺสานิ.
วิปากวเสน เหตํ วุตฺตํ. อิโต อุตฺตรมฺปิ เอเสว นโย.
     [๓๖๒] เอวํ จตูหิ วาเรหิ อรูปาวจรชฺฌานสฺส วณฺณํ กเถตฺวา
อิทานิ ตสฺเสว อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต โส เอวํ ปชานาตีติอาทิมาห. ตตฺถ
สงฺขตเมตนฺติ กิญฺจาปิ เอตฺถ วีสติกปฺปสหสฺสานิ อายุ อตฺถิ, เอตํ ปน สงฺขตํ
ปกปฺปิตํ อายูหิตํ, กโรนฺเตน กรียติ, อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ ตาวกาลิกํ,
จวนปริเภทนวิทฺธํสนธมฺมํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, มรเณน อพฺภาหตํ,
ทุกฺเข ปติฏฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตนฺติ. วิญฺญาณายตนาทีสุปิ
เอเสว นโย.
     อิทานิ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ คณฺหนฺโต โส เนว อภิสงฺขโรตีติอาทิมาห.
ยถา หิ เฉโก ภิสกฺโก วิสวิการํ ทิสฺวาว มนํ กาเรตฺวา วิสํ ฐานโต
จาเวตฺวา อุปริ อาโรเปตฺวา ขนฺธํ วา สีสํ คเหตุํ อทตฺวา วิสํ โอตาเรตฺวา
ปฐวิยํ ปาเตยฺย, เอวเมว ภควา กุลปุตฺตสฺส อรูปาวจรชฺฌาเน วณฺณํ กเถสิ.
ตํ สุตฺวา กุลปุตฺโต รูปาวจรชฺฌาเน นิกนฺตึ ปริยาทาย อรูปาวจรชฺฌาเน
ปตฺถนํ ฐเปสิ.
     ภควา ตํ ญตฺวา ตํ อสมฺปตฺตสฺส อปฺปฏิลทฺธสฺเสว ภิกฺขุโน
"อตฺเถสา อากาสานญฺจายตนาทีสุ สมฺปตฺติ นาม. เตสํ หิ ปฐมพฺรหฺมโลเก
วีสติกปฺปสหสฺสานิ อายุ, ทุติเย จตฺตาลีสํ, ตติเย สฏฺฐิ, จตุตฺเถ
จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ อายุ. ตํ ปน อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ ตาวกาลิกํ,
จวนปริเภทนวิทฺธํสนธมฺมํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, มรเณน อพฺภาหตํ,
ทุกฺเข ปติฏฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ, เอตฺตกํ กาลํ ตตฺถ
สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวาปิ ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา ปุน จตูสุ อปาเยสุ
ปติตพฺพนฺ"ติ สพฺพเมตํ อาทีนวํ เอกปเทเนว "สงฺขตเมตนฺ"ติ กเถสิ.
กุลปุตฺโต ตํ สุตฺวา อรูปาวจรชฺฌาเน นิกนฺตึ ปริยาทิยิ. ภควา ตสฺส
รูปาวจรารูปาวจเรสุ นิกนฺติยา ปริยาทินฺนภาวํ ญตฺวา อรหตฺตนิกูฏํ "โส เนว
ตํ อภิสงฺขโรตี"ติอาทิมาห.
     ยถา วา ปเนโก มหาโยโธ เอกํ ราชานํ อาราเธตฺวา สตสหสฺสุฏฺฐานกํ
คามวรํ ลเภยฺย, ปุน ราชา ตสฺสานุภาวํ สริตฺวา "มหานุภาโว โยโธ, อปฺปกํ
เตน ลทฺธนฺ"ติ "นายํ ตาต คาโม ตุยฺหํ อนุจฺฉวิโก, อญฺญํ จตุสต-
สหสฺสุฏฺฐานกํ คณฺหาหี"ติ ทเทยฺย. โส สาธุ เทวาติ ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิตรํ
คามํ คเณฺหยฺย. ราชา อสมฺปตฺตเมว จ นํ ปกฺโกสาเปตฺวา "กินฺเต เตน,
อหิวาตกโรโค เอตฺถ อุปฺปชฺชติ, อสุกสฺมึ ปน ฐาเน มหนฺตํ นครํ อตฺถิ,
ตตฺถ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รชฺชํ กาเรหี"ติ ปหิเณยฺย, โส ตถา กาเรยฺย.
