ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑ ภาษาบาลีอักษรไทย วินย.อ. (สมนฺต.๑)

                     สมนฺตปาสาทิกา นาม วินยฏฺฐกถา
                     มหาวิภงฺควณฺณนาย ปฐมภาโค
                           --------
                           อารมฺภกถา
                     โย กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ
                     กาลํ กโรนฺโต อติทุกฺกรานิ
                     เขทํ คโต โลกหิตาย นาโถ
                     นโม มหากรุณิกสฺส ตสฺส ฯ
                     อสมฺพุธํ พุทฺธนิเสวิตํ ยํ
                     ภวาภวํ คจฺฉติ ชีวโลโก
                     นโม อวิชฺชาทิกิเลสชาล-
                     วิทฺธํสิโน ธมฺมวรสฺส ตสฺส ฯ
                     คุเณหิ โย สีลสมาธิปญฺญา-
                     วิมุตฺติญาณปฺปภุตีหิ ยุตฺโต
                     เขตฺตญฺชนานํ กุสลตฺถิกานํ
                     ตมริยสงฺฆํ สิรสา นมามิ ฯ
                     อิจฺเจวมจฺจนฺตนมสฺสเนยฺยํ
                     นมสฺสมาโน รตนตฺตยํ ยํ
                     ปุญฺญาภิสนฺทํ วิปุลํ อลตฺถํ
                     ตสฺสานุภาเวน หตนฺตราโย ฯ
                     ยสฺมึ ฐิเต สาสนมฏฺฐิตสฺส
                     ปติฏฺฐิตํ โหติ สุสณฺฐิตสฺส
                     ตํ วณฺณยิสฺสํ วินยํ อมิสฺสํ
                     นิสฺสาย ปุพฺพาจริยานุภาวํ ฯ
                     กามญฺจ ปุพฺพาจริยาสเภหิ
                     ญาณมฺพุนิทฺโธตมลาสเวหิ
                     วิสุทฺธวิชฺชาปฏิสมฺภิเทหิ
                     สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหิ
                     สลฺลกฺขิเย โน สุลภูปเมหิ
                     มหาวิหารสฺส ธชูปเมหิ
                     สํวณฺณิโตยํ วินโย นเยหิ
                     จิตฺเตหิ สมฺพุทฺธวรนฺวเยหิ ฯ
                     สํวณฺณนา สีหลทีปเกน
                     วากฺเยน เอสา ปน สงฺขตตฺตา
                     น กิญฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาติ
                     ทีปนฺตเร ภิกฺขุชนสฺส ยสฺมา
                     ตสฺมา อิมํ ปาลินยานุรูปํ
                     สํวณฺณนํทานิ สมารภิสฺสํ
                     อชฺเฌสนํ พุทฺธสิริวฺหยสฺส
                     เถรสฺส สมฺมาสมนุสฺสรนฺโต ฯ
                     สํวณฺณนํ ตญฺจ สมารภนฺโต
                     ตสฺสา มหาอฏฺฐกถํ สรีรํ
                     กตฺวา มหาปจฺจริยํ ตเถว
                     กุรุนฺทินามาทิสุ วิสฺสุตาสุ
                     วินิจฺฉโย อฏฺฐกถาสุ วุตฺโต
                     โย ยุตฺตมตฺถํ อปริจฺจชนฺโต
                     ตโตปิ อนฺโตคธเถรวาทํ
                     สํวณฺณนํ สมฺมสมารภิสฺสํ ฯ
                     ตมฺเม นิสาเมนฺตุ ปสนฺนจิตฺตา
                     เถรา จ ภิกฺขู นวมชฺฌิมา จ
                     ธมฺมปฺปทีปสฺส ตถาคตสฺส
                     สกฺกจฺจ ธมฺมํ ปฏิมานยนฺตา ฯ
                     พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต
                     โย ตสฺส ปุตฺเตหิ ตเถว ญาโต
                     โส เยหิ เตสํ มติมจฺจชนฺตา
                     ยสฺมา ปุเร อฏฺฐกถา อกํสุ
                     ตสฺมา หิ ยํ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํ
                     ตํ วชฺชยิตฺวาน ปมาทเลขํ
                     สพฺพมฺปิ สิกฺขาสุ สคารวานํ
                     ยสฺมา ปมาณํ อิธ ปณฺฑิตานํ
                     ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา
                     วิตฺถารมคฺคญฺจ สมาสยิตฺวา
                     วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวา
                     ตนฺติกฺกมํ กิญฺจิ อโวกฺกมิตฺวา
                     สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ
                     สุตฺตานุรูปํ ปริทีปยนฺตี
                     ยสฺมา อยํ เหสฺสติ วณฺณนาปิ
                     สกฺกจฺจ ตสฺมา อนุสิกฺขิตพฺพาติ ฯ
     ตตฺถ ตํ วณฺณยิสฺสํ วินยนฺติ วุตฺตตฺตา วินโย ตาว
ววฏฺฐเปตพฺโพ โก โส วินโยติ ฯ เตเนตํ วุจฺจติ วินโย นาม
อิธ สกลํ วินยปิฏกํ อธิปฺเปตนฺติ ฯ สํวณฺณนตฺถํ ปนสฺส
อยํ มาติกา
         วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมา           ธาริตํ เยน จาภฏํ
         ยตฺถปฺปติฏฺฐิตญฺเจต-             เมตํ วตฺวา วิธินฺตโต
         เตนาติอาทิปาฐสฺส              อตฺถํ นานปฺปการโต
         ทสฺสยนฺโต กริสฺสามิ             วินยสฺสตฺถวณฺณนนฺติ ฯ
     ตตฺถ วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมาติ อิทนฺตาว วจนํ เตน
สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตีติ เอวมาทิวจนํ สนฺธาย
วุตฺตํ ฯ อิทํ หิ พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหติ ฯ
ตสฺมา วตฺตพฺพเมตํ อิทํ วจนํ เกน วุตฺตํ กทา กสฺมา จ
วุตฺตนฺติ ฯ อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน วุตฺตํ ฯ ตญฺจ ปน
ปฐมมหาสงฺคีติกาเล ฯ ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เจสา กิญฺจาปิ
ปญฺจสติกสงฺคีติกฺขนฺธเก ๑- วุตฺตา นิทานโกสลฺลตฺถํ ปน อิธาปิ
อิมินา นเยน เวทิตพฺพา ฯ
                     พาหิรนิทานวณฺณนา
    ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ หิ อาทึ กตฺวา ยาว สุภทฺทปริพฺพาชกวินยนา
กตพุทฺธกิจฺเจ กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน
ยมกสาลานมนฺตเร วิสาขปุณฺณมีทิวเส ปจฺจูสสมเย อนุปาทิเสสาย
นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุเต ภควติ โลกนาเถ ภควโต ปรินิพฺพาเน
สนฺนิปติตานํ สตฺตนฺนํ ภิกฺขุสตสหสฺสานํ สงฺฆตฺเถโร อายสฺมา
มหากสฺสโป สตฺตาหปรินิพฺพุเต ภควติ สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน อลํ
อาวุโส มา โสจิตฺถ มา ปริเทวิตฺถ สุมุตฺตา มยํ เตน
มหาสมเณน อุปทฺทุตา จ โหม อิทํ โว กปฺปติ อิทํ โว น กปฺปตีติ
อิทานิ ปน มยํ ยํ อิจฺฉิสฺสาม ตํ กริสฺสาม ยํ น อิจฺฉิสฺสาม ตํ
น กริสฺสามาติ วุตฺตวจนมนุสฺสรนฺโต ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ ยํ
ปาปภิกฺขู อตีตสตฺถุกํ ปาวจนนฺติ มญฺญมานา ปกฺขํ ลภิตฺวา
นจิรสฺเสว สทฺธมฺมํ อนฺตรธาเปยฺยุํ ยาว จ ธมฺมวินโย ติฏฺฐติ
ตาว อนตีตสตฺถุกเมว ปาวจนํ โหติ วุตฺตํ เหตํ ภควตา โย โว
อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต โส โว
มมจฺจเยน สตฺถาติ ๒- ยนฺนูนาหํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยํ ยถยิทํ
สาสนํ อทฺธนิยํ อสฺส จิรฏฺฐิติกํ ยญฺจาหํ ภควตา ธาเรสฺสสิ ปน
@เชิงอรรถ: ๑. วิ. จุลฺ. ๗/๓๗๙. ๒. ที. มหา. ๑๐/๑๗๘.
เม ตฺวํ กสฺสป สาณานิ ปํสุกูลานิ นิพฺพสนานีติ ๑- วตฺวา จีวเร
สาธารณปริโภเคน อหํ ภิกฺขเว ยาวเทว อากงฺขามิ วิวิจฺเจว
กาเมหิ ฯเปฯ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามิ กสฺสโปปิ ภิกฺขเว
ยาวเทว อากงฺขติ วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช
วิหรตีติ ๒- เอวมาทินา นเยน นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิญฺญาปเภเท
อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺฐปเนน จ อนุคฺคหิโต ตสฺส
เม กิมญฺญํ อานณฺยํ ภวิสฺสติ นนุ มํ ภควา ราชา วิย
สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนน อตฺตโน กุลวํสปติฏฺฐาปกํ ปุตฺตํ
สทฺธมฺมวํสปติฏฺฐาปโก เม อยํ ภวิสฺสตีติ มนฺตฺวา อิมินา อสาธารเณน
อนุคฺคเหน อนุคฺคเหสีติ จินฺตยนฺโต ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ
อุสฺสาหํ ชเนสิ ฯ ยถาห ฯ อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป ภิกฺขู
อามนฺเตสิ เอกมิทาหํ อาวุโส สมยํ ปาวาย กุสินารํ
อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปญฺจมตฺเตหิ
ภิกฺขุสเตหีติ ๓- สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพํ ฯ ตโต ปรํ
อาห หนฺท มยํ อาวุโส ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายาม ปุเร
อธมฺโม ทิปฺปติ ธมฺโม ปฏิพาหิยติ อวินโย ทิปฺปติ วินโย
ปฏิพาหิยติ ปุเร อธมฺมวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ ธมฺมวาทิโน
ทุพฺพลา โหนฺติ อวินยวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ วินยวาทิโน
ทุพฺพลา โหนฺตีติ ๔- ฯ ภิกฺขู อาหํสุ เตนหิ ภนฺเต เถโร ภิกฺขู
อุจฺจินตูติ ฯ เถโร สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธเร
@เชิงอรรถ: ๑. สํ. นิ. ๑๖/๒๖๐. ๒. สํ. นิ. ๑๖/๒๔๘. ๓-๔. วิ. จุลฺ. ๗/๓๗๙-๓๘๐.
ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิสุกฺขวิปสฺสกขีณาสวภิกฺขู อเนกสเต
อเนกสหสฺเส จ วชฺเชตฺวา ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเร
ปฏิสมฺภิทปฺปตฺเต มหานุภาเว เยภุยฺเยน ภควตา เอตทคฺคํ อาโรปิเต
เตวิชฺชาทิเภเท ขีณาสวภิกฺขูเยว เอกูนปญฺจสเต ปริคฺคเหสิ ฯ เย
สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป เอเกนูนปญฺจ-
อรหนฺตสตานิ อุจฺจินีติ ฯ กิสฺส ปน เถโร เอเกนูนมกาสีติ ฯ
อายสฺมโต อานนฺทตฺเถรสฺส โอกาสกรณตฺถํ ฯ เตน หายสฺมตา
สหาปิ วินาปิ น สกฺกา ธมฺมสงฺคีติ กาตุํ ฯ โส หายสฺมา
เสกฺโข สกรณีโย ตสฺมา สห น สกฺกา ฯ ยสฺมา ปนสฺส กิญฺจิ
ทสพลเทสิตํ สุตฺตเคยฺยาทิกํ ภควโต อสมฺมุขาปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถิ
ตสฺมา วินา น สกฺกา ฯ ยทิ เอวํ เสกฺโขปิ สมาโน
ธมฺมสงฺคีติยา พหุการตฺตา เถเรน อุจฺจินิตพฺโพ อสฺส อถ กสฺมา น
อุจฺจินิโตติ ฯ ปรูปวาทํ วิวชฺชนโต ฯ เถโร หิ อายสฺมนฺเต
อานนฺเท อติวิย วิสฺสตฺโถ อโหสิ ฯ ตถาหิ นํ สิรสฺมึ ปลิเตสุ
ชาเตสุปิ น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสีติ ๑- กุมารกวาเทน วทติ ฯ
สกฺยกุลปฺปสูโต จายมายสฺมา อานนฺโท ตถาคตสฺส ภาตา
จูฬปิตุปุตฺโต ตตฺร หิ ภิกฺขู ฉนฺทาคมนํ วิย มญฺญมานา พหู
อเสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺเต ภิกฺขู ฐเปตฺวา อานนฺทํ เสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตํ
เถโร อุจฺจินีติ อุปวเทยฺยุํ ตํ ปรูปวาทํ ปริวชฺเชนฺโต อานนฺทํ
วินา สงฺคีติ น สกฺกา กาตุํ ภิกฺขูนํเยว อนุมติยา คเหสฺสามีติ ตํ
น อุจฺจินิ ฯ อถ สยเมว ภิกฺขู อานนฺทสฺสตฺถาย เถรํ ยาจึสุ ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. สํ. นิ. ๑๖/๒๕๘.
ยถาห ฯ ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ เอตทโวจุํ อยํ ภนฺเต
อายสฺมา อานนฺโท กิญฺจาปิ เสกฺโข อภพฺโพ ฉนฺทา โทสา โมหา
ภยา อคตึ คนฺตุํ พหุ จาเนน ภควโต สนฺติเก ธมฺโม จ วินโย
จ ปริยตฺโต เตนหิ ภนฺเต เถโร อายสฺมนฺตํปิ อานนฺทํ อุจฺจินตูติ ฯ
อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํปิ อานนฺทํ อุจฺจินิ ฯ
เอวํ ภิกฺขูนํ อนุมติยา อุจฺจินิเตน เตนายสฺมตา สทฺธึ ปญฺจ
เถรสตานิ อเหสุํ ฯ อถโข เถรานํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ กตฺถ นุโข
มยํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยามาติ ฯ อถโข เถรานํ ภิกฺขูนํ
เอตทโหสิ ราชคหํ โข มหาโคจรํ ปหุตเสนาสนํ ยนฺนูน มยํ
ราชคเห วสฺสํ วสนฺตา ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยาม น อญฺเญ
ภิกฺขู ราชคเห วสฺสํ อุปคจฺเฉยฺยุนฺติ ฯ กสฺมา ปน เนสํ เอตทโหสิ ฯ
อิทํ อมฺหากํ ถาวรกมฺมํ โกจิ วิสภาคปุคฺคโล สงฺฆมชฺฌํ ปวิสิตฺวา
อุกฺโกเฏยฺยาติ ฯ อถายสฺมา มหากสฺสโป ญตฺติทุติเยน กมฺเมน
สาเวสิ ฯ ตํ สงฺคีติกฺขนฺธเก ๑- วุตฺตนเยเนว ญาตพฺพํ ฯ
    อถ ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสุ
สตฺตสุ จ ธาตุปูชาทิวเสสุ วีติวตฺเตสุ อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโต
อิทานิ คิมฺหานํ ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส อุปกฏฺฐา วสฺสูปนายิกาติ
มนฺตฺวา มหากสฺสปตฺเถโร ราชคหํ อาวุโส คจฺฉามาติ อุปฑฺฒํ
ภิกฺขุสงฺฆํ คเหตฺวา เอกํ มคฺคํ คโต ฯ อนุรุทฺธตฺเถโร อุปฑฺฒํ
คเหตฺวา เอกํ มคฺคํ คโต ฯ อานนฺทตฺเถโร ภควโต ปตฺตจีวรํ
@เชิงอรรถ: ๑. วิ. จุลฺ. ๗/๓๗๙.
คเหตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถึ คนฺตฺวา ราชคหํ คนฺตุกาโม เยน
สาวตฺถี เตน จาริกํ ปกฺกามิ ฯ อานนฺทตฺเถเรน คตคตฏฺฐาเน
มหาปริเทโว อโหสิ ภนฺเต อานนฺท กุหึ สตฺถารํ ฐเปตฺวา
อาคโตสีติ ฯ อนุปุพฺเพน ปน สาวตฺถิมนุปฺปตฺเต เถเร ภควโต
ปรินิพฺพานทิวเส วิย มหาปริเทโว อโหสิ ฯ ตตฺร สุทํ อายสฺมา
อานนฺโท อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมิยา กถาย ตํ มหาชนํ
สญฺญาเปตฺวา เชตวนํ ปวิสิตฺวา ทสพเลน วสิตคนฺธกุฏิยา ทฺวารํ
วิวริตฺวา มญฺจปีฐํ นีหริตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา คนฺธกุฏึ สมฺมชฺชิตฺวา
มิลาตมาลากจวรํ ฉฑฺเฑตฺวา มญฺจปีฐํ อติหริตฺวา ปุน ยถาฏฺฐาเน
ฐเปตฺวา ภควโต ฐิตกาเล วิย กรณียํ วตฺตํ สพฺพมกาสิ ฯ อถ
เถโร ภควโต ปรินิพฺพานโต ปภูติ ฐานนิสชฺชพหุลตฺตา อุสฺสนฺนธาตุกํ
กายํ สมสฺสาเสตุํ ทุติยทิวเส ขีรวิเรจนํ ปิวิตฺวา วิหาเรเยว
นิสีทิ ยํ สนฺธาย สุเภน มาณเวน ปหิตํ มาณวกํ เอตทโวจ
อกาโล โข มาณวก อตฺถิ เม อชฺช เภสชฺชมตฺตา ปีตา
อปฺเปวนาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยามาติ ฯ ทุติยทิวเส เจตกตฺเถเรน
ปจฺฉาสมเณน คนฺตฺวา สุเภน มาณเวน ปุฏฺโฐ ทีฆนิกาเย
สุภสุตฺตํ ๑- นาม ทสมํ สุตฺตมภาสิ ฯ อถ เถโร เชตวนวิหาเร
ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ การาเปตฺวา อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย ราชคหํ
คโต ฯ ตถา มหากสฺสปตฺเถโร จ อนุรุทฺธตฺเถโร จ สพฺพํ ภิกฺขุสงฺฆํ
คเหตฺวา ราชหเมว คโต ฯ
    เตน โข ปน สมเยน ราชคเห อฏฺฐารส มหาวิหารา
@เชิงอรรถ: ๑. ที. สี. ๙/๒๕๐.
โหนฺติ ฯ เต สพฺเพปิ ฉฑฺฑิตปติตอุกฺลาปา อเหสุํ ฯ ภควโต หิ
ปรินิพฺพาเน สพฺเพ ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา
วิหาเร จ ปริเวเณ จ ฉฑฺเฑตฺวา อคมํสุ ฯ ตตฺถ เถรา ภควโต
วจนปูชนตฺถํ ติตฺถิยวาทปริโมจนตฺถญฺจ ปฐมํ มาสํ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ
กโรมาติ จินฺเตสุํ ฯ ติตฺถิยา หิ วเทยฺยุํ สมณสฺส โคตมสฺส
สาวกา สตฺถริ ฐิเตเยว วิหาเร ปฏิชคฺคึสุ ปรินิพฺพุเต ฉฑฺเฑสุนฺติ ฯ
เตสํ วาทปริโมจนตฺถญฺจ จินฺเตสุนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ
อถโข เถรานํ ภิกฺขูนํ เอตทโหสิ ภควตา โข อาวุโส
ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ วณฺณิตํ หนฺท มยํ อาวุโส ปฐมํ มาสํ
ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณํ กโรม มชฺฌิมํ มาสํ สนฺนิปติตฺวา ธมฺมญฺจ วินยญฺจ
สงฺคายิสฺสามาติ ฯ เต ทุติยทิวเส คนฺตฺวา ราชทฺวาเร อฏฺฐํสุ ฯ
อชาตสตฺตุ ราชา อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา กึ ภนฺเต อาคตตฺถาติ อตฺตนา
กตฺตพฺพกิจฺจํ ปฏิปุจฺฉิ ฯ เถรา อฏฺฐารสมหาวิหารปฏิสงฺขรณตฺถาย
หตฺถกมฺมํ ปฏิเวเทสุํ ฯ สาธุ ภนฺเตติ ราชา หตฺถกมฺมการเก มนุสฺเส
อทาสิ ฯ เถรา ปฐมมาสํ สพฺพวิหาเร ปฏิสงฺขราเปตฺวา รญฺโญ
อาโรเจสุํ นิฏฺฐิตํ มหาราช วิหารปฏิสงฺขรณํ อิทานิ ธมฺมวินยสงฺคหํ
กโรมาติ ฯ สาธุ ภนฺเต วิสฺสตฺถา กโรถ มยฺหํ อาณาจกฺกํ ตุมฺหากํ
ธมฺมจกฺกํ โหตุ อาณาเปถ มํ ภนฺเต กึ กโรมีติ ฯ สงฺคหํ
กโรนฺตานํ ภิกฺขูนํ สนฺนิสชฺชนฏฺฐานํ มหาราชาติ ฯ กตฺถ กโรมิ
ภนฺเตติ ฯ เวภารปพฺพตปสฺเส สตฺตปณฺณคุหาทฺวาเร กาตุํ ยุตฺตํ
มหาราชาติ ฯ สาธุ ภนฺเตติ โข ราชา อชาตสตฺตุ วิสฺสกมฺมุนา
นิมฺมิตสทิสํ สุวิภตฺตภิตฺติตฺถมฺภโสปานํ นานาวิธมาลากมฺม-
ลตากมฺมวิจิตฺตํ อภิภวนฺตมิว ราชภวนวิภูตึ อวหสนฺตมิว เทววิมานสิรึ
สิริยา นิเกตมิว เอกนิปาตติตฺถมิว จ เทวมนุสฺสนยนวิหงฺคานํ
โลกรามเณยฺยกมิว สมฺปิณฺฑิตํ ทฏฺฐพฺพสารมณฺฑํ มณฺฑปํ การาเปตฺวา
วิวิธกุสุมทามโอลมฺพกวินิคฺคลนฺตจารุวิตานํ รตนวิจิตฺตมณิโกฏิมตลมิว
จ นํ นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตํ สุปรินิฏฺฐิตภูมิกมฺมํ พฺรหฺมวิมานสทิสํ
อลงฺกริตฺวา ตสฺมึ มหามณฺฑเป ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ
อนคฺฆานิ ปญฺจกปฺปิยปจฺจตฺถรณสตานิ ปญฺญาเปตฺวา ทกฺขิณภาคํ
นิสฺสาย อุตฺตราภิมุขํ เถราสนํ มณฺฑปมชฺเฌ ปุรตฺถาภิมุขํ พุทฺธสฺส
ภควโต อาสนารหํ ธมฺมาสนํ ปญฺญาเปตฺวา ทนฺตขจิตฺตํ ๑- วีชนึ เจตฺถ
ฐเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรจาเปสิ นิฏฺฐิตํ ภนฺเต มม กิจฺจนฺติ ฯ
    ภิกฺขู อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อาหํสุ เสฺว อาวุโส สนฺนิปาโต
ตฺวญฺจ เสกฺโข สกรณีโย เตน เต น ยุตฺตํ สนฺนิปาตํ คนฺตุํ
อปฺปมตฺโต โหหีติ ฯ อถโข อายสฺมา อานนฺโท เสฺว สนฺนิปาโต
น โข ปน เม ตํ ปฏิรูปํ ยฺวาหํ เสกฺโข สมาโน สนฺนิปาตํ
คจฺเฉยฺยนฺติ พหุเมว รตฺตึ กายคตาสติยา วีตินาเมตฺวา รตฺติยา
ปจฺจูสสมยํ จงฺกมา โอโรหิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิสฺสามีติ
กายํ อาวฏฺเฏสิ ฯ เทฺว ปาทา ภูมิโต มุตฺตา อสมฺปตฺตญฺจ สีสํ
พิมฺโพหนํ ๒- เอตสฺมึ อนฺตเร อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ ฯ อยํ
หิ อายสฺมา จงฺกเมน พหิ วีตินาเมตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุมสกฺโกนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑. ทนฺตขจิตนฺติ ยุตฺตตรํ ฯ ขจฺ พนฺธเนติ ธาตุ ฯ  ๒. พิพฺโพหนนฺติปิ ปาโฐ.
จินฺเตสิ นนุ มํ ภควา เอตทโวจ กตปุญฺโญสิ ตฺวํ
อานนฺท ปธานมนุยุญฺช ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโวติ พุทฺธานญฺจ
กถาโทโส นาม นตฺถิ มม อจฺจารทฺธํ วิริยํ เตน เม จิตฺตํ
อุทฺธจฺจาย สํวตฺตติ หนฺทาหํ วิริยสมตฺตํ โยเชมีติ จงฺกมา
โอโรหิตฺวา ปาทโธวนฏฺฐาเน ฐตฺวา ปาเท โธวิตฺวา วิหารํ
ปวิสิตฺวา มญฺจเก นิสีทิตฺวา โถกํ วิสฺสมิสฺสามีติ กายํ มญฺจเก
อุปนาเมสิ ฯ เทฺว ปาทา ภูมิโต มุตฺตา สีสํ พิพฺโพหนมสมฺปตฺตํ
เอตสฺมึ อนฺตเร อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ ฯ
จตุอิริยาปถวิรหิตํ เถรสฺส อรหตฺตํ ฯ เตน อิมสฺมึ สาสเน
อนิปนฺโน อนิสินฺโน อฏฺฐิโต อจงฺกมนฺโต โก ภิกฺขุ อรหตฺตํ
ปตฺโตติ วุตฺเต อานนฺทตฺเถโรติ วตฺตุํ วฏฺฏติ ฯ
    อถ เถรา ภิกฺขู ทุติยทิวเส กตภตฺตกิจฺจา ปตฺตจีวรํ
ปฏิสาเมตฺวา ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ฯ อานนฺทตฺเถโร ปน
อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺตึ ญาเปตุกาโม ภิกฺขูหิ สทฺธึ น คโต ฯ
ภิกฺขู ยถาวุฑฺฒํ อตฺตโน อตฺตโน อาสเน นิสีทนฺตา อานนฺทตฺ-
เถรสฺสาสนํ ฐเปตฺวา นิสินฺนา ฯ ตตฺถ เกหิจิ เอตมาสนํ กสฺสาติ
วุตฺเต อานนฺทสฺสาติ ฯ อานนฺโท ปน กุหึ คโตติ ฯ ตสฺมึ
สมเย เถโร จินฺเตสิ อิทานิ มยฺหํ คมนกาโลติ ตโต อตฺตโน
อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต ปฐวิยํ นิมุชฺชิตฺวา อตฺตโน อาสเนเยว
อตฺตานํ ทสฺเสสิ ฯ อากาเสนาคนฺตฺวา นิสีทีติปิ เอเก ฯ
    เอวํ นิสินฺเน ตสฺมึ อายสฺมนฺเต มหากสฺสปตฺเถโร ภิกฺขู
อามนฺเตสิ อาวุโส กึ ปฐมํ สงฺคายาม ธมฺมํ วา วินยํ วาติ ฯ
ภิกฺขู อาหํสุ ภนฺเต มหากสฺสป วินโย นาม พุทฺธสาสนสฺส
อายุ วินเย ฐิเต พุทฺธสาสนํ ฐิตํ โหติ ตสฺมา ปฐมํ วินยํ
สงฺคายามาติ ฯ กํ ธุรํ กตฺวาติ ฯ อายสฺมนฺตํ อุปาลินฺติ ฯ กึ
อานนฺโท นปฺปโหตีติ ฯ โน นปฺปโหติ อปิจ โข ปน
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธรมาโนเยว วินยปริยตฺตึ นิสฺสาย อายสฺมนฺตํ
อุปาลึ เอตทคฺเค ฐเปสิ เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ
ภิกฺขูนํ วินยธรานํ ยทิทํ อุปาลีติ ๑- ตสฺมา อุปาลิตฺเถรํ ปุจฺฉิตฺวา
วินยํ สงฺคายามาติ ฯ ตโต เถโร วินยํ ปุจฺฉนตฺถาย อตฺตนาว
อตฺตานํ สมฺมนฺนิ ฯ อุปาลิตฺเถโรปิ วิสชฺชนตฺถาย สมฺมนฺนิ ฯ
ตตฺรายํ ปาลิ อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป สงฺฆํ ญาเปสิ สุณาตุ
เม อาวุโส สงฺโฆ ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ อหํ อุปาลึ วินยํ
ปุจฺเฉยฺยนฺติ ฯ อายสฺมาปิ อุปาลิ สงฺฆํ ญาเปสิ สุณาตุ เม
ภนฺเต สงฺโฆ ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ อหํ อายสฺมตา มหากสฺสเปน
วินยํ ปุฏฺโฐ วิสชฺเชยฺยนฺติ ฯ เอวํ อตฺตานํ สมฺมนฺนิตฺวา
อายสฺมา อุปาลิ อุฏฺฐายาสนา เอกํสํ จีวรํ กตฺวา เถเร ภิกฺขู
วนฺทิตฺวา ธมฺมาสเน นิสีทิ ทนฺตขจิตฺตํ วีชนึ คเหตฺวา ฯ ตโต
มหากสฺสโป เถราสเน นิสีทิตฺวา อายสฺมนฺตํ อุปาลึ วินยํ ปุจฺฉิ
ปฐมํ อาวุโส อุปาลิ ปาราชิกํ กตฺถ ปญฺญตฺตนฺติ ฯ เวสาลิยํ
ภนฺเตติ ฯ กํ อารพฺภาติ ฯ สุทินฺนํ กลนฺทปุตฺตํ อารพฺภาติ ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. เอก. ๒๐/๓๒.
กิสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ ฯ เมถุนธมฺเมติ ฯ อถโข อายสฺมา
มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อุปาลึ ปฐมสฺส ปาราชิกสฺส วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉิ
นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉิ ปญฺญตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ
อนุปฺปญฺญตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ อาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ อนาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ ฯ
ยถา จ ปฐมสฺส ตถา ทุติยสฺส ยถา ตติยสฺส ตถา จตุตฺถสฺส
ปาราชิกสฺส วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉิ ฯเปฯ อนาปตฺติมฺปิ ปุจฺฉิ ฯ
ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ อุปาลิตฺเถโร วิสชฺเชสิ ฯ ตโต อิมานิ จตฺตาริ
ปาราชิกานิ ปาราชิกกณฺฑํ นาม อิทนฺติ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา
เตรส สงฺฆาทิเสสานิ เตรสกณฺฑนฺติ ฐเปสุํ เทฺว สิกฺขาปทานิ
อนิยตานีติ ฐเปสุํ ตึส สิกฺขาปทานิ นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยานีติ
ฐเปสุํ เทฺวนวุติ สิกฺขาปทานิ ปาจิตฺติยานีติ ฐเปสุํ จตฺตาริ
สิกฺขาปทานิ ปาฏิเทสนียานีติ ฐเปสุํ ปญฺจสตฺตติ สิกฺขาปทานิ
เสกฺขิยานีติ ฐเปสุํ สตฺต ธมฺเม อธิกรณสมถาติ ฐเปสุํ ฯ
เอวํ มหาวิภงฺคํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขุนีวิภงฺเค อฏฺฐ
สิกฺขาปทานิ ปาราชิกกณฺฑํ นาม อิทนฺติ ฐเปสุํ สตฺตรส
สิกฺขาปทานิ สตฺตรสกณฺฑนฺติ ฐเปสุํ ตึส สิกฺขาปทานิ นิสฺสคฺคิย-
ปาจิตฺติยานีติ ฐเปสุํ ฉสฏฺฐิสตสิกฺขาปทานิ ๑- ปาจิตฺติยานีติ ฐเปสุํ
อฏฐ สิกฺขาปทานิ ปาฏิเทสนียานีติ ฐเปสุํ ปญฺจสตฺตติ สิกฺขาปทานิ
เสกฺขิยานีติ ฐเปสุํ สตฺต ธมฺเม อธิกรณสมถาติ ฐเปสุํ ฯ เอวํ
ภิกฺขุนีวิภงฺคํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา เอเตเนว อุปาเยน ขนฺธกปริวาเรปิ
อาโรเปสุํ ฯ เอวเมตํ สอุภโตวิภงฺคกฺขนฺธปริวารํ วินยปิฏกํ
@เชิงอรรถ: ๑. โปราณโปตฺถเก ฉสฏฺฐิสตานีติปิ ทิสฺสติ ฯ
สงฺคหมารุฬฺหํ ฯ สพฺพํ มหากสฺสปตฺเถโร ปุจฺฉิ ฯ อุปาลิตฺเถโร
วิสชฺเชสิ ฯ ปุจฺฉาวิสชฺชนปริโยสาเน ปญฺจ อรหนฺตสตานิ สงฺคหํ
อาโรปิตนเยเนว คณสชฺฌายมกํสุ ฯ วินยสงฺคหาวสาเน อุปาลิตฺเถโร
ทนฺตขจิตฺตํ วีชนึ นิกฺขิปิตฺวา ธมฺมาสนา โอโรหิตฺวา วุฑฺเฒ ภิกฺขู
วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิ ฯ
    วินยํ สงฺคายิตฺวา ธมฺมํ สงฺคายิตุกาโม อายสฺมา มหากสฺสโป
ภิกฺขู ปุจฺฉิ ธมฺมํ สงฺคายนฺเตหิ กํ ปุคฺคลํ ธุรํ กตฺวา ธมฺโม
สงฺคายิตพฺโพติ ฯ ภิกฺขู อานนฺทตฺเถรํ กตฺวาติ อาหํสุ ฯ อถโข
อายสฺมา มหากสฺสโป สงฺฆํ ญาเปสิ สุณาตุ เม อาวุโส สงฺโฆ
ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ อหํ อานนฺทํ ธมฺมํ ปุจฺเฉยฺยนฺติ ฯ อถโข
อายสฺมา อานนฺโท สงฺฆํ ญาเปสิ สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ ยทิ
สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ อหํ อายสฺมตา มหากสฺสเปน ธมฺมํ ปุฏฺโฐ
วิสชฺเชยฺยนฺติ ฯ อถโข อายสฺมา อานนฺโท อุฏฺฐายาสนา
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา เถเร ภิกฺขู วนฺทิตฺวา ธมฺมาสเน นิสีทิ
ทนฺตขจิตฺตํ วีชนึ คเหตฺวา ฯ มหากสฺสปตฺเถโร อานนฺทตฺเถรํ
ธมฺมํ ปุจฺฉิ พฺรหฺมชาลํ อาวุโส อานนฺท กตฺถ ภาสิตนฺติ ฯ
อนฺตรา จ ภนฺเต ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ ราชาคารเก
อมฺพลฏฺฐิกายนฺติ ฯ กํ อารพฺภาติ ฯ สุปฺปิยญฺจ ปริพฺพาชกํ
พฺรหฺมทตฺตญฺจ มาณวกนฺติ ฯ อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป
อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ พฺรหฺมชาลสฺส นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ ปุคฺคลมฺปิ
ปุจฺฉิ ฯ สามญฺญผลํ ปนาวุโส อานนฺท กตฺถ ภาสิตนฺติ ฯ
ราชคเห ภนฺเต ชีวกมฺพวเนติ ฯ เกน สทฺธินฺติ ฯ อชาตสตฺตุนา
เวเทหีปุตฺเตน สทฺธินฺติ ฯ อถโข อายสฺมา มหากสฺสโป
อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ สามญฺญผลสฺส นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ ปุคฺคลมฺปิ
ปุจฺฉิ ฯ เอเตเนว อุปาเยน ปญฺจ นิกาเย ปุจฺฉิ ฯ
    ปญฺจนิกายา นาม ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย
องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ฯ ตตฺถ ขุทฺทกนิกาโย นาม
จตฺตาโร นิกาเย ฐเปตฺวา อวเสสํ พุทฺธวจนํ ฯ ตตฺถ วินโย
อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน วิสชฺชิโต ฯ เสโส ขุทฺทกนิกาโย จตฺตาโร
จ นิกายา อานนฺทตฺเถเรน ฯ
    ตเทตํ สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ รสวเสน เอกวิธํ ธมฺมวินยวเสน
ทุวิธํ โหติ ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมวเสน ติวิธํ ตถา ปิฏกวเสน
นิกายวเสน ปญฺจวิธํ องฺควเสน นววิธํ ธมฺมกฺขนฺธวเสน
จตุราสีติสหสฺสวิธนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ
    กถํ รสวเสน เอกวิธํ ฯ ยํ หิ ภควตา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ยาว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺเตน
เอตฺถนฺตเร จตฺตาฬีสวสฺสานิ เทวมนุสฺสนาคยกฺขาทโย อนุสาสนฺเตน
ปจฺจเวกฺขนฺเตน วา วุตฺตํ สพฺพนฺตํ เอกรสํ วิมุตฺติรสเมว
โหติ ฯ เอวํ รสวเสน เอกวิธํ ฯ
    กถํ ธมฺมวินยวเสน ทุวิธํ ฯ สพฺพเมว เจตํ ธมฺโม เจว
วินโย จาติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ ฯ ตตฺถ วินยปิฏกํ วินโย ฯ อวเสสํ
พุทฺธวจนํ ธมฺโม ฯ เตเนวาห ยนฺนูน มยํ อาวุโส ธมฺมญฺจ
วินยญฺจ สงฺคาเยยฺยาม อหํ อุปาลึ วินยํ ปุจฺเฉยฺยํ อานนฺทํ
ธมฺมํ ปุจฺเฉยฺยนฺติ จ ฯ เอวํ ธมฺมวินยวเสน ทุวิธํ ฯ
    กถํ ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมวเสน ติวิธํ ฯ สพฺพเมว หีทํ ปฐมพุทฺธวจนํ
มชฺฌิมพุทฺธวจนํ ปจฺฉิมพุทฺธวจนนฺติ ติปฺปเภทํ โหติ ฯ ตตฺถ
             อเนกชาติสํสารํ               สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ
             คหการํ คเวสนฺโต           ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ
             คหการก ทิฏฺโฐสิ            ปุน เคหํ น กาหสิ
             สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา   คหกูฏํ วิสงฺขตํ
             วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ             ตณฺหานํ ขยมชฺฌคาติ ๑-
    อิทํ ปฐมพุทฺธวจนํ ฯ เกจิ ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมาติ ๒-
ขนฺธเก อุทานคาถํ อาหุ ฯ เอสา ปน ปาฏิปททิวเส
สพฺพญฺญุภาวปฺปตฺตสฺส โสมนสฺสมยญาเณ ปจฺจยาการํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส
อุปฺปนฺนา อุทานคาถาติ เวทิตพฺพา ฯ ยํ ปน ปรินิพฺพานกาเล
อภาสิ หนฺททานิ ภิกฺขเว อามนฺตยามิ โว วยธมฺมา สงฺขารา
อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ ๓- อิทํ ปจฺฉิมพุทฺธวจนํ ฯ อุภินฺนมนฺตเร ยํ
วุตฺตเมตํ มชฺฌิมพุทฺธวจนํ ฯ เอวํ ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมวเสน ติวิธํ ฯ
    กถํ ปิฏกวเสน ติวิธํ ฯ สพฺพมฺปิ เหตํ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ
อภิธมฺมปิฏกนฺติ ติปฺปเภทเมว โหติ ฯ ตตฺถ ปฐมสงฺคีติยํ
สงฺคีตญฺจ อนุสงฺคีตญฺจ สพฺพมฺปิ สโมธาเนตฺวา อุภยานิ ปาฏิโมกฺขานิ
เทฺว วิภงฺคานิ ทฺวาวีสติกฺขนฺธกา โสฬส ปริวาราติ อิทํ วินยปิฏกํ
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ธ. ๒๕/๓๕.  ๒. วิ. มหา. ๔/๔.  ๓. ที. มหา. ๑๐/๑๘๐.
