อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                       ๙. พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา
     [๒๔๖] เอวมฺเม สุตนฺติ พาลปณฺฑิตสุตฺตํ. ตตฺถ พาลลกฺขณานีติ
พาโล อยนฺติ เอเตหิ ลกฺขิยติ ญายตีติ พาลลกฺขณานิ. ตาเนว ตสฺส
สญฺชานนการณานีติ พาลนิมิตฺตานิ. พาลสฺส อปทานานีติ พาลาปทานานิ.
ทุจฺจินฺติตจินฺตีติ จินฺตยนฺโต อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนวเสน ทุจฺจินฺติตเมว
จินฺเตติ. ทุพฺภาสิตภาสีติ ภาสมาโนปิ มุสาวาทาทิเภทํ ทุพฺภาสิตเมว ภาสติ.
ทุกฺกฏกมฺมการีติ กโรนฺโตปิ ปาณาติปาตาทิรเสน ทุกฺกฏกมฺมเมว กโรติ. ตตฺร
เจติ ยตฺถ นิสินฺโน, ตสฺสํ ปริสติ. ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปนฺติ ตชฺชาติกํ
ตทนุจฺฉวิกํ, ปญฺจนฺนํ เวรานํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกอาทีนวปฺปฏิสํยุตฺตนฺติ
อธิปฺปาโย. ตตฺราติ ตาย กถาย กจฺฉมานาย. พาลนฺติอาทีนิ สามิอตฺเถ
อุปโยควจนํ.
     [๒๔๘] โอลมฺพนฺตีติ อุปฏฺฐหนฺติ. เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ.
โอลมฺพนาทิอากาเรน หิ ตานิ อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. ปฐวิยา
โอลมฺพนฺตีติ ปฐวิตเล ปตฺถรนฺติ. เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ.
ปตฺถรณากาโรเยว เหส. ตตฺร ภิกฺขเว พาลสฺสาติ ตสฺมึ อุปฏฺฐานากาเร อาปาถคเต
พาลสฺส เอวํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี., ก. จริตาปทานานีติ
     [๒๔๙] เอตทโวจาติ อนุสนฺธิกุสโล ภิกฺขุ "นิรยสฺส อุปมา กาตุํ
น สกฺกา"ติ น ภควา วทติ, "น สุกรา"ติ ปน วทติ, น สุกรํ ปน
สกฺกา โหติ กาตุํ, หนฺทาหํ ทสพลํ อุปมํ การาเปมีติ จินฺเตตฺวา เอตํ
"สกฺกา ภนฺเต"ติ วจนํ อโวจ. หเนยฺยุนฺติ วินิวิชฺฌิตฺวา คมนวเสน ยถา
เอกสฺมึ ฐาเน เทฺว ปหารา นิปตนฺติ, เอวํ หเนยฺยุํ. เตนสฺส เทฺว
วณมุขสตานิ โหนฺติ. อิโต อุตฺตริปิ เอเสว นโย.
     [๒๕๐] ปาณิมตฺตนฺติ อนฺโตมุฏฺฐิยํ สณฺฐหนมตฺตํ. ๑- สงฺขมฺปิ น
อุเปตีติ คณนมตฺตมฺปิ น คจฺฉติ. กลภาคมฺปีติ สติมํ กลํ สหสฺสิมํ กลํ
สตสหสฺสิมํ วา กลํ อุปคจฺฉตีติปิ วตฺตพฺพตํ น อุเปติ. อุปนิธมฺปีติ
อุปนิกฺเขปนมตฺตมฺปิ น อุเปติ, โอโลเกนฺตสฺส โอโลกิตมตฺตมฺปิ นตฺถิ.
ตตฺตํ อโยขิลนฺติ ติคาวุตํ อตฺตภาวํ สมฺปชฺชลิตาย โลหปฐวิยา อุตฺตานกํ
นิปชฺชาเปตฺวา ตสฺส ทกฺขิณหตฺเถ ตาลปฺปมาณํ อยสูลํ ปเวเสนฺติ, ตถา
วามหตฺถาทีสุ. ยถา จ อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา, เอวํ อุเรนปิ ทกฺขิณปสฺเสนปิ
วามปสฺเสนปิ นิปชฺชาเปตฺวา ตํ กมฺมการณํ กโรนฺติเยว. สํเวเสตฺวาติ
สมฺปชฺชลิตาย โลหปฐวิยา ติคาวุตํ อตฺตภาวํ นิปชฺชาเปตฺวา. กุฐารีหีติ มหตีหิ
เคหสฺส เอกปกฺขฉทนมตฺตาหิ กุฐารีหิ ตจฺฉนฺติ. โลหิตํ นที หุตฺวา สนฺทติ,
โลหปฐวิโต ชาลา อุฏฺฐหิตฺวา ตจฺฉิตฏฺฐานํ คณฺหนฺติ. มหาทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ,
ตจฺฉนฺตา ปน สุตฺตาหตํ กริตฺวา ทารู วิย อฏฺฐํสมฺปิ ฉฬํสมฺปิ กโรนฺติ.
วาสีหีติ มหาสุปฺปปฺปมาณาหิ วาสีหิ. ตาหิ ตจฺฉนฺตา ตจโต ยาว อฏฺฐีนิ
สณิกํ ตจฺฉนฺติ, ตจฺฉิตํ ตจฺฉิตํ ปฏิปากติกํ โหติ. รเถ โยเชตฺวาติ สทฺธึ
ยุคโยตฺตปญฺจรจกฺกกุพฺพรปาจเนหิ สพฺพโต สมฺปชฺชลิเต รเถ โยเชตฺวา.
มหนฺตนฺติ มหากูฏาคารปฺปมาณํ. อาโรเปนฺตีติ สมฺปชฺชลิเตหิ อยมุคฺคเรหิ
โปเถนฺตา อาโรเปนฺติ. สกิมฺปิ อุทฺธนฺติ สุปกฺกุถิตาย อุกฺขลิยา ปกฺขิตฺตตณฺฑุลา
วิย อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจ คจฺฉติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฐปนมตฺตํ
     ภาคโส มิโตติ ภาเค ฐเปตฺวา ฐเปตฺวา วิภตฺโต. ปริยนฺโตติ
ปริกฺขิตฺโต. อยสาติ อุปริ อยปฏฺเฏน ฉาทิโต.
     สมนฺตา โยชนสตํ ผริตฺวา ติฏฺฐตีติ เอวํ ผริตฺวา ติฏฺฐติ, ยถา
สมนฺตา โยชนสเต ฐาเน ฐตฺวา โอโลเกนฺตสฺส อกฺขีนิ ยกมโคฬกา วิย
นิกฺขมนฺติ.