     ตตฺถ ราชา วิย สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทฏฺฐพฺโพ, มหาโยโธ วิย ปุกฺกุสาติ
กุลปุตฺโต. ปฐมลทฺธคาโม วิย อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ, ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิตรํ
คามํ คณฺหาหีติ วุตฺตกาโล วิย อานาปานชฺฌาเน นิกนฺติปริยาทานํ กาเรตฺวา
อารุปฺปกถนํ, ตํ  คามํ อสมฺปตฺตเมว ปกฺโกสาเปตฺวา "กึ เต เตน, อหิวาตกโรโค
เอตฺถ อุปฺปชฺชติ, อสุกสฺมึ ฐาเน นครํ อตฺถิ, ตตฺถ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา
รชฺชํ กาเรหี"ติ วุตฺตกาโล วิย อารุปฺเป สงฺขตเมตนฺติ อาทีนวกถเนน เตน
อปฺปตฺตาสุเยว ตาสุ สมาปตฺตีสุ ปตฺถนํ นิวตฺตาเปตฺวา อุปริ อรหตฺตนิกูเฏน
เทสนาคหณํ.
     ตตฺถ เนว อภิสงฺขโรตีติ น อายูหติ น ราสึ กโรติ. น อภิสญฺเจตยตีติ
น กปฺเปติ. ภวาย วา วิภวาย วาติ วุฑฺฒิยา วา ปริหานิยา วา.
สสฺสตุจฺเฉทวเสนปิ โยเชตพฺพํ. น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ โลเก รูปาทีสุ กิญฺจิ
เอกธมฺมมฺปิ ตณฺหาย น คณฺหาติ, น ปรามสติ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ
ภควา อตฺตโน พุทฺธวิสเย ฐตฺวา เทสนาย อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหิ. กุลปุตฺโต
ปน อตฺตโน ยโถปนิสฺสเยน ตีณิ สามญฺญผลานิ ปฏิวิชฺฌิ. ยถา นาม ราชา
สุวณฺณภาชเนน นานารสโภชนํ ภุญฺชนฺโต อตฺตโน ปมาเณน ปิณฺฑํ
วฏฺเฏตฺวา องฺเก นิสินฺเนน ราชกุมาเรน ปิณฺฑมฺหิ อาลเย ทสฺสิเต ตํ ปิณฺฑํ
อุปนาเมยฺย, กุมาโร อตฺตโน มุขปฺปมาเณน กพฬํ กเรยฺย, เสสํ ราชา
สยํ วา ภุญฺเชยฺย, ปาติยํ วา ปกฺขิเปยฺย, เอวํ ธมฺมราชา ตถาคโต อตฺตโน
ปมาเณน อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหนฺโต เทสนํ เทเสสิ, กุลปุตฺโต อตฺตโน
ยโถปนิสฺสเยน ตีณิ สามญฺญผลานิ ปฏิวิชฺฌิ.
     อิโต ปุพฺเพ ปนสฺส ขนฺธา ธาตุโย อายตนานีติ เอวรูปํ อจฺจนฺตสุญฺญตํ
ติลกฺขณาหตํ กถํ กเถนฺตสฺส เนว กงฺขา, น วิมติ, นาปิ "เอวํ กิร ตํ
เอวํ เม อาจริเยน วุตฺตนฺ"ติ อิติ กิร น ทนฺธายิตตฺตํ วิตฺถายิตตฺตํ อตฺถิ.
เอกจฺเจสุ จ กิร ฐาเนสุ พุทฺธา อญฺญาตกเวเสน วิจรนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ นุ
โข เอโสติ อหุเทว สํสโย, อหุ วิมติ. ยโต อเนน อนาคามิผลํ ปฏิวิทฺธํ, อถ
อยํ เม สตฺถาติ นิฏฺฐํ คโต. ยทิ เอวํ กสฺมา อจฺจยํ น เทเสสีติ. โอกาสาภาวโต.