นาม ฯ พฺรหฺมชาลาทิ จตุตฺตึสสุตฺตสงฺคโห ทีฆนิกาโย ฯ
มูลปริยายสุตฺตาทิทิยฑฺฒสตเทฺวสุตฺตสงฺคโห มชฺฌิมนิกาโย ฯ โอฆตรณ-
สุตฺตาทิ สตฺตสุตฺตสหสฺส สตฺตสต ทฺวาสฏฺฐิสุตฺตสงฺคโห สํยุตฺตนิกาโย ฯ
จิตฺตปริยาทานสุตฺตาทินวสุตฺตสหสฺสปญฺจสตสตฺตปญฺญาสสุตฺตสงฺคโห
องฺคุตฺตรนิกาโย ฯ ขุทฺทกปาฐธมฺมปทอุทานอิติวุตฺตกสุตฺตนิปาต-
วิมานวตฺถุเปตวตฺถุเถรคาถาเถรีคาถาชาตกนิทฺเทสปฏิสมฺภิทาอปทาน-
พุทฺธวํสจริยาปิฏกวเสน ปณฺณรสเภโท ขุทฺทกนิกาโยติ อิทํ สุตฺตนฺตปิฏกํ
นาม ฯ ธมฺมสงฺคณิ วิภงฺโค ธาตุกถา ปุคฺคลปญฺญตฺติ
กถาวตฺถุ ยมกํ ปฏฺฐานนฺติ อิทํ อภิธมฺมปิฏกํ นาม ฯ ตตฺถ
    วิวิธวิเสสนยตฺตา วินยนโต เจว กายวาจานํ
    วินยตฺถวิทูหิ อยํ วินโย วินโยติ อกฺขาโต ฯ
วิวิธา หิ เอตฺถ ปญฺจวิธปาฏิโมกฺขุทฺเทสปาราชิกาทิสตฺตอาปตฺติกฺ-
ขนฺธมาติกาวิภงฺคาทิปฺปเภทนยา วิเสสภูตา จ ทฬฺหีกมฺม-
สิถิลกรณปฺปโยชนา อนุปฺปญฺญตฺตินยา ฯ กายิกวาจสิกอชฺฌาจาร-
นิเสธนโต เจส กายํ วาจญฺจ วิเนติ ฯ ตสฺมา วิวิธนยตฺตา
วิเสสนยตฺตา กายวาจานํ จ วินยนโต เจส วินโยติ อกฺขาโต ฯ
เตเนตเมตสฺส วจนตฺถโกสลฺลตฺถํ วุตฺตํ
    วิวิธวิเสสนยตฺตา วินยนโต เจว กายวาจานํ
    วินยตฺถวิทูหิ อยํ วินโย วินโยติ อกฺขาโตติ ฯ
อิตรํ ปน
    อตฺถานํ สูจนโต สุวุตฺตโต สวนโตถ สูทนโต
    สุตฺตาณา สุตฺตสภาคโต จ สุตฺตํ สุตฺตนฺติ อกฺขาตํ ฯ
ตํ หิ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ สูเจติ ฯ สุวุตฺตา เจตฺถ อตฺถา
เวเนยฺยชฺฌาสยานุโลเมน วุตฺตตฺตา ฯ สวติ เจตํ อตฺเถ สสฺสมิว
ผลํ สวตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สูทติ จ เต เธนุ วิย ขีรํ ปคฺฆรตีติ วุตฺตํ
โหติ ฯ สุฏฺฐุ จ เน ตายติ รกฺขตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สุตฺตสภาคญฺเจตํ ฯ
ยถา หิ ตจฺฉกานํ สุตฺตํ ปมาณํ โหติ เอวเมตมฺปิ วิญฺญูนํ ฯ
ยถา จ สุตฺเตน สงฺคหิตานิ ปุปฺผานิ น วิกีริยนฺติ น วิทฺธํสิยนฺติ
เอวเมเตน สงฺคหิตา อตฺถา ฯ เตเนตเมตสฺส วจนตฺถโกสลฺลตฺถํ วุตฺตํ
    อตฺถานํ สูจนโต สุวุตฺตโต สวนโตถ สูทนโต
    สุตฺตาณา สุตฺตสภาคโต จ สุตฺตํ สุตฺตนฺติ อกฺขาตนฺติ ฯ
อิตโร ปน
    ยํ เอตฺถ วุฑฺฒิมนฺโต สลกฺขณา ๑- ปูชิตา ปริจฺฉินฺนา
    วุตฺตาธิกา จ ธมฺมา อภิธมฺโม เตน อกฺขาโต ฯ
อยํ หิ อภิสทฺโท วุฑฺฒิสลกฺขณปูชิตปริจฺฉินฺนาธิเกสุ ทิสฺสติ ฯ
ตถา เหส พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺตีติอาทีสุ ๒- วุฑฺฒิยํ
อาคโต ฯ ยา ตา รตฺติโย อภิญฺญาตา อภิลกฺขิตาติอาทีสุ ๓-
สลกฺขเณ ๔- ฯ ราชาภิราชา มนุชินฺโทติอาทีสุ ๕- ปูชิเต ฯ ปฏิพโล วิเนตุํ
อภิธมฺเม อภิวินเยติอาทีสุ ๖- ปริจฺฉินฺเน ฯ อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหิเต
ธมฺเม จ วินเย จาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติอาทีสุ ๗-
@เชิงอรรถ: ๑. สลฺลกฺขณาติปิ. เอวมุปริปิ ฯ ๒. สํ. มหา. ๑๙/๑๑๔.  ๓. ม. มู. ๑๒/๓๖.
@๔. สลฺลกฺขเณ. ๕. ขุ. สุ. ๒๕/๔๔๔.  ๖. วิ. มหา. ๔/๑๔๒. ๗. ขุ. วิมาน. ๒๖/๑๓.
อธิเก ฯ เอตฺถ จ รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ ๑- เมตฺตาสหคเตน
เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตีติอาทินา ๒- นเยน วุฑฺฒิมนฺโตปิ
ธมฺมา วุตฺตา ฯ รูปารมฺมณํ วา สทฺทารมฺมณํ วาติอาทินา ๒- นเยน
อารมฺมณาทีหิ สลฺลกฺขณียตฺตา สลฺลกฺขณาปิ ฯ เสกฺขา ธมฺมา
อเสกฺขา ธมฺมา โลกุตฺตรา ธมฺมาติอาทินา ๓- นเยน ปูชิตาปิ ฯ
ปูชารหาติ อธิปฺปาโย ฯ ผสฺโส โหติ เวทนา โหตีติอาทินา ๔- นเยน
สภาวปริจฺฉินฺนตฺตา ปริจฺฉินฺนาปิ ฯ มหคฺคตา ธมฺมา อปฺปมาณา
ธมฺมา ๕- อนุตฺตรา ธมฺมาติอาทินา ๖- นเยน อธิกาปิ ธมฺมา วุตฺตา ฯ
เตเนตเมตสฺส วจนตฺถโกสลฺลตฺถํ วุตฺตํ
     ยํ เอตฺถ วุฑฺฒิมนฺโต สลกฺขณา ปูชิตา ปริจฺฉินฺนา
     วุตฺตาธิกา จ ธมฺมา อภิธมฺโม เตน อกฺขาโตติ ฯ
ยํ ปเนตฺถ อวิสิฏฺฐํ ตํ
     ปิฏกํ ปิฏกตฺถวิทู ปริยตฺติภาชนตฺถโต อาหุ
     เตน สโมธาเนตฺวา ตโยปิ วินยาทโย เญยฺยา ฯ
ปริยตฺติปิ หิ มา ปิฏกสมฺปทาเนนาติอาทีสุ ๗- ปิฏกนฺติ วุจฺจติ ฯ อถ
ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกมาทายาติอาทีสุ ๘- ยงฺกิญฺจิ ภาชนมฺปิ ฯ
ตสฺมา ปิฏกํ ปิฏกตฺถวิทู ปริยตฺติภาชนตฺถโต อาหุ ฯ อิทานิ เตน
สโมธาเนตฺวา ตโยปิ วินยาทโย เญยฺยาติ ฯ เตน เอวํ ทุวิธตฺเถน
ปิฏกสทฺเทน สห สมาสํ กตฺวา วินโย จ โส ปิฏกญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑. อภิ. สงฺ. ๓๔/๔๔.  ๒. อภิ. วิ. ๓๕/๓๖๙.  ๓. อภิ. สงฺ. ๓๔/๓.
@๔. อภิ. สงฺ. ๓๔/๙.  ๕. อภิ. สงฺ. ๓๔/๑.  ๖. อภิ. สงฺ. ๓๔/๗.
@๗. องฺ. จตุกฺ. ๒๑/๒๕๙.  ๘. สํ. นิ. ๑๖/๑๐๖.
ปริยตฺติภาวโต ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ภาชนโต จาติ วินยปิฏกํ ยถาวุตฺเตเนว
นเยน สุตฺตญฺจ ตํ ปิฏกญฺจาติ สุตฺตปิฏกํ อภิธมฺโม จ โส
ปิฏกญฺจาติ อภิธมฺมปิฏกนฺติ เอวเมเต ตโยปิ วินยาทโย เญยฺยา ฯ
เอวํ ญตฺวา จ ปุนปิ เตเสฺวว ปิฏเกสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ
     เทสนาสาสนกถา-        เภทนฺเตสุ ยถารหํ
     สิกฺขาปหานคมฺภีร-        ภาวญฺจ ปริทีปเย ฯ
     ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ       วิปตฺติญฺจาปิ ยํ ยหึ
     ปาปุณาติ ยถา ภิกฺขุ       ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเย ฯ
ตตฺรายํ ปริทีปนา วิภาวนา จ ฯ เอตานิ หิ ตีณิ ปิฏกานิ
ยถากฺกมํ อาณาโวหารปรมตฺถเทสนายถาปราธยถานุโลมยถา-
ธมฺมสาสนานิ สํวราสํวรทิฏฺฐิวินิเวฐนนามรูปปริจฺเฉทกถา จาติ
วุจฺจนฺติ ฯ เอตฺถ หิ วินยปิฏกํ อาณารเหน ภควตา อาณาพาหุลฺลโต
เทสิตตฺตา อาณาเทสนา สุตฺตปิฏกํ โวหารกุสเลน ภควตา
โวหารพาหุลฺลโต เทสิตตฺตา โวหารเทสนา อภิธมฺมปิฏกํ ปรมตฺถกุสเลน
ภควตา ปรมตฺถพาหุลฺลโต เทสิตตฺตา ปรมตฺถเทสนาติ วุจฺจติ ฯ ตถา
ปฐมํ เย เต ปจุราปราธา สตฺตา เต ยถาปราธํ เอตฺถ สาสิตาติ
ยถาปราธสาสนํ ทุติยํ อเนกชฺฌาสยานุสยจริยาธิมุตฺติกา สตฺตา
ยถานุโลมํ เอตฺถ สาสิตาติ ยถานุโลมสาสนํ ตติยํ ธมฺมปุญฺชมตฺเต
อหํ มมาติ สญฺญิโน สตฺตา ยถาธมฺมํ เอตฺถ สาสิตาติ ยถาธมฺมสาสนนฺติ
วุจฺจติ ฯ ตถา ปฐมํ อชฺฌาจารปฏิปกฺขภูโต สํวราสํวโร
เอตฺถ กถิโตติ สํวราสํวรกถา ทุติยํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิปฏิปกฺขภูตา
ทิฏฺฐิวินิเวฐนา เอตฺถ กถิตาติ ทิฏฺฐิวินิเวฐนกถา ตติยํ ราคาทิปฏิปกฺขภูโต
นามรูปปริจฺเฉโท เอตฺถ กถิโตติ นามรูปปริจฺเฉทกถาติ
วุจฺจติ ฯ ตีสุปิ จ เอเตสุ ติสฺโส สิกฺขา ตีณิ ปหานานิ
จตุพฺพิโธ คมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ ฯ ตถาหิ วินยปิฏเก วิเสเสน
อธิสีลสิกฺขา วุตฺตา ฯ สุตฺตปิฏเก  อธิจิตฺตสิกฺขา ฯ อภิธมฺมปิฏเก
อธิปญฺญาสิกฺขา ฯ วินยปิฏเก จ วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานํ
วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺส ฯ สุตฺตปิฏเก ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ
ปริยุฏฺฐานปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺส ฯ อภิธมฺมปิฏเก อนุสยปฺปหานํ
อนุสยปฏิปกฺขตฺตา ปญฺญาย ฯ ปฐเม จ ตทงฺคปฺปหานํ กิเลสานํ ฯ
อิตเรสุ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหานานิ ฯ ปฐเม จ ทุจฺจริตสงฺกิเลสสฺส
ปหานํ ฯ อิตเรสุ ตณฺหาทิฏฺฐิสงฺกิเลสานํ ฯ เอกเมกสฺมึ เจตฺถ
จตุพฺพิโธปิ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺถ
ธมฺโมติ ปาลิ ฯ อตฺโถติ ตสฺสาเยว อตฺโถ ฯ เทสนาติ ตสฺสา
มนสา ววฏฺฐาปิตาย ปาลิยา เทสนา ฯ ปฏิเวโธติ ปาลิยา
ปาลิอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธ ฯ ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนา-
ปฏิเวธา ยสฺมา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาฬฺหา
อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จ ตสฺมา คมฺภีรา ฯ เอวเมเกกสฺมิญฺเจตฺถ
จตุพฺพิโธ คมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ ฯ อปโร นโย ฯ ธมฺโมติ
เหตุ ฯ วุตฺตํ เหตํ เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาติ ๑- ฯ อตฺโถติ
เหตุผลํ ฯ วุตฺตํ เหตํ เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ ๒- ฯ เทสนาติ
@เชิงอรรถ: ๑-๒. อภิ. วิ. ๓๕/๓๙๙.
ปญฺญตฺติ ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโปติ อธิปฺปาโย ฯ ปฏิเวโธติ
อภิสมโย ฯ โส จ โลกิยโลกุตฺตโร ฯ วิสยโต อสมฺโมหโต จ
อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุรูปํ อตฺเถสุ ปญฺญตฺติปถานุรูปํ ปญฺญตฺตีสุ
อวโพโธ ฯ อิทานิ ยสฺมา เอเตสุ ปิฏเกสุ ยํ ยํ ธมฺมชาตมตฺถชาตํ วา
โย จายํ ยถา ยถา ญาเปตพฺโพ อตฺโถ โสตูนํ ญาณสฺส อภิมุโข โหติ
ตถา ตถา ตทตฺถโชติกา เทสนา โย เจตฺถ อวิปรีตาวโพธสงฺขาโต
ปฏิเวโธ สพฺพมฺเปตํ อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ทุปฺปญฺเญหิ สสาทีหิ
มหาสมุทฺโท วิย ทุกฺโขคาฬฺหํ อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐญฺจ ตสฺมา เอวมฺปิ
เอกเมกสฺมึ เอตฺถ จตุพฺพิโธปิ คมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ ฯ เอตฺตาวตา จ
     เทสนาสาสนกถา-         เภทนฺเตสุ ยถารหํ
     สิกฺขาปหานคมฺภีร-         ภาวญฺจ ปริทีปเย
อิติ อยํ คาถา วุตฺตตฺถา โหติ ฯ
     ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ        วิปตฺติญฺจาปิ ยํ ยหึ
     ปาปุณาติ ยถา ภิกฺขุ        ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเย
อิติ เอตฺถ ปน ตีสุ ปิฏเกสุ ติธา ปริยตฺติเภโท ทฏฺฐพฺโพ ฯ ติสฺโส
หิ ปริยตฺติโย อลคทฺทูปมา นิสฺสรณตฺถา ภณฺฑาคาริยปริยตฺตีติ ฯ
ตตฺถ ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุปริยาปุตา อลคทฺทูปมา ยํ สนฺธาย
วุตฺตํ เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ปุริโส อลคทฺทตฺถิโก ฯเปฯ โส
ปสฺเสยฺย มหนฺตํ อลคทฺทํ ตเมนํ โภเค วา นงฺคุฏฺเฐ วา
คณฺเหยฺย ตสฺส โส อลคทฺโท ปริวตฺติตฺวา หตฺเถ วา พาหายํ วา
อญฺญตรสฺมึ วา องฺคปจฺจงฺเค ฑํเสยฺย โส ตโตนิทานํ มรณํ วา
นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ ตํ กิสฺสเหตุ ทุคฺคหิตตฺตา ภิกฺขเว
อลคทฺทสฺส เอวเมว โข ภิกฺขเว อิเธกจฺเจ โมฆปุริสา ธมฺมํ
ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ ฯเปฯ เวทลฺลํ เต ตํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา
เตสํ ธมฺมานํ ปญฺญาย อตฺถํ น อุปปริกฺขนฺติ เตสํ เต ธมฺมา
ปญฺญาย อตฺถํ อนุปปริกฺขตํ น นิชฺฌานํ ขมนฺติ เต อุปารมฺภานิสํสา
เจว ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสา จ ยสฺส
จตฺถาย ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ ตญฺจสฺส อตฺถํ นานุโภนฺติ เตสํ เต
ธมฺมา ทุคฺคหิตา ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ ตํ กิสฺสเหตุ
ทุคฺคหิตตฺตา ภิกฺขเว ธมฺมานนฺติ ๑- ฯ ยา ปน สุคหิตา
สีลกฺขนฺธาทิปาริปูรึเยว อากงฺขมาเนน ปริยาปุตา น อุปารมฺภาทิเหตุ
อยํ นิสฺสรณตฺถา นาม ฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ เตสํ เต ธมฺมา สุคหิตา
ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติ ตํ กิสฺสเหตุ สุคหิตตฺตา ภิกฺขเว
ธมฺมานนฺติ ๒- ฯ ยํ ปน ปริญฺญาตกฺขนฺโธ ปหีนกิเลโส ภาวิตมคฺโค
ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ ขีณาสโว เกวลํ ปเวณิปาลนตฺถาย
วํสานุรกฺขณตฺถาย ปริยาปุณาติ อยํ ภณฺฑาคาริกปริยตฺตีติ ฯ
วินเย ปน สุปฏิปนฺโน ภิกฺขุ สีลสมฺปตฺตึ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา
ปาปุณาติ ตาสํเยว จ ตตฺถ ปเภทวจนโต ฯ สุตฺเต สุปฏิปนฺโน
สมาธิสมฺปทํ นิสฺสาย ฉฬภิญฺญา ปาปุณาติ ตาสํเยว จ ตตฺถ
ปเภทวจนโต ฯ อภิธมฺเม สุปฏิปนฺโน  ปญฺญาสมฺปทํ นิสฺสาย
จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปาปุณาติ ตาสญฺจ ตตฺเถว ปเภทวจนโต ฯ
@เชิงอรรถ: ๑-๒. ม. มู. ๑๒/๒๖๘-๒๖๙.
เอวเมเตสุ สุปฏิปนฺโน ยถากฺกเมน อิมํ วิชฺชาตฺตยฉฬภิญฺญา-
จตุปฺปฏิสมฺภิทาเภทํ สมฺปตฺตึ ปาปุณาติ ฯ วินเย ปน ทุปฺปฏิปนฺโน
อนุญฺญาตสุขสมฺผสฺสอตฺถรณปาปุรณาทิสมผสฺสสามญฺญโต
ปฏิกฺขิตฺเตสุ อุปาทินฺนผสฺสาทีสุ อนวชฺชสญฺญี โหติ ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ
ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ยถา เยเม อนฺตรายิกา
ธมฺมา วุตฺตา ภควตา เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายาติ ๑- ฯ
ตโต ทุสฺสีลภาวํ ปาปุณาติ ฯ สุตฺเต ทุปฺปฏิปนฺโน จตฺตาโร เม
ภิกฺขเว ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานาติอาทีสุ ๒- อธิปฺปายํ อชานนฺโต
ทุคฺคหิตํ คณฺหาติ ฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ อตฺตนา ทุคฺคหิเตน อมฺเห
เจว อพฺภาจิกฺขติ อตฺตานญฺจ ขนติ พหุญฺจ อปุญฺญํ ปสวตีติ ๓- ฯ
ตโต มิจฺฉาทิฏฺฐิตมฺปาปุณาติ ฯ อภิธมฺเม ทุปฺปฏิปนฺโน ธมฺมจินฺตํ
อติธาวนฺโต อจินฺเตยฺยานิปิ จินฺเตติ  ตโต จิตฺตกฺเขปํ ปาปุณาติ ฯ
วุตฺตํ เหตํ จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว อจินฺเตยฺยานิ น จินฺเตตพฺพานิ
ยานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสาติ เอวเมเตสุ
ทุปฺปฏิปนฺโน ยถากฺกเมน อิมํ ทุสฺสีลภาว มิจฺฉาทิฏฺฐิตาจิตฺตกฺเขปเภทํ
วิปตฺตึ ปาปุณาติ ฯ เอตฺตาวตา
     ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ       วิปตฺติญฺจาปิ ยํ ยหึ
     ปาปุณาติ ยถา ภิกฺขุ       ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเย
อิติ อยมฺปิ คาถา วุตฺตตฺถา โหติ ฯ เอวํ นานปฺปการโต ปิฏกานิ
ญตฺวา เตสํ วเสเนตํ พุทฺธวจนํ ติวิธนฺติ ญาตพฺพํ ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. วิ. มหา. ๒/๔๓๔     ๒. ฏีกานเยน องฺ. จตุกฺ. ๒๑/๑๒๔. ๓. ม. มู. ๑๒/๒๖๖.
@๔. จตุกฺ. ๒๑/๑๐๔.
     กถํ นิกายวเสน ปญฺจวิธํ ฯ สพฺพเมว เจตํ ทีฆนิกาโย
มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ
ปญฺจปฺปเภทํ โหติ ฯ ตตฺถ กตโม ทีฆนิกาโย ฯ ติวคฺคสงฺคหานิ
พฺรหฺมชาลาทีนิ จตุตฺตึส สุตฺตานิ ฯ
     จตุตฺตึเสว สุตฺตนฺตา      ติวคฺโค ยสฺส สงฺคโห
     เอส ทีฆนิกาโยติ        ปฐโม อนุโลมิโก ฯ
กสฺมา ปเนส ทีฆนิกาโยติ วุจฺจติ ฯ ทีฆปฺปมาณานํ สุตฺตานํ
สมูหโต นิวาสโต จ ฯ สมูหนิวาสา หิ นิกาโยติ วุจฺจนฺติ ฯ นาหํ
ภิกฺขเว อญฺญํ เอกนิกายมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวญฺจิตฺตํ ยถยิทํ
ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโยติ
เอวมาทีนิ เจตฺถ สาธกานิ สาสนโต จ โลกโต จ ฯ เอวํ
เสสานมฺปิ นิกายภาเว วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ กตโม
มชฺฌิมนิกาโย ฯ มชฺฌิมปฺปมาณานิ ปญฺจทสวคฺคสงฺคหานิ
มูลปริยายสุตฺตาทีนิ ทิยฑฺฒสตํ เทฺว จ สุตฺตานิ ฯ
     ทิยฑฺฒสตสุตฺตนฺตา      เทฺว จ สุตฺตานิ ยตฺถ โส
     นิกาโย มชฺฌิโม ปญฺจ   ทสวคฺคปริคฺคโห ฯ
กตโม สํยุตฺตนิกาโย ฯ เทวตาสํยุตฺตาทิวเสน ฐิตานิ
โอฆตรณสุตฺตาทีนิ สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ สตฺต จ สุตฺตสตานิ ทฺวาสฏฺฐิ
เจว สุตฺตานิ ฯ
     สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ      สตฺต สุตฺตสตานิ จ
     ทฺวาสฏฺฐิ เจว สุตฺตนฺตา  เอโส สํยุตฺตสงฺคโห ฯ
กตโม องฺคุตฺตรนิกาโย ฯ เอเกกองฺคาติเรกวเสน ฐิตา
จิตฺตปริยาทานาทีนิ นว สุตฺตสหสฺสานิ ปญฺจ สุตฺตสตานิ สตฺตปณฺณาส
จ สุตฺตานิ ฯ
       นว สุตฺตสหสฺสานิ         ปญฺจสุตฺตสตานิ จ
       สตฺตปญฺญาส สุตฺตานิ       สงฺขา องฺคุตฺตเร อยํ ฯ
กตโม ขุทฺทกนิกาโย ฯ สกลํ วินยปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกํ ขุทฺทกปาฐาทโย
จ ปุพฺเพ นิทสฺสิตา ปญฺจทสเภทา ฐเปตฺวา จตฺตาโร
นิกาเย อวเสสํ พุทฺธวจนนฺติ ฯ
       ฐเปตฺวา จตุโรเปเต      นิกาเย ทีฆอาทิเก
       ตทญฺญํ พุทฺธวจนํ          นิกาโย ขุทฺทโก มโตติ ฯ
เอวํ นิกายวเสน ปญฺจวิธํ ฯ
     กถํ องฺควเสน นววิธํ ฯ สพฺพเมว หีทํ สุตฺตํ เคยฺยํ
เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ
นวปฺปเภทํ โหติ ฯ ตตฺถ อุภโตวิภงฺคนิทฺเทสกฺขนฺธกปริวารา
สุตฺตนิปาเต มงฺคลสุตฺตรตนสุตฺตนาลกสุตฺตตุวฏกสุตฺตาทีนิ อญฺญมฺปิ
จ สุตฺตนฺตนามกํ ตถาคตวจนํ สุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ สพฺพมฺปิ
สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ วิเสเสน สํยุตฺตเก สกโลปิ
สคาถกวคฺโค ฯ สกลํ อภิธมฺมปิฏกํ นิคฺคาถกสุตฺตํ ยญฺจ อญฺญมฺปิ
อฏฺฐหิ องฺเคหิ อสงฺคหิตํ พุทฺธวจนํ ตํ เวยฺยากรณนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ
ธมฺมปทเถรคาถาเถรีคาถา สุตฺตนิปาเต โนสุตฺตนามิกา สุทฺธิกคาถา
จ คาถาติ เวทิตพฺพํ ฯ โสมนสฺสญาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺตา
เทฺวอสีติสุตฺตนฺตา อุทานนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตาติ อาทินยปฺ-
ปวตฺตา ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา อิติวุตฺตกนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อปณฺณกชาตกาทีนิ
ปญฺญาสาธิกานิ ปญฺจชาตกสตานิ ชาตกนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ จตฺตาโรเม
ภิกฺขเว อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา อานนฺเทติอาทินยปฺปวตฺตา สพฺเพปิ
อจฺฉริยพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺตนฺตา สุตฺตนฺตา อพฺภุตธมฺมนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ
จูฬเวทลฺลมหาเวทลฺลสมฺมาทิฏฺฐิสกฺกปญฺหสงฺขารภาชนียมหาปุณฺณมสุตฺตาทโย
สพฺเพปิ เวทญฺจ ตุฏฺฐิญฺจ ลทฺธา ลทฺธา ปุจฺฉิตสุตฺตนฺตา
เวทลฺลนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เอวํ องฺควเสน นววิธํ ฯ
     กถํ ธมฺมกฺขนฺธวเสน จตุราสีติสหสฺสวิธํ ฯ สพฺพเมว เจตํ
พุทฺธวจนํ
       ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ      เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต
       จตุราสีติสหสฺสานิ         เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนติ
เอวํ ปริทีปิตธมฺมกฺขนฺธวเสน จตุราสีติสหสฺสปฺปเภทํ โหติ ฯ ตตฺถ
เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ ฯ ยํ อเนกานุสนฺธิกํ
ตตฺถ อนุสนฺธิวเสน ธมฺมกฺขนฺธคณนา ฯ คาถาพนฺเธสุ ปญฺหปุจฺฉนํ
เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ วิสชฺชนํ เอโก ฯ อภิธมฺเม เอกเมกํ
ติกทุกภาชนํ เอกเมกญฺจ จิตฺตวารภาชนํ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ ฯ
วินเย อตฺถิ วตฺถุ อตฺถิ มาติกา อตฺถิ ปทภาชนียํ อตฺถิ
อนฺตราปตฺติ อตฺถิ อาปตฺติ อตฺถิ อนาปตฺติ อตฺถิ ติกจฺเฉโท ฯ
ตตฺถ เอกเมโก โกฏฺฐาโส เอกเมโก ธมฺมกฺขนฺโธติ เวทิตพฺโพ  ฯ
เอวํ ธมฺมกฺขนฺธวเสน จตุราสีติสหสฺสวิธํ ฯ
     เอวเมตํ อเภทโต รสวเสน เอกวิธํ เภทโต ธมฺมวินยาทิวเสน
ทุวิธาทิเภทํ พุทฺธวจนํ สงฺคายนฺเตน มหากสฺสปปฺปมุเขน วสิคเณน
อยํ ธมฺโม อยํ วินโย อิทํ ปฐมพุทฺธวจนํ อิทํ มชฺฌิมพุทฺธวจนํ
อิทํ ปจฺฉิมพุทฺธวจนํ อิทํ วินยปิฏกํ อิทํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อิทํ
อภิธมฺมปิฏกํ อยํ ทีฆนิกาโย ฯเปฯ อยํ ขุทฺทกนิกาโย อิมานิ
สุตฺตาทีนิ นวงฺคานิ อิมานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ อิมํ
ปเภทํ ววฏฺฐเปตฺวาว สงฺคีตํ ฯ น เกวลญฺจ อิมเมว อญฺญมฺปิ
อุทานสงฺคหวคฺคสงฺคหเปยฺยาลสงฺคหเอกนิปาตทุกนิปาตาทินิปาตสงฺคห-
สํยุตฺตสงฺคหปณฺณาสกสงฺคหาทิมเนกวิธํ ตีสุ ปิฏเกสุ สนฺทิสฺสมานํ
สงฺคหปฺปเภทํ ววฏฺฐเปตฺวา เอวํ สตฺตหิ มาเสหิ สงฺคีตํ ฯ
สงฺคีติปริโยสาเน จสฺส อิทํ มหากสฺสปตฺเถเรน ทสพลสฺส สาสนํ
ปญฺจวสฺสสหสฺสปฺปมาณกาลํ ปวตฺตนสมตฺถํ กตนฺติ สญฺชาตปฺปโมทา
สาธุการํ วิย ททมานา อยํ มหาปฐวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา
อเนกปฺปการํ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ ฯ อเนกานิ จ อจฺฉริยานิ
ปาตุรเหสุนฺติ ฯ อยํ ปฐมมหาสงฺคีติ นาม ยา โลเก
       สเตหิ ปญฺจหี กตา      เตน ปญฺจสตาติ จ
       เถเรเหว กตตฺตา จ    เถริกาติ ปวุจฺจตีติ ฯ
     อิมิสฺสา ปฐมมหาสงฺคีติยา วตฺตมานาย วินยํ ปุจฺฉนฺเตน
อายสฺมตา มหากสฺสเปน ปฐมํ อาวุโส อุปาลิ ปาราชิกํ กตฺถ
ปญฺญตฺตนฺติ เอวมาทิวจนปริโยสาเน วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉิ นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ
ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉีติ เอตฺถ นิทาเน ปุจฺฉิเต ตํ นิทานํ อาทิโต ปภูติ
วิตฺถาเรตฺวา เยน จ ปญฺญตฺตํ ยสฺมา จ ปญฺญตฺตํ สพฺพเมตํ
กเถตุกาเมน อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน วุตฺตํ ฯ เตน สมเยน
พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตีติ สพฺพํ วตฺตพฺพํ เอวมิทํ อายสฺมตา
อุปาลิตฺเถเรน วุตฺตํ ฯ ตญฺจ ปน ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ ฯ เอตฺตาวตา จ อิทํ วจนํ เกน วุตฺตํ กทา จ วุตฺตนฺติ
เอเตสํ ปทานํ อตฺโถ ปกาสิโต โหติ ฯ อิทานิ กสฺมา วุตฺตนฺติ
เอตฺถ วุจฺจเต ฯ ยสฺมา อยมายสฺมา มหากสฺสปตฺเถเรน นิทานํ
ปุฏฺโฐ ตสฺมา เตน ตํ นิทานํ อาทิโต ปภูติ วิตฺถาเรตุํ วุตฺตนฺติ ฯ
เอวมิทํ อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วทนฺเตนาปิ
อิมินา การเณน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เอตฺตาวตา จ วุตฺตํ เยน
ยทา ยสฺมาติ อิเมสํ มาติกาปทานํ อตฺโถ ปกาสิโต โหติ ฯ
อิทานิ ธาริตํ เยน จาภฏํ ยตฺถ ปติฏฺฐิตญฺเจตเมตํ วตฺวา วิธินฺติ
เอเตสํ อตฺถปฺปกาสนตฺถํ อิทํ วุจฺจติ ฯ ตํ ปเนตํ เตน สมเยน
พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตีติ เอวมาทิวจนปฏิมณฺฑิตนิทานํ
วินยปิฏกํ เกน ธาริตํ เกนาภฏํ กตฺถ ปติฏฺฐิตนฺติ ฯ วุจฺจเต ฯ
อาทิโต ตาว อิทํ ภควโต สมฺมุขา อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน
ธาริตํ ฯ ตสฺส สมฺมุขโต อปรินิพฺพุเตว ตถาคเต ฉฬภิญฺญาทิเภเทหิ
อเนเกหิ ภิกฺขุสหสฺเสหิ ปรินิพฺพุเต ตถาคเต มหากสฺสปปฺปมุเขหิ
ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ฯ เกนาภฏนฺติ ฯ ชมฺพุทีเป ตาว อุปาลิตฺเถรมาทึ
กตฺวา อาจริยปรมฺปราย ยาว ตติยสงฺคีติ ตาว อาภฏํ ฯ
ตตฺรายํ อาจริยปรมฺปรา ฯ
       อุปาลิ ทาสโก เจว       โสณโก สิคฺคโว ตถา
       ติสฺโส โมคฺคลิปุตฺโต จ     ปญฺเจเต วิชิตาวิโน
       ปรมฺปราย วินยํ          ทีเป ชมฺพุสิริวฺหเย
       อจฺฉิชฺชมานํ อาเนสุํ      ตติโย ยาว สงฺคโห ฯ
     อายสฺมา หิ อุปาลิ อิมํ วินยวํสํ วินยตนฺตึ วินยปฺปเวณึ ภควโต
สมฺมุขา อุคฺคเหตฺวา พหูนํ หทเย ปติฏฺฐาเปสิ ฯ ตสฺส หายสฺมโต
สนฺติเก วินยวํสํ อุคฺคเหตฺวา วินเย ปกตญฺญุตํ ปตฺเตสุ ปุคฺคเลสุ
ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน คณนปถํ วีติวตฺตา ฯ
ขีณาสวานํ สหสฺสเมกํ อโหสิ ฯ ทาสกตฺเถโรปิ ตสฺเสว สทฺธิวิหาริโก
อโหสิ ฯ โส อุปาลิตฺเถรสฺส สมฺมุขา อุคฺคเหตฺวา ตเถว วินยํ
วาเจสิ ฯ ตสฺสาปิ อายสฺมโต สนฺติเก อุคฺคเหตฺวา วินเย ปกตญฺญุตํ
ปตฺตา ปุถุชฺชนาทโย คณนปถํ วีติวตฺตา ฯ ขีณาสวานํ สหสฺสเมกํ
อโหสิ ฯ โสณกตฺเถโร ปน ทาสกตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริโก อโหสิ ฯ
โสปิ อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส ทาสกตฺเถรสฺส สมฺมุขา อุคฺคเหตฺวา
ตเถว วินยํ วาเจสิ ฯ ตสฺสาปิ อายสฺมโต สนฺติเก อุคฺคเหตฺวา
วินเย ปกตญฺญุตํ ปตฺตา ปุถุชฺชนาทโย คณนปถํ วีติวตฺตา ฯ
ขีณาสวานํ สหสฺสเมว อโหสิ ฯ สิคฺควตฺเถโรปิ โสณกตฺเถรสฺส
สทฺธิวิหาริโก เถรสฺส สนฺติเก วินยํ อุคฺคเหตฺวา อรหนฺตสหสฺสสฺส
ธุรคฺคาโห อโหสิ ฯ ตสฺส ปนายสฺมโต สนฺติเก อุคฺคเหตฺวา วินเย
ปกตญฺญุตํ ปตฺตา ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโนปิ ขีณาสวาปิ
เอตฺตกานิ สตานีติ วา เอตฺตกานิ สหสฺสานีติ วา อปริจฺฉินฺนา
อเหสุํ ฯ ตทา กิร ชมฺพุทีเป อติมหาภิกฺขุสมุทโย อโหสิ ฯ
โมคฺคลีปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส อานุภาโว ตติยสงฺคีติยํ ปากโฏ ภวิสฺสติ ฯ
เอวมิทํ วินยปิฏกํ ชมฺพุทีเป ตาว อิมาย อาจริยปรมฺปราย ยาว
ตติยสงฺคีติ ตาว อาภฏนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ
     ทุติยสงฺคีติวิชานนตฺถํ ปน อยมนุกฺกโม เวทิตพฺโพ ฯ ยทา หิ
       สงฺคายิตฺวาน สทฺธมฺมํ        โชตยิตฺวา จ สพฺพธิ
       ยาวชีวิตปริยนฺตํ            ฐตฺวา ปญฺจสตาปิ เต
       ขีณาสวา ชุติมนฺโต          เถรา กสฺสปอาทโย
       ขีณเสฺนหา ปทีปาว          นิพฺพายึสุ อนาลยา ฯ
     อถานุกฺกเมน คจฺฉนฺเตสุ รตฺตินฺทิเวสุ วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ
เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตา ภิกฺขู เวสาลิยํ กปฺปติ สิงฺคิโลณกปฺโป
กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป กปฺปติ คามนฺตรกปฺโป กปฺปติ อาวาสกปฺโป
กปฺปติ อนุมติกปฺโป กปฺปติ อาจิณฺณกปฺโป กปฺปติ อมถิตกปฺโป
กปฺปติ ชโลคึ ปาตุํ กปฺปติ อทสกํ นิสีทนํ กปฺปติ ชาตรูปรชตนฺติ ๑-
อิมานิ ทส วตฺถูนิ ทีเปสุํ ฯ เตสํ สุสูนาคปุตฺโต กาฬาโสโก นาม
ราชา ปกฺโข อโหสิ ฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ยโส
กากณฺฑกปุตฺโต วชฺชีสุ จาริกญฺจรมาโน เวสาลิกา กิร วชฺชิปุตฺตกา
ภิกฺขู เวสาลิยํ ทส วตฺถูนิ ทีเปนฺตีติ สุตฺวา น โข ปน เม ตํ
ปฏิรูปํ ยฺวาหํ ทสพลสฺส สาสนวิปตฺตึ สุตฺวา อปฺโปสฺสุกฺโก ภเวยฺยํ
หนฺทาหํ อธมฺมวาทิโน นิคฺคเหตฺวา ธมฺมํ ทีเปมีติ จินฺเตนฺโต เยน
@เชิงอรรถ: ๑. วิ. จุลฺ. ๗/๓๙๖.