     น สุกรา อกฺขาเนน ปาปุณิตุนฺติ นิรโย นาม เอวมฺปิ ทุกฺโข
เอวมฺปิ ทุกฺโขติ วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสํ กเถนฺเตนาปิ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กเถตุํ
น สุกราติ อตฺโถ.
     [๒๕๑] ทนฺตุลฺเลหกนฺติ ทนฺเตหิ อุลฺเลหิตฺวา, ๑- ลุญฺจิตฺวาติ วุตฺตํ
โหติ. รสาโทติ  รสเคเธน ปริภุตฺตรโส.
     [๒๕๒] อญฺญมญฺญขาทิกาติ อญฺญมญฺญขาทนํ.
     ทุพฺพณฺโณติ ทุรูโป. ทุทฺทสิโกติ ทารกานํ ภยาปนตฺถํ กตยกฺโข วิย
ทุทฺทโส. โอโกฏิมโกติ ลกุณฺฑโก ปวิฏฺฐคีโว มโหทโร. กาโณติ เอกกฺขิกาโณ
วา อุภยกฺขิกาโณ วา. กุณีติ เอกหตฺถกุณี วา. ปกฺขหโตติ ๒- ปีฐสปฺปิ. โส
กาเยนาติ อิทมสฺส ทุกฺขานุปพนฺธทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ.
     กลิคฺคเหนาติ ปราชเยน. อธิพนฺธํ นิคจฺเฉยฺยาติ ยสฺมา พหุํ ชิโต
สพฺพสาปเตยฺยมฺปิสฺส นปฺปโหติ, ตสฺมา อตฺตนาปิ พนฺธํ นิคจฺเฉยฺย. ๓- เกวลา
ปริปูรา พาลภูมีติ พาโล ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ
ปกฺกาวเสเสน มนุสฺสตฺตํ  อาคโต ปญฺจสุ นีจกุเลสุ นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตีณิ
ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตตีติ อยํ สกลา ปริปุณฺณา พาลภูมิ.
     [๒๕๓] ปณฺฑิตลกฺขณานีติอาทิ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
สุจินฺติตจินฺตีติอาทีนิ เจตฺถ มโนสุจริตาทีนํ วเสน โยเชตพฺพานิ.
                           จกฺกรตนวณฺณนา
     [๒๕๖] สีสํนฺหาตสฺสาติ สีเสน สทฺธึ คนฺโธทเกน นฺหาตสฺส.
อุโปสถิกสฺสาติ สมาทินฺนอุโปสถงฺคสฺส. อุปริปาสาทวรคตสฺสาติ ปาสาทวรสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุลฺลิหิตฺวา   ๒ ม. ปกฺขปาโทติ     ๓ ม. อตฺตโนปิ พนฺธนํ คจฺเฉยฺย
อุปริ คตสฺส. สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา ปาสาทวรสฺส อุปริ มหาตเล สิรีคพฺภํ
ปวิสิตฺวา สีลานิ อาวชฺชนฺตสฺส. ตทา กิร ราชา ปาโตว สตสหสฺสํ
วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปุนปิ โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ สีสํ นฺหายิตฺวา
กตปาตราโส สุทฺธํ อุตฺตราสงฺคํ เอกํสํ กตฺวา อุปริ ปาสาทสฺส สิรีสยเน
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน อตฺตโน ทานมยปุญฺญสมุทยํ อาวชฺเชตฺวา
นิสีทติ, อยํ สพฺพจกฺกวตฺตีนํ ธมฺมตา.
     เตสํ ตํ อาวชฺชนฺตานํเยว วุตฺตปฺปการปุญฺญกมฺมปจฺจยํ อุตุสมุฏฺฐานํ
นีลมณิสงฺฆาฏสทิสํ ปาจีนสมุทฺทชลตลํ ฉินฺทมานํ วิย อากาสํ อลํ กุรุมานํ ๑-
วิย ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุภวติ. ตยิทํ ทิพฺพานุภาวยุตฺตตฺตา ทิพฺพนฺติ วุตฺตํ.
สหสฺสํ อสฺส อรานนฺติ สหสฺสารํ. สห เนมิยา สห นาภิยา จาติ สเนมิกํ
สนาภิกํ. สพฺเพหิ อากาเรหิ ปริปูรนฺติ สพฺพาการปริปูรํ.
     ตตฺถ จกฺกํ จ ตํ รติชนนฏฺเฐน รตนญฺจาติ จกฺกรตนํ. ยาย ปน ตํ
นาภิยา "สนาภิกนฺ"ติ วุตฺตํ, สา อินฺทนีลมณิมยา โหติ. มชฺเฌ ปนสฺสา
รชตมยา ปนาฬิ, ยาย สุทฺธสินิทฺธทนฺตปนฺติยา หสมานํ วิย วิโรจติ. มชฺเฌ
ฉิทฺเทน วิย จนฺทมณฺฑเลน อุโภสุปิ พาหิรนฺเตสุ รชตปฏฺเฏน กตปริกฺเขโป
โหติ. เตสุ ปนสฺสา นาภิปนาฬิปริกฺเขปปฏฺเฏสุ ยุตฺตฏฺฐาเน ปริจฺเฉทเลขา
สุวิภตฺตาว หุตฺวา ปญฺญายนฺติ. อยํ ตาวสฺส นาภิยา สพฺพาการปริปูรตา.
     เยหิ ปน ตํ อเรหิ "สหสฺสารนฺ"ติ วุตฺตํ, เต สตฺตรตนมยา
สูริยรสฺมิโย วิย ปภาสมฺปนฺนา โหนฺติ. เตสมฺปิ ฆฏมณิกปริจฺเฉทเลขาทีนิ
สุวิภตฺตาเนว ปญฺญายนฺติ. อยมสฺส อรานํ สพฺพาการปริปูรตา.