ภควา หิ ยถานิกฺขิตฺตาย มาติกาย อจฺฉินฺนธารํ กตฺวา อากาสคงฺคํ
โอตาเรนฺโต วิย เทสนํ เทเสสิเยว.
     [๓๖๓] โสติ อรหา. อนชฺโฌสิตาติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวา คเหตุํ
น ยุตฺตาติ ปชานาติ. อนภินนฺทิตาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินนฺทิตุํ น
ยุตฺตาติ ปชานาติ.
     [๓๖๔] วิสํยุตฺโต นํ เวเทตีติ สเจ หิสฺส สุขเวทนํ อารพฺภ
ราคานุสโย, ทุกฺขเวทนํ อารพฺภ ปฏิฆานุสโย, อิตรํ อารพฺภ อวิชฺชานุสโย
อุปฺปชฺเชยฺย, สํยุตฺโต เวทิเยยฺย นาม. อนุปฺปชฺชนโต ปน วิสํยุตฺโต นํ
เวเทติ นิสฺสโฏ ๑- วิปฺปมุตฺโต. กายปริยนฺติกนฺติ กายโกฏิกํ. ยาว กายปฺปวตฺตา
อุปฺปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ อนุปฺปชฺชนเวทนนฺติ อตฺโถ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย.
อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตีติ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ กิเลสานํ วิเสวนสฺส ๒-
นตฺถิตาย อนภินนฺทิตานิ หุตฺวา อิธ ทฺวาทสสุเยว อายตเนสุ นิรุชฺฌิสฺสนฺติ.
กิเลสา หิ นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธาปิ ยตฺถ นตฺถิ, ตตฺถ นิรุทฺธาติปิ
วุจฺจนฺติ. สฺวายมตฺโถ "เอตฺเถสา ตณฺหา นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี"ติ สมุทยปเญฺหน
ทีเปตพฺโพ. ตสฺมา ภควา นิพฺพานํ อาคมฺม สีติภูตานิปิ อิเธว สีตีภวิสฺสนฺตีติ
@เชิงอรรถ:  ม. นิยุตฺโต                ม. วิเสสนสฺส
อาห. นนุ  จ อิธ เวทยิตานิ วุตฺตานิ, น กิเลสาติ. เวทยิตานิปิ
กิเลสาภาเวเนว สีตีภวนฺติ. อิตรถา เนสํ สีติภาโว นาม นตฺถีติ สุวุตฺตเมตํ.
     [๓๖๕] เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- ยถา หิ เอโก
ปุริโส เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต เตเล ขีเณ เตลํ อาสิญฺจติ, วฏฺฏิยา ขีณาย
วฏฺฏึ ปกฺขิปติ, เอวํ ทีปสิขาย อนุปจฺเฉโทว โหติ, เอวเมว ปุถุชฺชโน เอกสฺมึ
ภเว ฐิโต กุสลากุสลํ กโรติ, โส เตน สุคติยญฺจ อปาเยสุ จ นิพฺพตฺตติเยว,
เอวํ เวทนานํ อนุปจฺเฉโทว โหติ. ยถา ปเนโก ทีปสิขาย อุกฺกณฺฐิโต "อิมํ
ปุริสํ อาคมฺม ทีปสิขา น อุปจฺฉิชฺชตี"ติ นิลีโน ตสฺส สีสํ ฉินฺเทยฺย,
เอวํ วฏฺฏิยา จ เตลสฺส จ อนุปหารา ทีปสิขา อนาหารา นิพฺพายติ, เอวเมว
ปวตฺเต อุกฺกณฺฐิโต โยคาวจโร อรหตฺตมคฺเคน กุสลากุสลํ สมุจฺฉินฺทติ,
ตสฺส สมุจฺฉินฺนตฺตา ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน กายสฺส เภทา ปุน เวทยิตานิ น
อุปฺปชฺชนฺตีติ.
     ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิมฺหิ สมาธิวิปสฺสนาปญฺญาหิ อรหตฺตผลปญฺญา
อุตฺตริตรา, ตสฺมา. เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน อรหตฺตผลปญฺญาธิฏฺฐาเนน
สมนฺนาคโต. สพฺพทุกฺขกฺขเย ญาณํ นาม อรหตฺตมคฺเค ญาณํ,
อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อรหตฺตผเล ญาณํ อธิปฺเปตํ. เตเนวาห ตสฺส สา วิมุตฺติสจฺเจ
ฐิตา อกุปฺปา โหตีติ.