เวสาลี ตทวสริ ฯ ตตฺร สุทํ อายสฺมา ยโส กากณฺฑกปุตฺโต
เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ ฯ เตน โข ปน สมเยน
เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ตทหุโปสเถ กํสปาตึ อุทเกน ปูเรตฺวา
มชฺเฌ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ฐเปตฺวา อาคตาคเต เวสาลิเก อุปาสเก เอวํ
วเทนฺติ เทถาวุโส สงฺฆสฺส กหาปณมฺปิ อฑฺฒมฺปิ ปาทมฺปิ
มาสกรูปมฺปิ ภวิสฺสติ สงฺฆสฺส ปริกฺขาเรน กรณียนฺติ ฯ สพฺพนฺตาว
วตฺตพฺพํ ยาว อิมาย ปน วินยสงฺคีติยา สตฺต ภิกฺขุสตานิ
อนูนานิ อนธิกานิ อเหสุํ ตสฺมายํ วินยสงฺคีติ สตฺตสติกาติ
วุจฺจตีติ ฯ เอตสฺมิญฺจ สนฺนิปาเต ทฺวาทส ภิกฺขุสตสหสฺสานิ สนฺนิปตึสุ
อายสฺมตา ยเสน กากณฺฑกปุตฺเตน สมุสฺสาหิตานิ ฯ เตสํ มชฺเฌ
อายสฺมตา เรวเตน ปุฏฺเฐน สพฺพกามิตฺเถเรน วินยํ วิสชฺเชนฺเตน
ตานิ ทสวตฺถูนิ วินิจฺฉิตานิ อธิกรณํ วูปสมิตํ ฯ อถ เถรา
ปุน ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายิสฺสามาติ ติปิฏกธเร ปตฺตปฏิสมฺภิเท
สตฺตสเต ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา เวสาลิยํ วาลิการาเม สนฺนิสีทิตฺวา
มหากสฺสปตฺเถเรน สงฺคายิตสทิสเมว สพฺพํ สาสนมลํ โสเธตฺวา
ปุน ปิฏกวเสน นิกายวเสน องฺควเสน ธมฺมกฺขนฺธวเสน จ สพฺพํ
ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายึสุ ฯ อยํ สงฺคีติ อฏฺฐหิ มาเสหิ
นิฏฺฐิตา ยา โลเก
       สเตหิ สตฺตหี กตา       เตน สตฺตสตาติ จ
       ปุพฺเพ กตํ อุปาทาย      ทุติยาติ จ วุจฺจตีติ ฯ
สา ปนายํ
       เยหิ เถเรหิ สงฺคีตา          สงฺคีติ เต ๑- สุวิสฺสุตา
       สพฺพกามี จ สาฬฺโห จ         เรวโต ขุชฺชโสภิโต
       ยโส จ สาณสมฺภูโต           เอเต สทฺธิวิหาริกา
       เถรา อานนฺทเถรสฺส          ทิฏฺฐปุพฺพา ตถาคตํ ฯ
       สุมโน วาสภคามี จ           เญยฺยา สทฺธิวิหาริกา
       เทฺว อิเม อนุรุทฺธสฺส          ทิฏฺฐปุพฺพา ตถาคตํ ฯ
       ทุติโย ปน สงฺคีโต            เยหิ เถเรหิ สงฺคโห
       สพฺเพปิ ปนฺนภารา เต         กตกิจฺจา อนาสวาติ ฯ
                     อยํ ทุติยสงฺคีติ ฯ
     เอวมิมํ ทุติยสงฺคีตึ  สงฺคายิตฺวา เต เถรา อุปฺปชฺชิสฺสติ
นุ โข อนาคเตปิ สาสนสฺส เอวรูปํ อพฺพุทนฺติ โอโลกยมานา อิทํ
อทฺทสํสุ อิโต วสฺสสตสฺส อุปริ อฏฺฐารสเม วสฺเส ปาฏลิปุตฺเต
ธมฺมาโสโก นาม ราชา อุปฺปชฺชิตฺวา สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ กาเรสฺสติ
โส พุทฺธสาสเน ปสีทิตฺวา มหนฺตํ ลาภสกฺการํ ปวตฺตยิสฺสติ ตโต
ติตฺถิยา ลาภสกฺการํ ปฏฺฐยมานา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สกํ สกํ
ทิฏฺฐึ ปริทีเปสฺสนฺติ เอวํ สาสเน มหนฺตํ อพฺพุทํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ฯ
อถ เตสํ เอตทโหสิ กินฺนุโข มยํ เอตสฺมึ อพฺพุเท อุปฺปนฺเน
สมฺมุขา ภวิสฺสาม น ภวิสฺสามาติ ฯ อถ สพฺเพว ตทา อตฺตโน
อสมฺมุขีภาวํ ญตฺวา โก นุ โข ตํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ สมตฺโถ
ภวิสฺสตีติ สกลํ มนุสฺสโลกญฺจ ฉกามาวจรเทวโลกญฺจ โอโลเกนฺตา
น กญฺจิ ทิสฺวา พฺรหฺมโลเก ติสฺสํ นาม มหาพฺรหฺมานํ อทฺทสํสุ
@เชิงอรรถ: ๑. ฏีกายญฺเจว โยชนายญฺจ เตสูติ ทิสฺสติ สุกาโร วิภตฺติวเสน กโต น อุปสคฺควเสน ฯ
ปริตฺตายุกํ อุปริพฺรหฺมโลกูปปตฺติยา ภาวิตมคฺคํ ฯ ทิสฺวาน เนสํ
เอตทโหสิ สเจ มยํ เอตสฺส พฺรหฺมุโน มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตนตฺถาย
อุสฺสาหํ กเรยฺยาม อทฺธา เอส โมคฺคลีพฺราหฺมณสฺส เคเห
ปฏิสนฺธึ คเหสฺสติ ตโต จ มนฺเตหิ ปโลภิโต นิกฺขมิตฺวา
ปพฺพชิสฺสติ โส เอวํ ปพฺพชิตฺวา สกลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา
อธิคตปฏิสมฺภิโท หุตฺวา ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา
สาสนํ ปคฺคณฺหิสฺสตีติ ฯ เต พฺรหฺมโลกํ คนฺตฺวา ติสฺสํ มหาพฺรหฺมานํ
เอตทโวจุํ สมฺม มาริส อิโต วสฺสสตสฺส อุปริ อฏฺฐารสเม
วสฺเส สาสเน มหนฺตํ อพฺพุทํ อุปฺปชฺชิสฺสติ มยญฺจ สกลํ มนุสฺสโลกํ
ฉกามาวจรเทวโลกญฺจ โอโลกยมานา กญฺจิ สาสนํ ปคฺคเหตุํ
สมตฺถํ อทิสฺวา พฺรหฺมโลกํ วิจินนฺตา ภวนฺตํ อทฺทสาม สาธุ
สปฺปุริส มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทสพลสฺส สาสนํ ปคฺคเหตุํ
ปฏิญฺญํ เทหีติ ฯ เอวํ วุตฺเต มหาพฺรหฺมา อหํ กิร สาสเน อุปฺปนฺนํ
อพฺพุทํ โสเธตฺวา สาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสามีติ หฏฺฐปฺปหฏฺโฐ
อุทคฺคุทคฺโค หุตฺวา สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ปฏิญฺญํ อทาสิ ฯ เถรา
พฺรหฺมโลเก ตํ กรณียํ ตีเรตฺวา ปุน ปจฺจาคมึสุ ฯ เตน โข ปน
สมเยน สิคฺควตฺเถโร จ จณฺฑวชฺชิตฺเถโร จ เทฺวปิ นวกา
โหนฺติ ฯ เต เถรา ทหรภิกฺขู ติปิฏกธรา ปตฺตปฏิสมฺภิทา ขีณาสวา
โสณกสฺส สทฺธิวิหาริกา ฯ เต ตํ อธิกรณํ น สมฺปาปุณึสุ ฯ เถรา
ตุมฺเห อาวุโส อมฺหากํ อิมสฺมึ อธิกรเณ โน สหายกา อหุวตฺถ
เตน โว อิทํ ทณฺฑกมฺมํ โหตุ ติสฺโส นาม มหาพฺรหฺมา
โมคฺคลีพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิสฺสติ ตํ ตุมฺหากํ
เอโก นีหริตฺวา ปพฺพาเชตุ เอโก พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปตูติ
วตฺวา สพฺเพปิ ยาวตายุกํ ฐตฺวา
       สพฺพกามิปฺปภูตโย         เตปิ เถรา มหิทฺธิกา
       อคฺคิกฺขนฺธาว โลกมฺหิ      ชลิตฺวา ปรินิพฺพุตา ฯ
       ทุติยสงฺคหํ กตฺวา         วิโสเธตฺวาน สาสนํ
       อนาคเตปิ กตฺวาน        เหตุํ สทฺธมฺมวุฑฺฒิยา
       ขีณาสวา วสิปฺปตฺตา       ปภินฺนปฏิสมฺภิทา
       อนิจฺจตาวสํ เถรา        เตปิ นาม อุปาคตา ฯ
       เอวํ อนิจฺจตํ ชมฺมึ        ญตฺวา ทุรภิสมฺภวํ
       ตํ ปตฺตุํ วายเม ธีโร     ยํ นิจฺจํ อมตํ ปทนฺติ ฯ
     เอตฺตาวตา สพฺพากาเรน ทุติยสงฺคีติวณฺณนา นิฏฺฐิตา โหติ ฯ
ติสฺโสปิ โข มหาพฺรหฺมา พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา โมคฺคลีพฺราหฺมณสฺส
เคเห ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ ฯ สิคฺควตฺเถโรปิ ตสฺส ปฏิสนฺธิคหณโต
ปภูติ สตฺต วสฺสานิ พฺราหฺมณสฺส เคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ ฯ
เอกทิวสมฺปิ อุฬุงฺกมตฺตํ วา ยาคุํ กฏจฺฉุมตฺตํ วา ภตฺตํ นาลตฺถ ฯ
สตฺตนฺนํ ปน วสฺสานํ อจฺจเยน เอกทิวสํ อติจฺฉถ ภนฺเตติ วจนมตฺตํ
อลตฺถ ฯ ตํทิวสเมว พฺราหฺมโณปิ พหิทฺธา กิญฺจิ กรณียํ กตฺวา
อาคจฺฉนฺโต ปฏิปเถ เถรํ ทิสฺวา โภ ปพฺพชิต อมฺหากํ เคหํ
อาคมิตฺถาติ อาห ฯ อาม พฺราหฺมณ อคมิมฺหาติ ฯ อปิ กิญฺจิ
ลภิตฺถาติ ฯ อาม พฺราหฺมณ ลภิมฺหาติ ฯ โส เคหํ คนฺตฺวา
ปุจฺฉิ อปิ ตสฺส ปพฺพชิตสฺส กิญฺจิ อทตฺถาติ ฯ น กิญฺจิ
อทมฺหาติ ฯ พฺราหฺมโณ ทุติยทิวเส ฆรทฺวาเรเยว นิสีทิ อชฺช
ปพฺพชิตํ มุสาวาเทน นิคฺคเหสฺสามีติ ฯ เถโร ทุติยทิวเส พฺราหฺมณสฺส
ฆรทฺวารํ สมฺปตฺโต ฯ พฺราหฺมโณ เถรํ ทิสฺวาว เอวมาห ตุมฺเห
หิยฺโย อมฺหากํ เคเห กิญฺจิ อลทฺธาเยว ลภิมฺหาติ อโวจุตฺถ วฏฺฏติ
นุโข ตุมฺหากํ มุสาวาโทติ ฯ เถโร อาห มยํ พฺราหฺมณ
ตุมฺหากํ เคเห สตฺต วสฺสานิ อติจฺฉถาติ วจนมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา
หิยฺโย อติจฺฉถาติ วจนมตฺตํ ลภิมฺหา อเถตํ ปฏิสนฺถารํ ๑- อุปาทาย
เอวมโวจุมฺหาติ ฯ พฺราหฺมโณปิ จินฺเตสิ อิเม ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ
ลภิตฺวา ลภิมฺหาติ ปสํสนฺติ อญฺญํ กิญฺจิ ขาทนียํ โภชนียํ
ลภิตฺวา กสฺมา น ปสํสนฺตีติ ๒- เอวํ ปสีทิตฺวา อตฺตโน อตฺถาย
ปฏิยาทิตภตฺตโต กฏจฺฉุภิกฺขํ ตทุปิยญฺจ พฺยญฺชนํ ทาเปตฺวา อิมํ
ภิกฺขํ สพฺพกาลํ ตุมฺเห ลภิสฺสถาติ อาห ฯ โส ปุนทิวสโต ปภูติ
อุปสงฺกมนฺตสฺส เถรสฺส อุปสมํ ทิสฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย ปสีทิตฺวา
เถรํ นิจฺจกาลํ อตฺตโน ฆเร ภตฺตวิสฺสคฺคกรณตฺถาย ยาจิ ฯ เถโร
อธิวาเสตฺวา ทิวเส ทิวเส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา คจฺฉนฺโต โถกํ โถกํ
พุทฺธวจนํ กเถตฺวา คจฺฉติ ฯ โสปิ โข มาณวโก โสฬสวสฺสุทฺเทสิโกเยว
ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อโหสิ ฯ พฺรหฺมโลกโต อาคตสฺส
สุทฺธสตฺตสฺส อาสเน วา สยเน วา อญฺโญ โกจิ นิสชฺชิตา วา
นิปชฺชิตา วา นตฺถิ ฯ โส ยทา อาจริยฆรํ คจฺฉติ ตทาสฺส มญฺจปีฐํ
@เชิงอรรถ: ๑. โปราณโปตฺถเกสุ ปฏิสณฺฐารนฺติปิ ลิขิยติ ฯ  ๒. น ปสํสิสฺสนฺตีติ ฯ
เสเตน วตฺเถน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ลคฺเคตฺวา ฐเปนฺติ ฯ เถโร จินฺเตสิ
สมโยทานิ มาณวกํ ปพฺพาเชตุํ จิรญฺจ เม อิธาคจฺฉนฺตสฺส น
จ กาจิ มาณวเกน สทฺธึ กถา อุปฺปชฺชติ หนฺททานิ อิมินา
อุปาเยน ปลฺลงฺกํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ฯ เคหํ คนฺตฺวา ยถา
ตสฺมึ เคเห ฐเปตฺวา มาณวกสฺส ปลฺลงฺกํ อญฺญํ น กิญฺจิ อาสนํ
ทิสฺสติ ตถา อธิฏฺฐาสิ ฯ พฺราหฺมณสฺส เคหชโน เถรํ ทิสฺวา
อญฺญํ กิญฺจิ อาสนํ อปสฺสนฺโต มาณวกสฺส ปลฺลงฺกํ อตฺถริตฺวา
เถรสฺส อทาสิ ฯ นิสีทิ เถโร ปลฺลงฺเก ฯ มาณวโกปิ โข
ตํขณํเยว อาจริยฆรา อาคมฺม เถรํ อตฺตโน ปลฺลงฺเก นิสินฺนํ ทิสฺวา
กุปิโต อนตฺตมโน โก มม ปลฺลงฺกํ สมณสฺส ปญฺญาเปสีติ อาห ฯ
เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วูปสนฺเต มาณวกสฺส จณฺฑิกภาเว เอวมาห
กึ ปน ตฺวํ มาณวก กิญฺจิ มนฺตํ ชานาสีติ ฯ มาณโว โภ
ปพฺพชิต มยิทานิ มนฺเต อชานนฺเต อญฺเญ เก ชานิสฺสนฺตีติ
วตฺวา เถรํ ปุจฺฉิ ตุมฺเห ปน มนฺตํ ชานาถาติ ฯ ปุจฺฉ มาณว
ปุจฺฉิตฺวา สกฺกา ชานิตุนฺติ ฯ อถโข มาณโว ตีสุ เวเทสุ
สนิฆณฺฑุเกฏุเภสุ สากฺขรปฺปเภเทสุ อิติหาสปญฺจเมสุ ยานิ
คณฺฐิฏฺฐานานิ เยสํ นยํ เนว อตฺตนา ปสฺสติ นาปิสฺส อาจริโย
อทฺทส เตสุ เถรํ ปุจฺฉิ ฯ เถโร ปกติยาปิ ติณฺณํ เวทานํ ปารคู
อิทานิ ปน ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต เตนสฺส นตฺถิ เตสํ ปญฺหานํ วิสชฺชเน
ภาโรติ ตาวเทว เต ปญฺเห วิสชฺเชตฺวา มาณวํ อาห มาณว
อหํ ตยา พหู ปุจฺฉิโต อหมฺปิทานิ ตํ เอกํ ปญหํ ปจฺฉานิ
พฺยากริสฺสสิ เมติ ฯ อาม โภ ปพฺพชิต ปุจฺฉ พฺยากริสฺสามีติ ฯ
เถโร จิตฺตยมเก อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น
นิรุชฺฌติ ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสติ ยสฺส วา ปน
จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสติ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น
นิรุชฺฌตีติ ฯ มาณโว อุทฺธํ วา อโธ วา หริตุํ อสกฺโกนฺโต กินฺนาม
โภ ปพฺพชิต อิทนฺติ อาห ฯ พุทฺธมนฺโต นามายํ มาณวาติ ฯ
สกฺกา ปนายํ โภ มยฺหมฺปิ ทาตุนฺติ ฯ สกฺกา มาณว อมฺเหหิ
คหิตปพฺพชฺชํ คณฺหนฺตสฺส ทาตุนฺติ ฯ ตโต มาณโว มาตาปิตโร
อุปสงฺกมิตฺวา อาห อยํ ปพฺพชิโต พุทฺธมนฺเต นาม ชานาติ
น จ อตฺตโน สนฺติเก อปพฺพชิตสฺส เทติ อหํ เอตสฺส สนฺติเก
ปพฺพชิตฺวา มนฺตํ อุคฺคณฺหิสฺสามีติ ฯ อถสฺส มาตาปิตโร
ปพฺพชิตฺวาปิ โน ปุตฺโต มนฺเต คณฺหาตุ คเหตฺวา ปุนาคมิสฺสตีติ
มญฺญมานา คณฺห ปุตฺตาติ อนุชานึสุ ฯ เถโร ทารกํ ปพฺพาเชตฺวา
ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺฐานํ ตาว อาจิกฺขิ ฯ โส ตตฺถ ปริกมฺมํ
กโรนฺโต นจิรสฺเสว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ ฯ ตโต เถโร จินฺเตสิ
สามเณโร โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิโต อภพฺโพทานิ สาสนโต
นิวตฺติตุํ สเจ ปนสฺสาหํ กมฺมฏฺฐานํ วฑฺเฒตฺวา กเถยฺยํ
อรหตฺตํ ปาปุเณยฺย อปฺโปสฺสุกฺโก ภเวยฺย พุทฺธวจนํ คเหตุํ ๑-
สมโยทานิ นํ จณฺฑวชฺชิตฺเถรสฺส สนฺติกํ เปเสตุนฺติ ฯ ตโต นํ
อาห เอหิ ตฺวํ สามเณร เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา พุทฺธวจนํ
@เชิงอรรถ: ๑. อุคฺคหิตุํ ฯ
อุคฺคณฺห มม วจเนน อาโรคฺยํ ปุจฺฉ เอวญฺจ วเทหิ อุปชฺฌาโย
มํ ภนฺเต ตุมฺหากํ สนฺติกํ ปหิณีติ โก นาม เต อุปชฺฌาโยติ จ
วุตฺเต สิคฺควตฺเถโร นาม ภนฺเตติ วเทยฺยาสิ อหํ โก นามาติ
วุตฺเต เอวํ วเทยฺยาสิ มม อุปชฺฌาโย ภนฺเต ตุมฺหากํ นามํ
ชานาตีติ ฯ เอวํ ภนฺเตติ โข ติสฺโส สามเณโร เถรํ อภิวาเทตฺวา
ปทกฺขิณํ กตฺวา อนุปุพฺเพน จณฺฑวชฺชิตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ ฯ เถโร สามเณร กุโต อาคโตสีติ
อาห ฯ อุปชฺฌาโย มํ ภนฺเต ตุมฺหากํ สนฺติกํ ปหิณีติ ฯ โก
นาม เต อุปชฺฌาโยติ ฯ สิคฺควตฺเถโร นาม ภนฺเตติ ฯ อหํ
โก นามาติ ฯ มม อุปชฺฌาโย ภนฺเต ตุมฺหากํ นามํ ชานาตีติ ฯ
ปตฺตจีวรํทานิ ปฏิสาเมหีติ ฯ สาธุ ภนฺเตติ ฯ สามเณโร
ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา ปุนทิวเส ปริเวณํ สมฺมชฺชิตฺวา
อุทกทนฺตโปณํ อุปฏฺฐาเปสิ ฯ เถโร สมฺมชฺชนฏฺฐานํ ปุน สมฺมชฺชิ ตํ
อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญํ อุทกํ อาหริ ตญฺจ ทนฺตกฏฺฐํ อปเนตฺวา
อญฺญํ ทนฺตกฏฺฐํ คณฺหิ ฯ เอวํ สตฺต ทิวสานิ กตฺวา สตฺตเม
ทิวเส ปุน ปุจฺฉิ ฯ สามเณโร ปุนปิ ปุพฺเพ กถิตสทิสเมว
กเถสิ ฯ เถโร สุวโจ วตายํ พฺราหฺมโณติ สญฺชานิตฺวา กิมตฺถํ
อาคโตสีติ อาห ฯ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหณตฺถาย ภนฺเตติ ฯ เถโร
อุคฺคณฺหทานิ สามเณราติ วตฺวา ปุนทิวสโต ปภูติ พุทฺธวจนํ
ปฏฺฐเปสิ ฯ ติสฺโส สามเณโรว หุตฺวา ฐเปตฺวา วินยปิฏกํ สพฺพํ
พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิ สทฺธึ อฏฺฐกถาย ฯ อุปสมฺปนฺนกาเล ปน
อวสฺสิโกว สมาโน ติปิฏกธโร อโหสิ ฯ อาจริยูปชฺฌายา โมคฺคลี-
ปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส หตฺเถ สกลํ พุทฺธวจนํ ปติฏฺฐาเปตฺวา ยาวตายุกํ
ฐตฺวา ปรินิพฺพายึสุ ฯ โมคฺคลีปุตฺตติสฺสตฺเถโรปิ อปเรน สมเยน
กมฺมฏฺฐานํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต พหูนํ ธมฺมวินยํ วาเจสิ ฯ
     เตน โข ปน สมเยน พินฺทุสารสฺส เอกสตํ ปุตฺตา
อเหสุํ ฯ เต สพฺเพ อโสโก อตฺตนา สทฺธึ เอกมาติกํ ติสฺสกุมารํ
ฐเปตฺวา ฆาเตสิ ฯ ฆาเตนฺโต จตฺตาริ วสฺสานิ อนภิสิตฺโตว
รชฺชํ กาเรตฺวา จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต
ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อฏฺฐารสเม วสฺเส สกลชมฺพุทีเป
เอกรชฺชาภิเสกํ ปาปุณิ ฯ อภิเสกานุภาเวน จสฺส อิมา ราชิทฺธิโย
อาคตา ฯ มหาปฐวิยา เหฏฺฐา โยชนปฺปมาเณ อาณา ปวตฺตติ
ตถา อุปริ อากาเส ฯ อโนตฺตตฺตทหโต อฏฺฐหิ กาเชหิ โสฬส
ปานียฆเฏ ทิวเส ทิวเส เทวตา อาหรนฺติ ยโต สาสเน
อุปฺปนฺนสทฺโธ หุตฺวา อฏฺฐ ฆเฏ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิ ฯ เทฺว
ฆเฏ สฏฺฐิมตฺตานํ ติปิฏกธรานํ ภิกฺขูนํ ฯ เทฺว ฆเฏ อคฺคมเหสิยา
อสนฺธิมิตฺตาย ฯ เทฺว ฆเฏ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีสหสฺสานํ ฯ เทฺว
ฆเฏ อตฺตนา ปริภุญฺชิ ฯ เทวตาเอว หิมวนฺเต นาคลตาทนฺตกฏฺฐนฺนาม
อตฺถิ สินิทฺธํ มุทุกํ รสวนฺตํ ตํ ทิวเส ทิวเส อาหรนฺติ
เยน รญฺโญ จ มเหสิยา จ โสฬสนฺนญฺจ นาฏกิตฺถีสหสฺสานํ
สฏฺฐิมตฺตานญฺจ ภิกฺขุสหสฺสานํ เทวสิกํ ทนฺตโปณกิจฺจํ นิปฺปชฺชติ ฯ
เทวสิกเมว จสฺส เทวตา อคทามลกํ อคทหรีตกํ สุวณฺณวณฺณญฺจ
คนฺธรสสมฺปนฺนํ อมฺพปกฺกํ อาหรนฺติ ฯ ตถา ฉนฺทนฺตทหโต
ปญฺจวณฺณํ นิวาสนปารุปนํ ปีตกวณฺณํ หตฺถปุญฺฉนปฏกํ ทิพฺพญฺจ
ปานกํ อาหรนฺติ ฯ เทวสิกเมว ปนสฺส สีสนหานคนฺธํ อนุเลปนคนฺธํ
ปารุปนตฺถาย อสุตฺตมยิกํ สุมนปุปฺผปฏํ มหารหญฺจ อญฺชนํ
นาคภวนโต นาคราชาโน อาหรนฺติ ฯ ฉทฺทนฺตทเหว อุฏฺฐิตสฺส
สาลิโน นว วาหสหสฺสานิ ทิวเส ทิวเส สุวกา อาหรนฺติ ฯ
มูสิกา นิตฺถุสกเณ กโรนฺติ ฯ เอโกปิ ขณฺฑตณฺฑุโล น โหติ ฯ
รญฺโญ สพฺพฏฺฐาเนสุ อยเมว ตณฺฑุโล ปริโภคํ คจฺฉติ ฯ
มธุมกฺขิกา มธุํ กโรนฺติ ฯ กมฺมารสาลาสุ อจฺฉา กฏฺฐํ
ปหรนฺติ ฯ กรวิกสกุณา อาคนฺตฺวา มธุรสฺสรํ วิกูชนฺตา รญฺโญ
พลิกมฺมํ กโรนฺติ ฯ
     อิมาหิ อิทฺธีหิ สมนฺนาคโต ราชา เอกทิวสํ สุวณฺณสงฺขลิกพนฺธนํ
เปเสตฺวา จตุนฺนํ พุทฺธานํ อธิคตรูปทสฺสนํ กปฺปายุกํ
กาฬนาคราชานํ อานยิตฺวา เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา มหารเห ปลฺลงฺเก
นิสีทาเปตฺวา อเนกสตวณฺเณหิ ชลชถลชปุปฺเผหิ จ สุวณฺณปุปฺเผหิ
จ ปูชํ กตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเตหิ จ โสฬสนาฏกิตฺถีสหสฺเสหิ
สมนฺตโต ปริกฺขิปิตฺวา อนนฺตญาณสฺส ตาว เม สทฺธมฺมวรจกฺกปฺปวตฺติโน
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส รูปํ อิเมสํ อกฺขีนํ อาปาถํ กโรหีติ
วตฺวา เตน นิมฺมิตํ สกลสรีรวิปฺปกิณฺณปุญฺญปฺปภาวนิพฺพตฺตาสีตฺยานุพฺยญฺชน-
ปฏิมณฺฑิตทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสสฺสิริกตาย วิกสิตกมลุปฺปลปุณฺฑรีกปฏิมณฺฑิตมิว
สลิลตลํ
ตาราคณรํสิชาลวิสรวิปฺผุริตโสภาสมุชฺชลิตมิว คคณตลํ นีลปีตโลหิตาทิเภท-
วิจิตฺรวณฺณรํสิวินทฺธพฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิลาสิตาย สชฺฌปฺปภานุราค-
อินฺทธนุวิชฺชุลตาปริกฺขิตฺตมิว กนกคิริสิขรํ นานาวิราควิมลเกตุมาลา-
สมุชฺชลิตจารุมตฺถกโสภํ นยนรสายนมิว พฺรหฺมเทวมนุชนาคยกฺขคณานํ
พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโต สตฺต ทิวสานิ อกฺขิปูชํ นาม อกาสิ ฯ
ราชา กิร อภิเสกํ ปาปุณิตฺวา ตีณิเยว สํวจฺฉรานิ พาหิรปาสณฺฑํ
ปริคฺคณฺหิ ฯ จตุตฺเถ สํวจฺฉเร พุทฺธสาสเน ปสีทิ ฯ ตสฺส กิร
ปิตา พินฺทุสาโร พฺราหฺมณภตฺโต อโหสิ ฯ โส พฺราหฺมณานญฺจ
พฺราหฺมณชาติยปาสณฺฑานญฺจ ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกาทีนํ สฏฺฐิสหสฺสมตฺตานํ
นิจฺจภตฺตํ ปฏฺฐเปติ ฯ อโสโกปิ ปิตรา ปวตฺติตํ ทานํ
อตฺตโน อนฺเตปุเร ตเถว ททมาโน เอกทิวสํ สีหปญฺชเร
ฐิโต เต อุปสมปริพาหิเรน อาจาเรน ภุญฺชมาเน อสํยตินฺทฺริเย
อวินีตอิริยาปเถ ทิสฺวา จินฺเตสิ อีทิสํ ทานํ อุปปริกฺขิตฺวา
ยุตฺตฏฺฐาเน ทาตุํ วฏฺฏตีติ เอวํ จินฺเตตฺวา อมจฺเจ อาห
คจฺฉถ ภเณ อตฺตโน อตฺตโน สาธุสมฺมเต สมณพฺราหฺมเณ
อนฺเตปุรํ อติหรถ ทานํ ทสฺสามาติ ฯ อมจฺจา สาธุ เทวาติ
รญฺโญ ปฏิสฺสุณิตฺวา เต เต ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกาชีวกนิคฺคณฺฐาทโย
อาเนตฺวา อิเม มหาราช อมฺหากํ อรหนฺโตติ อาหํสุ ฯ อถ
ราชา อนฺเตปุเร อุจฺจาวจานิ อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา อาคจฺฉนฺตูติ
วตฺวา อาคตาคเต อาห อตฺตโน อตฺตโน ปฏิรูเป อาสเน
นิสีทถาติ ฯ เตสุ เอกจฺเจ ภทฺทปีฐเกสุ เอกจฺเจ ผลกปีฐเกสุ
นิสีทึสุ ฯ ตํ ทิสฺวา ราชา นตฺถิ เตสํ อนฺโตสาโรติ ญตฺวา
เตสํ อนุรูปํ ขาทนียํ โภชนียํ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ ฯ เอวํ
คจฺฉนฺเต กาเล เอกทิวสํ สีหปญฺชเร ฐิโต อทฺทส นิโคฺรธสามเณรํ
ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ สนฺตินฺทฺริยํ อิริยาปถสมฺปนฺนํ ฯ
     โก ปนายํ นิโคฺรโธ นาม ฯ พินฺทุสารรญฺโญ เชฏฺฐปุตฺตสฺส
สุมนราชกุมารสฺส ปุตฺโต ฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา ฯ
พินฺทุสารรญฺโญ กิร ทุพฺพลกาเลเยว อโสกกุมาโร อตฺตนา ลทฺธํ
อุชฺเชนีรชฺชํ ปหาย อาคนฺตฺวา สพฺพํ นครํ อตฺตโน หตฺถคตํ
กตฺวา สุมนํ ราชกุมารํ อคฺคเหสิ ฯ ตํ ทิวสเมว สุมนสฺส
ราชกุมารสฺส สุมนา นาม เทวี ปริปุณฺณคพฺภา อโหสิ ฯ
สา อญฺญาตกเวเสน นิกฺขมิตฺวา อวิทูเร อญฺญตรํ จณฺฑาลคามํ
สนฺธาย คจฺฉนฺตี เชฏฺฐกจณฺฑาลสฺส  เคหโต อวิทูเร อญฺญตรสฺมึ
นิโคฺรธรุกฺเข อธิวตฺถาย เทวตาย อิโต เอหิ สุมเนติ วทนฺติยา
สทฺทํ สุตฺวา ตสฺสา สมีปํ คตา ฯ เทวตา อตฺตโน อานุภาเวน
เอกํ สาลํ นิมฺมินิตฺวา เอตฺถ วสาหีติ อทาสิ ฯ สา ตํ สาลํ
ปาวิสิ ฯ คตทิวเสเยว ปุตฺตํ วิชายิ ฯ สา ตสฺส นิโคฺรธเทวตาย
ปริคฺคหิตตฺตา นิโคฺรโธเตฺวว นามํ อกาสิ ฯ เชฏฺฐจณฺฑาโล
ทิฏฺฐทิวสโต ปภูติ ตํ อตฺตโน สามิธีตรํ วิย มญฺญมาโน
นิพทฺธวตฺตํ ปฏฺฐเปสิ ฯ ราชธีตา ตตฺถ สตฺต วสฺสานิ วสิ ฯ
นิโคฺรธกุมาโรปิ สตฺตวสฺสิโก ชาโต ฯ ตทา มหาวรุณตฺเถโร
นาม เอโก อรหา ทารกสฺส เหตุสมฺปทํ ทิสฺวา วิจารมาโน
สตฺตวสฺสิโกทานิ ทารโก กาโล นํ ปพฺพาเชตุนฺติ จินฺเตตฺวา
ราชธีตาย อาโรจาเปตฺวา นิโคฺรธกุมารํ ปพฺพาเชสิ ฯ กุมาโร
ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ ฯ โส เอกทิวสํ ปาโตว สรีรํ
ปฏิชคฺคิตฺวา อาจริยูปชฺฌายวตฺตํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย มาตุ
อุปาสิกาย เคหทฺวารํ คจฺฉามีติ นิกฺขมิ ฯ มาตุ นิวาสฏฺฐานญฺจสฺส
ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา นครมชฺเฌน คนฺตฺวา ปาจีนทฺวาเรน
นิกฺขมิตฺวา คนฺตพฺพํ โหติ ฯ เตน จ สมเยน อโสโก ธมฺมราชา
ปาจีนทิสาภิมุโข สีหปญฺชเร จงฺกมติ ฯ ตํขณํเยว นิโคฺรโธ
ราชงฺคณํ สมฺปาปุณิ สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส ยุคฺคมตฺตํ ๑-
เปกฺขมาโน ฯ เตน วุตฺตํ เอกทิวสํ สีหปญฺชเร ฐิโต อทฺทส
นิโคฺรธสามเณรํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ สนฺตินฺทฺริยํ
อิริยาปถสมฺปนฺนนฺติ ฯ
     ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ อยํ ชโน สพฺโพปิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต
ภนฺตมิคปฏิภาโค อยํ ปน ทารโก อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อติวิยสฺส
อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมฺมิญฺชิตํ ปสารณญฺจ ๒- โสภติ อทฺธา
เอตสฺส อพฺภนฺตเร โลกุตฺตรธมฺโม ภวิสฺสตีติ ฯ รญฺโญ สห
ทสฺสเนเนว สามเณเร จิตฺตํ ปสีทิ เปมํ สณฺฐหิ ฯ กสฺมา ฯ
ปุพฺเพปิ กิร ปุญฺญกรณกาเล เอส รญฺโญ เชฏฺฐภาตา วาณิชโก
อโหสิ ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑. โปราณโปตฺถเกปิ อีทิสเมว ทิสฺสติ ฯ ยุคมตฺตนฺติ ปน ยุตฺตตรํ สพฺพตฺถ ตเถว
@ทิสฺสมานตฺตา ฯ    ๒. ปสาริตญฺจ ฯ    ๓. ขุ. ชา. ๒๗/๙๑. ตทฏฺฐกถา ๓/๓๑๓.
       ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน      ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา
       เอวนฺตํ ชายเต เปมํ     อุปฺปลํว ยโถทเกติ ฯ
     อถ ราชา สญฺชาตเปโม สมฺพหุมาโน เอตํ สามเณรํ
ปกฺโกสถาติ อมจฺเจ เปเสสิ ฯ เต อติจิรายนฺตีติ ปุน เทฺว ตโย
เปเสสิ ตุริตํ อาคจฺฉตูติ ฯ สามเณโร อตฺตโน ปกติยาเอว อคมาสิ ฯ
ราชา ปฏิรูปมาสนํ ญตฺวา นิสีทถาติ อาห ฯ โส อิโตจิโตจ
วิโลเกตฺวา นตฺถิทานิ อญฺเญ ภิกฺขูติ สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตํ ราชปลฺลงฺกํ
อุปสงฺกมิตฺวา ปตฺตคฺคหณตฺถาย รญฺโญ อาการํ ทสฺเสสิ ฯ
ราชา ตํ ปลฺลงฺกสมีปํ อุปคจฺฉนฺตํเยว ทิสฺวา จินฺเตสิ อชฺเชว
ทานิ อยํ สามเณโร อิมสฺส เคหสฺส สามิโก ภวิสฺสตีติ ฯ
สามเณโร รญฺโญ หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา ปลฺลงฺกํ อภิรุหิตฺวา นิสีทิ ฯ
ราชา อตฺตโน อตฺถาย สมฺปาทิตํ สพฺพํ ยาคุขชฺชกภตฺตวิกตึ
อุปนาเมสิ ฯ สามเณโร อตฺตโน ยาปนียมตฺตกเมว สมฺปฏิจฺฉิ ฯ
ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา อาห สตฺถารา ตุมฺหากํ ทินฺนํ โอวาทํ
ชานาถาติ ฯ ชานามิ มหาราช เอกเทเสนาติ ฯ ตาต มยฺหมฺปิ นํ
กเถหีติ ฯ สาธุ มหาราชาติ รญฺโญ อนุรูปํ ธมฺมปเท อปฺปมาทวคฺคํ
อนุโมทนตฺถาย อภาสิ ฯ ราชา
     อปฺปมาโท อมตํ ปทํ ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺติ
สุตฺวาว อญฺญาตํ ตาต ปริโยสาเปหีติ อาห ฯ อนุโมทนาวสาเน
จ อฏฺฐ เต ตาต ธุวภตฺตานิ ทมฺมีติ อาห ฯ สามเณโร
อาห เอตานิ อหํ อุปชฺฌายสฺส ทมฺมิ มหาราชาติ ฯ โก อยํ
ตาต อุปชฺฌาโย นามาติ ฯ วชฺชาวชฺชํ ทิสฺวา โจเทตา สาเรตา
จ มหาราชาติ ฯ อญฺญานิปิ เต ตาต อฏฺฐ ทมฺมีติ ฯ เอตานิ
อาจริยสฺส ทมฺมิ มหาราชาติ ฯ โก อยํ ตาต อาจริโย นามาติ ฯ
อิมสฺมึ สาสเน สิกฺขิตพฺพธมฺเมสุ ปติฏฺฐาเปตา มหาราชาติ ฯ สาธุ
ตาต อญฺญานิปิ เต อฏฺฐ ทมฺมีติ ฯ เอตานิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทมฺมิ
มหาราชาติ ฯ โก อยํ ตาต ภิกฺขุสงฺโฆ นามาติ ฯ ยํ นิสฺสาย
มหาราช อมฺหากํ อาจริยูปชฺฌายานญฺจ มมญฺจ ปพฺพชฺชา จ
อุปสมฺปทา จาติ ฯ ราชา ภิยฺโยโส มตฺตาย ตุฏฺฐจิตฺโต อาห
อญฺญานิปิ เต ตาต อฏฺฐ ทมฺมีติ ฯ สามเณโร สาธูติ
สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุนทิวเส ทฺวตฺตึส ภิกฺขู คเหตฺวา ราชนฺเตปุรํ
ปวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ อกาสิ ฯ ราชา อญฺเญปิ ทฺวตฺตึส ภิกฺขู
ตุมฺเหหิ สทฺธึ เสฺว ภิกฺขํ คณฺหนฺตูติ เอเตเนว อุปาเยน ทิวเส
ทิวเส วฑฺฒาเปนฺโต สฏฺฐิสหสฺสานํ พฺราหฺมณปริพฺพาชกาทีนํ ภตฺตํ
อุปจฺฉินฺทิตฺวา อนฺโตนิเวสเน สฏฺฐิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ นิจฺจภตฺตํ
ปฏฺฐเปสิ นิโคฺรธตฺเถรคเตเนว ปสาเทน ฯ นิโคฺรธตฺเถโรปิ
ราชานํ สปริสํ ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ จ สีเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา
พุทฺธสาสเน โปถุชฺชนิเกน ปสาเทน อจลปฺปสาทํ กตฺวา ปติฏฺฐาเปสิ ฯ
ปุน ราชา อโสการามํ นาม มหาวิหารํ การาเปตฺวา สฏฺฐิสหสฺสานํ
ภิกฺขูนํ ภตฺตํ ปฏฺฐเปสิ ฯ สกลชมฺพุทีเป จ จตุราสีติยา นครสหสฺเสสุ
จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ การาเปสิ จตุราสีติสหสฺสเจติยปฏิมณฺฑิตานิ
ธมฺเมเนว โน อธมฺเมน ฯ
     เอกทิวสํ กิร ราชา อโสการาเม มหาทานํ ทตฺวา
สฏฺฐิสหสฺสสงฺขยสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสชฺช สงฺฆํ จตูหิ ปจฺจเยหิ
ปวาเรตฺวา อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ ภนฺเต ภควตา เทสิตธมฺโม นาม
กิตฺตโก โหตีติ ฯ องฺคโต มหาราช นวงฺคานิ ขนฺธโต
จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ ฯ ราชา ธมฺเม ปสีทิตฺวา เอเกกํ
ธมฺมกฺขนฺธํ เอเกกวิหาเรน ปูเชสฺสามีติ เอกทิวสเมว ฉนฺนวุติโกฏิธนํ
วิสชฺเชตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ เอถ ภเณ เอกเมกสฺมึ นคเร
เอกเมกํ วิหารํ การาเปนฺตา จตุราสีติยา นครสหสฺเสสุ จตุราสีติ-
วิหารสหสฺสานิ การาเปถาติ สยญฺจ อโสการาเม อโสกมหาวิหารตฺถาย
กมฺมํ ปฏฺฐเปสิ ฯ สงฺโฆ อินฺทคุตฺตตฺเถรนฺนาม มหิทฺธิยํ มหานุภาวํ
ขีณาสวํ นวกมฺมาธิฏฺฐายกํ อทาสิ ฯ เถโร ยํยํ น นิฏฺฐาติ
ตํ ตํ อตฺตโน อานุภาเวน นิฏฺฐาเปสิ ฯ เอวมฺปิ ตีหิ สํวจฺฉเรหิ
วิหารกมฺมํ นิฏฺฐาเปสิ ฯ
     เอกทิวสเมว สพฺพนคเรหิ ปณฺณานิ อาคมึสุ ฯ อมจฺจา
รญฺโญ อาโรเจสุํ นิฏฺฐิตานิ เทว จตุราสีติวิหารสหสฺสานีติ ฯ
ราชา นคเร เภริญฺจาราเปสิ อิโต สตฺตนฺนํ ทิวสานํ อจฺจเยน
วิหารมโห ภวิสฺสติ สพฺเพ อฏฺฐ สีลงฺคานิ สมาทิยิตฺวา อนฺโตนคเร
พหินคเร จ วิหารมหํ ปฏิยาเทนฺตูติ ฯ ตโต สตฺตนฺนํ ทิวสานํ
อจฺจเยน สพฺพาลงฺการวิภูสิตาย อเนกสตสหสฺสสงฺขาย จตุรงฺคินิยา
เสนาย ปริวุโต ราชา เทวโลเก อมรวติยา ราชธานิยา สิริโต
อธิกตรสสฺสิริกํ วิย นครํ กาตุกาเมน อุสฺสาหชาเตน มหาชเนน
อลงฺกตปฏิยตฺตํ นครํ อนุวิจรนฺโต วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ
อฏฺฐาสิ ฯ ตสฺมิญฺจ ขเณ สนฺนิปติตา อสีติ ภิกฺขุโกฏิโย อเหสุํ ฯ
ภิกฺขุนีนญฺจ ปน ฉนฺนวุติสตสหสฺสานิ ฯ ตตฺถ ขีณาสวภิกฺขูเยว
สตสหสฺสสงฺขา อเหสุํ ฯ เตสํ เอตทโหสิ สเจ ราชา อตฺตโน
อธิการํ อนวเสสํ ปสฺเสยฺย อติวิย พุทฺธสาสเน ปสีเทยฺยาติ ตโต
โลกวิวรณํ นาม ปาฏิหาริยํ อกํสุ ฯ ราชา อโสการาเม ฐิโตว
จตุทฺทิสา อนุวิโลเกนฺโต สมนฺตโต สมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพุทีปํ ปสฺสติ
จตุราสีติญฺจ วิหารสหสฺสานิ อุฬาราย วิหารมหปูชาย วิโรจมานานิ ฯ
โส ตํ วิภูตึ ปสฺสมาโน อุฬาเรน ปีติปามุชฺเชน สมนฺนาคโต อตฺถิ
ปน อญฺญสฺสปิ กสฺสจิ เอวรูปํ ปีติปามุชฺชํ อุปฺปนฺนปุพฺพนฺติ จินฺเตนฺโต
ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิ ภนฺเต อมฺหากํ โลกนาถสฺส ทสพลสฺส สาสเน
โก มหาปริจฺจาคํ ปริจฺจชิ กสฺส ปริจฺจาโค มหนฺโตติ ฯ ภิกฺขุสงฺโฆ
โมคฺคลีปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ภารํ อกาสิ ฯ เถโร อาห
มหาราช ทสพลสฺส สาสเน ปจฺจยทายโก นาม ตยา สทิโส
ธรมาเนปิ ตถาคเต น โกจิ อโหสิ ตเวว ปริจฺจาโค มหาติ ฯ ราชา
เถรสฺส วจนํ สุตฺวา อุฬาเรน ปีติปามุชฺเชน นิรนฺตรํ ผุฏฺฐสรีโร
หุตฺวา จินฺเตสิ นตฺถิ กิร มยา สทิโส ปจฺจยทายโก มยฺหํ กิร
ปริจฺจาโค มหา อหํ กิร เทยฺยธมฺเมน สาสนํ ปคฺคณฺหามิ
กึ ปนาหํ เอวํ สติ สาสนสฺส ทายาโท โหมิ น โหมีติ ฯ ตโต
ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิ ภวามิ นุ โข อหํ ภนฺเต สาสนสฺส ทายาโทติ ฯ
ตโต โมคฺคลีปุตฺตติสฺสตฺเถโร รญฺโญ อิทํ วจนํ สุตฺวา ราชปุตฺตสฺส
มหินฺทสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ สมฺปสฺสมาโน สเจ อยํ ราชกุมาโร
ปพฺพชิสฺสติ สาสนสฺส อติวิย วุฑฺฒิ ภวิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา ราชานํ
เอตทโวจ น โข มหาราช เอตฺตาวตา สาสนสฺส ทายาโท โหติ
อปิจ โข ปจฺจยทายโกติ วา อุปฏฺฐาโกติ วา สงฺขฺยํ คจฺฉติ
โยปิ หิ มหาราช ปฐวิโต ยาวพฺรหฺมโลกปริมาณํ ปจฺจยราสึ
ทเทยฺย โสปิ สาสเน ทายาโทติ สงฺขฺยํ น คจฺฉตีติ ฯ อถ
กถญฺจรหิ ภนฺเต สาสนสฺส ทายาโท โหตีติ ฯ โย หิ โกจิ
มหาราช อฑฺโฒ วา ทลิทฺโท วา อตฺตโน โอรสํ ปุตฺตํ ปพฺพาเชติ
อยํ วุจฺจติ มหาราช ทายาโท สาสนสฺสาติ ฯ เอวํ วุตฺเต อโสโก
ธมฺมราชา อหํ กิร เอวรูปํ ปริจฺจาคํ กตฺวาปิ เนว สาสนสฺส
ทายาทภาวํ ปตฺโตติ สาสเน ทายาทภาวํ ปฏฺฐยมาโน อิโตจิโตจ
วิโลเกตฺวา อทฺทส มหินฺทํ กุมารํ อวิทูเร ฐิตํ ฯ ทิสฺวานสฺส
เอตทโหสิ กิญฺจาปิ อหํ อิมํ กุมารํ ติสฺสกุมารสฺส ปพฺพชิตกาลโต
ปภูติ อุปรชฺเช ฐเปตุกาโม อถโย อุปรชฺชโตปิ ปพฺพชฺชาว
อุตฺตมาติ ฯ ตโต กุมารํ อาห สกฺกสิ ตฺวํ ตาต ปพฺพชิตุนฺติ ฯ
กุมาโร ปกติยาปิ ติสฺสกุมารสฺส ปพฺพชิตกาลโต ปภูติ ปพฺพชิตุกาโมว
รญฺโญ วจนํ สุตฺวา อติวิย ปามุชฺชชาโต หุตฺวา อาห
ปพฺพชามิ เทว มํ ปพฺพาเชตฺวา ตุมฺเห สาสเน ทายาทา โหถาติ ฯ
เตน จ สมเยน ราชธีตา สงฺฆมิตฺตาปิ ตสฺมึเยว ฐาเน ฐิตา
โหติ ฯ ตสฺสาว สามิโก อคฺคิพฺรหฺมา นาม กุมาโร อุปราเชน
ติสฺสกุมาเรน สทฺธึ ปพฺพชิโต โหติ ฯ ราชา ตํ ทิสฺวา อาห
ตฺวมฺปิ อมฺม ปพฺพชิตุํ สกฺกสีติ ฯ สาธุตาต สกฺโกมีติ ฯ ราชา
ปุตฺตานํ มนํ ลภิตฺวา ปหฏฺฐจิตฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ เอตทโวจ ภนฺเต อิเม
ทารเก ปพฺพาเชตฺวา มํ สาสเน ทายาทํ กโรถาติ ฯ สงฺโฆ รญฺโญ
วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กุมารํ โมคฺคลีปุตฺตติสฺสตฺเถเรน อุปชฺฌาเยน
มหาเทวตฺเถเรน จ อาจริเยน ปพฺพชาเปสิ ๑- มชฺฌนฺติกตฺเถเรน
อาจริเยน อุปสมฺปาเทสิ ฯ ตทา กิร กุมาโร ปริปุณฺณวีสติวสฺโส
โหติ ฯ โส ตสฺมึเยว อุปสมฺปทมณฺฑเล สห ปฏิสมฺภิทาหิ
อรหตฺตํ ปาปุณิ ฯ สงฺฆมิตฺตายปิ ราชธีตาย อาจริยา อายุปาลิตฺเถรี
นาม อุปชฺฌายา ปน ธมฺมปาลิตฺเถรี นาม อโหสิ ฯ ตทา
กิร สงฺฆมิตฺตา อฏฺฐารสวสฺสา โหติ ฯ ตํ ปพฺพชิตมตฺตํ ตสฺมึเยว
สีมามณฺฑเล สิกฺขาย ปติฏฺฐเปสุํ ฯ อุภินฺนํ ปพฺพชิตกาเล ราชา
ฉวสฺสาภิเสโก โหติ ฯ อถ มหินฺทตฺเถโร อุปสมฺปนฺนกาลโต ปภูติ
อตฺตโน อุปชฺฌายสฺเสว สนฺติเก ธมฺมญฺจ วินยญฺจ ปริยาปุณนฺโต
เทฺวปิ สงฺคีติโย อารุฬฺหํ ติปิฏกสงฺคหิตํ สาฏฺฐกถํ สพฺพํ เถรวาทํ
ติณฺณํ วสฺสานํ อพฺภนฺตเร อุคฺคเหตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส
อนฺเตวาสิกานํ สหสฺสมตฺตานํ ภิกฺขูนํ ปาโมกฺโข อโหสิ ฯ ตทา
อโสโก ธมฺมราชา  นววสฺสาภิเสโก โหติ ฯ
     รญฺโญ ปน อฏฺฐวสฺสาภิเสกกาเลเยว โกนฺตปุตฺตติสฺสตฺเถโร
พฺยาธิปฏิกมฺมตฺถํ ภิกฺขาจารวตฺเตน อาหิณฺฑิตฺวา ปสตมตฺตํ สปฺปี
อลภิตฺวา พฺยาธิพเลน ปริกฺขีณายุสงฺขาโร ภิกฺขุสงฺฆํ อปฺปมาเทน
โอวทิตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. ปพฺพาเชสิ ฯ
ปรินิพฺพายิ ฯ ราชา ตํ ปวุตฺตึ สุตฺวา เถรสฺส สกฺการํ กตฺวา
มยิ นาม รชฺชํ กาเรนฺเต เอวํ ภิกฺขูนํ ปจฺจยา ทุลฺลภาติ นครสฺส
จตูสุ ทฺวาเรสุ โปกฺขรณิโย กาเรตฺวา เภสชฺชสฺส ปูราเปตฺวา
ทาเปสิ ฯ เตน กิร สมเยน ปาฏลิปุตฺตสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาริ
สตสหสฺสานิ สภายํ สตสหสฺสนฺติ ทิวเส ทิวเส ปญฺจ สตสหสฺสานิ
รญฺโญ อุปฺปชฺชนฺติ ฯ ตโต ราชา นิโคฺรธตฺเถรสฺส เทวสิกํ
สตสหสฺสํ วิสชฺเชสิ ฯ พุทฺธสฺส เจติเย คนฺธมาลาทีหิ ปูชนตฺถาย
สตสหสฺสํ ธมฺมสฺส สตสหสฺสํ ฯ ตํ ธมฺมธรานํ พหุสฺสุตานํ
จตุปฺปจฺจยตฺถาย อุปนียติ ฯ สงฺฆสฺส สตสหสฺสํ ฯ จตูสุ ทฺวาเรสุ
เภสชฺชตฺถํ สตสหสฺสํ ฯ เอวํ สาสเน อุฬาโร ลาภสกฺกาโร
นิพฺพตฺติ ฯ ติตฺถิยา ปริหีนลาภสกฺการา อนฺตมโส ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ
อลภนฺตา ลาภสกฺการํ ปฏฺฐยมานา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สกานิ
สกานิ ทิฏฺฐิคตานิ อยํ ธมฺโม อยํ วินโยติ ทีเปนฺติ ฯ
ปพฺพชฺชํ อลภมานาปิ สยเมว มุณฺเฑตฺวา กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา
วิหาเรสุ วิจรนฺตา อุโปสถมฺปิ ปวารณมฺปิ สงฺฆกมฺมมฺปิ คณกมฺมมฺปิ
ปวิสนฺติ ฯ ภิกฺขู เตหิ สทฺธึ อุโปสถํ  น กโรนฺติ ฯ ตทา
โมคฺคลีปุตฺตติสฺสตฺเถโร อุปฺปนฺนํทานิ อธิกรณํ ตํ นจิรสฺเสว กกฺขฬํ
ภวิสฺสติ น โข ปเนตํ สกฺกา อิเมสํ มชฺเฌ วสนฺเตน วูปสเมตุนฺติ
มหินฺทตฺเถรสฺส คณํ นิยฺยาเทตฺวา อตฺตนา ผาสุกวิหาเรน วิหริตุกาโม
อโธคงฺคํ ปพฺพตํ อคมาสิ ฯ เตปิ โข ติตฺถิยา ภิกฺขุสงฺเฆน ธมฺเมน
วินเยน สตฺถุ สาสเนน นิคฺคยฺหมานาปิ ธมฺมวินยานุโลมาย
ปฏิปตฺติยา อสณฺฐหนฺตา อเนกรูปํ สาสนสฺส อพฺพุทญฺจ มลญฺจ
กณฺฏกญฺจ สมุฏฺฐาเปสุํ ฯ เกจิ อคฺคึ ปริจรนฺติ ฯ เกจิ
ปญฺจาตเป ตปฺปนฺติ ฯ เกจิ อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺติ ฯ เกจิ ธมฺมญฺจ
วินยญฺจ โว ภินฺทิสฺสามาติ ๑- ปคฺคณฺหึสุ ฯ ตทา ภิกฺขุสงฺโฆ น
เตหิ สทฺธึ อุโปสถํ วา ปวารณํ วา อกาสิ ฯ อโสการาเม
สตฺต วสฺสานิ อุโปสโถ อุปจฺฉิชฺชิ ฯ รญฺโญปิ เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ ฯ
ราชา เอกํ อมจฺจํ อาณาเปติ วิหารํ คนฺตฺวา อธิกรณํ
วูปสเมตฺวา อุโปสถํ การาเปหีติ ฯ อมจฺโจ ราชานํ ปฏิปุจฺฉิตุํ
อวิสหนฺโต อญฺเญ อมจฺเจ อุปสงฺกมิตฺวา อาห ราชา มํ วิหารํ
คนฺตฺวา อธิกรณํ วูปสเมตฺวา อุโปสถํ กโรหีติ ปหิณิ กถนฺนุโข
อธิกรณํ วูปสมฺมตีติ ฯ เต อาหํสุ มยํ เอวํ สลฺลกฺเขม ยถา
นาม ปจฺจนฺตํ วูปสเมนฺตา โจเร ฆาเตนฺติ เอวเมว เย อุโปสถํ
น กโรนฺติ เต มาราเปตุกาโม ราชา ภวิสฺสตีติ ฯ อถ โส
อมจฺโจ วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา อาห อหํ รญฺญา
อุโปสถํ การาเปหีติ เปสิโต กโรถ ทานิ ภนฺเต อุโปสถกมฺมนฺติ ฯ
ภิกฺขู น มยํ ติตฺถิเยหิ สทฺธึ อุโปสถํ กโรมาติ อาหํสุ ฯ
อมจฺโจ เถราสนโต ปฏฺฐาย อสินา สีสานิ ปาเตตุํ อารทฺโธ ฯ
อทฺทสา โข ติสฺสตฺเถโร ตํ อมจฺจํ ตถา วิปฏิปนฺนํ ฯ
     ติสฺสตฺเถโร นาม น โย โส รญฺโญ เอกมาติโก ภาตา
ติสฺสกุมาโร นาม ฯ ตํ กิร ราชา ปตฺตาภิเสโก อุปรชฺเช ฐเปสิ ฯ
โส เอกทิวสํ วนจรํ คโต อทฺทส มหนฺตํ มิคสงฺฆํ จิตฺตาย กีฬิกาย
@เชิงอรรถ: ๑. โวภินฺทิสฺสาม ฯ
กีฬนฺตํ ฯ ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ อิเม ตาว ติณภกฺขา มิคา เอวํ
กีฬนฺติ อิเม ปน สมณา ราชกุเล ปณีตานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา
มุทุกาสุ เสยฺยาสุ สยมานา กึว มนาปํ กีฬิตํ น กิฬิสฺสนฺตีติ ฯ
โส ตโต อาคนฺตฺวา อิมํ อตฺตโน วิตกฺกํ รญฺโญ อาโรเจสิ ฯ
ราชา อฏฺฐาเน กุกฺกุจฺจายิตํ กุมาเรน หนฺท นํ เอวํ สญฺญาเปสฺสามีติ
เอกทิวสํ เกนจิ การเณน กุทฺโธ วิย เอหิ สตฺต ทิวเส
รชฺชํ สมฺปฏิจฺฉ ตโต ตํ ฆาเตสฺสามีติ มรณภเยน ตชฺเชตฺวา
ตมตฺถํ สญฺญาเปสิ ฯ โส กิร กุมาโร สตฺตเม ทิวเส มํ
มาราเปสฺสตีติ น จิตฺตรูปํ นหายิ น ภุญฺชิ น สุปิ อติวิย ลูขสรีโร
อโหสิ ฯ ตโต นํ ราชา ปุจฺฉิ กิสฺส ตฺวํ เอวรูโป ชาโตติ ฯ
มรณภเยน เทวาติ ฯ อเร ตฺวํ นาม ปริจฺฉินฺนมรณํ สมฺปสฺสมาโน
วิสฺสตฺโถ น กีฬสิ ภิกฺขู อสฺสาสปฺปสฺสาสูปนิพทฺธํ มรณํ เปกฺขมานา
กถํ กีฬิสฺสนฺตีติ ฯ ตโต ปภูติ กุมาโร สาสเน ปสีทิ ฯ
โส ปุเนกทิวสํ มิควํ นิกฺขมิตฺวา อรญฺเญ อนุวิจรมาโน อทฺทส
โยนกมหาธมฺมรกฺขิตฺตตฺเถรํ อญฺญตเรน หตฺถินาเคน สาลสาขํ คเหตฺวา
วีชิยมานํ นิสินฺนํ ฯ ทิสฺวาน ปามุชฺชชาโต จินฺเตสิ กทา นุโข
อหมฺปิ อยํ มหาเถโร วิย ปพฺพเชยฺยํ สิยา นุโข โส ทิวโสติ ฯ
เถโร ตสฺส อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาเส
อุปฺปติตฺวา อโสการาเม โปกฺขรณิยา อุทกตเล ฐตฺวา จีวรญฺจ
อุตฺตราสงฺคญฺจ อากาเส ลคฺเคตฺวา นหายิตุํ อารทฺโธ ฯ กุมาโร
เถรสฺสานุภาวํ ทิสฺวา อติวิย ปสนฺโน อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามีติ
นิวตฺติตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ ปพฺพชิสฺสามหํ เทวาติ ฯ ราชา
อเนกปฺปการํ ยาจิตฺวา ตํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อโสการามคมนียํ
มคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา กุมารํ ฉณเวสํ คาหาเปตฺวา อลงฺกตาย
เสนาย ปริวาราเปตฺวา วิหารํ เนสิ ฯ ยุวราชา กิร ปพฺพชิสฺสตีติ
สุตฺวา พหู ภิกฺขู ปตฺตจีวรานิ ปฏิยาเทสุํ ฯ กุมาโร ปธานฆรํ
คนฺตฺวา มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺเสว สนฺติเก ปพฺพชิ สทฺธึ
ปุริสสตสหสฺเสน ฯ กุมารสฺส ปน อนุปพฺพชิตกานํ คณนปริจฺเฉโท
นตฺถิ ฯ กุมาโร รญฺโญ จตุวสฺสาภิเสกกาเล ปพฺพชิโต ฯ อถ
อญฺโญ รญฺโญ ภาคิเนยฺโย สงฺฆมิตฺตาย สามิโก อคฺคิพฺรหฺมา
นาม กุมาโร อตฺถิ ฯ สงฺฆมิตฺตา ตสฺส เอกเมว ปุตฺตํ วิชายิ ฯ
โสปิ ยุวราชา ปพฺพชิโตติ สุตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อหมฺปิ
เทว ปพฺพชิสฺสามีติ ยาจิ ฯ ปพฺพช ตาตาติ จ รญฺญา อนุญฺญาโต
ตํ ทิวสเมว ปพฺพชิ ฯ เอวํ อนุปพฺพชิโต อุฬารวิภเวน ขตฺติยชเนน
รญฺโญ กนิฏฺฐภาตา ติสฺสตฺเถโรติ วิญฺเญยฺโย ฯ
     โส ตํ อมจฺจํ ตถา วิปฏิปนฺนํ ทิสฺวา จินฺเตสิ น ราชา
เถเร มาเรตุํ ปหิเณยฺย อทฺธา อิมสฺเสเวตํ อมจฺจสฺส ทุคฺคหิตํ
ภวิสฺสตีติ คนฺตฺวา สยํ ตสฺส อาสนฺเน อาสเน นิสีทิ ฯ โส
เถรํ สญฺชานิตฺวา สตฺถํ นิปาเตตุํ อวิสหนฺโต คนฺตฺวา รญฺโญ
อาโรเจสิ อหํ เทว อุโปสถํ กาตุํ อนิจฺฉนฺตานํ เอตฺตกานนฺนาม
ภิกฺขูนํ สีสานิ ปาเตสึ อถ อยฺยสฺส ติสฺสตฺเถรสฺส ปฏิปาฏิ
สมฺปตฺตา กินฺติ กโรมีติ ฯ ราชา สุตฺวาว อเร กิมฺปน ตฺวํ
มยา ภิกฺขู ฆาเตตุํ เปสิโตติ ตาวเทว สรีเร อุปฺปนฺนทาโห หุตฺวา
วิหารํ คนฺตฺวา เถเร ภิกฺขู ปุจฺฉิ อยํ ภนฺเต อมจฺโจ มยา
อนาณตฺโตว เอวํ อกาสิ กสฺส นุโข อิมินา ปาเปน
ภวิตพฺพนฺติ ฯ เอกจฺเจ เถรา อยํ ตว วจเนน อกาสิ ตุยฺหเมตํ
ปาปนฺติ อาหํสุ ฯ เอกจฺเจ อุภินฺนมฺปิ โว เอตํ ปาปนฺติ
อาหํสุ ฯ เอกจฺเจ เอวมาหํสุ กึ ปน เต มหาราช อตฺถิ จิตฺตํ
อยํ คนฺตฺวา ภิกฺขู ฆาเตตูติ ฯ นตฺถิ ภนฺเต กุสลาธิปฺปาโย
อหํ เปเสสึ สมคฺโค ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถํ กโรตูติ ฯ สเจ ตฺวํ
กุสลาธิปฺปาโย นตฺถิ ตุยฺหํ ปาปํ อมจฺจสฺเสเวตํ ปาปนฺติ ฯ
ราชา เทฺวฬฺหกชาโต อาห อตฺถิ นุโข ภนฺเต โกจิ ภิกฺขุ
มเมตํ เทฺวฬฺหกํ ฉินฺทิตฺวา สาสนํ ปคฺคเหตุํ  สมตฺโถติ ฯ อตฺถิ
มหาราช โมคฺคลีปุตฺตติสฺสตฺเถโร นาม โส เต อิมํ เทฺวฬฺหกํ
ฉินฺทิตฺวา สาสนํ ปคฺคณฺหิตุํ สมตฺโถติ ฯ ราชา ตทเหว จตฺตาโร
ธมฺมกถิเก เอเกกํ ภิกฺขุสหสฺสปริวารํ จตฺตาโร จ อมจฺเจ
เอเกกปุริสสหสฺสปริวารํ ๑- เถรํ คณฺหิตฺวา อาคจฺฉถาติ เปเสสิ ฯ เต
คนฺตฺวา ราชา ตุมฺเห ปกฺโกสตีติ อาหํสุ ฯ เถโร น อาคญฺฉิ ฯ
ทุติยมฺปิโข ราชา อฏฺฐ ธมฺมกถิเก อฏฺฐ จ อมจฺเจ
สหสฺสสหสฺสปริวาเรเยว เปเสสิ ราชา ภนฺเต ปกฺโกสตีติ วตฺวา
คณฺหิตฺวาว อาคจฺฉถาติ ฯ เต ตเถว อาหํสุ ฯ ทุติยมฺปิโข เถโร
นาคญฺฉิ ฯ ราชา เถเร ปุจฺฉิ อหํ ภนฺเต ทฺวิกฺขตฺตุํ ปหิณึ
กสฺมา เถโร นาคจฺฉตีติ ฯ ราชา ปกฺโกสตีติ วุตฺตตฺตา มหาราช
@เชิงอรรถ: ๑. เอเกกํ ปุริสสหสฺสปริวารํ ฯ
นาคจฺฉติ เอวํ ปน วุตฺเต อาคจฺเฉยฺย สาสนํ ภนฺเต โอสีทติ
อมฺหากํ สาสนํ ปคฺคณฺหณตฺถาย สหายกา โหถาติ ฯ อถ ราชา
ตถา วตฺวา โสฬส ธมฺมกถิเก โสฬส จ อมจฺเจ สหสฺสสหสฺสปริวาเร
เปเสสิ ฯ ภิกฺขู ปุน ปฏิปุจฺฉิ มหลฺลโก นุโข ภนฺเต เถโร
ทหโร นุโขติ ฯ มหลฺลโก มหาราชาติ ฯ วยฺหํ วา สิวิกํ วา
อภิรุหิสฺสติ ภนฺเตติ ฯ นาภิรุหิสฺสติ มหาราชาติ ฯ กุหึ ภนฺเต
เถโร วสตีติ ฯ อุปริ คงฺคาย มหาราชาติ ฯ ราชา อาห เตนหิ
ภเณ นาวาสงฺฆาฏํ พนฺธิตฺวา ตตฺเถว เถรํ นิสีทาเปตฺวา ทฺวีสุปิ
ตีเรสุ อารกฺขํ สํวิธาย เถรํ อาเนถาติ ฯ ภิกฺขู จ อมจฺจา จ
เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา รญฺโญ สาสนํ อาโรเจสุํ ฯ เถโร สุตฺวา
ยํ โข อหํ มูลโต ปฏฺฐาย สาสนํ  ปคฺคณฺหิสฺสามีติ ปพฺพชิโตมฺหิ
อยํ ทานิ เม โส กาโล อนุปฺปตฺโตติ จมฺมขณฺฑํ คเหตฺวา
อุฏฺฐหิ ฯ อถ เถโร เสฺว ปาฏลิปุตฺตํ สมฺปาปุณิสฺสตีติ รตฺติภาเค
ราชา สุปินํ อทฺทส ฯ เอวรูโป สุปิโน อโหสิ สพฺพเสโต
หตฺถินาโค อาคนฺตฺวา ราชานํ สีสโต ปฏฺฐาย ปรามสิตฺวา
ทกฺขิณหตฺเถ อคฺคเหสิ ฯ ปุนทิวเส ราชา สุปินชฺฌายเก ปุจฺฉิ
มยา เอวรูโป สุปิโน ทิฏฺโฐ กึ เม ภวิสฺสตีติ ฯ เอโก
ตํ มหาราช สมณนาโค ทกฺขิณหตฺเถ คณฺหิสฺสตีติ ฯ อถ
ราชา ตาวเทว เถโร อาคโตติ สุตฺวา คงฺคาตีรํ คนฺตฺวา นทึ
โอตริตฺวา อพฺภุคฺคจฺฉนฺโต ชานุมตฺเต อุทเก เถรํ สมฺปาปุณิตฺวา
เถรสฺส นาวาโต โอตรนฺตสฺส หตฺถํ อทาสิ ฯ เถโร ราชานํ
ทกฺขิณหตฺเถ อคฺคเหสิ ฯ ตํ ทิสฺวา อสิคฺคาหา เถรสฺส
สีสมฺปาเตสฺสามาติ โกสโต อสึ อพฺพาหึสุ ฯ กสฺมา ฯ เอตํ
กิร จาริตฺตํ ราชกุเลสุ โย ราชานํ หตฺเถ คณฺหาติ ตสฺส
อสินา สีสมฺปาเตตพฺพนฺติ ฯ ราชา ฉายํเยว ทิสฺวา อาห ปุพฺเพปิ
อหํ ภิกฺขูสุ วิรุทฺธการณา อสฺสาทํ น วินฺทามิ มาโข เถเร
วิรุชฺฌิตฺถาติ ฯ เถโร ปน กสฺมา ราชานํ หตฺเถ อคฺคเหสีติ ฯ
ยสฺมา รญฺญา ปญฺหํ ปุจฺฉนตฺถาย ปกฺโกสาปิโต ตสฺมา อนฺเตวาสิโก
เม อยนฺติ อคฺคเหสิ ฯ ราชา เถรํ อตฺตโน อุยฺยานํ
เนตฺวา พาหิรโต ติกฺขตฺตุํ ปริวาราเปตฺวา อารกฺขํ ฐเปตฺวา สยเมว
เถรสฺส ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา เถรสฺส สนฺติเก นิสีทิตฺวา
ปฏิพโล นุโข เถโร มม กงฺขํ ฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนํ อธิกรณํ
วูปสเมตฺวา สาสนํ ปคฺคณฺหิตุนฺติ วีมํสนตฺถาย อหํ ภนฺเต เอกํ
ปาฏิหาริยํ ทฏฺฐุกาโมติ อาห ฯ กตรํ ปาฏิหาริยํ ทฏฺฐุกาโมสิ
มหาราชาติ ฯ ปฐวีกมฺปนํ ทฏฺฐุกาโม ภนฺเตติ ฯ สกลํ ปฐวีกมฺปนํ
ทฏฺฐุกาโมสิ มหาราช ปเทสปฐวีกมฺปนนฺติ ฯ กตรํ ปเนตฺถ ภนฺเต
ทุกฺกรนฺติ ฯ กินฺนุโข มหาราช กํสปาติยา อุทกปุณฺณาย สพฺพํ
อุทกํ กมฺเปตุํ ทุกฺกรํ อุทาหุ อุปฑฺฒนฺติ ฯ อุปฑฺฒํ ภนฺเตติ ฯ
เอวเมว โข มหาราช ปเทสปฐวีกมฺปนํ ทุกฺกรนฺติ ฯ เตนหิ ภนฺเต
ปเทสปฐวีกมฺปนํ ปสฺสิสฺสามีติ ฯ เตนหิ มหาราช สมนฺตโต โยชเน
โยชเน ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอเกน จกฺเกน สีมํ อกฺกมิตฺวา รโถ
ติฏฺฐตุ ทกฺขิณาย ทิสาย ทฺวีหิ ปาเทหิ สีมํ อกฺกมิตฺวา อสฺโส
ติฏฺฐตุ ปจฺฉิมาย ทิสาย เอเกน ปาเทน สีมํ อกฺกมิตฺวา ปุริโส
ติฏฺฐตุ อุตฺตราย ทิสาย อุปฑฺฒภาเคน อกฺกมิตฺวา เอกา อุทกปาตี
ติฏฺฐตูติ ฯ ราชา ตถา การาเปสิ ฯ เถโร อภิญฺญาปาทกํ
จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ราชา ปสฺสตูติ โยชนปฺปมาณํ
ปฐวีจลนํ อธิฏฺฐหิ ฯ ปุรตฺถิมทิสาย รถสฺส อนฺโตสีมาย ฐิโตว
ปาโท จลิ อิตโร น จลิ ฯ เอวํ ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาสุ อสฺสปุริสานํ
อนฺโตสีมาย ฐิตปาทาเยว จลึสุ อุปฑฺฒูปฑฺฒํ สรีรญฺจ ฯ
อุตฺตรทิสาย อุทกปาติยาปิ อนฺโตสีมาย ฐิตํ อุปฑฺฒภาคคตเมว
อุทกํ จลิ อวเสสํ นิจฺจลมโหสีติ ฯ ราชา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา
สกฺกติ ทานิ ๑- เถโร สาสนํ ปคฺคหิตุนฺติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา อตฺตโน
กุกฺกุจฺจํ ปุจฺฉิ อหํ ภนฺเต เอกํ อมจฺจํ วิหารํ คนฺตฺวา อธิกรณํ
วูปสเมตฺวา อุโปสถํ กาเรหีติ ปหิณึ โส วิหารํ คนฺตฺวา เอตฺตเก
ภิกฺขู ชีวิตา โวโรเปสิ เอตํ ปาปํ กสฺส โหตีติ ฯ กึ ปน เต