     ยาย ปน ตํ เนมิยา สห "สเนมิกนฺ"ติ  วุตฺตํ, สา พาลสูริยรสฺมิกลาปสิรึ
อวหสมานา วิย สุรตฺตสุทฺธสินิทฺธปวาฬมยา โหติ. สนฺธีสุ ปนสฺสา
สญฺฌาราคสสฺสิริกรตฺตชมฺโพนทปฏฺฏา วฏฺฏปริจฺเฉทเลขา จ สุวิภตฺตา
ปญฺญายนฺติ. อยมสฺส เนมิยา สพฺพาการปริปูรตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อลํ กรมานํ
     เนมิมณฺฑลปิฏฺฐิยํ ปนสฺส  ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานมนฺตเร ธมนวํโส
วิย อนฺโต สุสิโร ฉิทฺทมณฺฑลจิตฺโต วาตคาหี ปวาฬทณฺโฑ โหติ, ยสฺส
วาเตน ปหริตสฺส สุกุสลสมนฺนาหตสฺส ปญฺจงฺคิกสฺส ตูริยสฺส วิย สทฺโท วคฺคุ
จ รชนีโย จ กมณีโย โหติ. ตสฺส โข ปน ปวาฬทณฺฑสฺส อุปริ เสตจฺฉตฺตํ,
อุโภสุ ปสฺเสสุ สโมสริตกุสุมทามปนฺติโยติ เอวํ สโมสริตกุสุมทามปนฺติสตทฺวย-
ปริวาเรน เสตจฺฉตฺตสตธารินา ปวาฬทณฺฑสเตน สมุปโสภิตเนมิปริกฺเขปสฺส
ทฺวินฺนมฺปิ นาภิปนาฬีนํ อนฺโต เทฺว สีหมุขานิ โหนฺติ, เยหิ ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา
ปุณฺณจนฺทกิรณกลาปสสฺสิริกา ตรุณรวิสมานรตฺตกมฺพลเคณฺฑุกปริยนฺตา
อากาสคงฺคาคติโสภํ อภิภวมานา วิย เทฺว มุตฺตกลาปา โอลมฺพนฺติ, เยหิ
จกฺกรตเนน สทฺธึ อากาเส สมฺปริวตฺตมาเนหิ ตีณิ จกฺกานิ เอกโต ปริวตฺตนฺตานิ
วิย ขายนฺติ. อยมสฺส สพฺพโส สพฺพาการปริปูรตา.
     ตํ ปเนตํ เอวํ สพฺพาการปริปูรํ ปกติยา สายมาสภตฺตํ ภุญฺชิตฺวา
อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเร ปญฺญตฺตาสเนสุ นิสีทิตฺวา ปวตฺตกถาสลฺลาเปสุ
มนุสฺเสสุ วีถิจตุกฺกาทีสุ กีฬมาเน ทารกชเน นาติอุจฺเจน นาตินีเจน
วนสณฺฑมตฺถกาสนฺเนน อากาสปฺปเทเสน อุปโสภยมานํ วิย รุกฺขสาขคฺคานิ,
ทฺวาทสโยชนโต ปฏฺฐาย สุยฺยมาเนน  มธุรสฺสเรน สตฺตานํ โสตานิ
โอธาปยมานํ โยชนโต ปฏฺฐาย นานปฺปภาสมุทยสมุชฺชเลน วณฺเณน นยนานิ
สมากฑฺฒนฺตํ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปุญฺญานุภาวํ อุคฺโฆสยนฺตํ วิย ราชธานิอภิมุขํ
อาคจฺฉติ.
     อถ ตสฺส จกฺกรตนสฺส สทฺทสฺสวเนเนว "กุโต นุ โข, กสฺส
นุ โข อยํ สทฺโท"ติ อาวชฺชิตหทยานํ ปุรตฺถิมทิสํ โอโลกยมานานํ เตสํ
มนุสฺสานํ อญฺญตโร อญฺญตรํ เอวมาห "ปสฺส โภ อจฺฉริยํ, อยํ ปุณฺณจนฺโท
ปุพฺเพ ๑- เอโก อุคฺคจฺฉติ, อชฺช ปน ทุติโย อุคฺคโต, เอตํ หิ ราชหํสมิถุนํ
วิย ปุณฺณจนฺทมิถุนํ ปุพฺพาปริเยน คคนตลํ อภิลงฺฆตี"ติ. ตมญฺโญ อาห
"กึ กเถสิ สมฺม กหํ นาม ตยา เทฺว ปุณฺณจนฺทา เอกโต อุคฺคจฺฉนฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สพฺพทา
ทิฏฺฐปุพฺพา, นนุ เอส ตปนียรํสิธาโร ปิญฺชรกิรโณ ทิวากโร อุคฺคโต"ติ.
ตมญฺโญ สิตํ กตฺวา เอวมาห "กึ อุมฺมตฺโตสิ, นนุ โข อิทานิเมว
ทิวากโร อตฺถงฺคโต, โส กถํ อิมํ ปุณฺณจนฺทํ อนุพนฺธมาโน อุคฺคจฺฉิสฺสติ,
อทฺธา ปเนตํ อเนกรตนปฺปภาสมุชฺชลํ เอกสฺส ปุญฺญวโต วิมานํ ภวิสฺสตี"ติ.
เต สพฺเพปิ อปสาทยนฺตา ๑- อญฺเญ เอวมาหํสุ "กึ พหุํ วิปฺปลปถ, เนเวส
ปุณฺณจนฺโท, น สูริโย น เทววิมานํ. นเหเตสํ  เอวรูปา สิริสมฺปตฺติ อตฺถิ,
จกฺกรตเนน ปเนเตน ภวิตพฺพนฺ"ติ.
     เอวํ ปวตฺตสลฺลาปสฺเสว ตสฺส ชนสฺส จนฺทมณฺฑลํ โอหาย ตํ
จกฺกรตนํ อภิมุขํ โหติ. ตโต เตหิ "กสฺส นุ โข อิทํ นิพฺพตฺตนฺ"ติ วุตฺเต
ภวนฺติ วตฺตาโร "น กสฺสจิ อญฺญสฺส, ๒- นนุ อมฺหากํ ราชา
ปูริตจกฺกวตฺติวตฺโต, ตสฺเสตํ นิพฺพตฺตนฺ"ติ. อถ โส จ มหาชโน, โย จ อญฺโญ
ปสฺสติ, สพฺโพ จกฺกรตนเมว อนุคจฺฉติ. ตมฺปิ จกฺกรตนํ รญฺโญเยว อตฺถาย
อตฺตโน อาคตภาวํ ญาเปตุกามํ วิย สตฺตกฺขตฺตุํ ปาการมตฺถเกเนว นครํ
อนุสํยายิตฺวา รญฺโญ อนฺเตปุรํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อนฺเตปุรสฺส
อุตฺตรสีหปญฺชรอาสนฺเน ๓- ฐาเน ยถา คนฺธปุปฺผาทีหิ สุเขน สกฺกา
โหติ ปูเชตุํ, เอวํ อกฺขาหตํ วิย ติฏฺฐติ.