     [๓๖๖] เอตฺถ หิ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ. สจฺจนฺติ ปรมตฺถสจฺจํ
นิพฺพานํ. อิติ อกุปฺปารมฺมณกรเณน อกุปฺปาติ วุตฺตา. มุสาติ วิตถํ. โมสธมฺมนฺติ
นสฺสนสภาวํ. ตํ สจฺจนฺติ ตํ อวิตถํ สภาโว. อโมสธมฺมนฺติ อนสฺสนสภาวํ.
ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน วจีสจฺจโต ทุกฺขสจฺจสมุทยสจฺเจหิปิ
ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานเมว อุตฺตริตรํ, ตสฺมา. เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน
ปรมตฺถสจฺจาธิฏฺฐาเนน สมนฺนาคโต.
     [๓๖๗] ปุพฺเพติ ปุถุชฺชนกาเล. อุปธี โหนฺตีติ ขนฺธูปธิ กิเลสูปธิ
อภิสงฺขารูปธิ ปญฺจกามคุณูปธีติ อิเม อุปธโย โหนฺติ. สมตฺตา สมาทินฺนาติ
ปริปูรา คหิตา ปรามฏฺฐา. ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน
กิเลสปริจฺจาคโต, โสตาปตฺติมคฺคาทีหิ จ กิเลสปริจฺจาคโต อรหตฺตมคฺเคเนว
กิเลสปริจฺจาโค อุตฺตริตโร, ตสฺมา. เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน
จาคาธิฏฺฐาเนน สมนฺนาคโต.
     [๓๖๘] อาฆาโตติอาทีสุ อาฆาตกรณวเสน อาฆาโต, พฺยาปชฺฌนวเสน
พฺยาปาโท, สมฺปทุสฺสนวเสน สมฺปโทโสติ ตีหิ ปเทหิ โทสากุสลมูลเมว วุตฺตํ.
ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน กิเลสวูปสมโต, โสตาปตฺติมคฺคาทีหิ
จ กิเลสวูปสมโต อรหตฺตมคฺเคเนว กิเลสวูปสโม อุตฺตริตโร, ตสฺมา. เอวํ
สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน อุปสมาธิฏฺฐาเนน สมนฺนาคโต.
     [๓๖๙] มญฺญิตเมตนฺติ ตณฺหามญฺญิตํ มานมญฺญิตํ ทิฏฺฐิมญฺญิตนฺติ
ติวิธมฺปิ วฏฺฏติ. อยมหมสฺมีติ เอตฺถ ปน อยมหนฺติ เอกํ ตณฺหามญฺญิตเมว
วฏฺฏติ. โรโคติอาทีสุ อาพาธฏฺเฐน โรโค, อนฺโตโทสฏฺเฐน คณฺโฑ,
อนุปวิสนฏฺเฐน สลฺลํ. มุนิ สนฺโตติ วุจฺจตีติ ขีณาสวมุนิ สนฺโต นิพฺพุโตติ
วุจฺจติ. ยตฺถ ฐิตนฺติ ยสฺมึ ฐาเน ฐิตํ. สงฺขิตฺเตนาติ พุทฺธานํ กิร สพฺพาปิ
ธมฺมเทสนา สงฺขิตฺตาว, วิตฺถารเทสนา นาม นตฺถิ, สมนฺตปฏฺฐานกถาปิ
สงฺขิตฺตาเยว. อิติ ภควา เทสนํ ยถานุสนฺธึ ปาเปสิ. อุคฺฆฏิตญฺญูติอาทีสุ ปน
จตูสุ ปุคฺคเลสุ ปุกฺกุสาติ กุลปุตฺโต วิปญฺจิตญฺญู, อิติ วิปญฺจิตญฺญุวเสน
ภควา อิมํ ธาตุวิภงฺคสุตฺตํ กเถสิ.