มหาราช อตฺถิ จิตฺตํ อยํ วิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขู ฆาเตตูติ ฯ
นตฺถิ ภนฺเตติ ฯ สเจ เต มหาราช นตฺถิ เอวรูปํ จิตฺตํ นตฺถิ
ตุยฺหํ ปาปนฺติ ฯ อถ เถโร ราชานํ เอตมตฺถํ อิมินา สุตฺเตน
สญฺญาเปสิ เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ เจตยิตฺวา กมฺมํ
กโรติ กาเยน วาจาย มนสาติ ๒- ฯ ตเมวตฺถํ ปริทีเปตุํ ติตฺติรชาตกํ ๓-
อาหริ อตีเต มหาราช ทีปกติตฺติโร ตาปสํ ปุจฺฉิ
       ญาตโก โน นิสินฺโนติ   พหุ อาคจฺฉตี ชโน
@เชิงอรรถ: ๑. สกฺขตีติปิ ทิสฺสติ ฯ   ๒. องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๔๖๓ ฯ   ๓. ชา. จตุกฺก. ๔/๓๐๕ ฯ
     ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสฺสติ ๑- ตสฺมึ เม สงฺกตี มโนติ ฯ
ตาปโส อาห อตฺถิ ปน เต จิตฺตํ มม สทฺเทน จ รูปทสฺสเนน
จ อาคนฺตฺวา เอเต ปกฺขิโน พชฺฌนฺตุ วา หญฺญนฺตุ วาติ ฯ
นตฺถิ ภนฺเตติ ติตฺติโร อาห ฯ ตโต นํ ตาปโส สญฺญาเปสิ
สเจ เต นตฺถิ จิตฺตํ นตฺถิ ปาปํ เจตยนฺตเมว หิ กมฺมํ
ผุสฺสติ นาเจตยนฺติ
     น ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสฺสติ มโน จ นปฺปทุสฺสติ
     อปฺโปสฺสุกฺกสฺส ภทฺรสฺส น ปาปมุปลิปฺปตีติ ฯ
เอวํ เถโร ราชานํ สญฺญาเปตฺวา ตตฺเถว ราชุยฺยาเน สตฺต ทิวสานิ
วสนฺโต ราชานํ สมยํ อุคฺคณฺหาเปสิ ฯ ราชา สตฺตเม ทิวเส
อโสการาเม ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺติปาตาเปตฺวา สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา
สาณิปาการนฺตเร นิสินฺโน เอกลทฺธิเก เอกลทฺธิเก ภิกฺขู เอกโต
เอกโต การาเปตฺวา เอกเมกํ ภิกฺขุสมูหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ
กึวาที สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ฯ ตโต สสฺสตวาทิโน สสฺสตวาทีติ
อาหํสุ ฯ เอกจฺจสสฺสติกา อนฺตานนฺติกา อมราวิกฺเขปิกา
อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา สญฺญิวาทา อสญฺญิวาทา เนวสญฺญินาสญฺญิวาทา
อุจฺเฉทวาทา ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทีติ อาหํสุ ฯ
ราชา ปฐมเมว สมยสฺส อุคฺคหิตตฺตา น อิเม ภิกฺขู อญฺญติตฺถิยา
อิเมติ ญตฺวา เตสํ เสตกานิ วตฺถานิ ทตฺวา อุปฺปพฺพาเชสิ ฯ
เต สพฺเพปิ สฏฺฐิสหสฺสา อเหสุํ ฯ อถญฺเญ ภิกฺขู ปกฺโกสาเปตฺวา
ปุจฺฉิ กึวาที ภนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ฯ วิภชฺชวาที มหาราชาติ ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. ปฏิจฺจกมฺมํ ผุสตีติปิ ทิสฺสติ ฯ
เอวํ วุตฺเต ราชา เถรํ ปุจฺฉิ วิภชฺชวาที ภนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ฯ
อาม มหาราชาติ ฯ ตโต ราชา สุทฺธํทานิ ภนฺเต สาสนํ
กโรตุ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถนฺติ อารกฺขํ ทตฺวา นครํ ปาวิสิ ฯ
สมคฺโค สงฺโฆ สนฺนิปติตฺวา อุโปสถํ อกาสิ ฯ ตสฺมึ สนฺนิปาเต
สฏฺฐิภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ ฯ
     ตสฺมึ สมาคเม โมคฺคลีปุตฺตติสฺสตฺเถโร ปรปฺปวาทํ มทฺทนฺโต
กถาวตฺถุปฺปกรณํ อกาสิ ฯ ตโต สฏฺฐิสตสหสฺสสงฺเขฺยสุ ภิกฺขูสุ
อุจฺจินิตฺวา ติปิฏกปริยตฺติธรานํ ปภินฺนปฏิสมฺภิทานํ เตวิชฺชาทิเภทานํ
ภิกฺขูนํ สหสฺสเมกํ คเหตฺวา ยถา มหากสฺสปตฺเถโร จ ยสตฺเถโร
จ ธมฺมญฺจ วินยญฺจ สงฺคายึสุ เอวเมว ธมฺมญฺจ วินยญฺจ
สงฺคายนฺโต สพฺพํ สาสเน มลํ วิโสเธตฺวา ตติยสงฺคีตึ อกาสิ ฯ
สงฺคีติปริโยสาเน อเนกปฺปการํ ปฐวี อกมฺปิตฺถ ฯ อยํ สงฺคีติ
นวหิ มาเสหิ นิฏฺฐิตา ยา โลเก
           กตา ภิกฺขุสหสฺเสน        ตสฺมา สหสฺสิกาติ จ
           ปุริมา เทฺว อุปาทาย      ตติยาติ จ วุจฺจตีติ ฯ
                     อยํ ตติยสงฺคีติ ฯ
     เอตฺตาวตา จ เกนาภฏนฺติ เอตสฺส ปญฺหสฺส วิสชฺชนตฺถํ
ยมโวจุมฺหา ชมฺพุทีเป ตาว อุปาลิตฺเถรํ อาทึ กตฺวา อาจริยปรมฺปราย
ยาว ตติยสงฺคีติ ตาว อาภฏํ ตตฺรายํ อาจริยปรมฺปรา
           อุปาลิ ทาสโก เจว       โสณโก สิคฺคโว ตถา
           ติสฺโส โมคฺคลิปุตฺโต จ     ปญฺเจเต วิชิตาวิโน
       ปรมฺปราย วินยํ          ทีเป ชมฺพุสิริวฺหเย
       อจฺฉิชฺชมานํ อาเนสุํ       ตติโย ยาว สงฺคโหติ
ตสฺสตฺโถ  ปกาสิโต โหติ ฯ
     ตติยสงฺคหโต ปน อุทฺธํ อิมํ ทีปํ มหินฺทาทีหิ อาภฏํ
มหินฺทโต อุคฺคเหตฺวา กญฺจิ กาลํ อริฏฺฐตฺเถราทีหิ อาภฏํ ตโต
ยาว อชฺชตนา เตสํเยว อนฺเตวาสิกปรมฺปรภูตาย อาจริยปรมฺปราย
อาภฏนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ ยถาหุ โปราณา ฯ
       ตโต มหินฺโท อิฏฺฏิโย      อุตฺติโย สมฺพโล ตถา
       .............. ๑-    ภทฺทนาโม จ ปณฺฑิโต
       เอเต นาคา มหาปญฺญา    ชมฺพุทีปา อิธาคตา
       วินยํ เต วาจยึสุ         ปิฏกํ ตมฺพปณฺณิยา
       นิกาเย ปญฺจ วาเจสุํ      สตฺต เจว ปการเณ ฯ
       ตโต อริฏฺโฐ เมธาวี      ติสฺสทตฺโต จ ปณฺฑิโต
       วิสารโท กาฬสุมโน       เถโร จ ทีฆนามโก
       ............ ๑-      ทีฆสุมโน จ ปณฺฑิโต
       ปุนเรว กาฬสุมโน        นาคตฺเถโร พุทฺธรกฺขิโต
       ติสฺสตฺเถโร จ เมธาวี     เทวตฺเถโร จ ปณฺฑิโร
       ปุนเรว สุมโน เมธาวี     วินเย จ วิสารโท
       พหุสฺสุโต จูฬนาโค        คโชว ทุปฺปธํสิโย
       ธมฺมปาลิตนาโม จ        โรหเณ สาธุปูชิโต
@เชิงอรรถ: ๑. อยํ วิสมปาโท นฏฺโฐ ปญฺญายติ ฯ
       ตสฺส สิสฺโส มหาปญฺโญ      เขมนาโม ติเปฏโก
       ทีเป ตารกราชาว         ปญฺญาย อติโรจถ
       อุปติสฺโส จ เมธาวี        ปุสฺสเทโว มหากวิ
       ปุนเรว สุมโน เมธาวี      ปุปฺผนาโม พหุสฺสุโต
       มหากวิ มหาสีโว          ปิฏเก สพฺพตฺถ โกวิโท
       ปุนเรว อุปาลิ เมธาวี      วินเย จ วิสารโท
       มหานาโค มหาปญฺโญ       สทฺธมฺมวํสโกวิโท
       ปุนเรว อภโย เมธาวี      ปิฏเก สพฺพตฺถ โกวิโท
       ติสฺสตฺเถโร จ เมธาวี      วินเย จ วิสารโท
       ตสฺส สิสฺโส มหาปญฺโญ      ปุปฺผนาโม พหุสฺสุโต
       สาสนํ อนุรกฺขนฺโต         ชมฺพุทีเป  ปติฏฺฐิโต
       จูฬาภโย จ เมธาวี        วินเย จ วิสารโท
       ติสฺสตฺเถโร จ เมธาวี      สทฺธมฺมวํสโกวิโท
       จูฬเทโว จ เมธาวี        วินเย จ วิสารโท
       สีวตฺเถโร จ เมธาวี       วินเย สพฺพตฺถ โกวิโท
       เอเต นาคา มหาปญฺญา     วินยญฺญู มคฺคโกวิทา
       วินยํ ทีเป ปกาเสสุํ       ปิฏกํ ตมฺพปณฺณิยาติ ฯ
     ตตฺรายํ อนุปุพฺพีกถา ฯ โมคฺคลีปุตฺตติสฺสตฺเถโร กิร อิมํ
ตติยสงฺคีตึ กตฺวา เอวํ จินฺเตสิ ตตฺถ นุโข อนาคเต สาสนํ
สุปฺปติฏฺฐิตํ ภเวยฺยาติ ฯ อถสฺส อุปปริกฺขโต เอตทโหสิ
ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ สุปฺปติฏฺฐิตํ ภวิสฺสตีติ ฯ โส เตสํ ภิกฺขูนํ
ภารํ กตฺวา เต เต ภิกฺขู ตตฺถ ตตฺถ เปเสสิ ฯ มชฺฌนฺติกตฺเถรํ
กสฺมีรคนฺธารรฏฺฐํ เปเสสิ ตฺวํ เอตํ รฏฺฐํ คนฺตฺวา เอตฺถ สาสนํ
ปติฏฺฐาเปหีติ ฯ มหาเทวตฺเถรํ ตเถว วตฺวา มหิสกมณฺฑลํ เปเสสิ ฯ
รกฺขิตตฺเถรํ วนวาสึ ฯ โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ อปรนฺตกํ ฯ
มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ มหารฏฺฐํ ฯ มหารกฺขิตตฺเถรํ โยนกโลกํ ฯ
มชฺฌิมตฺเถรํ หิมวนฺตปฺปเทสภาคํ ฯ โสณกตฺเถรญฺจ อุตฺตรตฺเถรญฺจ
สุวณฺณภูมึ ฯ อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ มหินฺทตฺเถรํ อิฏฺฏิยตฺเถเรน
อุตฺติยตฺเถเรน สมฺพลตฺเถเรน ภทฺทสาลตฺเถเรน สทฺธึ ตมฺพปณฺณิทีปํ
เปเสสิ ตุมฺเห ตมฺพปณฺณิทีปํ คนฺตฺวา เอตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปถาติ ฯ
สพฺเพปิ ตํ ตํ ทิสาภาคํ คจฺฉนฺตา อตฺตปญฺจมา อคมํสุ ปจฺจนฺติเมสุ
ชนปเทสุ ปญฺจวคฺโค คโณ อลํ อุปสมฺปทกมฺมายาติ มญฺญมานา ฯ
     เตน โข ปน สมเยน กสฺมีรคนฺธารรฏฺเฐ สสฺสปากสมเย
อารวาโฬ นาม นาคราชา กรกวสฺสํ นาม วสฺสํ วสฺสาเปตฺวา
สสฺสํ หราเปตฺวา มหาสมุทฺทํ ปาเปติ ฯ มชฺฌนฺติกตฺเถโร
ปาฏลิปุตฺตโต เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา หมวติ อารวาฬทหสฺส
อุปริ โอตริตฺวา อารวาฬทหปิฏฺฐิยํ จงฺกมติปิ ติฏฺฐติปิ นิสีทติปิ
เสยฺยมฺปิ กปฺเปติ ฯ นาคมาณวิกา ตํ ทิสฺวา อารวาฬสฺส
นาคราชสฺส อาโรเจสุํ มหาราช เอโก ฉินฺนภินฺนปฏธโร ภณฺฑุ
กาสาววสโน อมฺหากํ อุทกํ ทูเสตีติ ฯ นาคราชา ตํ สุตฺวา
ตาวเทว โกธาภิภูโต นิกฺขมิตฺวา เถรํ ทิสฺวา มกฺขํ อสหมาโน
อนฺตลิกฺเข อเนกานิ ภึสนกานิ นิมฺมินิ ฯ ตโต ตโต ภุสา วาตา
วายนฺติ ฯ รุกฺขา ภิชฺชนฺติ ฯ ปพฺพตกูฏานิ ปตนฺติ ฯ เมฆา
คชฺชนฺติ ฯ วิชฺชุลตา นิจฺฉรนฺติ ฯ อสนิโย ผลนฺติ ฯ ภินฺนํ วิย
คคณํ อุทกํ ปคฺฆรติ ฯ ภยานกรูปา นาคกุมารา สนฺนิปตนฺติ ฯ
สยมฺปิ ธูมายติ ปชฺชลติ ปหรณวุฏฺฐิโย วิสชฺเชติ โก อยํ
มุณฺฑโก ฉินฺนภินฺนปฏธโรติอาทีหิ ผรุสวจเนหิ เถรํ สนฺตชฺเชติ ฯ
เอถ คณฺหถ หนถ นิทฺทมถํ ๑- อิมํ สมณนฺติ นาคพลํ อาณาเปสิ ฯ
เถโร สพฺพนฺตํ ภึสนกํ นาคพลํ อตฺตโน อิทฺธิพเลน ปฏิพาหิตฺวา
นาคราชานํ อาห
       สเทวโกปิ เจ โลโก       อาคนฺตฺวา ตาสเยยฺย มํ
       น เม ปฏิพโล อสฺส        ชเนตุํ ภยเภรวํ ฯ
       สเจปิ ตฺวํ มหึ สพฺพํ        สสมุทฺทํ สปพฺพตํ
       อุกฺขิปิตฺวา มหานาค        ขิเปยฺยาสิ มมูปริ
       เนว เม สกฺกุเณยฺยาสิ      ชเนตุํ ภยเภรวํ ฯ
       อญฺญทตฺถุํ ตเววสฺส         วิฆาโต อุรคาธิปาติ ฯ
เอวํ วุตฺเต นาคราชา วิหตานุภาโว นิปฺผลวายาโม ทุกฺขี
ทุมฺมโน ปชฺฌายนฺโต อโหสิ ฯ ตํ เถโร ตํขณานุรูปาย ธมฺมิยา
กถาย สนฺทสฺเสตฺวา สมาทเปตฺวา สมุตฺเตเชตฺวา สมฺปหํเสตฺวา
ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปสิ สทฺธึ จตุราสีติยา
นาคสหสฺเสหิ ฯ อญฺเญปิ พหู หิมวนฺตวาสิโน ยกฺขา จ
คนฺธพฺพา จ กุมฺภณฺฑา จ เถรสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา สรเณสุ จ
@เชิงอรรถ: ๑. นิทฺธมถาติปิ ทิสฺสติ ฯ
สีเลสุ จ ปติฏฺฐหึสุ ฯ ปญฺจโกปิ ยกฺโข สทฺธึ หาริติยา
ยกฺขินิยา ปญฺจหิ จ ปุตฺตสเตหิ ปฐเม ผเล ปติฏฺฐิโต ฯ
อถายสฺมา มชฺฌนฺติกตฺเถโร สพฺเพปิ นาคยกฺขรกฺขเส อามนฺเตตฺวา
เอวมาห
       มา ทานิ โกธํ ชนยิตฺถ       อิโต อุทฺธํ ยถา ปุเร
       สสฺสฆาตญฺจ มากตฺถ         สุขกามา หิ ปาณิโน
       กโรถ เมตฺตํ สตฺเตสุ        วสนฺตุ มนุชา สุขนฺติ ฯ
เต สพฺเพ สาธุ ภนฺเตติ เถรสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ
ปฏิปชฺชึสุ ฯ ตํทิวสเมว จ นาคราชสฺส ปูชาสมโย โหติ ฯ
อถ นาคราชา อตฺตโน รตนมยํ ปลฺลงฺกํ อาหราเปตฺวา เถรสฺส
ปญฺญาเปสิ ฯ นิสีทิ เถโร ปลฺลงฺเก ฯ นาคราชาปิ เถรํ
วีชยมาโน สมีเป อฏฺฐาสิ ฯ ตสฺมึ ขเณ กสฺมีรคนฺธารรฏฺฐวาสิโน
มนุสฺสา อาคตา เถรํ ทิสฺวา อมฺหากํ นาคราชโตปิ เถโร
มหิทฺธิกตโรติ เถรเมว วนฺทิตฺวา นิสินฺนา ฯ เถโร เตสํ
อาสิวิโสปมสุตฺตนฺตํ ๑- กเถสิ ฯ สุตฺตปริโยสาเน อสีติยา ปาณสหสฺสานํ
ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ กุลสตสหสฺสํ ปพฺพชิ ฯ ตโต ปภูติ จ
กสฺมีรคนฺธารา ยาวชฺชตนา กาสาวปฺปชฺโชตา อิสิวาตปฏิวาตาเอว ฯ
       คนฺตฺวา กสฺมีรคนฺธารํ       อิสิ มชฺฌนฺติโก ตทา
       ทุฏฺฐํ นาคํ ปสาเทตฺวา      โมเจสิ พนฺธนา พหูติ ฯ
มหาเทวตฺเถโรปิ มหิสกมณฺฑลํ คนฺตฺวา เทวทูตสุตฺตํ กเถสิ ฯ
สุตฺตปริโยสาเน จตฺตาฬีสปาณสหสฺสานิ ธมฺมจกฺขุํ ปฏิลภึสุ ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. อลคทฺทูปมสุตฺตํ ภวิตพฺพํ ฯ
จตฺตาฬีสํเยว ปาณสหสฺสานิ ปพฺพชึสุ ฯ
       คนฺตฺวาน รฏฺฐํ มหิสํ        มหาเทโว มหิทฺธิโก
       โจเทตฺวา เทวทูเตหิ       โมเจสิ พนฺธนา พหูติ ฯ
     รกฺขิตตฺเถโร ปน วนวาสึ คนฺตฺวา อากาเส ฐตฺวา
อนมตคฺคปริยายกถาย วนวาสิเก ปสาเทสิ ฯ กถาปริโยสาเน
ปนสฺส สฏฺฐิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ สตฺตตฺตึสสหสฺสมตฺตา
ปพฺพชึสุ ฯ ปญฺจ วิหารสตานิ ปติฏฺฐหึสุ ฯ เอวํ โส
ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ
       คนฺตฺวาน รกฺขิตตฺเถโร      วนวาสึ มหิทฺธิโก
       อนฺตลิกฺเข ฐิโต ตตฺถ       เทเสสิ อนมตคฺคิยนฺติ ฯ
     โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถโรปิ อปรนฺตกํ คนฺตฺวา
อคฺคิกฺขนฺธูปมสุตฺตนฺตกถาย อปรนฺตเก ปสาเทตฺวา สตฺตตฺตึสปาณสหสฺสานิ
ธมฺมามตํ ปาเยสิ ฯ ขตฺติยกุลโตเยว ปุริสสหสฺสํ ปพฺพชิ ฯ
สมธิกานิ จ ฉ อิตฺถีสหสฺสานิ ฯ เอวํ โส ตตฺถ สาสนํ
ปติฏฺฐาเปสิ ฯ
       อปรนฺตกํ วิคาหิตฺวา        โยนโก ธมฺมรกฺขิโต
       อคฺคิกฺขนฺธูปเมเนตฺถ        ปสาเทสิ ชเน พหูติ ฯ
     มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร ปน มหารฏฺฐํ  คนฺตฺวา มหานารท-
กสฺสปชาตกกถาย มหารฏฺฐเก ปสาเทตฺวา จตุราสีติปาณสหสฺสานิ
มคฺคผเลสุ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ เตรส สหสฺสานิ ปพฺพชึสุ ฯ เอวํ โส
ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ
       มหารฏฺฐํ อิสิ คนฺตฺวา       โส มหาธมฺมรกฺขิโต
       ชาตกํ กถยิตฺวาน          ปสาเทสิ มหาชนนฺติ ฯ
     มหารกฺขิตตฺเถโรปิ โยนกรฏฺฐํ คนฺตฺวา กาฬการามสุตฺตนฺตกถาย
โยนกโลกํ ปสาเทตฺวา สตฺตตฺตึสสหสฺสาธิกสฺส ปาณสตสหสฺสสฺส
มคฺคผลาลงฺการํ อทาสิ ฯ สนฺติเก จสฺส ทส สหสฺสานิ ปพฺพชึสุ ฯ
เอวํ โสปิ ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ
       โยนกรฏฺฐํ ตทา คนฺตฺวา     โส มหารกฺขิโต อิสิ
       กาฬการามสุตฺเตน         เต ปสาเทสิ โยนเกติ ฯ
     มชฺฌิมตฺเถโร ปน กสฺสปโคตฺตตฺเถเรน อฬกเทวตฺเถเรน
ทุนฺทุภิสฺสรตฺเถเรน สหสฺสเทวตฺเถเรน จ สทฺธึ หิมวนฺตปฺปเทสภาคํ
คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตกถาย ตํ ปเทสํ ปสาเทตฺวา
อสีติปาณโกฏิโย มคฺคผลรตนานิ ปฏิลาเภสิ ฯ ปญฺจปิ เจเต
เถรา ปญฺจ รฏฺฐานิ ปสาเทสุํ ฯ เอกเมกสฺส สนฺติเก
สตสหสฺสมตฺตา ปพฺพชึสุ ฯ เอวํ เต ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปสุํ ฯ
        คนฺตฺวาน มชฺฌิมตฺเถโร     หิมวนฺตํ ปสาทยิ
        ยกฺขเสนํ ปกาเสนฺโต      ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนฺติ ฯ
     โสณกตฺเถโรปิ สทฺธึ อุตฺตรตฺเถเรน สุวณฺณภูมึ อคมาสิ ฯ
เตน จ สมเยน ตตฺถ เอกา รกฺขสี สมุทฺทโต นิกฺขมิตฺวา
ราชกุเล ชาเต ชาเต ทารเก ขาทติ ฯ ตํทิวสเมว ราชกุเล
เอโก ทารโก ชาโต โหติ ฯ มนุสฺสา เถรํ ทิสฺวา รกฺขสานํ
สหายโก เอโสติ มญฺญมานา อาวุธานิ คเหตฺวา เถรํ ปหริตุกามา
คจฺฉนฺติ ฯ เถโร กึ ตุมฺเห อาวุธหตฺถา อาคจฺฉถาติ อาห ฯ
เต อาหํสุ ราชกุเล ชาเต ชาเต ทารเก รกฺขสา ขาทนฺติ
เตสํ ตุมฺเห สหายกาติ ฯ เถโร น มยํ รกฺขสสหายกา
สมณา นาม มยํ วิรตา ปาณาติปาตา ฯเปฯ วิรตา มชฺชปานา
เอกภตฺติกา สีลวนฺโต พฺรหฺมจาริโน กลฺยาณธมฺมาติ อาห ฯ
ตสฺมึเยว จ ขเณ สา รกฺขสี สปริวารา สมุทฺทโต นิกฺขมิ
ราชกุเล ทารโก ชาโต ตํ ขาทิสฺสามาติ ฯ มนุสฺสา ตํ
ทิสฺวา เอสา ภนฺเต รกฺขสี อาคจฺฉตีติ ภีตา วิรวึสุ ฯ เถโร
รกฺขเสหิ ทฺวิคุเณ อตฺตภาเว นิมฺมินิตฺวา เตหิ อตฺตภาเวหิ
ตํ รกฺขสึ สปริสํ มชฺเฌ กตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ ปริกฺขิปิ ฯ
ตสฺสา สปริสาย เอตทโหสิ อทฺธา อิเมหิ อิทํ ฐานํ ลทฺธํ
ภวิสฺสติ มยํ ปน อิเมสํ ภกฺขา ภวิสฺสามาติ ฯ สพฺเพ รกฺขสา
เวคสา ปลายึสุ ฯ เถโรปิ เต ยาว อทสฺสนํ ตาว ปลาเปตฺวา
ทีปสฺส สมนฺตโต อารกฺขํ ฐเปสิ ฯ ตสฺมึ ปน สมเย สนฺนิปติตํ
มหาชนกายํ พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตกถาย ปสาเทตฺวา สรเณสุ จ
สีเลสุ จ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ สฏฺฐิสหสฺสานํ ปเนตฺถ ธมฺมาภิสมโย
อโหสิ ฯ กุลทารกานํ อฑฺฒุฑฺฒานิ สหสฺสานิ ปพฺพชึสุ ฯ
กุลธีตานํ ทิยฑฺฒสหสฺสํ ฯ เอวํ โส ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ
ตโต ปภูติ ราชกุเล ชาตทารกานํ โสณุตฺตรนามเมว กโรนฺติ ฯ
       สุวณฺณภูมึ คนฺตฺวาน         โสณุตฺตรา มหิทฺธิกา
       ปิสาเจ นิทฺธมิตฺวาน        พฺรหฺมชาลํ อเทสิสุนฺติ ฯ
มหินฺทตฺเถโร ปน ตมฺพปณฺณิทีปํ คนฺตฺวา สาสนํ ปติฏฺฐาเปหีติ
อุปชฺฌาเยน จ ภิกฺขุสงฺเฆน จ อชฺฌิฏฺโฐ จินฺเตสิ กาโล นุโข เม
ตมฺพปณฺณิทีปํ คนฺตุํ โหติ ฯ อถสฺส วีมํสโต น ตาว กาโลติ
อโหสิ ฯ กึ ปนสฺส ทิสฺวา เอตทโหสิ ฯ มุฏสีวรญฺโญ
มหลฺลกภาวํ ฯ  ตโต จินฺเตสิ อยํ ราชา มหลฺลโก น สกฺกา อิมํ
คณฺหิตฺวา สาสนํ ปคฺคเหตุํ อิทานิ ปนสฺส ปุตฺโต เทวานํปิยติสฺโส
รชฺชํ กาเรสฺสติ ตํ คณฺหิตฺวา สกฺกา ภวิสฺสติ สาสนํ ปคฺคเหตุํ
หนฺท ยาว โส สมโย อาคจฺฉติ ตาว ญาตเก โอโลเกม ปุน
ทานิ มยํ อิมํ ชนปทํ อาคจฺเฉยฺยาม วา น วาติ ฯ โส เอวํ
จินฺเตตฺวา อุปชฺฌายญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทิตฺวา อโสการามโต
นิกฺขมฺม เตหิ อิฏฺฏิยาทีหิ จตูหิ เถเรหิ สงฺฆมิตฺตาย ปุตฺเตน
สุมนสามเณเรน ภณฺฑเกน จ อุปาสเกน สทฺธึ ราชคหนครปริวตฺตเกน
ทกฺขิณาคิริชนปเทน จาริกญฺจรมาโน ญาตเก โอโลเกนฺโต ฉ มาเส
อติกฺกาเมสิ ฯ อถานุปุพฺเพน มาตุ นิวาสนฏฺฐานํ เวทิสนครนฺนาม ๑-
สมฺปตฺโต ฯ อโสโก กิร กุมารกาเล ชนปทํ ลภิตฺวา อุชฺเชนึ
คจฺฉนฺโต เวทิสนครํ ปตฺวา เวทิสเสฏฺฐิสฺส ธีตรํ อคฺคเหสิ ฯ
สา ตํทิวสเมว คพฺภํ คเหตฺวา อุชฺเชนิยํ มหินฺทกุมารํ วิชายิ ฯ
กุมารสฺส จุทฺทสวสฺสกาเล ราชา อภิเสกํ ปาปุณิ ฯ สา ตสฺส
มาตา เตน สมเยน ญาติฆเร วสติ ฯ เตน วุตฺตํ อนุปุพฺเพน
มาตุ นิวาสนฏฺฐานํ เวทิสนครนฺนาม สมฺปตฺโตติ ฯ สมฺปตฺตญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑. เวฏิสนครนฺนามาติปิ ทิสฺสติ ฯ
ปน เถรํ ทิสฺวา เถรมาตา เทวี ปาเท สิรสา วนฺทิตฺวา ภิกฺขํ
ทตฺวา เถรํ อตฺตนา กตํ เวทิสคิริมหาวิหารํ นาม อาโรเปสิ ฯ
เถโร ตสฺมึ วิหาเร นิสินฺโน จินฺเตสิ อมฺหากํ อิธ กตฺตพฺพกิจฺจํ
นิฏฺฐิตํ สมโย นุโข อิทานิ ลงฺกาทีปํ คนฺตุนฺติ ฯ ตโต จินฺเตสิ
อนุภวตุ ตาว เม ปิตรา เปสิตํ อภิเสกํ เทวานํปิยติสฺโส
รตนตฺตยคุณญฺจ สุณาตุ ฉณตฺถญฺจ นครโต นิกฺขมิตฺวา มิสฺสกปพฺพตํ
อภิรุหตุ ตทา ตํ ตตฺถ ทกฺขิสฺสามาติ ฯ อถาปรํ เอกมาสํ
ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิ ฯ มาสาติกฺกเมน จ เชฏฺฐมูลมาสปุณฺณมายํ
อุโปสถทิวเส สนฺนิปติตา สพฺเพปิ กาโล นุโข อมฺหากํ ตมฺพปณฺณิทีปํ
คมนาย อุทาหุ โนติ มนฺตยึสุ ฯ เตนาหุ โปราณา
       มหินฺโท นาม นาเมน        สงฺฆตฺเถโร ตทา อหุ
       อิฏฺฏิโย อุตฺติโย เถโร       ภทฺทสาโล จ สมฺพโล
       สามเณโร จ สุมโน         ฉฬภิญฺโญ มหิทฺธิโก
       ภณฺฑโก สตฺตโม เตสํ        ทิฏฺฐสจฺโจ อุปาสโก
       อิติ เหเต มหานาคา        มนฺตยึสุ รโหคตาติ ฯ
ตทา สกฺโก เทวานมินฺโท มหินฺทตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตทโวจ
กาลกโต ภนฺเต มุฏสีวราชา อิทานิ เทวานํปิยติสฺสมหาราชา รชฺชํ
กาเรสิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน จ ตุมฺเห พฺยากตา อนาคเต มหินฺโท นาม
ภิกฺขุ ตมฺพปณฺณิทีปํ ปสาเทสฺสตีติ ตสฺมาติห โว ภนฺเต กาโล
ทีปวรํ คมนาย อหมฺปิ โว สหาโย ภวิสฺสามีติ ฯ กสฺมา ปน
สกฺโก เอวมาห ฯ ภควา กิรสฺส โพธิมูเลเอว พุทฺธจกฺขุนา โลกํ
โวโลเกตฺวา อนาคเต อิมสฺส ทีปสฺส สมฺปตฺตึ ทิสฺวา เอตมตฺถํ
อาโรเจสิ ตทา ตฺวํปิ สหาโย ภเวยฺยาสีติ จ อาณาเปสิ ฯ
ตสฺมา เอวมาห ฯ เถโร ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตสตฺตโม
เวทิสปพฺพตา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา อนุราธปุรสฺส ปุรตฺถิมทิสาย
มิสฺสกปพฺพเต ปติฏฺฐหิ ยํ เอตรหิ เจติยปพฺพโตติปิ สญฺชานนฺติ ฯ
เตนาหุ โปราณา
       เวทิสคิริมฺหิ ราชคเห        วสิตฺวา ตึสรตฺติโย
       กาโลว คมนสฺสาติ          คจฺฉาม ทีปมุตฺตมํ
       ปฬีนา ชมฺพุทีปาโต          หํสราชาว อมฺพเร
       เอวมุปฺปติตา เถรา         นิปตึสุ นคุตฺตเม
       ปุรโต ปุรเสฏฺฐสฺส          ปพฺพเต เมฆสนฺนิเภ
       ปติฏฺฐหึสุ ปิฬกูฏมฺหิ          หํสาว นคมุทฺธนีติ ฯ
เอวํ อิฏฺฏิยาทีหิ สทฺธึ อาคนฺตฺวา ปติฏฺฐหนฺโต จ อายสฺมา
มหินฺทตฺเถโร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ
อุปริ ฉตฺตึสติเม วสฺเส อิมสฺมึ ทีเป ปติฏฺฐหีติ เวทิตพฺโพ ฯ
     อชาตสตฺตุสฺส หิ อฏฺฐเม วสฺเส สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพายิ ฯ
ตสฺมึเยว วสฺเส สีหกุมารสฺส ปุตฺโต ตมฺพปณฺณิทีปสฺส อาทิราชา
วิชยกุมาโร อิมํ ทีปมาคนฺตฺวา มนุสฺสาวาสํ อกาสิ ฯ ชมฺพุทีเป
อุทยภทฺทสฺส จุทฺทสเม วสฺเส อิธ วิชโย กาลมกาสิ ฯ อุทยภทฺทสฺส
ปญฺจทสเม วสฺเส ปณฺฑุวาสุเทโว นาม อิมสฺมึ ทีเป รชฺชํ ปาปุณิ ฯ
ตตฺถ นาคทสฺสกรญฺโญ วีสติเม วสฺเส อิธ ปณฺฑุวาสุเทโว
กาลมกาสิ ฯ ตสฺมึเยว วสฺเส อภโย นาม ราชกุมาโร อิมสฺมึ
ทีเป รชฺชํ ปาปุณิ ฯ ตตฺถ สุสูนาครญฺโญ สตฺตรสเม วสฺเส อิธ
อภยรญฺโญ วีสติวสฺสานิ ปริปูรึสุ ฯ อถ อภยสฺส วีสติเม วสฺเส
ปกุณฺฑกาภโย นาม ทามริโก รชฺชํ อคฺคเหสิ ฯ ตตฺถ กาฬาโสกสฺส
โสฬสเม วสฺเส อิธ ปกุณฺฑกสฺส สตฺตรส วสฺสานิ ปริปูรึสุ ฯ ตานิ
เหฏฺฐา เอเกน วสฺเสน สห อฏฺฐารส โหนฺติ ฯ ตตฺถ จนฺทคุตฺตสฺส
จุทฺทสเม วสฺเส อิธ ปกุณฺฑกาภโย กาลมกาสิ ฯ มุฏสีวราชา
รชฺชํ ปาปุณิ ฯ ตตฺถ อโสกธมฺมราชสฺส สตฺตรสเม วสฺเส อิธ
มุฏสีวราชา กาลมกาสิ ฯ เทวานํปิยติสฺโส รชฺชํ ปาปุณิ ฯ
ปรินิพฺพุเต จ สมฺมาสมฺพุทฺเธ อชาตสตฺตุ จตุวีสติ วสฺสานิ รชฺชํ
กาเรสิ ฯ อุทยภทฺโท จ โสฬส ฯ อนุรุทฺโธ จ มุณฺโฑ จ
อฏฺฐ ฯ นาคทสฺสโก จตุวีสติ ฯ สุสูนาโค อฏฺฐารส ฯ ตสฺเสว
ปุตฺโต อโสโก อฏฺฐวีสติ ฯ อโสกสฺส ปุตฺตา ทสภาตุกราชาโน
เทฺววีสติวสฺสานิ รชฺชํ กาเรสุํ ฯ เตสํ ปจฺฉโต นว นนฺทา
เทฺววีสติเมว ฯ จนฺทคุตฺโต จตุวีสติ ฯ วินฺทุสาโร ๑- อฏฺฐวีสติ ฯ
ตสฺสาวสาเน อโสโก รชฺชํ ปาปุณิ ฯ ตสฺส ปุเร อภิเสกา จตฺตาริ ฯ
อภิเสกโต อฏฺฐารสเม วสฺเส อิมสฺมึ ทีเป มหินฺทตฺเถโร ปติฏฺฐิโต ฯ
เอวเมเตน ราชวํสานุสาเรน เวทิตพฺพเมตํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปรินิพฺพานโต ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ ฉตฺตึสติเม วสฺเส อิมสฺมึ
ทีเป ปติฏฺฐหีติ ฯ
     ตสฺมิญฺจ ทิวเส ตมฺพปณฺณิทีเป เชฏฺฐมูลนกฺขตฺตนฺนาม โหติ ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. พินฺทุสาโรติปิ ฯ