     เอวํ ฐิตสฺส ปนสฺส วาตปานจฺฉิทฺทาทีหิ ปวิสิตฺวา นานาวิราค-
รตนปฺปภาสมุชฺชลํ อนฺโตปาสาทํ อลํ กุรุมานํ ปภาสมูหํ ทิสฺวา ทสฺสนตฺถาย
สญฺชาตาภิลาโส ราชา โหติ. ปริชโนปิสฺส ปิยวจนปาภเตน อาคนฺตฺวา
ตมตฺถํ นิเวเทติ. อถ ราชา พลวปีติปาโมชฺชผุฏฺฐสรีโร ปลฺลงฺกํ โมเจตฺวา
อุฏฺฐายาสนา สีหปญฺชรสมีปํ คนฺตฺวา ตํ จกฺกรตนํ ทิสฺวา "สุตํ โข
ปน เมตนฺ"ติอาทิกํ จินฺตนํ จินฺเตสิ. ๔- เตน วุตฺตํ  "ทิสฺวาน รญฺโญ
ขตฺติยสฺส ฯเปฯ อสฺสํ นุ โข อหํ ราชา จกฺกวตฺตี"ติ. ตตฺถ โส
โหติ ราชา จกฺกวตฺตีติ กิตฺตาวตา จกฺกวตฺตี โหติ? เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ
จกฺกรตเน อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺตเต. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อวหสนฺตา  ๒ สี.,ม. กสฺสญฺญสฺส   ๓ ก....สทิเส    ๔ ก. ตํ จินฺตยติ
@๕ ก. ปวตฺเตติ
     อิทานิ ตสฺส ปตฺตาปนตฺถํ ๑- ยํ กาตพฺพํ, ตํ ๒- ทสฺเสนฺโต อถ โข
ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ อุฏฺฐายาสนาติ นิสินฺนาสนโต อุฏฺฐหิตฺวา
จกฺกรตนสมีปํ อาคนฺตฺวา. ภิงฺคารํ คเหตฺวาติ หตฺถิโสณฺฑสทิสปนาฬึ
สุวณฺณภิงฺคารํ อุกฺขิปิตฺวา วาเมน หตฺเถน อุทกํ คเหตฺวา. ปวตฺตตุ ภวํ
จกฺกรตนํ, อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตนนฺติ. อนฺวเทว ราชา จกฺกวตฺตี สทฺธึ
จตุรงฺคินิยา เสนายาติ สพฺพจกฺกวตฺตีนํ หิ อุทเกน อภิสิญฺจิตฺวา "อภิวิชานาตุ
ภวํ จกฺกรตนนฺ"ติ วจนสมนนฺตรเมว เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จกฺกรตนํ
ปวตฺตติ, ยสฺส ปวตฺติสมกาลเมว โส ราชา จกฺกวตฺตี นาม โหติ.
     ปวตฺเต ปน จกฺกรตเน ตํ อนุพนฺธมาโนว ราชา จกฺกวตฺตี ยานวรํ
อารุยฺห เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ. อถสฺส ฉตฺตจามราทิหตฺโถ ๓- ปริชโน เจว
อนฺเตปุรชโน จ. ตโต นานปฺปการกญฺจุกกวจาทิสนฺนาหวิภูสิเตน
วิวิธาภรณปฺปภาสมุชฺชลิเตน ๔- ธชปฏากปฏิมณฺฑิเตน อตฺตโน พลกาเยน ๕- สทฺธึ
อุปราชเสนาปติปฺปภูตโยปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ราชานเมว ปริวาเรนฺติ.
ราชยุตฺตา ปน ชนสงฺคหตฺถํ นครวีถีสุ เภริโย จราเปนฺติ "ตาตา อมฺหากํ
รญฺโญ นิพฺพตฺตํ จกฺกรตนํ ๖- อตฺตโน อตฺตโน วิภวานุรูเปน มณฺฑิตปสาธิตา
สนฺนิปตถา"ติ. มหาชโน ปน ปกติยา จกฺกรตนสทฺเทเนว สพฺพกิจฺจานิ
ปหาย คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย สนฺนิปติโตว, โสปิ สพฺโพ เวหาสํ อพฺภุคฺคนตฺวา
ราชานเมว ปริวาเรติ. ยสฺส ยสฺส หิ รญฺญา สทฺธึ คนฺตุกามตา อุปฺปชฺชติ.
โส โส อากาสคโต โหติ. เอวํ ทฺวาทสโยชนายามวิตฺถารา ปริสา โหติ.
ตตฺถ เอกปุริโสปิ ฉินฺนภินฺนสรีโร วา กิลิฏฺฐวตฺโถ วา นตฺถิ. สุจิปริวาโร
หิ ราชา จกฺกวตฺติ. จกฺกวตฺติปริสา นาม วิชฺชาธรปริสา ๗- วิย อากาเส
คจฺฉมานา อินฺทนีลมณิตเล วิปฺปกิณฺณรตนสทิสา โหติ. เตน วุตฺตํ "อนฺวเทว
ราชา จกฺกวตฺตี สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปตฺตวิธาเน   ๒ ม. ปวตฺติวิธาเน กาตพฺพํ    ๓ ม. ฉตฺตจามริหตฺโถ
@๔ ม. วิวิธสํหาร...   ๕ ม. กายาลงฺกาเรน    ๖ ฉ.ม. จกฺกรตนํ นิพฺพตฺตํ
@๗ วิชฺชาธรปุริสา, สุ.วิ. ๒/๒๔๔/๒๓๐
     ตมฺปิ จกฺกรตนํ รุกฺขคฺคานํ อุปรูปริ นาติอุจฺเจน คคนปฺปเทเสน
ปวตฺตติ, ยถา รุกฺขานํ ปุปฺผผลปลฺลเวหิ อตฺถิกา ตานิ สุเขน คเหตุํ
สกฺโกนฺติ, ภูมิยํ ฐิตา "เอส ราชา, เอส อุปราชา, เอส เสนาปตี"ติ
สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกนฺติ. ฐานาทีสุปิ อิริยาปเถสุ โย เยน อิจฺฉติ, โส เตเนว
คจฺฉติ. จิตฺตกมฺมาทิสิปฺปปสุตา เจตฺถ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาเยว
คจฺฉนฺติ. ยเถว หิ ภูมิยํ, ตถา เนสํ สพฺพกิจฺจานิ อากาเส อิชฺฌนฺติ. เอวํ
จกฺกวตฺติปริสํ คเหตฺวา ตํ จกฺกรตนํ วามปสฺเสน สิเนรุํ ปหาย สมุทฺทสฺส
อุปริภาเคน อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาณํ ปุพฺพวิเทหํ คจฺฉติ.
     ตตฺถ โย วินิพฺเพเธน ทฺวาทสโยชนาย ปริกฺเขปโต ฉตฺตึสโยชนปริสาย
สนฺนิเวสกฺขโม สุลภาหารูปกรโณ ฉายูทกสมฺปนฺโน สุจิสมตโล รมณีโย
ภูมิภาโค, ตสฺส อุปริภาเค ตํ จกฺกรตนํ อากาเส อกฺขาหตํ วิย ติฏฺฐติ.