     [๓๗๐] น โข เม ภนฺเต ปริปุณฺณํ ปตฺตจีวรนฺติ กสฺมา กุลปุตฺตสฺส
อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ น นิพฺพตฺตนฺติ. ปุพฺเพ อฏฺฐนฺนํ ปริกฺขารานํ อทินฺนตฺตา.
กุลปุตฺโต หิ ทินฺนทาโน กตาภินีหาโร, น ทินฺนตฺตาติ น วตฺตพฺพํ.
อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ ปน ปจฺฉิมภวิกานํเยว นิพฺพตฺตติ, อยญฺจ ปุน ปฏิสนฺธิโก ตสฺมา น
นิพฺพตฺตนฺติ. อถ ภควา สยํ ปริเยเสตฺวา กสฺมา น อุปสมฺปาเทสีติ. โอกาสาภาวโต.
กุลปุตฺตสฺส อายุ ปริกฺขีณํ, สุทฺธาวาสิโก อนาคามี มหาพฺรหฺมา กุมฺภการสาลํ
อาคนฺตฺวา นิสินฺโน วิย อโหสิ. ตสฺมา สยํ น ปริเยเสสิ.
     ปตฺตจีวรปริเยสนํ ปกฺกามีติ ตาย เวลาย ปกฺกามิ? อุฏฺฐิเต
อรุเณ. ภควโต กิร ธมฺมเทสนาปรินิฏฺฐานญฺจ อรุณุฏฺฐานญฺจ รสฺมิวิสฺสชฺชนญฺจ
เอกกฺขเณ อโหสิ, ภควา กิร เทสนํ นิฏฺฐเปตฺวาว ฉพฺพณฺณา รสฺมิโย วิสฺสชฺชิ,
สกลกุมฺภการนิเวสนํ  เอกปฺปชฺโชตํ อโหสิ, ฉพฺพณฺณรสฺมิโย ชาลชาลา
ปุญฺชปุญฺชา หุตฺวา วิธาวนฺติโย สพฺพทิสาภาเค สุวณฺณปฏิปริโยนทฺเธ วิย
นานาวณฺณกุสุมรตนวิสลสมุชฺชเล วิย จ อกํสุ. ภควา "นครวาสิโน มํ
ปสฺสนฺตู"ติ  อธิฏฺฐาสิ. นครวาสิโน ภควนฺตํ ทิสฺวาว "สตฺถา กิร อาคโต,
กุมฺภการสาลาย กิร นิสินฺโน"ติ อญฺญมญฺญสฺส อาโรเจตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํ.
     ราชา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา "ภนฺเต กาย เวลาย อาคตตฺถา"ติ
ปุจฺฉิ. หิยฺโย สูริยตฺถงฺคมนเวลาย มหาราชาติ. เกน กมฺเมน ภควาติ. ตุมฺหากํ
สหาโย ปุกฺกุสาติ ราชา ตุเมฺหหิ ปหิตสาสนํ สุตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา มํ
อุทฺทิสฺส อาคจฺฉนฺโต สาวตฺถึ อติกฺกมฺม ปญฺจจตฺตาลีส โยชนานิ อาคนฺตฺวา
อิมํ กุมฺภการสาลํ ปวิสิตฺวา นิสีทิ, อหํ ตสฺส สงฺคหตฺถํ  อาคนฺตฺวา ธมฺมกถํ
กเถสึ, กุลปุตฺโต ตีณิ ผลานิ ปฏิวิชฺฌิ มหาราชาติ. อิทานิ กหํ ภนฺเตติ.
อุปสมฺปทํ ยาจิตฺวา อปริปุณฺณปตฺตจีวรตาย ปตฺตจีวรํ ปริเยสนตฺถํ คโต มหาราชาติ
อาห. ราชา กุลปุตฺตสฺส คตทิสาภาเคน อคมาสิ. ภควาปิ อากาเสนาคนฺตฺวา
เชตวนคนฺธกุฏิมฺหิเยว ปาตุรโหสิ.