ราชา นกฺขตฺตํ โฆสาเปตฺวา ฉณํ กโรถาติ อมจฺเจ อาณาเปตฺวา
จตฺตาฬีสปุริสสหสฺสปริวาโร นครมฺหา นิกฺขมิตฺวา เยน
มิสฺสกปพฺพโต เตน ปายาสิ มิควํ กีฬิตุกาโม ฯ อถ ตสฺมึ ปพฺพเต
อธิวตฺถา เอกา เทวตา รญฺโญ เถเร ทสฺเสสฺสามีติ โรหิตมิครูปํ
คเหตฺวา อวิทูเร ติณปณฺณานิ ขาทมานา วิย จรติ ฯ ราชา ตํ
ทิสฺวา อยุตฺตนฺทานิ ปมตฺตํ วิชฺฌิตุนฺติ ชิยํ โปเถสิ ฯ มิโค
อมฺพตฺถลมคฺคํ คเหตฺวา ปลายิตุํ อารภิ ฯ ราชา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต
อนุพนฺธนฺโต อมฺพตฺถลเมว อภิรุหิ ฯ มิโคปิ เถรานํ อวิทูเร
อนฺตรธายิ ฯ มหินฺทตฺเถโร ราชานํ อวิทูเร อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา
มมํเยว ราชา ปสฺสตุ มา อิตเรติ อธิฏฺฐหิตฺวา ติสฺส ติสฺส
อิโต เอหีติ อาห ฯ ราชา สุตฺวา จินฺเตสิ อิมสฺมึ ทีเป ชาโต
มํ ติสฺโสติ นามํ คเหตฺวา อาลปิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ อยํ
ปน ฉินฺนภินฺทปฏธโร ภณฺฑุ กาสาววสโน มํ นาเมน อาลปติ
โก นุโข อยํ ภวิสฺสติ มนุสฺโส วา อมนุสฺโส วาติ ฯ เถโร อาห
       สมณา มยํ มหาราช        ธมฺมราชสฺส สาวกา
       ตเวว อนุกมฺปาย          ชมฺพุทีปา อิธาคตาติ ฯ
     เตน สมเยน เทวานํปิยติสฺสมหาราชา จ อโสกธมฺมราชา จ
อทิฏฺฐสหายกา โหนฺติ ฯ เทวานํปิยติสฺสมหาราชสฺส จ ปุญฺญานุภาเวน
ฉาตกปพฺพตปาเท เอกมฺหิ เวฬุคุมฺเพ ติสฺโส เวฬุยฏฺฐิโย
รถยฏฺฐิปฺปมาณา อุปฺปชฺชึสุ ฯ เอกา ลตายฏฺฐินาม เอกา ปุปฺผยฏฺฐิ
นาม เอกา สกุณยฏฺฐินาม ฯ ตาสุ ลตายฏฺฐิ สยํ รชตวณฺณา
โหติ ฯ ตํ อลงฺกริตฺวา อุปฺปนฺนลตา กญฺจนวณฺณา ขายติ ฯ
ปุปฺผยฏฺฐิยํ ปน นีลปีตโลหิโตทาตกาฉวณฺณานิ ปุปฺผานิ
สุวิภตฺตวณฺฏปตฺตกิญฺชกฺขานิ หุตฺวา ขายนฺติ ฯ สกุณยฏฺฐิยํ ปน
หํสกุกฺกุฏชีวญฺชีวกาทโย สกุณา นานปฺปการานิ จ จตุปฺปทานิ ๑-
สชีวานิ วิย ขายนฺติ ฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ทีปวํเส
       ฉาตปพฺพตปาทมฺหิ         เวฬุยฏฺฐี ตโย อหุ
       เสตา รชตยฏฺฐี จ        ลตา กญฺจนสนฺนิภา
       นีลาทิ ยาทิสํ ปุปฺผํ        ปุปฺผยฏฺฐิมฺหิ ตาทิสํ
       สกุณา สกุณยฏฺฐิมฺหิ        สรูเปเนว สณฺฐิตาติ ฯ
สมุทฺทโตปิสฺส มุตฺตามณิเวฑุริยาทิ อเนกวิหิตํ รตนํ อุปฺปชฺชิ ฯ
ตมฺพปณฺณิยํ ปน อฏฺฐ มุตฺตา อุปฺปชฺชึสุ หยมุตฺตา คชมุตฺตา
รถมุตฺตา อามลกมุตฺตา วลยมุตฺตา องฺคุลิเวฐกมุตฺตา กกุธผลมุตฺตา
ปากติกมุตฺตาติ ฯ โส ตา จ ยฏฺฐิโย ตา จ มุตฺตา อญฺญญฺจ
พหุํ รตนํ อโสกสฺส ธมฺมรญฺโญ ปณฺณาการตฺถาย เปเสสิ ฯ
อโสโก ปสีทิตฺวา ตสฺส ปญฺจราชกกุธภณฺฑานิ ปหิณิ ฉตฺตํ จามรํ
ขคฺคํ โมลิรตนํ ปาทุกํ อญฺญญฺจ อภิเสกตฺถาย พหุวิธํ
ปณฺณาการํ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ สงฺขํ คงฺโคทกํ ๒- วฑฺฒมานํ วฏํสกํ
ภิงฺคารํ นนฺทิยาวฏํ สิวิกํ กญฺญํ อโธวิมํ ทุสฺสยุคํ หตฺถปุญฺฉนํ
หริจนฺทนํ อรุณวณฺณมตฺติกํ อญฺชนํ หรีตกํ อามลกนฺติ ฯ วุตฺตมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑. อิทํ ปทํ สวิเสสนํ ปุํลิงฺคิกํ กตฺตพฺพํ ฯ
@๒. อโนตตฺโตทกเมว คงฺโคทกนฺติ วุตฺตนฺติ สารตฺถทีปนี ฯ
เจตํ ทีปวํเส
       วาลวีชนึ อุณฺหิสฺสํ         ฉตฺตํ ขคฺคญฺจ ปาทุกํ
       เวฐนํ สารปามงฺคํ        ภิงฺคารํ นนฺทิวฏฺฏกํ
       สิวิกํ สงฺขํ วฏํสกญฺจ       อโธวิมํ วตฺถโกฏิกํ
       โสวณฺณปาตึ กฏจฺฉุํ        มหคฺฆํ หตฺถปุญฺฉนํ
       อโนตตฺโตทกํ กาชํ        อุตฺตมํ หริจนฺทนํ
       อรุณวณฺณมตฺติกํ           อญฺชนํ นาคมาหฏํ
       หรีตกํ อามลกํ           มหคฺฆํ อมโตสธํ
       สฏฺฐิวาหสตํ สาลึ         สุคนฺธํ สุวกาหฏํ
       ปุญฺญกมฺมาภินิพฺพตฺตํ        ปาเหติ ๑- อโสกวฺหโยติ ฯ
น เกวลญฺจ เอตํ อามิสปณฺณาการํ  อิมํ กิร ธมฺมปณฺณาการมฺปิ
เปเสสิ
       อหํ พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ       สงฺฆญฺจ สรณํ คโต
       อุปาสกตฺตํ เทเสสึ        สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน
       อิเมสุ ตีสุ วตฺถูสุ         อุตฺตเมสุ นรุตฺตม
       ตฺวมฺปิ จิตฺตํ ปสาเทหิ      สทฺธา สรณมุเปหีติ ฯ
สฺวายํ ราชา ตํ ทิวสํ อโสกรญฺญา เปสิเตน อภิเสเกน
เอกมาสาภิสิตฺโต โหติ ฯ วิสาขปุณฺณมายํ หิสฺส อภิเสกมกํสุ ฯ
     โส อจิรสฺสุตํ ตํ สาสนปฺปวุตฺตึ อนุสฺสรมาโน ตํ เถรสฺส
สมณา มยํ มหาราช ธมฺมราชสฺส สาวกาติ วจนํ สุตฺวา
อยฺยา นุโข อาคตาติ ตาวเทว อาวุธํ นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ
@เชิงอรรถ: ๑. ปาเหสีติปิ ทิสฺสติ ฯ
สมฺโมทนียํ กถํ กถยมาโน ฯ ยถาห ฯ
       อาวุธํ นิกฺขิปิตฺวาน          เอกมนฺตํ อุปาวิสิ
       นิสชฺช ราชา สมฺโมทิ        พหุํ อตฺถูปสํหิตนฺติ ฯ
สมฺโมทนียํ กถญฺจ กุรุมาเนเยว ตสฺมึ ตานิปิ จตฺตาฬีสปุริสสหสฺสานิ
อาคนฺตฺวา ตํ ปริวาเรสุํ ฯ ตทา เถโร อิตเรปิ ฉ ชเน
ทสฺเสสิ ฯ ราชา ทิสฺวา อิเม กทา อาคตาติ อาห ฯ มยา
สทฺธึเยว มหาราชาติ ฯ อิทานิ ปน ชมฺพุทีเป อญฺเญปิ เอวรูปา
สมณา สนฺตีติ ฯ สนฺติ มหาราช เอตรหิ ชมฺพุทีโป กาสาวปฺปชฺโชโต
อิสิวาตปฏิวาโต ตสฺมึ
       เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ       เจโตปริยายโกวิทา
       ขีณาสวา อรหนฺโต          พหู พุทฺธสฺส สาวกาติ ฯ
ภนฺเต เกน อาคตตฺถาติ ฯ เนว มหาราช อุทเกน น ถเลนาติ ฯ
ราชา อากาเสน อาคตาติ อญฺญาสิ ฯ เถโร อตฺถิ นุโข รญฺโญ
ปญฺญาเวยฺยตฺติกนฺติ วีมํสนตฺถาย อาสนฺนํ อมฺพรุกฺขํ อารพฺภ
ปญฺหํ ปุจฺฉิ กึนาโม อยํ มหาราช รุกฺโขติ ฯ อมฺพรุกฺโข
นาม ภนฺเตติ ฯ อิมํ ปน มหาราช อมฺพํ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ อมฺโพ
อตฺถิ นตฺถีติ ฯ อตฺถิ ภนฺเต อญฺเญปิ พหู อมฺพรุกฺขาติ ฯ
อิมญฺจ อมฺพํ เต จ อมฺเพ มุญฺจิตฺวา อตฺถิ นุโข มหาราช
อญฺเญ รุกฺขาติ ฯ อตฺถิ ภนฺเต เต ปน น อมฺพรุกฺขาติ ฯ
อญฺเญ อมฺเพ จ อนมฺเพ จ มุญฺจิตฺวา อตฺถิ ปน อญฺโญ
รุกฺโขติ ฯ อยเมว ภนฺเต อมฺพรุกฺโขติ ฯ สาธุ มหาราช
ปณฺฑิโตสิ อตฺถิ ปน เต มหาราช ญาตกาติ ฯ อตฺถิ เม ภนฺเต
พหู ชนาติ ฯ เต มุญฺจิตฺวา อญฺเญ เกจิ อญฺญาตกาปิ อตฺถิ
มหาราชาติ ฯ อญฺญาตกา ภนฺเต ญาตเกหิ พหุตราติ ฯ ตว ญาตเก
จ อญฺญาตเก จ มุญฺจิตฺวา อตฺถิ อญฺโญ โกจิ มหาราชาติ ฯ
อหํ ภนฺเตติ ฯ สาธุ มหาราช อตฺตา นาม อตฺตโน เนว ญาตโก
น อญฺญาตโกติ ฯ อถ เถโร ปณฺฑิโต ราชา สกฺกิสฺสติ ๑- ธมฺมํ
อญฺญาตุนฺติ จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตนฺตํ กเถสิ ฯ กถาปริโยสาเน
ราชา ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺฐหิ สทฺธึ จตฺตาฬีสาย ปาณสหสฺเสหิ ฯ
ตํ ขณํเยว จ รญฺโญ ภตฺตํ อาหริยิตฺถ ฯ ราชา จ สุตฺตนฺตํ
สุณนฺโต เอวํ อญฺญาสิ น อิเมสํ อิมสฺมึ กาเล โภชนํ
กปฺปตีติ ฯ อปุจฺฉิตฺวา ปน ภุญฺชิตุํ อยุตฺตนฺติ จินฺเตตฺวา
ภุญฺชิสฺสถ ภนฺเตติ ปุจฺฉิ ฯ น มหาราช อมฺหากํ อิมสฺมึ กาเล
โภชนํ กปฺปตีติ ฯ กสฺมึ กาเล ภนฺเต กปฺปตีติ ฯ อรุณุคฺคมนโต
ปฏฺฐาย ยาว มชฺฌนฺติกสมยา มหาราชาติ ฯ คจฺฉาม ภนฺเต
นครนฺติ ฯ อลํ มหาราช อิเธว วสิสฺสามาติ ฯ สเจ ภนฺเต
ตุมฺเห วสถ อยํ ทารโก อาคจฺฉตูติ ฯ มหาราช อยํ ทารโก
อาคตผโล วิญฺญาตสาสโน ปพฺพชฺชาเปกฺโข อิทานิ ปพฺพชิสฺสตีติ ฯ
ราชา เตนหิ ภนฺเต เสฺว รถํ เปสิสฺสามิ ตํ อภิรุหิตฺวา
อาคจฺเฉยฺยาถาติ วตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ ฯ เถโร อจิรปกฺกนฺตสฺส
รญฺโญ สุมนสามเณรํ อามนฺเตสิ เอหิ ตฺวํ สุมน ธมฺมสฺสวนกาลํ
โฆเสหีติ ฯ ภนฺเต กิตฺตกํ ฐานํ สาเวนฺโต โฆเสมีติ ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. สกฺขิสฺสตีติปิ ฯ
สกลตมฺพปณฺณิทีปนฺติ ฯ สาธุ ภนฺเตติ สามเณโร อภิญฺญาปาทกํ
จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐหิตฺวา สมาหิเตน จิตฺเตน
สกลตมฺพปณฺณิทีปํ สาเวนฺโต ติกฺขตฺตุํ ธมฺมสฺสวนกาลํ โฆเสสิ ฯ
ราชา ตํ สทฺทํ สุตฺวา เถรานํ สนฺติกํ เปเสสิ กึ ภนฺเต อตฺถิ
โกจิ อุปทฺทโวติ ฯ นตฺถมฺหากํ โกจิ อุปทฺทโว ธมฺมสฺสวนกาลํ
โฆสาปยิมฺหา พุทฺธวจนํ กเถตุกามมฺหาติ ฯ ตญฺจ ปน สามเณรสฺส
สทฺทํ สุตฺวา ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ ฯ เอเตนูปาเยน
ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคญฺฉิ ฯ เตน สทฺเทน
มหาเทวตาสนฺนิปาโต อโหสิ ฯ เถโร มหนฺตํ เทวตาสนฺนิปาตํ
ทิสฺวา สมจิตฺตสุตฺตนฺตํ กเถสิ ฯ กถาปริโยสาเน อสงฺเขยฺยานํ
เทวานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ พหู นาคา จ สุปณฺณา จ
สรเณสุ ปติฏฺฐหึสุ ฯ ยาทิโส จ สารีปุตฺตตฺเถรสฺส อิมํ สุตฺตนฺตํ
กถยโต เทวตานํ สนฺนิปาโต อโหสิ ตาทิโส มหินฺทตฺเถรสฺสาปิ
ชาโต ฯ อถ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ราชา เถรานํ รถํ
เปเสสิ ฯ สารถิ รถํ เอกมนฺเต ฐเปตฺวา เถรานํ อาโรเจสิ
อาคโต ภนฺเต รโถ อภิรุหถ คจฺฉิสฺสามาติ ฯ เถรา น มยํ
รถํ อภิรุหาม คจฺฉ ตฺวํ ปจฺฉา มยํ คจฺฉิสฺสามาติ วตฺวา
เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อนุราธปุรสฺส ปุรตฺถิมทิสาย ปฐมเจติยฏฺฐาเน
โอตรึสุ ฯ ตํ หิ เจติยํ เถเรหิ ปฐมํ โอติณฺณฏฺฐาเน กตตฺตาเยว
ปฐมเจติยนฺติ วุจฺจติ ฯ ราชาปิ สารถึ เปเสตฺวา อนฺโตนิเวสเน
มณฺฑปํ ปฏิยาเทถาติ อมจฺเจ อาณาเปสิ ฯ ตาวเทว สพฺเพ
หฏฺฐตุฏฺฐา อติวิย ปาสาทิกํ มณฺฑปํ ปฏิยาเทสุํ ฯ ปุน ราชา จินฺเตสิ
หีโย เถโร สีลกฺขนฺธํ กถยมาโน อุจฺจาสยนมหาสยนํ น กปฺปตีติ
อาห นิสีทิสฺสนฺติ นุโข อยฺยา อาสเนสุ น นิสีทิสฺสนฺตีติ ฯ ตสฺเสวํ
จินฺตยนฺตสฺเสว โส สารถิ นครทฺวารํ สมฺปตฺโต ฯ ตโต อทฺทส
เถเร ปฐมตรํ อาคนฺตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปนฺเต ฯ
ทิสฺวา อติวิย ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา อาคนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ
อาคตา เทว เถราติ ฯ ราชา รถํ อารุฬฺหาติ ปุจฺฉิ ฯ
น อารุฬฺหา เทว อปิจ มม ปจฺฉโต นิกฺขมิตฺวา ปฐมตรํ
อาคนฺตฺวา ปาจีนทฺวาเร ฐิตาติ ฯ ราชา รถมฺปิ นาภิรุหึสูติ
สุตฺวา น ทานิ อยฺยา อุจฺจาสยนํ สาทิยิสฺสนฺตีติ จินฺเตตฺวา
เตนหิ ภเณ เถรานํ ภุมฺมตฺถรณสงฺเขเปน อาสนานิ ปญฺญาเปถาติ
วตฺวา ปฏิปถํ อคมาสิ ฯ อมจฺจา ปฐวิยํ ตฏฺฏิกํ ปญฺญาเปตฺวา
อุปริ โกชวกาทีนิ จิตฺรตฺถรณานิ ปญฺญาเปสุํ ฯ อุปฺปาทปาฐกา
ทิสฺวา คหิตาทานิ อิเมหิ อยํ ปฐวี อิเม ตมฺพปณฺณิทีปสฺส
สามิกา ภวิสฺสนฺตีติ พฺยากรึสุ ฯ ราชาปิ คนฺตฺวา เถเร วนฺทิตฺวา
มหินฺทตฺเถรสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา มหติยา ปูชาย จ
สกฺกาเรน จ เถเร นครํ ปเวเสตฺวา อนฺโตนิเวสนํ ปเวเสสิ ฯ เถโร
อาสนปฺปญฺญตฺตํ ทิสฺวา อมฺหากํ สาสนํ สกลลงฺกาทีเป ปฐวี วิย
ปตฺถฏํ นิจฺจลญฺจ หุตฺวา ปติฏฺฐหิสฺสตีติ จินฺเตนฺโต นิสีทิ ฯ ราชา เถเร
ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปตฺวา สมฺปวาเรตฺวา
อนุฬาเทวีปมุขานิ ปญฺจอิตฺถีสตานิ เถรานํ อภิวาทนํ ปูชาสกฺการญฺจ
กโรนฺตูติ ปกฺโกสาเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เถโร ภตฺตกิจฺจาวสาเน
รญฺโญ สปริชนสฺส ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสนฺโต เปตวตฺถุํ วิมานวตฺถุํ
สจฺจสํยุตฺตญฺจ กเถสิ ฯ ตํ เถรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ตานิ
ปญฺจปิ อิตฺถีสตานิ โสตาปตฺติผลํ สจฺฉากํสุ ฯ เยปิ เต
มนุสฺสา ปุริมทิวเส มิสฺสกปพฺพเต เถเร อทฺทสํสุ เต เตสุ เตสุ
ฐาเนสุ เถรานํ คุเณ กเถนฺติ ฯ เตสํ สุตฺวา มหาชนกาโย ราชงฺคเณ
สนฺนิปติตฺวา มหาสทฺทมกาสิ ฯ ราชา กึ เอโส สทฺโทติ ปุจฺฉิ ฯ
นาครา เทว เถเร ทฏฺฐุํ น ลภามาติ วิรวนฺตีติ ฯ ราชา สเจ
อิธ ปวิสิสฺสนฺติ โอกาโส น ภวิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา คจฺฉถ ภเณ
หตฺถิสาลํ ปฏิชคฺคิตฺวา วาลุกํ อากีริตฺวา ปญฺจวณฺณานิ ปุปฺผานิ
วิกีริตฺวา เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา มงฺคลหตฺถิฏฺฐาเน เถรานํ อาสนานิ
ปญฺญาเปถาติ อาห ฯ ราชอมจฺจา ตถา อกํสุ ฯ เถโร ตตฺถ
คนฺตฺวา นิสีทิตฺวา เทวทูตสุตฺตนฺตํ กเถสิ ฯ กถาปริโยสาเน ปาณสหสฺสํ
โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ ฯ ตโต หตฺถิสาลา อติสมฺพาธาติ
ทกฺขิณทฺวาเร นนฺทนวนุยฺยาเน อาสนํ ปญฺญาเปสุํ ฯ เถโร ตตฺถ
นิสีทิตฺวา อาสิวิโสปมสุตฺตนฺตํ กเถสิ ฯ ตมฺปิ สุตฺวา ปาณสหสฺสํ
โสตาปตฺติผลํ ปฏิลภิ ฯ เอวํ อาคตทิวสโต ทุติยทิวเส อฑฺฒเตยฺยานํ
ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ เถรสฺส นนฺทนวนุยฺยาเน
อาคตาคตาหิ กุลิตฺถีหิ กุลสุณฺหาหิ กุลกุมารีหิ สทฺธึ สมฺโมทมานสฺเสว
สายณฺหสมโย ชาโต  ฯ เถโร กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา คจฺฉามทานิ
มิสฺสกปพฺพตนฺติ อุฏฺฐหิ ฯ อมจฺจา กตฺถ ภนฺเต คจฺฉถาติ ฯ
อมฺหากํ นิวาสนฏฺฐานนฺติ ฯ เต รญฺโญ สํวิทิตํ กตฺวา ราชานุมเตน
อาหํสุ อกาโล ภนฺเต อิทานิ ตตฺถ คนฺตุํ อิทเมว นนฺทนวนุยฺยานํ
อยฺยานํ อาวาสนฏฺฐานํ โหตูติ ฯ อลํ คจฺฉามาติ ฯ ปุน รญฺโญ
วจเนนาหํสุ ราชา ภนฺเต อาห เอตํ เมฆวนํ นาม อุยฺยานํ มม
ปิตุ สนฺตกํ นครโต นาติทูรํ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ
เอตฺถ เถรา วาสํ กปฺเปนฺตูติ ฯ วสึสุ เถรา เมฆวนุยฺยาเน ฯ ราชาปิ
โข ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน เถรสฺส สมีปํ คนฺตฺวา สุขสยิตภาวํ
ปุจฺฉิตฺวา กปฺปติ ภนฺเต ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาราโมติ ปุจฺฉิ ฯ เถโร
กปฺปติ มหาราชาติ วตฺวา อิมํ สุตฺตํ อาหริ อนุชานามิ ภิกฺขเว
อารามนฺติ ฯ ราชา ตุฏฺโฐ สุวณฺณภิงฺคารํ คเหตฺวา เถรสฺส หตฺเถ
อุทกํ ปาเตตฺวา มหาเมฆวนํ อุยฺยานํ อทาสิ ฯ สห อุทกปาเตน
ปฐวี กมฺปิ ฯ อยํ มหาวิหาเร ปฐโม ปฐวีกมฺโป อโหสิ ฯ
ราชา ภีโต เถรํ ปุจฺฉิ กสฺมา ภนฺเต ปฐวี กมฺปตีติ ฯ
มา ภายิ มหาราช อิมสฺมึ ทีเป ทสพลสฺส สาสนํ ปติฏฺฐหิสฺสติ
อิทญฺจ ปฐมํ มหาวิหารฏฺฐานํ ภวิสฺสติ ตสฺเสตํ ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ ฯ
ราชา ภิยฺโยโส มตฺตาย ปสีทิ ฯ เถโร ปุนทิวเสปิ ราชเคเหเยว
ภุญฺชิตฺวา นนฺทนวเน อนมตคฺคิยานิ กเถสิ ฯ ปุนทิวเส
อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตํ กเถสิ ฯ เอเตเนว อุปาเยน สตฺตทิวสานิ
กเถสิ ฯ อฑฺฒนวมานํ ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ
ตโต ปฏฺฐาย นนฺทนวนํ สาสนสฺส โชติปาตุภาวฏฺฐานนฺติ กตฺวา
โชติวนนฺติ นามํ ลภิ ฯ สตฺตเม ปน ทิวเส เถรา อนฺเตปุเร
รญฺโญ อปฺปมาทสุตฺตํ กถยิตฺวา เจติยคิริเมว อคมํสุ ฯ อถโข
ราชา อมจฺเจ ปุจฺฉิ เถโร อมฺเห คาฬฺเหน โอวาเทน โอวทิ
คจฺเฉยฺย นุโขติ ฯ อมจฺจา ตุมฺเหหิ เทว เถโร อยาจิโต สยเมว
อาคโต ตสฺมา ตสฺส อนาปุจฺฉาว คมนมฺปิ ภเวยฺยาติ อาหํสุ ฯ
ตโต ราชา รถํ อภิรุหิตฺวา เทฺว จ เทวิโย อาโรเปตฺวา
เจติยคิรึ อคมาสิ มหจฺจราชานุภาเวน ฯ คนฺตฺวา เทวิโย
เอกมนฺตํ อปกฺกมาเปตฺวา สยํ เถรานํ สมีปํ อุปสงฺกนฺโต อติวิย
กิลนฺตรูโป หุตฺวา อุปสงฺกมิ ฯ ตโต นํ เถโร อาห กสฺมา
ตฺวํ มหาราช เอวํ กิลมมาโนว อาคโตติ ฯ ตุมฺเห มม คาฬฺหํ
โอวาทํ ทตฺวา อิทานิ คนฺตุกามา นุโขติ ชานนตฺถํ ภนฺเตติ ฯ
น มยํ มหาราช คนฺตุกามา อปิจ วสฺสูปนายิกกาโลนามายํ
มหาราช ตตฺร สมเณน วสฺสูปนายิกํ ฐานํ ญาตุํ วฏฺฏตีติ ฯ
ตํ ทิวสเมว อริฏฺโฐ นาม อมจฺโจ ปญฺจปญฺญาสาย
เชฏฺฐกนิฏฺฐภาตุเกหิ สทฺธึ รญฺโญ สมีเป ฐิโต อาห อจฺฉามหํ เทว
เถรานํ สนฺติเก ปพฺพชิตุนฺติ ฯ สาธุ ภเณ ปพฺพชสฺสูติ ฯ
ราชา อนุชานิตฺวา เถรํ สมฺปฏิจฺฉาเปสิ ฯ เถโร ตทเหว ปพฺพาเชสิ ฯ
สพฺเพ ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณึสุ ฯ ราชาปิ โข ตํ ขณํเยว
กณฺฏเกหิ เจติยงฺคณํ ปริกฺขิปิตฺวา อฏฺฐสฏฺฐิยา เลเณสุ กมฺมํ
ปฏฺฐเปตฺวา นครเมว อคมาสิ ฯ เตปิ เถรา ทสภาติกสมากุลํ
ราชกุลํ ปสาเทตฺวา มหาชนํ โอวทมานา เจติยคิริมฺหิ วสฺสํ
วสึสุ ฯ ตทาปิ เจติยคิริมฺหิ ปฐมวสฺสํ อุปคตา ทฺวาสฏฺฐี
อรหนฺโต อเหสุํ ฯ
     อถายสฺมา มหามหินฺโท วุฏฺฐวสฺโส ปวาเรตฺวา กตฺติกปุณฺณมายํ
อุโปสถทิวเส ราชานํ เอตทโวจ มหาราช อมฺเหหิ จิรํ
ทิฏฺโฐ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อนาถวาสํ วสิมฺหา อิจฺฉาม ชมฺพุทีปํ
คนฺตุนฺติ ฯ ราชา อาห ภนฺเต ตุมฺเห จตูหิ ปจฺจเยหิ
อุปฏฺฐหามิ อยญฺจ มหาชโน ตุมฺเห นิสฺสาย ตีสุ สรเณสุ
ปติฏฺฐิโต กสฺมา ตุมฺเห อุกฺกณฺฐถาติ ฯ จิรํ ทิฏฺโฐ โน มหาราช
สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานญฺชลิกมฺมสามีกมฺมกรณฏฺฐานํ
นตฺถิ เตนมฺหา อุกฺกณฺฐิตาติ ฯ นนุ ภนฺเต ตุมฺเห อโวจุตฺถ
ปรินิพฺพุโต สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ฯ กิญฺจาปิ มหาราช ปรินิพฺพุโต
อถขฺวสฺส สรีรธาตุโย ติฏฺฐนฺตีติ ฯ อญฺญาตํ ภนฺเต ถูปปติฏฺฐานํ
ตุมฺเห อากงฺขถาติ กโรมิ ภนฺเต ถูปํ ภูมิภาคํทานิ วิจินาถ
อปิจ ภนฺเต ธาตุโย กุโต ลจฺฉามาติ ฯ สุมเนน สทฺธึ มนฺเตหิ
มหาราชาติ ฯ สาธุ ภนฺเตติ ราชา สุมนํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ
กุโตทานิ ภนฺเต ธาตุโย ลจฺฉามาติ ฯ สุมโน อาห อปฺโปสฺสุกฺโก
ตฺวํ มหาราช วีถิโย โสธาเปตฺวา ธชปฏากปุณฺณฆฏาทีหิ
อลงฺการาเปตฺวา สปริชโน อุโปสถงฺคานิ สมาทิยิตฺวา สพฺพตาลาวจเร
อุปฏฺฐเปตฺวา มงฺคลหตฺถึ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ การาเปตฺวา
อุปริ จสฺส เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา สายณฺหสมเย มหานาควนุยฺยานาภิมุโข
ยาหิ อทฺธา ตสฺมึ ฐาเน ธาตุโย ลจฺฉสีติ ฯ ราชา
สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิ ฯ เถรา เจติยคิริเมว อคมํสุ ฯ ตตฺรายสฺมา
มหินฺทตฺเถโร สุมนํ สามเณรมาห คจฺฉ ตฺวํ สามเณร ชมฺพุทีเป
ตว อยฺยกํ อโสกํ ธมฺมราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน เอวํ
วเทหิ สหาโย เต มหาราช เทวานํ ปิยติสฺโส พุทฺธสาสเน ปสนฺโน
ถูปํ ปติฏฺฐาเปตุกาโม ตุมฺหากํ กิร หตฺเถ ธาตุ อตฺถิ ตํ
เม เทถาติ ตํ คเหตฺวา สกฺกํ เทวราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ
วเทหิ ตุมฺหากํ กิร มหาราช หตฺเถ เทฺว ธาตุโย อตฺถิ
ทกฺขิณทาฒญฺจ ทกฺขิณกฺขกญฺจ ตโต ตุมฺเห ทกฺขิณทาฒํ ปูเชถ
ทกฺขิณกฺขกํ ปน มยฺหํ เทถาติ เอวญฺจ นํ วเทหิ กสฺมา
ตฺวํ มหาราช อมฺเห ตมฺพปณฺณิทีปํ ปหิณิตฺวา ปมชฺชสีติ ฯ สาธุ
ภนฺเตติ โข สุมโน เถรสฺส วจนํ สมปฏิจฺฉิตฺวา ตาวเทว
ปตฺตจีวรมาทาย เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปาฏลิปุตฺตทฺวาเร โอรุยฺห รญฺโญ
สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจสิ ฯ มหาราชา ตุฏฺโฐ สามเณรสฺส
หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา คนฺเธหิ อุพฺพฏฺเฏตฺวา วรมุตฺตสทิสานํ
ธาตูนํ ปูเรตฺวา อทาสิ ฯ โส ตํ คเหตฺวา สกฺกํ เทวราชานํ
อุปสงฺกมิ ฯ สกฺโก เทวราชา สามเณรํ ทิสฺวา กึ ภนฺเต สุมน
อาหิณฺฑสีติ อาห ฯ ตฺวํ มหาราช อมฺเห ตมฺพปณฺณิทีปํ เปเสตฺวา
กสฺมา ปมชฺชสีติ ฯ นปฺปมชฺชามิ ภนฺเต วเทหิ กึ กโรมีติ ฯ
ตุมฺหากํ กิร หตฺเถ เทฺว ธาตุโย อตฺถิ ทกฺขิณทาฒญฺจ
ทกฺขิณกฺขกญฺจ ตโต ตุมฺเห ทกฺขิณทาฒํ ปูเชถ ทกฺขิณกฺขกมฺปน
มยฺหํ เทถาติ ฯ สาธุ ภนฺเตติ โข สกฺโก เทวานมินฺโท
โยชนปฺปมาณํ มณิถูปํ อุคฺฆาเฏตฺวา ทกฺขิณกฺขกํ ธาตุํ นีหริตฺวา
สุมนสฺส อทาสิ ฯ โส ตํ คเหตฺวา เจติยคิริมฺหิเยว ปติฏฺฐาสิ ฯ อถโข
มหินฺทปฺปมุขา สพฺเพปิ เต มหานาคา อโสกธมฺมราเชน ทินฺนธาตุโย
เจติยคิริมฺหิเยว ปติฏฺฐเปตฺวา ทกฺขิณกฺขกํ อาทาย วฑฺฒมานกจฺฉายาย
มหานาควนุยฺยานํ อคมํสุ ฯ ราชาปิ โข สุมเนน วุตฺตปฺปการํ
ปูชาสกฺการํ กตฺวา หตฺถิกฺขนฺธวรคโต สยํ มงฺคลหตฺถิมตฺถเก
เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาโน มหานาควนุยฺยานํ สมฺปาปุณิ ฯ อถสฺส
เอตทโหสิ สเจ อยํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธาตุ ฉตฺตํ อปนมตุ
มงฺคลหตฺถี ชนฺนุเกหิ ภูมิยํ ปติฏฺฐหตุ ธาตุจงฺโกฏกํ มยฺหํ มตฺถเก
ปติฏฺฐาตูติ ฯ สห รญฺโญ จิตฺตุปฺปาเทน ฉตฺตํ อปนมิ หตฺถี
ชนฺนุเกหิ ภูมิยํ ปติฏฺฐหิ ธาตุจงฺโกฏกํ รญฺโญ มตฺถเก ปติฏฺฐหิ ฯ
ราชา อมเตเนว อภิสิตฺตคตฺโต วิย ปรเมน ปีติปามุชฺเชน สมนฺนาคโต
ปุจฺฉิ ธาตุํ ภนฺเต กึ กโรมาติ ฯ หตฺถิกุมฺภมฺหิเยว ตาว มหาราช
ฐเปหีติ ฯ ราชา ธาตุจงฺโกฏกํ คเหตฺวา หตฺถิกุมฺเภ ฐเปสิ ฯ
ปมุทิโต นาโค โกญฺจนาทํ นทิ ฯ มหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา
โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ ฯ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาภูมิจาโล อโหสิ
ปจฺจนฺเตปิ นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธาตุ ปติฏฺฐหิสฺสตีติ ฯ เทวมนุสฺสา
ปโมทึสุ ฯ เอวํ อิทฺธานุภาวสิริยา เทวมนุสฺสานํ ปีตึ ชนยนฺโต
     ปุณฺณมายํ มหาวีโร        จาตุมฺมาสินิยา อิธ
     อาคนฺตฺวา เทวโลกมฺหา    หตฺถิกุมฺเภ ปติฏฺฐิโตติ ฯ
อถ โส หตฺถินาโค อเนกตาลาวจรปริวาริโต อติวิย อุฬาเรน
ปูชาสกฺกาเรน สกฺกริยมาโน ปจฺฉิมทิสาภิมุโข หุตฺวา อปสกฺกนฺโต
ยาว นครสฺส ปุรตฺถิมทฺวารํ ตาว คนฺตฺวา ปุรตฺถิมทฺวาเรน นครํ
ปวิสิตฺวา สกลนาคเรหิ อุฬาราย ปูชาย กริยมานาย ทกฺขิณทฺวาเรน
นิกฺขมิตฺวา ถูปารามสฺส ปจฺฉิมทิสาภาเค มเหชวตฺถุ นาม กิร
อตฺถิ ตตฺถ คนฺตฺวา ปุน ถูปารามาภิมุโขเยว ปฏินิวตฺติ ฯ เตน
จ สมเยน ถูปาราเม ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปริโภคเจติยฏฺฐานํ
โหติ ฯ
     อตีเต กิร อยํ ทีโป โอชทีโป นาม อโหสิ ฯ ราชา อภโย
นาม ฯ นครํ อภยปุรนฺนาม ฯ เจติยปพฺพโต เทวกูฏปพฺพโต
นาม ฯ ถูปาราโม ปฏิยาราโม นาม ฯ เตน โข ปน สมเยน
กกุสนฺโธ ภควา โลเก อุปฺปนฺโน โหติ ฯ ตสฺส สาวโก มหาเทโว
นาม ภิกฺขุสหสฺเสน สทฺธึ เทวกูเฏ ปติฏฺฐาสิ มหินฺทตฺเถโร วิย
เจติยปพฺพเต ฯ เตน สมเยน โอชทีเป สตฺตา ปชฺชรเกน
อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺติ ฯ  อทฺทสา โข กกุสนฺโธ ภควา พุทฺธจกฺขุนา
โลกํ โวโลเกนฺโต เต สตฺเต อนยพฺยสนมาปชฺชนฺเต ฯ ทิสฺวา
จตฺตาฬีสาย ภิกฺขุสหสฺเสน ปริวุโต อคมาสิ ฯ ตสฺสานุภาเวน
ตาวเทว ปชฺชรโก วูปสนฺโต ฯ โรเค วูปสนฺเต ภควา ธมฺมํ