อถ เตน สญฺญาเณน โส มหาชโน โอตริตฺวา ยถารุจิ นฺหานโภชนาทีนิ
สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺโต วาสํ กปฺเปติ, เตน วุตฺตํ "ยสฺมึ โข ปน ภิกฺขเว
ปเทเส ตํ จกฺกรตนํ ปติฏฺฐาติ, ตตฺถ ราชา จกฺกวตฺตี วาสํ อุเปติ สทฺธึ
จตุรงฺคินิยา เสนายา"ติ.
     เอวํ วาสํ อุปคเต จกฺกวตฺติมฺหิ เย ตตฺถ ราชาโน, เต "ปรจกฺกํ
อาคตนฺ"ติ สุตฺวาปิ น พลกายํ สนฺนิปาเตตฺวา ยุทฺธสชฺชา โหนฺติ.
จกฺกรตนสฺส หิ อุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว นตฺถิ โส สตฺโต นาม, โย
ปจฺจตฺถิกสญฺญาย ราชานํ อารพฺภ อาวุธํ อุกฺขิปิตุํ วิสเหยฺย. อยํ อานุภาโว
จกฺกรตนสฺส.
              จกฺกานุภาเวน หิ ตสฺส รญฺโญ
              อรี อเสสา ทมถํ อุเปนฺติ
              อรินฺทมํ นาม นราธิปสฺส
              เตเนว ตํ วุจฺจติ ตสฺส จกฺกํ.
     ตสฺมา สพฺเพปิ เต ราชาโน อตฺตโน อตฺตโน รชฺชสิริวิภวานุรูปํ
ปาภตํ ๑- คเหตฺวา ตํ ราชานํ อารพฺภ ๒- อุปคมฺม โอนตสิรา ๓- อตฺตโน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วิภวํ       ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๓ สี. ปณตสิรา
โมฬิยมณิปฺปภาภิเสเกนสฺส ปาทปูชํ กโรนฺตา "เอหิ โข มหาราชา"ติอาทีหิ
วจเนหิ ตสฺส กิงฺการปฺปฏิสฺสาวิตํ อาปชฺชนฺติ. เตน วุตฺตํ เย โข ปน
ภิกฺขเว ปุรตฺถิมาย อนุสาส มหาราชาติ.
     ตตฺถ สฺวาคตนฺติ สุอาคมนํ. เอกสฺมึ หิ อาคเต โสจนฺติ, คเต นนฺทนฺติ.
เอกสฺมึ อาคเต นนฺทนฺติ, คเต โสจนฺติ. ตาทิโส ตฺวํ อาคตนนฺทโน
คมนโสจโน, ตสฺมา ตว อาคมนํ สุอาคมนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ วุตฺเต ปน
จกฺกวตฺตี นาปิ "เอตฺตกํ นาม เม อนุวสฺสํ พลึ อุปกปฺเปถา"ติ วทติ, นาปิ
อญฺญสฺส โภคํ อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส เทติ. อตฺตโน ปน ธมฺมราชภาวสฺส
อนุรูปาย ปญฺญาย ปาณาติปาตาทีนิ อุปปริกฺขิตฺวา เปมนีเยน มญฺชุนา สเรน
"ปสฺสถ ตาตา, ปาณาติปาโต นาเมส อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก
โหตี"ติอาทินา นเยน ธมฺมํ เทเสตฺวา "ปาโณ น หนฺตพฺโพ"ติอาทิกํ
โอวาทํ เทติ. เตน วุตฺตํ ราชา จกฺกวตฺตี เอวมาห ปาโณ น หนฺตพฺโพ
ฯเปฯ ยถาภุตฺตญฺจ ภุญฺชถาติ
     กึ ปน สพฺเพปิ รญฺโญ อิมํ โอวาทํ คณฺหนฺตีติ. พุทฺธสฺสาปิ ตาว
สพฺเพ น คณฺหนฺติ, รญฺโญ กึ คณฺหิสฺสนฺติ. ตสฺมา เย ปณฺฑิตา วิภาวิโน,
เต คณฺหนฺติ. สพฺเพ ปน อนุยนฺตา ภวนฺติ. ตสฺมา "เย โข ปน
ภิกฺขเว"ติอาทิมาห.
     อถ ตํ จกฺกรตนํ เอวํ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ โอวาเท ทินฺเน กตปาตราเส ๑-
จกฺกวตฺติพเลน เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุรตฺถิมํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาหติ. ยถา
ยถา จ ตํ อชฺโฌคาหติ, ตถา ตถา อคทคนฺธํ ฆายิตฺวา สงฺขิตฺตผโณ
นาคราชา วิย สงฺขิตฺตอูมิวิปฺผารํ หุตฺวา โอคจฺฉมานํ มหาสมุทฺทสลิลํ
โยชนมตฺตํ โอคนฺตฺวา อนฺโตสมุทฺเท เวฬุริยภิตฺติ วิย ติฏฺฐติ. ตํขณญฺเญว
จ ตสฺส รญฺโญ ปุญฺญสิรึ ทฏฺฐุกามานิ วิย มหาสมุทฺทตเล วิปฺปกิณฺณานิ
นานารตนานิ ตโต ตโต อาคนฺตฺวา ตํ เทสํ ปูรยนฺติ. อถ สา ราชปริสา
ตํ นานารตนปริปูรํ มหาสมุทฺทตลํ ทิสฺวา ยถารุจิ อุจฺฉงฺคาทีหิ อาทิยติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. กตปาตราโส
ยถารุจิ อาทินฺนรตนาย ปน ปริสาย ตํ จกฺกรตนํ ปฏินิวตฺตติ. ปฏินิวตฺตมาเน
จ ตสฺมึ ปริสา ปุรโต ๑- โหติ, มชฺเฌ ราชา, อนฺเต จกฺกรตนํ. ตมฺปิ
ชลนิธิชลํ ปโลภยมานมิว จกฺกรตนสิริยา, อสหมานมิว จ เตน วิโยคํ,
เนมิมณฺฑลปริยนฺตํ อติหนนฺตํ นิรนฺตรเมว อุปคจฺฉติ.