     กุลปุตฺโตปิ ปตฺตจีวรํ ปริเยสมาโน เนว พิมฺพิสารรญฺโญ น ตกฺกสีลกานํ
ชงฺฆวาณิชานํ สนฺติกํ อคมาสิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "น โข เม กุกฺกุฏสฺส
วิย ตตฺถ ตตฺถ มนาปามนาปเมว วิจินิตฺวา ปตฺตจีวรํ ปริเยสิตุํ ยุตฺตํ, มหนฺตํ นครํ
วชฺชิตฺวา อุทกติตฺถสุสานสงฺการฏฺฐานอนฺตรวีถีสุ ปริเยสิสฺสามี"ติ อนฺตรวีถิยํ
สงฺการกูเฏสุ ตาว ปิโลติกํ ปริเยสิตุํ อารทฺโธ.
     ชีวิตา โวโรเปสีติ เอกสฺมึ สงฺการกูเฏ ปิโลติกํ โอโลเกนฺตํ วิพฺภนฺตา
ตรุณวจฺฉา คาวี อุปธาวิตฺวา อุปธาวิตฺวา สิงฺเคน วิชฺฌิตฺวา ฆาเตสิ,
ฉาตกชฺฌตฺโต กุลปุตฺโต อากาเสเยว อายุกฺขยํ ปตฺวา ปติโต, สงฺการฏฺฐาเน
อโธมุขฏฺฐปิโต สุวณฺณปฏิมา วิย อโหสิ, กาลกโต จ ปน อวิหาพฺรหฺมโลเก
นิพฺพตฺติ, นิพฺพตฺตมตฺโตว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อวิหาพฺรหฺมโลเก กิร นิพฺพตฺตมตฺตาว
สตฺต ชนา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. วุตฺตํ เหตํ;-
       "อวิหํ อุปปนฺนาเส            วิมุตฺตา สตฺต ภิกฺขโว
        ราคโทสปริกฺขีณา            ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํ.
        เก จ เต อตรุํ ปงฺกํ         มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ
        เก หิตฺวา มานุสํ เทหํ        ทิพฺพโยคํ อุปชฺฌคุํ.
        อุปโก ปลคณฺโฑ จ           ปุกฺกุสาติ จ เต ตโย
        ภทฺทิโย ขณฺฑเทโว จ         พาหุรคฺคิ จ ปิงฺคิโย
        เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ        ทิพฺพโยคํ อุปจฺจคุนฺ"ติ. ๑-
     พิมฺพิสาโรปิ "มยฺหํ สหาโย มยา เปสิตสาสนมตฺตํ วาเจตฺวา หตฺถคตํ
รชฺชํ ปหาย เอตฺตกํ อทฺธานํ อาคโต, ทุกฺกรํ กตํ กุลปุตฺเตน,
ปพฺพชิตสกฺกาเรน ตํ สกฺกริสฺสามี"ติ "ปริเยสถ เม สหายกนฺ"ติ ตตฺถ ตตฺถ เปเสสิ.
เปสิตา ตํ อทฺทสํสุ สงฺการฏฺฐาเน ปติตํ, ทิสฺวา อาคมฺม รญฺโญ อาโรเจสุํ.
ราชา คนฺตฺวา กุลปุตฺตํ ทิสฺวา "น วต โภ ลภิมฺหา สหายสฺส สกฺการํ
กาตุํ, อนาโถ เม ชาโต สหายโก"ติ  ปริเทวิตฺวา กุลปุตฺตํ มญฺจเกน
คณฺหาเปตฺวา ยุตฺโตกาเส ฐเปตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส สกฺการํ กาตุํ ชานนภาเวน
นฺหาปกกปฺปกาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา กุลปุตฺตํ สีสํ นฺหาเปตฺวา สุทฺธวตฺถาทีนิ ๒-
นิวาสาเปตฺวา ราชเวเสน  อลงฺการาเปตฺวา โสวณฺณสิวิกํ อาโรเปตฺวา
สพฺพตาฬาวจรคนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต นครา นีหริตฺวา พหูหิ คนฺธกฏฺเฐหิ
มหาจิตกํ กาเรตฺวา กุลปุตฺตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ
ปติฏฺฐเปสิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                     ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        ----------------
@เชิงอรรถ:  สํ.ส.  ๑๕/๑๐๕/๗๑             ฉ.ม. สุทฺธวตฺถานิ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๑๙๘-๒๒๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=5049&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=5049&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=673              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=8748              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=8655              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=8655              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_14

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]