เทเสสิ ฯ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ
ภควา ธมฺมกรกํ ทตฺวา ปกฺกามิ ฯ ตํ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา
ปฏิยาราเม เจติยํ อกํสุ ฯ มหาเทโว ทีปํ อนุสาสนฺโต วิหาสิ ฯ
โกนาคมนสฺส ปน ภควโต กาเล อยํ ทีโป วรทีโป นาม อโหสิ ฯ
ราชา สมิทฺธิ นาม ฯ นครํ วฑฺฒมานํ นาม ฯ ปพฺพโต
สุวณฺณกูโฏ นาม ฯ เตน โข ปน สมเยน วรทีเป ทุพฺพุฏฺฐิกา โหติ
ทุพฺภิกฺขํ ทุสฺสสฺสํ ฯ สตฺตา ฉาตกโรเคน อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺติ ฯ
อทฺทสา โข โกนาคมโน ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต
เต สตฺเต อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺเต ฯ ทิสฺวา ตึสภิกฺขุสหสฺสปริวุโต
อคมาสิ ฯ พุทฺธานุภาเวน เทโว สมฺมาธารํ อนุปฺปเวจฺฉิ ฯ สุภิกฺขํ
อโหสิ ฯ ภควา ธมฺมํ เทเสสิ ฯ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ
ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ ภควา ภิกฺขุสหสฺสปริวารํ มหาสุมนํ นาม
เถรํ ทีเป ฐเปตฺวา กายพนฺธนํ ทตฺวา ปกฺกามิ ฯ ตํ อนฺโต
ปกฺขิปิตฺวา เจติยมกํสุ ฯ กสฺสปสฺส ปน ภควโต กาเล อยํ
ทีโป มณฺฑทีโป นาม อโหสิ ฯ ราชา ชยนฺโต นาม ฯ นครํ
วิสาลํ นาม ฯ ปพฺพโต สุภกูโฏ นาม ฯ เตน โข ปน สมเยน
มณฺฑทีเป มหาวิวาโท โหติ ฯ พหู สตฺตา กลหวิคฺคหชาตา
อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺติ ฯ อทฺทสา โข กสฺสโป ภควา พุทฺธจกฺขุนา
โลกํ โวโลเกนฺโต เต สตฺเต อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺเต ฯ ทิสฺวา
วีสติภิกฺขุสหสฺสปริวุโต อาคนฺตฺวา วิวาทํ วูปสเมตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ ฯ
จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ ภควา
ภิกฺขุสหสฺสปริวารํ สพฺพนนฺทึ นาม เถรํ ทีเป ปติฏฺฐาเปตฺวา อุทกสาฏิกํ
ทตฺวา ปกฺกามิ ฯ ตํ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา เจติยมกํสุ ฯ เอวํ
ถูปาราเม ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปริโภคเจติยานิ
ปติฏฺฐหึสุ ฯ ตานิ สาสนนฺตรธาเนน นสฺสนฺติ ฯ ฐานมตฺตํ
อวสิสฺสติ ฯ ตสฺมา วุตฺตํ เตน จ สมเยน ถูปาราเม ปุริมกานํ
ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปริโภคเจติยฏฺฐานํ โหตีติ ฯ
     ตเทตํ วินฏฺเฐสุ เจติเยสุ เทวตานุภาเวน กณฺฏกสมากิณฺณสาเขหิ
นานาคจฺเฉหิ ปริวุตํ ติฏฺฐติ มา นํ โกจิ อุจฺฉิฏฺฐาสุจิมลกจวเรหิ
สนฺทูเสสีติ ฯ อถ ตสฺส หตฺถิโน ปุรโต คนฺตฺวา ราชปุริสา
สพฺพคจฺเฉ ฉินฺทิตฺวา ภูมึ โสเธตฺวา ตํ หตฺถตลสทิสมกํสุ ฯ หตฺถินาโค
คนฺตฺวา ตํ ฐานํ ปุรโต กตฺวา ตสฺส ปจฺฉิมทิสาภาเค โพธิรุกฺขฏฺฐาเน
อฏฺฐาสิ ฯ อถสฺส มตฺถกโต ธาตุํ โอโรเปตุํ อารภึสุ ฯ นาโค โอโรเปตุํ
น เทติ ฯ ราชา เถรํ ปุจฺฉิ กสฺมา ภนฺเต นาโค ธาตุํ โอโรเปตุํ
น เทตีติ ฯ อารุฬฺหํ มหาราช โอโรเปตุํ น วฏฺฏตีติ ฯ ตสฺมิญฺจ
กาเล อภยวาปิยา อุทกํ ฉินฺนํ โหติ ฯ สมนฺตา ภูมิ ผลิตา โหติ ฯ
สุอุทฺธรา มตฺติกาปิณฺฑา ฯ ตโต มหาชโน สีฆํ สีฆํ มตฺติกํ
อาหริตฺวา หตฺถิกุมฺภปฺปมาณํ วตฺถุมกาสิ ฯ ตาวเทว ถูปกรณตฺถํ
อิฏฺฐกา กาตุํ อารภึสุ ฯ ยาว อิฏฺฐกา ปรินิฏฺฐนฺติ ตาว หตฺถินาโค
กติปาหํ ทิวา โพธิรุกฺขฏฺฐาเน หตฺถิสาลายํ ติฏฺฐติ รตฺตึ
ถูปปติฏฺฐานภูมึ ปริยายติ ฯ อถ วตฺถุํ จินาเปตฺวา ราชา เถรํ
ปุจฺฉิ กีทิโส ภนฺเต ถูโป กาตพฺโพติ ฯ วีหิราสิสทิโส
มหาราชาติ ฯ  สาธุ ภนฺเตติ ราชา ชงฺฆปฺปมาณํ ถูปํ จินาเปตฺวา
ธาตุํ โอโรปนตฺถาย มหาสกฺการํ กาเรสิ ฯ สกลนครญฺจ ชนปโท
จ ธาตุมหทสฺสนตฺถํ สนฺนิปติ ฯ สนฺนิปติเต จ ตสฺมึ มหาชนกาเย
ทสพลสฺส ธาตุ หตฺถิกุมฺภโต สตฺตตาลปฺปมาณํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ ฯ เตหิ เตหิ ธาตุปฺปเทเสหิ ฉนฺนํ วณฺณานํ
อุทกธารา จ อคฺคิกฺขนฺธา จ ปวตฺตนฺติ ฯ สาวตฺถิยํ คณฺฑามฺพมูเล
ภควโต ๑- ทสฺสิตปาฏิหาริยสทิสเมว ปาฏิหาริยํ อโหสิ ฯ ตญฺจ โข เนว
เถรานุภาเวน น เทวตานุภาเวน อปิจ โข พุทฺธานุภาเวเนว ฯ
ภควา กิร ธรมาโนว อธิฏฺฐาสิ มยิ ปรินิพฺพุเต ตมฺพปณฺณิทีเป
อนุราธปุรสฺส ทกฺขิณภาเค ปุริมกานํ ติณฺณํ พุทฺธานํ ปริโภคเจติยฏฺฐาเน
มม ทกฺขิณกฺขกธาตุปติฏฺฐานทิวเส ยมกปาฏิหาริยํ
โหตูติ ฯ
       เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา      พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา
       อจินฺติเย ปสนฺนานํ        วิปาโก โหตฺยจินฺติโยติ ฯ
     สมฺมาสมฺพุทฺโธ กิร อิมํ ทีปํ ธรมานกาเลปิ ติกฺขตฺตุํ
อคมาสิ ฯ ปฐมํ ยกฺขทมนตฺถํ เอกโกว  อาคนฺตฺวา ยกฺเข ทเมตฺวา
มยิ ปรินิพฺพุเต อิมสฺมึ ทีเป มม สาสนํ ปติฏฺฐหิสฺสตีติ ตมฺพปณฺณิทีเป
รกฺขํ กโรนฺโต ติกฺขตฺตุํ ทีปํ อาวิชฺฌิ ฯ ทุติยํ มาตุลภาคิเนยฺยานํ
นาคราชูนํ ทมนตฺถาย เอกโกว อาคนฺตฺวา เต ทเมตฺวา
อคมาสิ ฯ ตติยํ ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร อาคนฺตฺวา มหาเจติยฏฺฐาเน
จ ถูปารามเจติยฏฺฐาเน จ มหาโพธิปฺปติฏฺฐาเน จ มุติงฺคณเจติยฏฺฐาเน
จ ทีฆวาปีเจติยฏฺฐาเน จ กลฺยาณิยเจติยฏฺฐาเน จ
นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ ฯ อิทมสฺส จตุตฺถํ ธาตุสรีเรน
อาคมนํ ฯ ธาตุสรีรโต จ ปนสฺส นิกฺขนฺตอุทกผุสิเตหิ สกเล
ตมฺพปณฺณิตฺถเล น โกจิ ผุฏฺโฐกาโส ๒- นาม อโหสิ ฯ เอวมสฺส ตํ
ธาตุสรีรํ อุทกผุสิเตหิ ตมฺพปณฺณิตฺถลสฺส ปริฬาหํ วูปสเมตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. ภควตาติปิ ทิสฺสติ ฯ    ๒. อผุฏฺโฐกาโสติ โยชนาปาโฐ ฯ
มหาชนสฺส ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา โอตริตฺวา รญฺโญ มตฺถเก
ปติฏฺฐาสิ ฯ ราชา สผลํ มนุสฺสปฏิลาภํ มญฺญมาโน มหนฺตํ สกฺการํ
กริตฺวา ธาตุํ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ สห ธาตุปติฏฺฐาเนน มหาภูมิจาโล
อโหสิ ฯ ตสฺมิญฺจ ปน ธาตุปาฏิหาริเย จิตฺตํ ปสาเทตฺวา รญฺโญ
ภาตา อภโย นาม ราชกุมาโร ปุริสสหสฺเสน สทฺธึ ปพฺพชิ ฯ
เวตาลิคามโต ปญฺจ ทารกสตานิ ปพฺพชึสุ ฯ ตถา ทฺวารมณฺฑลาทีหิ
คามเกหิ นิกฺขมิตฺวา ปญฺจ ปญฺจ ทารกสตานิ ฯ สพฺพานิปิ อนฺโตนครโต
จ พหินครโต จ ปพฺพชิตานิ ตึส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ ฯ
นิฏฺฐิเต ปน ถูปสฺมึ ราชา จ ราชภตฺติกา จ เทวิโย จ
เทวนาคยกฺขานมฺปิ วิมฺหยกรํ ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ ปูชมกํสุ ฯ นิฏฺฐิตาย
ปน ธาตุปูชาย ปติฏฺฐิเต ธาตุวเร มหินฺทตฺเถโร เมฆวนุยฺยานเมว
คนฺตฺวา วาสํ กปฺเปสิ ฯ
     ตสฺมึ โข ปน สมเย อนุฬา เทวี ปพฺพชิตุกามา หุตฺวา
รญฺโญ อาโรเจสิ ฯ ราชา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา เถรเมตทโวจ
อนุฬา ภนฺเต เทวี ปพฺพชิตุกามา ปพฺพาเชถ นนฺติ ฯ น มหาราช
อมฺหากํ มาตุคามํ ปพฺพาเชตุํ กปฺปติ ปาฏลิปุตฺเต ปน มยฺหํ
ภคินี สงฺฆมิตฺตตฺเถรี นาม อตฺถิ ตํ ปกฺโกสาเปหิ อิมสฺมึ จ
ปน มหาราช ทีเป ปุริมกานํ ติณฺณํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ โพธิ
ปติฏฺฐาสิ อมฺหากํปิ ภควโต สรสรํสิชาลวิสชฺชนเกน โพธินา อิธ
ปติฏฺฐาตพฺพํ ตสฺมา ตถา สาสนํ ปหิเณยฺยาสิ ยถา สงฺฆมิตฺตา
โพธึ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาติ ฯ สาธุ ภนฺเตติ ราชา เถรสฺส
วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อมจฺเจหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา อริฏฺฐํ นาม อตฺตโน
ภาคิเนยฺยํ อาห สกฺกิสฺสสิ ตฺวํ ปาฏลิปุตฺตํ คนฺตฺวา มหาโพธินา
สทฺธึ อยฺยํ สงฺฆมิตฺตตฺเถรึ อาเนตุนฺติ ฯ สกฺกิสฺสามิ เทว สเจ เม
ปพฺพชฺชํ อนุชานิสฺสสีติ ฯ คจฺฉ ตาต เถรึ อาเนตฺวา ปพฺพชาหีติ ฯ
โส รญฺโญ จ เถรสฺส จ สาสนํ คเหตฺวา เถรสฺส อธิฏฺฐานพเลน
เอกทิวเสเนว ชมฺพุโกลปฏฺฏนํ คนฺตฺวา นาวํ อภิรุหิตฺวา สมุทฺทํ
อติกฺกมิตฺวา ปาฏลิปุตฺตเมว อคมาสิ ฯ อนุฬาปิ โข เทวี ปญฺจหิ
กญฺญาสเตหิ ปญฺจหิ จ อนฺเตปุริกาสเตหิ สทฺธึ ทส สีลานิ สมาทยิตฺวา
กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา นครสฺส เอกเทเส อุปสฺสยํ การาเปตฺวา
นิวาสํ กปฺเปสิ ฯ อริฏฺโฐปิ ตํทิวสเมว คนฺตฺวา รญฺโญ สาสนํ อปฺเปสิ
เอวญฺจ อโวจ ปุตฺโต เต เทว มหินฺทตฺเถโร เอวมาห สหายกสฺส
กิร เต เทวานํปิยติสฺสสฺส ภาตุ ชายา อนุฬา นาม เทวี
ปพฺพชิตุกามา ตํ ปพฺพาเชตุํ อยฺยํ สงฺฆมิตฺตตฺเถรึ ปหิณถ อยฺยาเยว
จ สทฺธึ มหาโพธินฺติ ฯ เถรสฺส สาสนํ อาโรเจตฺวา สงฺฆมิตฺตตฺเถรึ
อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห อยฺเย ตุมฺหากํ ภาตา มหินฺทตฺเถโร มํ
ตุมฺหากํ สนฺติเก เปเสสิ เทวานํปิยติสฺสรญฺโญ ภาตุ ชายา อนุฬา
เทวี ปญฺจหิ กญฺญาสเตหิ ปญฺจหิ จ อนฺเตปุริกาสเตหิ สทฺธึ
ปพฺพชิตุกามา ตํ กิร อาคนฺตฺวา ปพฺพาเชถาติ ฯ สา ตาวเทว
ตุริตตุริตา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวมาห มหาราช มยฺหํ ภาตา
มหินฺทตฺเถโร เอวํ ปหิณิ รญฺโญ กิร ภาตุ ชายา อนุฬา นาม
เทวี ปญฺจหิ กญฺญาสเตหิ ปญฺจหิ จ อนฺเตปุริกาสเตหิ สทฺธึ
ปพฺพชิตุกามา มยฺหํ อาคมนํ อุทิกฺขติ อิจฺฉามหํ มหาราช
ตมฺพปณฺณิทีปํ คนฺตุนฺติ ฯ ราชา อาห อมฺม ปุตฺโตปิ เม
มหินฺทตฺเถโร นตฺตา จ สุมนสามเณโร มํ ฉินฺนหตฺถํ วิย กโรนฺตา
ตมฺพปณฺณิทีปํ คตา ตสฺส มยฺหํ เตปิ อปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน
โสโก ตว มุขํ ปสฺสนฺตสฺส วูปสมติ อลํ อมฺม มา อคมาสีติ ฯ
ภาริยํ เม มหาราช ภาตุโน วจนํ อนุฬาปิ ขตฺติยา
อิตฺถีสหสฺสปริวุตา ปพฺพชฺชาปุเรกฺขารา มํ ปฏิมาเนติ คจฺฉามหํ
มหาราชาติ ฯ เตนหิ อมฺม มหาโพธึ คเหตฺวา คจฺฉาหีติ ฯ
     กุโต รญฺญา ลทฺโธ มหาโพธีติ ฯ ราชา กิร ตโต ปุพฺเพ เอว
ธาตุคฺคหณตฺถาย อนาคเต สุมเน ลงฺกาทีปํ มหาโพธึ เปเสตุกาโม
กถนฺนุโข อสตฺถฆาตารหํ มหาโพธึ เปเสสฺสามีติ อุปายํ อปสฺสนฺโต
มหาเทวํ นาม อมจฺจํ ปุจฺฉิ ฯ โส อาห สนฺติ เทว พหู
ปณฺฑิตา ภิกฺขูติ ฯ ตํ สุตฺวา ราชา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตํ
ปฏิยาเทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน สงฺฆํ ปุจฺฉิ คนฺตพฺพํ นุ โข ภนฺเต
ภควโต มหาโพธินา ลงฺกาทีปนฺโนติ ฯ สงฺโฆ โมคฺคลีปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส
ภารํ อกาสิ ฯ เถโร คนฺตพฺพํ มหาราช มหาโพธินา
ลงฺกาทีปนฺติ วตฺวา ภควโต ปญฺจ มหาอธิฏฺฐานาติ กเถสิ ฯ
กตมานิ ปญฺจ ฯ ภควา กิร ปรินิพฺพานมญฺเจ นิปนฺโน ลงฺกาทีเป
มหาโพธิปฺปติฏฺฐาปนตฺถาย อโสกมหาราชา มหาโพธึ คหณตฺถํ
คมิสฺสติ ตทา มหาโพธิสฺส ทกฺขิณสาขา สยเมว ฉิชฺชิตฺวา
สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐาตูติ อธิฏฺฐาสิ ฯ อิทเมกมธิฏฺฐานํ ฯ ตตฺถ
ปติฏฺฐานกาเล จ มหาโพธิ หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา ติฏฺฐตูติ
อธิฏฺฐาสิ ฯ อิทํ ทุติยมธิฏฺฐานํ ฯ สตฺตเม ทิวเส หิมวลาหกคพฺภโต
โอรุยฺห สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐหนฺโต ปตฺเตหิ จ ผเลหิ จ ฉพฺพณฺณรํสิโย
มุญฺจตูติ อธิฏฺฐาสิ ฯ อิทํ ตติยมธิฏฺฐานํ ฯ ถูปาราเม
ทกฺขิณกฺขกธาตุ เจติยมฺหิ ปติฏฺฐานทิวเส ยมกปาฏิหาริยํ กโรตูติ
อธิฏฺฐาสิ ฯ อิทํ จตุตฺถมธิฏฺฐานํ ฯ ลงฺกาทีปมฺหิเยว เม
โทณมตฺตา ธาตุโย มหาเจติยมฺหิ ปติฏฺฐานกาเล พุทฺธเวสํ คเหตฺวา
อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺตูติ อธิฏฺฐาสิ ฯ อิทํ
ปญฺจมมธิฏฺฐานํ ฯ ราชา อิมานิ ปญฺจ มหาอธิฏฺฐานานิ สุตฺวา
ปสนฺนจิตฺโต ปาฏลิปุตฺตโต ยาว มหาโพธิ ตาว มคฺคํ
ปฏิชคฺคาเปตฺวา สุวณฺณกฏาหตฺถาย พหุํ สุวณฺณํ นีหราเปสิ ฯ ตาวเทว
รญฺโญ จิตฺตํ ญตฺวา วิสฺสุกมฺมเทวปุตฺโต กมฺมารวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา
ปุรโต อฏฺฐาสิ ฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ตาต อิมํ สุวณฺณํ คเหตฺวา
กฏาหํ กโรหีติ อาห ฯ ปมาณํ เทว ชานาถาติ ฯ ตฺวเมว ตาต
ญตฺวา ปมาณํ กโรหีติ ฯ สาธุ เทว กริสฺสามีติ สุวณฺณํ คเหตฺวา
อตฺตโน อานุภาเวน หตฺเถน ปริมชฺชิตฺวา สุวณฺณกฏาหํ นิมฺมินิ
นวหตฺถปริกฺเขปํ ปญฺจหตฺถุพฺเพธํ ติหตฺถวิกฺขมฺภํ อฏฺฐงฺคุลพหลํ
หตฺถิโสณฺฑมูลปฺปมาณมุขวฏฺฏึ ฯ อถ ราชา สตฺตโยชนายามาย
ติโยชนวิตฺถาราย มหติยา เสนาย ปาฏลิปุตฺตโต นิกฺขมิตฺวา
อริยสงฺฆํ อาทาย มหาโพธิสมีปํ อคมาสิ ฯ เสนา สมุสฺสิตทฺธชปฏากํ
นานารตนวิจิตฺตํ อเนกาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ นานาวิธกุสุมสมากิณฺณํ
อเนกตุริยสงฺฆุฏฺฐํ มหาโพธึ ปริกฺขิปิ ฯ ราชา สหสฺสมตฺเต
คณปาโมกฺเข มหาเถเร คเหตฺวา สกลชมฺพุทีเป ปตฺตาภิเสกานํ ราชูนํ
สหสฺเสน อตฺตานญฺจ มหาโพธิญฺจ ปริวาราเปตฺวา มหาโพธิมูเล ฐตฺวา
มหาโพธึ โอโลเกสิ ฯ มหาโพธิสฺส ขนฺธญฺจ ทกฺขิณมหาสาขาย
จตุหตฺถปฺปมาณํ ปเทสญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ อทสฺสนํ อคมาสิ ฯ
ราชา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา อุปฺปนฺนปีติปามุชฺโช อหํ ภนฺเต
อิมํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ตุฏฺโฐ มหาโพธึ ทีปรชฺเชน ปูเชมีติ
ภิกฺขุสงฺฆสฺส วตฺวา อภิเสกํ อทาสิ ฯ ตโต ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา
ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วนฺทิตฺวา อุฏฺฐาย
อญฺชลึ ปคฺคยฺห ฐตฺวา สจฺจวจนกิริยาย มหาโพธึ คณฺหิตุกาโม
ภูมิโต ยาว มหาโพธิสฺส ทกฺขิณสาขา ตาว อุจฺจํ กตฺวา
ฐปิตสฺส สพฺพรตนมยปีฐสฺส อุปริ สุวณฺณกฏาหํ ฐปาเปตฺวา รตนปีฐํ
อารุยฺห สุวณฺณตุลิกํ คเหตฺวา มโนสิลาย เลขํ กตฺวา ยทิ
มหาโพธินา ลงฺกาทีเป ปติฏฺฐาตพฺพํ ยทิ จาหํ พุทฺธสาสเน
นิพฺเพมติโก ภเวยฺยํ มหาโพธิ สยเมว อิมสฺมึ สุวณฺณกฏาเห
ปติฏฺฐาตูติ สจฺจวจนกิริยมกาสิ ฯ สห สจฺจวจนกิริยาย โพธิสาขา
มโนสิลาย ปริจฺฉินฺนฏฺฐาเน ฉิชฺชิตฺวา คนฺธกลลปูรสฺส สุวณฺณกฏาหสฺส
อุปริ อฏฺฐาสิ ฯ ตสฺส อุพฺเพเธน ทสหตฺโถ ขนฺโธ โหติ ฯ
จตุหตฺถา ปญฺจมหาสาขา ปญฺจหิเยว ผเลหิ ปฏิมณฺฑิตา ฯ
ขุทฺทกสาขานํ ปน สหสฺสํ ฯ อถ ราชา มูลเลขาย อุปริ ติวงฺคุเล
ปเทเส อญฺญํ เลขํ ปริจฺฉินฺทิ ฯ ตโต ตาวเทว พุพฺพุฬกา หุตฺวา
ทส มหามูลานิ นิกฺขมึสุ ฯ ปุน อุปรุปริ ติวงฺคุเล ติวงฺคุเล อญฺญา
นว เลขา ปริจฺฉินฺทิ ฯ ตาหิปิ ทส ทส พุพฺพุฬกา หุตฺวา นวุติมูลานิ
นิกฺขมึสุ ฯ ปฐมกา ทส มหามูลา จตุรงฺคุลมตฺตํ นิกฺขนฺตา ฯ
อิตเรปิ ควกฺขชาลสทิสํ อนุสิพฺพนฺตา นิกฺขนฺตา ฯ เอตฺตกํ
ปาฏิหาริยํ ราชา รตนปีฐมตฺถเก ฐิโตเยว ทิสฺวา อญฺชลึ ปคฺคยฺห
มหานาทํ นทิ ฯ อเนกานิ ภิกฺขุสหสฺสานิ สาธุการมกํสุ ฯ
สกลราชเสนา อุนฺนาทินี อโหสิ ฯ เจลุกฺเขปสตสหสฺสานิ ปวตฺตึสุ ฯ
ภุมฺมฏฺฐกเทเว อาทึ กตฺวา ยาว พฺรหฺมกายิกา เทวา ตาว
สาธุการํ ปวตฺตยึสุ ฯ รญฺโญ อิมํ ปาฏิหาริยํ ปสฺสนฺตสฺส ปีติยา
นิรนฺตรํ ผุฏฺฐสรีรสฺส อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ฐิตสฺเสว มหาโพธิ มูลสเตน
สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐาสิ ฯ ทส มหามูลา สุวณฺณกฏาหตลํ
อาหจฺจ อฏฺฐํสุ ฯ อวเสสา นวุติ อนุปุพฺเพน วฑฺฒนกา หุตฺวา
คนฺธกลเล โอรุยฺห ฐิตา ฯ เอวํ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐิตมตฺเต
มหาโพธิมฺหิ มหาปฐวี จลิ ฯ อากาเส เทวทุนฺทุภิโย ๑- ผลึสุ ฯ
ปพฺพตานํ นจฺเจหิ เทวตานํ สาธุกาเรหิ ยกฺขานํ หิงฺกาเรหิ
อสุรานํ ถุติชปฺเปหิ พฺรหฺมานํ อปฺโผฏเนหิ เมฆานํ คชฺชิเตหิ
จตุปฺปทานํ รเวหิ ปกฺขีนํ วิรุเตหิ สพฺพตาลาวจรานํ สกสกปฏิภาเณหิ
ปฐวีตลโต ยาว พฺรหฺมโลกา ตาว เอกโกลาหลเมกนินฺนาทํ
อโหสิ ฯ ปญฺจสุ สาขาสุ ผลโต ผลโต ฉพฺพณฺณรํสิโย นิกฺขมิตฺวา
สกลจกฺกวาฬํ รตนโคปานสีวินทฺธํ วิย กุรุมานา ยาว พฺรหฺมโลกา
อพฺภุคฺคจฺฉึสุ ฯ ตํ ขณโต จ ปน ปภูติ สตฺต ทิวสานิ มหาโพธิ
@เชิงอรรถ: ๑. เทวทุนฺทุภิโยติปิ ฯ
หิมวลาหกคพฺภํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐาสิ ฯ น โกจิ มหาโพธึ ปสฺสติ ฯ
ราชา รตนปีฐโต โอรุยฺห สตฺต ทิวสานิ มหาโพธิปูชํ กาเรสิ ฯ
สตฺตเม ทิวเส สพฺพทิสาหิ หิมญฺจ รํสิโย จ อาวตฺติตฺวา
มหาโพธิเมว ปวิสึสุ ฯ วิคตหิมวลาหเก วิปฺปสนฺเน จกฺกวาฬคพฺเภ
มหาโพธิ ปริปุณฺณขนฺธสาขาปสาโข ปญฺจผลปฏิมณฺฑิโต
สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐิโตว ปญฺญายิตฺถ ฯ ราชา มหาโพธึ ทิสฺวา เตหิ
ปาฏิหาริเยหิ สญฺชนิตปีติปามุชฺโช สกลชมฺพุทีปรชฺเชน ตรุณมหาโพธึ
ปูเชสฺสามีติ อภิเสกํ ทตฺวา สตฺต ทิวสานิ มหาโพธิฏฺฐาเนเยว
อฏฺฐาสิ ฯ มหาโพธิ ปุพฺพกตฺติกปวารณทิวเส สายณฺหสมเย ปฐมํ
สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐหิ ฯ ตโต หิมคพฺภสตฺตาหํ อภิเสกสตฺตาหญฺจ
วีตินาเมตฺวา กาฬปกฺขสฺส อุโปสถทิวเส ราชา เอกทิวเสเนว
ปาฏลิปุตฺตํ ปวิสิตฺวา กตฺติกชุณฺหปกฺขสฺส ปาฏิปททิวเส มหาโพธึ
ปาจีนมหาสาลมูเล ฐเปสิ ฯ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺฐิตทิวสโต
สตฺตรสเม ทิวเส มหาโพธิสฺส อภินวงฺกุรา ปาตุรเหสุํ ฯ เต ทิสฺวาปิ
ปสนฺโน ราชา ปุน มหาโพธึ รชฺเชน ปูเชนฺโต
สกลชมฺพุทีปาภิเสกมทาสิ ฯ สุมนสามเณโร กตฺติกปุณฺณมีทิวเส ธาตุคฺคหณตฺถํ
คโต มหาโพธิสฺส กตฺติกจฺฉณภูตํ ปูชํ อทฺทส ฯ
     เอวํ มหาโพธิมณฺฑโต อาเนตฺวา ปาฏลิปุตฺเต ฐปิตํ
มหาโพธึ สนฺธาย อาห เตนหิ อมฺม มหาโพธึ คเหตฺวา ยาหีติ ฯ
สา สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิ ฯ ราชา มหาโพธิรกฺขณตฺถาย อฏฺฐารส
เทวตากุลานิ อฏฺฐ อมจฺจกุลานิ อฏฺฐ พฺราหฺมณกุลานิ อฏฺฐ
กุฏุมฺพิยกุลานิ อฏฺฐ โคปกกุลานิ อฏฺฐ ตรจฺฉกุลานิ อฏฺฐ จ
กาลิงฺคกุลานิ ทตฺวา อุทกาสิญฺจนตฺถาย อฏฺฐ สุวณฺณฆเฏ อฏฺฐ
จ รชตฆเฏ ทตฺวา อิมินา ปริวาเรน มหาโพธึ คงฺคาย นาวํ
อาโรเปตฺวา สยํปิ นครโต นิกฺขมิตฺวา วิชฺฌาฏวึ สมติกฺกมฺม
อนุปุพฺเพน สตฺตหิ ทิวเสหิ ตามฺพลิตฺตึ อนุปฺปตฺโต ฯ อนฺตรามคฺเค
เทวนาคมนุสฺสา อุฬารํ มหาโพธิปูชํ อกํสุ ฯ ราชาปิ สมุทฺทตีเร
สตฺต ทิวสานิ มหาโพธึ ฐเปตฺวา สกลชมฺพุทีเป มหารชฺชํ อทาสิ ฯ
อิทมสฺส ตติยํ ชมฺพุทีปรชฺชสมฺปทานํ โหติ ฯ เอวํ มหารชฺเชน
ปูเชตฺวา มิคสิรสฺส ปฐมปาฏิปททิวเส อโสโก ธมฺมราชา มหาโพธึ
อุกฺขิปิตฺวา คลปฺปมาณํ อุทกํ โอรุยฺห นาวายํ ปติฏฺฐเปตฺวา
สงฺฆมิตฺตเถริมฺปิ สปริวารํ นาวํ อาโรเปตฺวา อริฏฺฐํ อมจฺจํ เอตทโวจ
อหํ ตาต มหาโพธึ ติกฺขตฺตุํ สกลชมฺพุทีปรชฺเชน ปูเชตฺวา
คลปฺปมาณํ อุทกํ โอรุยฺห มม สหายสฺส เปเสสึ โสปิ เอวเมว
มหาโพธึ ปูเชตูติ ฯ เอวํ สหายสฺส สาสนํ ทตฺวา คจฺฉติ วต เร
ทสพลสฺส สรสรํสิชาลํ วิมุญฺจมาโน มหาโพธิรุกฺโขติ กนฺทิตฺวา
อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อสฺสูนิ ปวตฺตยมาโน อฏฺฐาสิ ฯ สาปิ โข
มหาโพธิสมารุฬฺหา นาวา ปสฺสโต ปสฺสโต มหาชนสฺส มหาสมุทฺทตลํ
ปกฺขนฺตา ฯ มหาสมุทฺเท สมนฺตา โยชนํ วีจิโย วูปสนฺตา ฯ
ปญฺจวณฺณานิ ปทุมานิ ปุปฺผิตานิ ฯ อนฺตลิกฺเข ทิพฺพานิ ตุริยานิ
ปวชฺชึสุ ฯ อากาสชลถลรุกฺขาทิสนฺนิสฺสิตาหิ เทวตาหิ ปวตฺติตา
อติวิย อุฬารา ปูชา อโหสิ ฯ สงฺฆมิตฺตตฺเถรี สุปณฺณรูเปน
มหาสมุทฺเท นาคกุลานิ สนฺตาเสสิ ฯ เต จุตฺรสฺตรูปา นาคา
อาคนฺตฺวา ตํ วิภูตึ ปสฺสิตฺวา เถรึ ยาจิตฺวา มหาโพธึ นาคภวนํ
อติหริตฺวา สตฺต ทิวสานิ นาครชฺเชน ปูเชตฺวา ปุน นาวาย
ปติฏฺฐาเปสุํ ฯ ตํทิวสเมว นาวา ชมฺพุโกฬปฏฺฏนํ อคมาสิ ฯ
อโสกมหาราชาปิ มหาโพธิวิโยคทุกฺขิโต กนฺทิตฺวา โรทิตฺวา ยาว
ทสฺสนวิสยํ โอโลเกตฺวา ปฏินิวตฺติ ฯ เทวานํปิยติสฺโส มหาราชาปิ โข
สุมนสามเณรสฺส วจเนน มิคสิรมาสสฺส ปฐมปาฏิปททิวสโต ปภูติ
อุตฺตรทฺวารโต ปฏฺฐาย ยาว ชมฺพุโกฬปฏฺฏนํ ตาว มคฺคํ โสธาเปตฺวา
อลงฺการาเปตฺวา นครโต นิกฺขมนทิวเส อุตฺตรทฺวารสมีเป
สมุทฺทสาลวตฺถุสฺมึ ฐิโตเยว ตาย วิภูติยา มหาสมุทฺเท
อาคจฺฉนฺตํเยว มหาโพธึ เถรสฺส อานุภาเวน ทิสฺวา ตุฏฺฐมานโส
หุตฺวา นิกฺขมิตฺวา สพฺพํ มคฺคํ ปญฺจวณฺเณหิ ปุปฺเผหิ โอกีราเปนฺโต
อนฺตรนฺตรา ปุปฺผอคฺฆิยานิ ฐเปนฺโต เอกาเหเนว ชมฺพุโกฬปฏฺฏนํ
คนฺตฺวา สพฺพตาลาวจรปริวุโต ปุปฺผธูปคนฺธาทีหิ ปูชยมาโน
คลปฺปมาณํ อุทกํ โอรุยฺห อาคโต วต เร ทสพลสฺส
สรสรํสิชาลวิสชฺชนโก มหาโพธิรุกฺโขติ ปสนฺนจิตฺโต มหาโพธึ อุกฺขิปิตฺวา
อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ ปติฏฺฐเปตฺวา มหาโพธึ ปริวาเรตฺวา อาคเตหิ
โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหิ สทฺธึ สมุทฺทโต ปจฺจุตฺตริตฺวา สมุทฺทตีเร
มหาโพธึ ฐเปตฺวา ตีณิ ทิวสานิ สกลตมฺพปณฺณิทีปรชฺเชน ปูเชสิ ฯ
โสฬสนฺนํ ชาติสมฺปนฺนกุลานํ รชฺชํ วิจาเรสิ ฯ อถ จตุตฺเถ ทิวเส
มหาโพธึ อาทาย อุฬารํ ปูชํ กุรุมาโน อนุปุพฺเพน อนุราธปุรํ
สมฺปตฺโต ฯ อนุราธปุเรปิ มหาสกฺการํ กตฺวา จาตุทฺทสีทิวเสเยว
วฑฺฒมานกจฺฉายาย มหาโพธึ อุตฺตรทฺวาเร ปเวเสตฺวา นครมชฺเฌน
อติหรนฺโต ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ทกฺขิณทฺวารโต ปญฺจธนุสติเก
ฐาเน ยตฺถ อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา
นิสีทิ ปุริมกา จ ตโย สมฺมาสมฺพุทฺธา สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทึสุ
ยตฺถ กกุสนฺธสฺส ภควโต มหาสิริสโพธิ โกนาคมนสฺส ภควโต
อุทุมฺพรโพธิ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส จ นิโคฺรธโพธิ ปติฏฺฐาสิ ตสฺมึ
มหาเมฆวนุยฺยานสฺส ติลกภูเต สุมนสามเณรสฺส วจเนน ปฐมเมว
กตภูมิปริกมฺเม ราชวตฺถุทฺวารโกฏฺฐกฏฺฐาเน มหาโพธึ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ
กถํ ฯ กตานิ กิร โพธึ ปริวาเรตฺวา อาคตานิ โสฬส ชาติสมฺปนฺนกุลานิ
ราชเวสํ คณฺหึสุ ฯ ราชา โทวาริกเวสํ คณฺหิ ฯ โสฬส
กุลานิ มหาโพธึ คเหตฺวา โอโรปยึสุ ฯ มหาโพธิ เตสํ หตฺถโต
มุตฺตสมนนฺตรเมว อสีติหตฺถปฺปมาณํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
ฉพฺพณฺณรํสิโย มุญฺจิ ฯ รํสิโย สกลทีปํ ปตฺถริตฺวา อุปริ พฺรหฺมโลกํ
อาหจฺจ อฏฺฐํสุ ฯ มหาโพธิปาฏิหาริยํ ทิสฺวา สญฺชาตปฺปสาทานิ ทส
ปุริสสหสฺสานิ อนุปุพฺพวิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชึสุ ฯ
ยาว สุริยสฺสตฺถงฺคมา มหาโพธิ อนฺตลิกฺเข อฏฺฐาสิ ฯ อตฺถมิเต ๑- ปน
สุริเย โรหิณีนกฺขตฺเตน ปฐวิยํ ปติฏฺฐหิ ฯ สห มหาโพธิปติฏฺฐานา
อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปฐวี อกมฺปิ ฯ ปติฏฺฐหิตฺวา จ ปน