     [๒๕๗] เอวํ ราชา จกฺกวตฺตี ปุรตฺถิมสมุทฺทปริยนฺตํ ปุพฺพวิเทหํ
อภิวิชินิตฺวา ทกฺขิณสมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพุทีปํ วิเชตุกาโม จกฺกรตนเทสิเตน
มคฺเคน ทกฺขิณสมุทฺทาภิมุโข คจฺฉติ. เตน วุตฺตํ อถ โข ตํ ภิกฺขเว จกฺกรตนํ
ปุรตฺถิมสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา ทกฺขิณํ ทิสํ ปวตฺตตีติ. เอวํ
ปวตฺตมานสฺส ปน ตสฺส ปริวตฺตนวิธานํ เสนาสนฺนิเวโส ปฏิราชคมนํ ๒- เตสํ
อนุสาสนิปฺปทานํ ทกฺขิณสมุทฺทํ อชฺโฌคาหนํ สมุทฺทสลิลสฺส โอคจฺฉนํ
รตนาทานนฺติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     วิชินิตฺวา ปน ตํ ทสสหสฺสโยชนปฺปมาณํ ชมฺพุทีปํ ทกฺขิณสมุทฺทโตปิ
ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺตโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อมรโคยานํ วิเชตุํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
คนฺตฺวา ตมฺปิ สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชินิตฺวา ปจฺฉิมสมุทฺทโตปิ
ปจฺจุตฺตริตฺวา อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อุตฺตรกุรุํ วิเชตุํ ตเถว คนฺตฺวา ตมฺปิ
สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชิย อุตฺตรสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตรติ.
     เอตฺตาวตา รญฺญา จกฺกวตฺตินา จาตุรนฺตาย ปฐวิยา อาธิปจฺจํ อธิคตํ
โหติ. โส เอวํ วิชิตวิชโย อตฺตโน รชฺชสิริสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ สปริโส อุทฺธํ
คคนตลํ อภิลงฺฆิตฺวา สุวิกสิตปทุมุปฺปลปุณฺฑรีกวนวิจิตฺเต จตฺตาโร ชาตสฺสเร
วิย ปญฺจสตปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป โอโลเกตฺวา
จกฺกรตนเทสิเตเนว ๓- มคฺเคน ยถานุกฺกมํ อตฺตโน ราชธานิเมว ปจฺจาคจฺฉติ.
อถ ตํ จกฺกรตนํ อนฺเตปุรทฺวารํ โสภยมานํ วิย หุตฺวา ติฏฺฐติ.
     เอวํ ปติฏฺฐิเต ปน ตสฺมึ  จกฺกรตเน ราชนฺเตปุเร อุกฺกาหิ วา
ทีปิกาหิ วา กิญฺจิ กรณียํ น โหติ, จกฺกรตโนภาโสเยว รตฺตึ อนฺธการํ
วิธมติ. เย จ ปน รตฺตึ อนฺธการตฺถิกา โหนฺติ, เตสํ อนฺธการเมว โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อคฺคโต   ๒ ปฏิราชาคมนํ สุ.วิ. ๒/๒๔๕/๒๓๓  ๓ ก. จกฺกุทฺเทสิเตเนว
เตน วุตฺตํ ทกฺขิณสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ฯเปฯ เอวรูปํ จกฺกรตนํ
ปาตุภวตีติ.
                           หตฺถิรตนวณฺณนา
     [๒๕๘] เอวํ ปาตุภูตจกฺกรตนสฺส ปนสฺส จกฺกวตฺติโน อมจฺจา
ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺฐานํ สุจิภูมิภาคํ กาเรตฺวา หริจนฺทนาทีหิ สุรภิคนฺเธหิ
อุปลิมฺปาเปตฺวา เหฏฺฐา วิจิตฺตวณฺณสุรภิกุสุมสมากิณฺณํ อุปริ สุวณฺณตารกานํ
อนฺตรนฺตรา สโมสริตมนุญฺญกุสุมทามปฺปฏิมณฺฑิตวิตานํ เทววิมานํ วิย
อภิสงฺขริตฺวา "เอวรูปสฺส นาม เทว หตฺถิรตนสฺส อาคมนํ จินฺเตถา"ติ วทนฺติ.
โส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มหาทานํ ทตฺวา สีลานิ สมาทาย ตํ ปุญฺญสมฺปตฺตึ
อาวชฺชนฺโต นิสีทติ, อถสฺส ปุญฺญานุภาวโจทิโต  ฉทฺทนฺตกุลา วา อุโปสถกุลา
ตํ สกฺการวิเสสํ อนุภวิตุกาโม ตรุณรวิมณฺฑลาภิรตฺตจรณคีวมุขปฺปฏิมณฺฑิต-
วิสุทฺธเสตสรีโร สตฺตปฺปติฏฺโฐ สุสณฺฐิตงฺคปจฺจงฺคสนฺนิเวโส  วิกสิตรตฺตปทุม-
จารุโปกฺขโร อิทฺธิมา โยคี วิย เวหาสํ คมนสมตฺโถ มโนสิลาจุณฺณรญฺชิตปริยนฺโต
วิย รชตปพฺพโต หตฺถิเสฏฺโฐ ตสฺมึ ปเทเส ปติฏฺฐาติ. โส ฉทฺทนฺตกุลา
อาคจฺฉนฺโต สพฺพกนิฏฺโฐ อาคจฺฉติ, อุโปสถกุลา สพฺพเสฏฺโฐ. ปาฬิยํ  ปน
"อุโปสโถ นาคราชา"อิจฺเจว อาคจฺฉติ. สฺวายํ ปูริตจกฺกวตฺติวตฺตานํ จกฺกวตฺตีนํ
สุตฺเต ๑- วุตฺตนเยเนว จินฺตยนฺตานํ อาคจฺฉติ, น อิตเรสํ. สยเมว
ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา มงฺคลหตฺถึ อปเนตฺวา ตตฺถ ติฏฺฐติ. เตน
วุตฺตํ ปุน จปรํ ภิกฺขเว  ฯเปฯ นาคราชาติ.
     เอวํ ปาตุภูตํ ปน ตํ หตฺถิรตนํ ทิสฺวา หตฺถิโคปกาทโย หฏฺฐตุฏฺฐา
เวเคน คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจนฺติ, ราชา ตุริตตุริตํ อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา
ปสนฺนจิตฺโต "ภทฺทกํ วต โภ หตฺถิยานํ, สเจ ทมถํ อุเปยฺยา"ติ จินฺตยนฺโต
หตฺถํ ปสาเรติ. อถ โส ฆรเธนุวจฺฉโก วิย กณฺเณ โอลมฺเพตฺวา สูรตภาวํ ๒-
ทสฺเสนฺโต ราชานํ อุปสงฺกมติ, ราชา ตํ อภิรุหิตุกาโม โหติ. อถสฺส ปริชนา
อธิปฺปายํ ญตฺวา ตํ หตฺถิรตนํ โสวณฺณทฺธชํ โสวณฺณาลงฺการํ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. จกฺกวตฺติสุตฺเต   ๒ ม. มุทุตภาวํ
กตฺวา อุปเนนฺติ. ราชา ตํ อนิสีทาเปตฺวาว ๑- สตฺตรตนมยาย นิสฺเสณิยา
อภิรุยฺห อากาสํ คมนนินฺนจิตฺโต โหติ, ตสฺส สห จิตฺตุปฺปาเทเนว โส
หตฺถิราชา ราชหํโส วิย อินฺทนีลมณิปฺปภาชาลนีลคคนตลํ อภิลงฺฆติ, ตโต
จกฺกจาริกาย วุตฺตนเยเนว สกลราชปริสา. อิติ สปริโส ราชา อนฺโตปาตราเสเยว
สกลปฐวึ อนุสํยายิตฺวา ราชธานึ ปจฺจาคจฺฉติ, เอวํ มหิทฺธิกํ จกฺกวตฺติโน
หตฺถิรตนํ โหติ. เตน วุตฺตํ ทิสฺวาน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ฯเปฯ เอวรูปํ
หตฺถิรตนํ ปาตุภวตีติ.
                           อสฺสรตนวณฺณนา
     เอวํ ปาตุภูตหตฺถิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน ปริสา ปกติมงฺคลอสฺสฏฺฐานํ
สุจิสมตลํ กาเรตฺวา อลงฺกริตฺวา จ ปุริมนเยเนว รญฺโญ ตสฺส
อาคมนจินฺตนตฺถํ อุสฺสาหํ ชเนนฺติ. โส ปุริมนเยเนว กตทานสกฺกาโร
สมาทินฺนสีโลว ปาสาทตเล นิสินฺโน ปุญฺญสมฺปตฺตึ สมนุสฺสรติ, อถสฺส
ปุญฺญานุภาวโจทิโต สินฺธวกุลโต วิชฺชุลฺลตาวินทฺธสรทกาลเสตวลาหกราสิสสฺสิริโก ๒-
รตฺตปาโท รตฺตตุณฺโฑ จนฺทปฺปภาปุญฺชสทิสสุทฺธสินิทฺธฆนสงฺฆาตสรีโร กากคีวา
วิย จ อินฺทนีลมณิ วิย จ กาฬวณฺเณน สีเสน สมนฺนาคตตฺตา กากสีโส
สุฏฺฐุ กปฺเปตฺวา ฐปิเตหิ วิย มุญฺชสทิเสหิ สณฺหวฏฺฏอุชุคติคเตหิ เกเสหิ
สมนฺนาคตตฺตา มุญฺชเกโส เวหาสงฺคโม วลาหโก นาม อสฺสราชา
อาคนฺตฺวา ตสฺมึ ฐาเน ปติฏฺฐาติ. เสสํ สพฺพํ หตฺถิรตเน วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. เอวรูปํ อสฺสรตนํ สนฺธาย ภควา ปุน จปรนฺติอาทิมาห.
                           มณิรตนวณฺณนา
     เอวํ ปาตุภูตอสฺสรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส จตุหตฺถายามํ
สกฏนาภิสมปฺปมาณํ อุโภสุ อนฺเตสุ กณฺณิกปริยนฺตโต วินิคฺคตสุปริสุทฺธ-
มุตฺตากลาเปหิ ทฺวีหิ กญฺจนปทุเมหิ อลงฺกตํ จตุราสีติมณิสหสฺสปฺปริวารํ
ตาราคณปริวุตสฺส ปุณฺณจนฺทสฺส สิรึ ปฏิปฺผรมานํ วิย เวปุลฺลปพฺพตโต
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อสนฺนิสีทาเปตฺวา, ก. สนฺนิสีทาเปตฺวาว    ๒ สี.,ม....สรทกาเล...
มณิรตนํ อาคจฺฉติ. ตสฺเสวํ อาคตสฺส มุตฺตาชาลเก ฐเปตฺวา เวฬุปรมฺปราย
สฏฺฐิหตฺถปฺปมาณํ อากาสํ อาโรปิตสฺส รตฺติภาเค สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ
โอกาสํ อาภา ผรติ, ยาย สพฺโพ โส โอกาโส อรุณุคฺคมนเวลา วิย
สญฺชาตาโลโก โหติ. ตโต กสฺสกา กสิกมฺมํ, วาณิชา อาปณุคฺฆาฏนํ, เต
เต จ สิปฺปิโน ตํ ตํ กมฺมนฺตํ ปโยเชนฺติ ทิวาติ มญฺญมานา. เตน วุตฺตํ
ปุน จปรํ ภิกฺขเว ฯเปฯ มณิรตนํ ปาตุภวตีติ.
                           อิตฺถิรตนวณฺณนา
     เอวํ ปาตุภูตมณิรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส วิสยสุขวิเสสการณํ
อิตฺถิรตนํ ปาตุภวติ. มทฺทราชกุลโต วา หิสฺส อคฺคมเหสึ อาเนนฺติ,
อุตฺตรกุรุโต วา ปุญฺญานุภาเวน สยํ อาคจฺฉติ. อวเสสา ปนสฺสา สมฺปตฺติ
"ปุน จปรํ ภิกฺขเว รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส อิตฺถิรตนํ ปาตุภวติ อภิรูปา
ทสฺสนียา"ติอาทินา นเยน ปาฬิยํเยว อาคตา.
     ตตฺถ สณฺฐานปาริปูริยา อธิกํ รูปํ อสฺสาติ อภิรูปา. ทิสฺสมานา จ
จกฺขูนิ ปีณยติ, ตสฺมา อญฺญํ กิจฺจวิกฺเขปํ หิตฺวาปิ ทฏฺฐพฺพาติ ทสฺสนียา.
ทิสฺสมานา จ โสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปสาเทตีติ ปาสาทิกา. ปรมายาติ เอวํ
ปสาทาวหตฺตา อุตฺตมาย. วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสุนฺทรตาย. สมนฺนาคตาติ
อุเปตา. อภิรูปา วา ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสา, ทสฺสนียา ยสฺมา นาติกิสา
นาติถูลา, ปาสาทิกา ยสฺมา  นาติกาฬิกา นจฺโจทาตา. ปรมาย
วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา ยสฺมา อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณํ อปฺปตฺตา
ทิพฺพวณฺณํ. มนุสฺสานํ หิ วณฺณาภา พหิ น นิจฺฉรติ, เทวานํ อติทูรํ
นิจฺฉรติ, ตสฺสา ปน ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํ สรีราภา โอภาเสติ.
     นาติทีฆาทีสุ จสฺสา ปฐมยุคเฬน อาโรหสมฺปตฺติ, ทุติยยุคเฬน
ปริณาหสมปตฺติ, ตติยยุคเฬน วณฺณสมฺปตฺติ วุตฺตา. ฉหิ วาปิ เอเตหิ
กายวิปตฺติยา อภาโว, อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณนฺติ อิมินา กายสมฺปตฺติ วุตฺตํ.
     ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน วาติ สปฺปิมณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ฐปิตสฺส
สตวิหตสฺส ตูลปิจุโน วา สตวิหตสฺส กปฺปาสปิจุโน วา กายสมฺผสฺโส โหติ.
สีเตติ รญฺโญ สีตกาเล. อุเณฺหติ รญฺโญ อุณฺหกาเล. จนฺทนคนฺโธติ
นิจฺจกาลเมว สุปิสิตสฺส อภินวสฺส จตุชฺชาติสมาโยชิตสฺส หริจนฺทนสฺส คนฺโธ
กายโต วายติ. อุปฺปลคนฺโธติ หสิตกถิตกาเลสุ มุขโต นิกฺขนฺโต ตงฺขณํ
วิกสิตสฺเสว นีลุปฺปลสฺส อติสุรภิคนฺโธ วายติ.
     เอวํ รูปสมฺผสฺสคนฺธสมฺปตฺติยุตฺตาย ๑- ปนสฺสา สรีรสมฺปตฺติยา อนุรูปํ
อาจารํ ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ราชานํ ทิสฺวา
นิสินฺนาสนโต อคฺคิทฑฺฒา วิย ปฐมเมว อุฏฺฐาตีติ ปุพฺพุฏฺฐายินี. ตสฺมึ
นิสินฺเน ตสฺส รญฺโญ ตาลวณฺเฏน วีชนาทิกิจฺจํ กตฺวา ปจฺฉา นิปตติ
นิสีทตีติ ปจฺฉานิปาตินี. กึ กโรมิ เทวาติ ตสฺส กึการํ ปฏิสฺสาเวตีติ
กึการปฏิสฺสาวินี. รญฺโญ มนาปเมว จรติ กโรตีติ มนาปจารินี. ยํ รญฺโญ
ปิยํ, ตเทว วทตีติ ปิยวาทินี.
     อิทานิ สฺวาสฺสา อาจาโร ภาวสุทฺธิยา เอว, น สาเฐยฺเยนาติ ทสฺเสตุํ
ตํ โข ปนาติอาทิมาห. ตตฺถ โน อติจรตีติ น อติกฺกมิตฺวา จรติ, อญฺญํ
ปุริสํ จิตฺเตนปิ น ปตฺเถตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ เย ตสฺสา อาทิมฺหิ
"อภิรูปา"ติอาทโย อนฺเต "ปุพฺพุฏฺฐายินี"ติอาทโย คุณา วุตฺตา, เต ปกติคุณา
เอว. "อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณนฺ"ติอาทโย ปน จกฺกวตฺติโน ปุญฺญํ
อุปนิสฺสาย จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺฐาย ปุริมกมฺมานุภาเวน นิพฺพตฺตนฺตีติ
เวทิตพฺพา. อภิรูปตาทิกาปิ วา จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺฐาย สพฺพาการปริปูรา
ชาตา. เตนาห เอวรูปํ อิตฺถิรตนํ ปาตุภวตีติ.
                          คหปติรตนวณฺณนา
     เอวํ ปาตุภูตอิตฺถิรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ธนกรณียานํ
กิจฺจานํ ยถาสุขปฺปวตฺตนตฺถํ คหปติรตนํ ปาตุภวติ. โส ปกติยาว มหาโภโค
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เอวรูป...
มหาโภคกุเล ชาโต รญฺโญ ธนราสิวฑฺฒโก เสฏฺฐี  คหปติ โหติ.
จกฺกรตนานุภาวสหิตํ ปนสฺส กมฺมวิปากชํ ทิพฺพจกฺขุ ปาตุภวติ, เยน
อนฺโตปฐวิยํ โยชนพฺภนฺตเร นิธึ ปสฺสติ. โส ตํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ตุฏฺฐหทโย
คนฺตฺวา ราชานํ ธเนน ปวาเรตฺวา สพฺพานิ ธนกรณียานิ สมฺปาเทติ. เตน
วุตฺตํ ปุน จปรํ ภิกฺขเว ฯเปฯ เอวรูปํ คหปติรตนํ ปาตุภวตีติ
                         ปริณายกรตนวณฺณนา
     เอวํ ปาตุภูตคหปติรตนสฺส ปน รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส
สพฺพกิจฺจสํวิธานสมตฺถํ ปริณายกรตนํ ปาตุภวติ. โส รญฺโญ เชฏฺฐปุตฺโตว โหติ,
ปกติยา เอว ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี, รญฺโญ ปุญฺญานุภาวํ นิสฺสาย ปนสฺส
อตฺตโน กมฺมานุภาเวน ปรจิตฺตญาณํ อุปฺปชฺชติ. เยน ทฺวาทสโยชนาย
ราชปริสาย จิตฺตวารํ ๑- ญตฺวา รญฺโญ อหิเต หิเต จ ววตฺถเปตุํ สมตฺโถ
โหติ. โสปิ ตํ อตฺตโน อานุภาวํ ทิสฺวา ตุฏฺฐหทโย ราชานํ สพฺพกิจฺจานุสาเรน ๒-
ปวาเรติ. เตน วุตฺตํ ปุน จปรํ ฯเปฯ ปริณายกรตนํ ปาตุภวตีติ. ตตฺถ
ฐเปตพฺพํ ฐเปตุนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ ฐานนฺตเร ฐเปตพฺพํ ฐเปตุํ.
     [๒๕๙] สมเวปากินิยาติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตเมว.
     [๒๖๐] กฏคฺคเหนาติ ชยคฺคาเหน. มหนฺตํ โภคกฺขนฺธนฺติ
เอกปฺปหาเรเนว เทฺว วา ตีณิ วา สตสหสฺสานิ. เกวลา ปริปูรา ปณฺฑิตภูมีติ
ปณฺฑิโต ตีณิ สุจริตานิ ปูเรตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตติ, ตโต มนุสฺสโลกํ
อาคจฺฉนฺโต กุลรูปโภคสมฺปตฺติยํ นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ ฐิโต ตีณิ จ สุจริตานิ
ปูเรตฺวา ปุน สคฺเค นิพฺพตฺตตีติ อยํ สกลา ปริปุณฺณา ปณฺฑิตภูมิ. เสสํ
สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                     พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จิตฺตจารํ    ๒ ฉ. สพฺพกิจฺจานุสาสเนน

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๑๕๒-๑๖๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=3876&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=3876&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=467
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=6312
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=6209
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=6209
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14