มหาโพธิ สตฺต ทิวสานิ หิมคพฺเภ สนฺนิสีทิ ฯ โลกสฺส อทสฺสนํ
อคมาสิ ฯ สตฺตเม ทิวเส วิคตวลาหกํ นภํ อโหสิ ฯ ฉพฺพณฺณรํสิโย
@เชิงอรรถ: ๑. อตฺถงฺคมิเตติปิ ทิสฺสติ ฯ
ชลนฺตา วิปฺผรนฺตา นิจฺฉรึสุ ฯ มหาโพธิสฺส ขนฺโธ จ สาขาโย จ
ปตฺตานิ จ ปญฺจ ผลานิ จ ทสฺสึสุ ฯ มหินฺทตฺเถโร จ สงฺฆมิตฺตตฺเถรี
จ ราชา จ สปริวารา มหาโพธิฏฺฐานเมว อคมํสุ ฯ
เยภุยฺเยน จ สพฺเพ ทีปวาสิโน สนฺนิปตึสุ ฯ เตสํ ปสฺสนฺตานํเยว
อุตฺตรสาขโต เอกํ ผลํ ปจิตฺวา สาขโต มุจฺจิ ฯ เถโร หตฺถํ
อุปนาเมสิ ฯ ผลํ เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺฐาสิ ฯ ตํ เถโร โรปย
มหาราชาติ รญฺโญ อทาสิ ฯ ราชา คเหตฺวา สุวณฺณกฏาเห
มธุรปํสุํ อากีริตฺวา คนฺธกลลํ ปูเรตฺวา โรเปตฺวา มหาโพธิอาสนฺนฏฺฐาเน
ฐเปสิ ฯ สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว จตุหตฺถปฺปมาณา
อฏฺฐ ตรุณโพธิรุกฺขา อุฏฺฐหึสุ ฯ ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา
อฏฺฐ ตรุณโพธิรุกฺเข เสตจฺฉตฺเตน ปูเชตฺวา อภิเสกํ อทาสิ ฯ
ตโต เอกํ โพธิรุกฺขํ อาคมนกาเล มหาโพธินา ปฐมปติฏฺฐิโตกาเส
ชมฺพุโกฬปฏฺฏเน โรปยึสุ ฯ เอกํ ควกฺกพฺราหฺมณสฺส คามทฺวาเร
เอกํ ถูปาราเม เอกํ อิสฺสรนิมฺมานวิหาเร เอกํ  ปฐมเจติยฏฺฐาเน
โรหณชนปทมฺหิเยว จนฺทนคาเม ฯ อิตเรสํ จตุนฺนํ ผลานํ พีเชหิ
ชาเต ทฺวตฺตึส โพธิตรุเณ โยชนิยอาราเมสุ ปติฏฺฐเปสุํ ฯ
     เอวํ ปุตฺตนตฺตปรมฺปราย สมนฺตา ทีปวาสีนํ หิตาย สุขาย
ปติฏฺฐิเต ทสพลสฺส สทฺธมฺมทฺธชภูเต มหาโพธิมฺหิ อนุฬา เทวี
ปญฺจหิ กญฺญาสเตหิ ปญฺจหิ จ อนฺเตปุริกาสเตหีติ มาตุคามสหสฺเสน
สทฺธึ สงฺฆมิตฺตตฺเถริยา สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว
สปริวารา อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิ ฯ อริฏฺโฐปิ โข รญฺโญ ภาคิเนยฺโย
ปญฺจหิ ปุริสสเตหิ สทฺธึ เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว
สปริวาโร อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิ ฯ
     อเถกทิวสํ ราชา มหาโพธึ วนฺทิตฺวา เถเรน สทฺธึ ถูปารามํ
คจฺฉติ ฯ ตสฺส โลหปาสาทฏฺฐานํ สมฺปตฺตสฺส ปุริสา ปุปฺผานิ
อภิหรึสุ ฯ ราชา เถรสฺส ปุปฺผานิ อทาสิ ฯ เถโร ปุปฺเผหิ
โลหปาสาทฏฺฐานํ ปูเชสิ ฯ ปุปฺเผสุ ภูมิยํ ปติตมตฺเตสุ
มหาภูมิจาโล อโหสิ ฯ ราชา กสฺมา ภนฺเต ภูมิ จลิตฺถาติ ปุจฺฉิ ฯ
อิมสฺมึ มหาราช โอกาเส สงฺฆสฺส อนาคเต อุโปสถาคารํ ภวิสฺสติ
ตสฺเสตํ ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ ฯ ราชา ปุน เถเรน สทฺธึ คจฺฉนฺโต
อมฺพงฺคณฏฺฐานํ สมฺปตฺโต ฯ ตตฺถสฺส วณฺณคนฺธสมฺปนฺนํ
อติมธุรรสเมกํ อมฺพปกฺกํ อาหรียิตฺถ ฯ ราชา ตํ เถรสฺส ปริโภคตฺถาย
อทาสิ ฯ เถโร ตตฺเถว ปริภุญฺชิตฺวา อิทํ เอตฺเถว โรเปถาติ
อาห ฯ ราชา ตํ อมฺพฏฺฐึ คเหตฺวา ตตฺเถว โรเปตฺวา อุทกํ
อาสิญฺจิ ฯ สห อมฺพพีชโรปเนน ปฐวี สงฺกมฺปิ ฯ ราชา กสฺมา
ภนฺเต ปฐวี กมฺปิตฺถาติ ปุจฺฉิ ฯ อิมสฺมึ มหาราช โอกาเส
สงฺฆสฺส อนาคเต อมฺพงฺคณนฺนาม สนฺนิปาตฏฺฐานํ ภวิสฺสติ ตสฺเสตํ
ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ ฯ ราชา ตตฺถ อฏฺฐ ปุปฺผมุฏฺฐิโย โอกีริตฺวา
วนฺทิตฺวา ปุน เถเรน สทฺธึ คจฺฉนฺโต มหาเจติยฏฺฐานํ ปตฺโต ฯ
ตตฺถสฺส จมฺปกปุปฺผานิ อภิหรึสุ ฯ ตานิ ราชา เถรสฺส อทาสิ ฯ
เถโร มหาเจติยฏฺฐานํ ปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา วนฺทิ ฯ ตาวเทว
มหาปฐวี สงฺกมฺปิ ฯ ราชา กสฺมา ภนฺเต ปฐวี กมฺปิตฺถาติ
ปุจฺฉิ ฯ อิมสฺมึ มหาราช โอกาเส อนาคเต พุทฺธสฺส ภควโต
อสทิโส มหาถูโป ภวิสฺสติ ตสฺเสตํ ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ ฯ ราชา
อหเมว กโรมิ ภนฺเตติ ฯ อลํ มหาราช ตุมฺหากํ อญฺญํ พหุ
กมฺมํ อตฺถิ ตุมฺหากํ ปน นตฺตา ทุฏฺฐคามณี อภโย นาม
กาเรสฺสตีติ ฯ อถ ราชา สเจ ภนฺเต  มยฺหํ นตฺตา กริสฺสติ
กตํเยว มยาติ ทฺวาทสหตฺถํ ปาสาณตฺถมฺภํ อาหราเปตฺวา
เทวานํปิยติสฺสรญฺโญ นตฺตา ทุฏฺฐคามณี อภโย นาม อิมสฺมึ ปเทเส
ถูปํ กโรตูติ อกฺขรานิ ลิขาเปตฺวา ปติฏฺฐาเปตฺวา เถรํ ปุจฺฉิ
ปติฏฺฐิตํ นุ โข ภนฺเต ตมฺพปณฺณิทีเป สาสนนฺติ ฯ ปติฏฺฐิตํ
มหาราช สาสนํ มูลานิ ปนสฺส น ตาว โอตรนฺตีติ ฯ กทา ปน
ภนฺเต มูลานิ โอติณฺณานิ นาม ภวิสฺสนฺตีติ ฯ ยทา มหาราช
ตมฺพปณฺณิทีปกานํ มาตาปิตูนํ ตมฺพปณฺณิทีเป ชาโต ทารโก
ตมฺพปณฺณิทีเป ปพฺพชิตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปมฺหิเยว วินยํ อุคฺคเหตฺวา
ตมฺพปณฺณิทีเป วาเจสฺสติ ตทา สาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานิ
นาม ภวิสฺสนฺตีติ ฯ อตฺถิ ปน ภนฺเต อีทิโส ภิกฺขูติ ฯ อตฺถิ
มหาราช มหาอริฏฺโฐ ภิกฺขุ ปฏิพโล เอตสฺมึ กมฺเมติ ฯ มยา เอตฺถ
ภนฺเต กึ กตฺตพฺพนฺติ ฯ มณฺฑปํ มหาราช กาตุํ วฏฺฏตีติ ฯ
สาธุ ภนฺเตติ ราชา เมฆวณฺณาภยสฺส อมจฺจสฺส ปริเวณฏฺฐาเน
มหาสงฺคีติกาเล อชาตสตฺตุมหาราเชน กตมณฺฑปปฺปการํ
ราชานุภาเวน มณฺฑปํ กาเรตฺวา สพฺพตาลาวจเร สกสกสิปฺเปสุ
ปโยเชตฺวา สาสนสฺส มูลานิ โอตรนฺตานิ ปสฺสิสฺสามีติ
อเนกปุริสสหสฺสปริวุโต ถูปารามํ อนุปฺปตฺโต ฯ เตน โข ปน สมเยน
ถูปาราเม อฏฺฐสฏฺฐิ ภิกฺขุสหสฺสานิ สนฺนิปตึสุ ฯ มหามหินฺทตฺเถรสฺส
อาสนํ ทกฺขิณาภิมุขํ ปญฺญตฺตํ โหติ ฯ มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส
ธมฺมาสนํ อุตฺตราภิมุขํ ปญฺญตฺตํ โหติ ฯ อถโข มหาอริฏฺฐตฺเถโร
มหินฺทตฺเถเรน อชฺฌิฏฺโฐ อตฺตโน อนุรูเปน ปตฺตานุกฺกเมน
ธมฺมาสเน นิสีทิ ฯ มหินฺทตฺเถรปฺปมุขา อฏฺฐสฏฺฐิ มหาเถรา
ธมฺมาสนํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ ฯ รญฺโญปิ กนิฏฺฐภาตา มตฺตาภยตฺเถโร
นาม ธุรคฺคาโห หุตฺวา วินยํ อุคฺคณฺหิสฺสามีติ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ
สทฺธึ มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส ธมฺมาสนเมว ปริวาเรตฺวา นิสีทิ ฯ
อวเสสาปิ ภิกฺขู สราชิกา จ ปริสา อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน
นิสีทึสุ ฯ อถายสฺมา มหาอริฏฺฐตฺเถโร เตน สมเยน พุทฺโธ
ภควา เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ วินยนิทานํ อภาสิ ฯ
ภาสิเต จ ปนายสฺมตา อริฏฺฐตฺเถเรน วินยนิทาเน อากาสํ
มหาวิรวํ วิรวิ ฯ อกาลวิชฺชุลตา นิจฺฉรึสุ ฯ เทวตา สาธุการํ
อทํสุ ฯ มหาปฐวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา สงฺกมฺปิ ฯ เอวํ อเนเกสุ
ปาฏิหาริเยสุ วตฺตมาเนสุ อายสฺมา อริฏฺฐตฺเถโร มหามหินฺทปฺปมุเขหิ
อฏฐสฏฺฐิยา ปจฺเจกคณีหิ ขีณาสวมหาเถเรหิ ตทญฺเญหิ จ
สฏฺฐิสหสฺเสหิ ภิกฺขูหิ ปริวุโต ปฐมกตฺติกปวารณาทิวเส
ถูปารามมหาวิหารมชฺเฌ สตฺถุกรุณาทิคุณปริทีปกํ ภควโต อนุสฏฺฐิกรานํ
กายกมฺมวจีกมฺมวิปฺผนฺทิตวินยนํ วินยปิฏกํ ปกาเสสิ ฯ ปกาเสตฺวา
จ ยาวตายุกํ ติฏฺฐมาโน พหูนํ วาเจตฺวา พหูนํ หทเย ปติฏฺฐาเปตฺวา
อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ ฯ เตปิ โข มหามหินฺทปฺปมุขา
ตสฺมึ สมาคเม
       อฏฺฐสฏฺฐิ มหาเถรา       ธุรคฺคาหา สมาคตา
       ปจฺเจกคณิโน สพฺเพ       ธมฺมราชสฺส สาวกา
       ขีณาสวา วสิปฺปตฺตา       เตวิชฺชา อิทฺธิโกวิทา
       อุตฺตมตฺถมภิญฺญาย         อนุสาสึสุ ราชิโน ฯ
       อาโลกํ ทสฺสยิตฺวาน       โอภาเสตฺวา มหึ อิมํ
       ชลิตฺวา อคฺคิขนฺธาว       ปรินิพฺพึสุ มเหสโย ฯ
เตสํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค อญฺเญปิ เตสํ เถรานํ อนฺเตวาสิกา
ติสฺสทตฺตกาฬสุมนทีฆสุมนาทโย จ มหาอริฏฺฐตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกานํ
อนฺเตวาสิกา จาติ เอวํ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการา อาจริยปรมฺปรา อิมํ
วินยปิฏกํ ยาว อชฺชตนา อาเนสุํ ฯ เตน วุตฺตํ ตติยสงฺคหโต
ปน อุทฺธํ อิมํ ทีปํ มหินฺทาทีหิ อาภฏํ มหินฺทโต อุคฺคเหตฺวา
กญฺจิ กาลํ อริฏฺฐตฺเถราทีหิ อาภฏํ ตโต ยาว อชฺชตนา เตสํเยว
อนฺเตวาสิกปรมฺปรภูตาย อาจริยปรมฺปราย อาภฏนฺติ ฯ
     กตฺถ ปติฏฺฐิตนฺติ ฯ เยสํ ปาลิโต จ อตฺถโต จ อนูนํ
วตฺตติ มณิฆเฏ ปกฺขิตฺตเตลมิว อีสกมฺปิ น ปคฺฆรติ เอวรูเปสุ
อธิมตฺตสติคติธิติมนฺเตสุ ลชฺชีสุ กุกฺกุจฺจเกสุ สิกฺขากาเมส ปุคฺคเลสุ
ปติฏฺฐิตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ
     ตสฺมา วินยปติฏฺฐาปนตฺถํ วินยปริยตฺติยา อานิสํสํ สลฺลกฺเขตฺวา
สิกฺขากาเมน ภิกฺขุนา วินโย ปริยาปุณิตพฺโพ ฯ ตตฺรายํ
วินยปริยตฺติยา อานิสํโส ฯ วินยปริยตฺติกุสโล หิ ปุคฺคโล สาสเน
ปฏิลทฺธสทฺธานํ กุลปุตฺตานํ มาตาปิตุฏฺฐานิโย โหติ ฯ ตทายตฺตา
หิ เนสํ ปพฺพชา อุปสมฺปทา วตฺตานุวตฺตปฏิปตฺติ อาจารโคจรกุสลตา ฯ
อปิจสฺส วินยปริยตฺตึ นิสฺสาย อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ
สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโต กุกฺกุจฺจปฺปกตานํ ปฏิสฺสรณํ โหติ
วิสารโท สงฺฆมชฺเฌ โวหรติ ปจฺจตฺถิเก สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ
นิคฺคณฺหาติ สทฺธมฺมฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน โหติ ฯ เตนาห ภควา
ปญฺจิเม ภิกฺขเว อานิสํสา วินยธเร ปุคฺคเล อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ
สุคุตฺโต โหติ สุรกฺขิโต ฯเปฯ สทฺธมฺมฏฺฐิติยา ปฏิปนฺโน
โหตีติ ๑- ฯ เย จาปิ สํวรมูลกา กุสลา ธมฺมา วุตฺตา ภควตา วินยธโร
ปุคฺคโลเวสํ ทายาโท วินยมูลกตฺตา เตสํ ธมฺมานํ ฯ วุตฺตมฺปิ
เหตํ ภควตา วินโย สํวรตฺถาย สํวโร อวิปฏิสารตฺถาย
อวิปฏิสาโร ปามุชฺชตฺถาย ปามุชฺชํ ปีตตฺถาย ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย
ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย สุขํ สมาธตฺถาย สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย
ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย นิพฺพิทา วิราคตฺถาย
วิราโค วิมุตฺตตฺถาย วิมตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนตฺถาย วิมุตฺติญาณทสฺสนํ
อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย เอตทตฺถา กถา เอตทตฺถา
มนฺตนา เอตทตฺถา อุปนิสา เอตทตฺถํ โสตาวธานํ ยทิทํ
อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ ๒- ฯ ตสฺมา วินยปริยตฺติยา อาโยโค
@เชิงอรรถ: ๑. นย. วิ. ปริวาร. ๘/๔๕๓.   ๒. วิ. ปริวาร. ๘/๔๐๖.
กรณีโยติ ฯ
     เอตฺตาวตา ยา สา วินยสํวณฺณนตฺถํ มาติกา ฐปิตา ตตฺถ
           วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมา    ธาริตํ เยน จาภฏํ
           ยตฺถ ปติฏฺฐิตญฺเจต-      เมตํ วตฺวา วิธินฺตโตติ
อิมิสฺสา ตาว คาถาย อตฺโถ ปกาสิโต ฯ วินยสฺส จ
พาหิรนิทานสํวณฺณนา ยถาธิปฺปายํ สํวณฺณิตา โหตีติ ฯ
                     -------------
                 เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา
     {๑} อิทานิ เตนาติอาทิปาฐสฺส        อตฺถํ นานปฺปการโต
                   ทสฺสยนฺโต กริสฺสามิ      วินยสฺสตฺถวณฺณนนฺติ
     วุตฺตตฺตา เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติอาทีนํ อตฺถวณฺณนํ
กริสฺสามิ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ
     เตนาติ อนิยมนิทฺเทสวจนํ ฯ ตสฺส สรูเปน อวุตฺเตนาปิ
อปรภาเค อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส
เวทิตพฺโพ ฯ อปรภาเค หิ วินยปฺปญฺญตฺติยาจนเหตุภูโต อายสฺมโต
สารีปุตฺตสฺส ปริวิตกฺโก สิทฺโธ ฯ ตสฺมา เยน สมเยน โส
ปริวิตกฺโก อุทปาทิ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตีติ
เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ฯ อยํ หิ สพฺพสฺมึปิ วินเย ยุตฺติ
ยทิทํ ยตฺถ ยตฺถ เตนาติ วุจฺจติ ตตฺถ ตตฺถ ปุพฺเพ วา
ปจฺฉา วา อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส
กาตพฺโพติ ฯ ตตฺรีทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ ฯ เตน หิ ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ
สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสฺสามิ เยน สุทินฺโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิ
ยสฺมา ปฏิเสวิ ตสฺมา ปญฺญาเปสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอวนฺตาว
ปุพฺเพ อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส
ยุชฺชติ ฯ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา ราชคเห วิหรติ เยน
สมเยน ธนิโย กุมฺภการปุตฺโต รญฺโญ ทารูนิ ๑- อทินฺนํ อาทิยีติ
เอวํ ปจฺฉา อตฺถโต สิทฺเธน เยนาติ อิมินา วจเนน ปฏินิทฺเทโส
@เชิงอรรถ: ๑. โปราณอาจริยกมติยา ทารนีติ ปทํ สรูปวิเสสนนฺติปิ วุจฺจติ ฯ
ยุชฺชตีติ ฯ วุตฺโต เตนาติ วจนสฺส อตฺโถ ฯ
        สมเยนาติ เอตฺถ ปน สมยสทฺโท ตาว
        สมวาเย ขเณ กาเล      สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ
        ปฏิลาเภ ปหาเน จ       ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ ฯ
ตถาหิสฺส อปฺเปว นาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ
อุปาทายาติ ๑- เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถ ฯ เอโก จ โข ภิกฺขเว
ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายาติ ๒- เอวมาทีสุ ขโณ
อตฺโถ ฯ อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโยติ ๓- เอวมาทีสุ กาโล ฯ
มหาสมโย ปวนสฺมินฺติ ๔- เอวมาทีสุ สมูโห ฯ สมโยปิ โข เต
ภทฺทาลิ อปฏิวิทฺโธ อโหสิ ภควาปิ โข สาวตฺถิยํ วิหรติ โสปิ
มํ ชานิสฺสติ ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ สตฺถุ สาสเน สิกฺขาย
อปริปูรีการีติ อยมฺปิ โข เต ภทฺทาลิ สมโย อปฏิวิทฺโธ อโหสีติ ๕-
เอวมาทีสุ เหตุ ฯ เตน โข ปน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก
สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ติณฺฑุกาจิเร เอกสาลเก มลฺลิกาย
อาราเม ปฏิวสตีติ ๖- เอวมาทีสุ ทิฏฺฐิ ฯ
        ทิฏฺเฐ ธมฺเมว โย จตฺโถ    โย จตฺโถ สมฺปรายิโก
        อตฺถาภิสมยา ธีโร         ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตีติ ๗-
เอวมาทีสุ ปฏิลาโภ ฯ สมฺมามานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ ๘-
@เชิงอรรถ: ๑. ที. สี. ๙/๒๕๑.   ๒. องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๒๓๐. ๓. วิ. มหาวิภงฺค. ๒/๓๙๙. ๔. ที.
@มหา. ๑๐/๒๘๗.  ๕. ม. ม. ๑๓/๑๖๕.     ๖. ม. ม. ๑๓/๓๔๒. ๗. สํ. ส. ๑๕/๑๒๖
@ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถติ ปาลิยํ ทิสฺสติ. ๘. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๒๓.
เอวมาทีสุ ปหานํ ฯ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ
วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐติ ๑- เอวมาทีสุ ปฏิเวโธ อตฺโถ ฯ อิธ
ปนสฺส กาโล อตฺโถ ฯ ตสฺมา เยน กาเลน อายสฺมโต
สารีปุตฺตสฺส วินยปฺปญฺญตฺติยาจนเหตุภูโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิ
เตน กาเลนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ เอตฺถาห อถ
กสฺมา ยถา สุตฺตนฺเต เอกํ สมยนฺติ อุปโยควจเนน นิทฺเทโส กโต
อภิธมฺเม จ ยสฺมึ สมเย กามาวจรนฺติ ภุมฺมวจเนน ตถา
อกตฺวา อิธ เตน สมเยนาติ กรณวจเนน นิทฺเทโส กโตติ ฯ
ตตฺถ ตถา อิธ จ อญฺญถา อตฺถสมฺภวโต ฯ กถํ ฯ สุตฺตนฺเต
ตาว อจฺจนฺตสโยคตฺโถ สมฺภวติ ฯ ยํ หิ สมยํ ภควา พฺรหฺมชาลาทีสุ
สุตฺตนฺตานิ เทเสสิ อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ กรุณาวิหาเรน
วิหาสิ ฯ ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ อุปโยคนิทฺเทโส กโต ฯ
อภิธมฺเม จ อธิกรณตฺโถ ภาเวน ภาวลกฺขณตฺโถ จ สมฺภวติ ฯ
อธิกรณํ หิ กาลตฺโถ สมูหตฺโถ จ สมโย ตตฺถ วุตฺตานํ
ผสฺสาทิธมฺมานํ ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส สมยสฺส ภาเวน เตสํ
ภาโว ลกฺขิยติ ฯ ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ ภุมฺมวจเนน
นิทฺเทโส กโต ฯ อิธ ปน เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติ ฯ
โย หิ โส สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติสมโย สารีปุตฺตาทีหิ ทูวิญฺเญยฺโย
เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตน จ สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต
สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเวกฺขมาโน ภควา ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔๕๔.
ตตฺถ วิหาสิ ฯ ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ กรณวจเนน นิทฺเทโส
กโตติ เวทิตพฺโพ ฯ โหติ เจตฺถ
        อุปโยเคน ภุมฺเมน      ตํ ตํ อตฺถมเวกฺขิย
        อญฺญตฺถ สมโย วุตฺโต    กรเณเนว โส อิธาติ ฯ
โปราณา ปน วณฺณยนฺติ ตํ สมยนฺติ วา ตสฺมึ สมเยติ วา
เตน สมเยนาติ วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส สพฺพตฺถ ภุมฺมเมว
อตฺโถติ ฯ ตสฺมา เตสํ ลทฺธิยา เตน สมเยนาติ วุตฺเตปิ ตสฺมึ
สมเยติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ
     พุทฺโธ ภควาติ อิเมสํ ปทานํ ปรโต อตฺถํ วณฺณยิสฺสามิ ฯ
     เวรญฺชายํ วิหรตีติ เอตฺถ ปน เวรญฺชาติ อญฺญตรสฺส
นครสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ ตสฺสํ เวรญฺชายํ ฯ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ ฯ
วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรสุ
อญฺญตรวิหารสมงฺคิปริทีปนเมตํ ฯ อิธ ปน ฐานคมนาสนสยนปฺปเภเทสุ
อิริยาปเถสุ อญฺญตรอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ ฯ เตน ฐิโตปิ
คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ สยาโนปิ ภควา วิหรติจฺเจว เวทิตพฺโพ ฯ โส หิ
เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ
อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ ตสฺมา วิหรตีติ วุจฺจติ ฯ
     นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ เอตฺถ นเฬรุ นาม ยกฺโข ฯ
ปุจิมนฺโทติ นิมฺพรุกฺโข ฯ มูลนฺติ สมีปํ ฯ อยํ หิ มูลสทฺโท มูลานิ
อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬมตฺตานิปีติอาทีสุ มูลมูเล ทิสฺสติ ฯ
โลโภ อกุสลมูลนฺติอาทีสุ อสาธารณเหตุมฺหิ ฯ ยาว มชฺฌนฺติเก
กาเล ฉายา ผรติ นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ เอตฺตาวตา
รุกฺขมูลนฺติอาทีสุ สมีเป ฯ อิธ ปน สมีเป อธิปฺเปโต ฯ ตสฺมา
นเฬรุยกฺเขน อธิคหิตสฺส ปุจิมนฺทสฺส สมีเปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ ฯ โส กิร ปุจิมนฺโท รมฺมณีโย ปาสาทิโก อเนเกสํ
รุกฺขานํ อธิปจฺจํ วิย กุรุมาโน ตสฺส นครสฺส อวิทูเร คมนาคมนสมฺปนฺเน
ฐาเน อโหสิ ฯ อถโข ภควา เวรญฺชํ คนฺตฺวา ปฏิรูเป
ฐาเน วิหรนฺโต ตสฺส รุกฺขสฺส สมีเป เหฏฺฐาภาเค วิหาสิ ฯ เตน
วุตฺตํ เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ ฯ ตตฺถ สิยา ยทิ
ตาว ภควา เวรญฺชายํ วิหรติ นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ น วตฺตพฺพํ
อถ ตตฺถ วิหรติ เวรญฺชายนฺติ น วตฺตพฺพํ น หิ สกฺกา
อุภยตฺถ เตเนว สมเยน อปุพฺพํ อจริมํ วิหริตุนฺติ ฯ นโขปเนตํ
เอวํ ทฏฺฐพฺพํ นนุ อโวจุมฺหา สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ ตสฺมา
ยถา คงฺคายมุนาทีนํ สมีเป โคยูถานิ จรนฺตานิ คงฺคาย จรนฺติ
ยมุนาย จรนฺตีติ วุจฺจนฺติ เอวมิธาปิ ยทิทํ เวรญฺชาย สมีเป
นเฬรุปุจิมนฺทมูลํ ตตฺถ วิหรนฺโต วุจฺจติ เวรญฺชายํ วิหรติ
นเฬรุปุจิมนฺทมูเลติ ฯ โคจรคามนิทสฺสนตฺถํ หิสฺส เวรญฺชาวจนํ ฯ
ปพฺพชิตานุรูปนิวาสนฏฺฐานนิทสฺสนตฺถํ นเฬรุปุจิมนฺทมูลวจนํ ฯ ตตฺถ
เวรญฺชากิตฺตเนน อายสฺมา อุปาลิตฺเถโร ภควตา ๑- คหฏฺฐานุคฺคหกรณํ
ทสฺเสติ ฯ นเฬรุปุจิมนฺทมูลกิตฺตเนน ปพฺพชิตานุคฺคหกรณํ ฯ
ตถา ปุริเมน ปจฺจยคฺคหณโต อตฺตกิลมถานุโยควิวชฺชนํ ปจฺฉิเมน
วตฺถุกามปฺปหานโต กามสุขลฺลิกานุโยควิวชฺชนุปายนิทสฺสนํ ฯ ปุริเมน
@เชิงอรรถ: ๑. ภควโตติปิ ทิสฺสติ ฯ
จ ธมฺมเทสนาภิโยคํ ปจฺฉิเมน วิเวกาธิมุตฺตึ ฯ ปุริเมน กรุณาย
อุปคมนํ ปจฺฉิเมน ปญฺญาย อปคมนํ ฯ ปุริเมน สตฺตานํ
หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺตตํ ปจฺฉิเมน ปรหิตสุขกรเณ นิรุปเลปนํ ฯ
ปุริเมน ธมฺมิกสุขาปริจฺจาคนิมิตฺตํ ผาสุวิหารํ ปจฺฉิเมน
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานุโยคนิมิตฺตํ ฯ ปุริเมน มนุสฺสานํ อุปการพหุลตํ ปจฺฉิเมน
เทวตานํ ฯ ปุริเมน โลเก ชาตสฺส โลเก สํวฑฺฒภาวํ ปจฺฉิเมน โลเก
อนุปลิตฺตตํ ฯ ปุริเมน เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน
อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย
หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ กตโม เอกปุคฺคโล ตถาคโต อรหํ
สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ๑- วจนโต ยทตฺถํ ภควา อุปฺปนฺโน ตทตฺถปรินิปฺผาทนํ
ปจฺฉิเมน ยตฺถ อุปฺปนฺโน ตทนุรูปํ วิหารํ ฯ ภควา หิ ปฐมํ
ลุมฺพินีวเน ทุติยํ โพธิมณฺเฑติ โลกิยโลกุตฺตราย อุปฺปตฺติยา วเนเยว
อุปฺปนฺโน เตนสฺส วเนเยว วิหารํ ทสฺเสตีติเอวมาทินา นเยเนตฺถ
อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา ฯ
     มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ เอตฺถ มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ
มหตา สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตา ฯ โส หิ ภิกฺขุสงฺโฆ คุเณหิปิ
มหา อโหสิ ยสฺมา โย ตตฺถ ปจฺฉิมโก โส โสตาปนฺโน ฯ
สงฺขฺยายปิ มหา ปญฺจสตสงฺขฺยตฺตา ฯ ภิกฺขูนํ สงฺโฆ ภิกฺขุสงฺโฆ ฯ
เตน ภิกฺขุสงฺเฆน ฯ ทิฏฺฐิสีลสามญฺญสงฺขาตสงฺฆาเฏน สมณคเณนาติ
อตฺโถ ฯ สทฺธินฺติ เอกโต ฯ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหีติ ปญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. ติก. ๒๐/๒๘.
มตฺตา เอเตสนฺติ ปญฺจมตฺตา ฯ มตฺตาติ ปมาณํ วุจฺจติ ฯ
ตสฺมา ยถา โภชเน มญฺตญฺญูติ วุตฺเต โภชเน มตฺตํ ชานาติ
ปมาณํ ชานาตีติ อตฺโถ โหติ เอวมิธาปิ เตสํ ภิกฺขุสตานํ
ปญฺจ มตฺตา ปญฺจ ปมาณนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ภิกฺขูนํ
สตานิ ภิกฺขุสตานิ ฯ เตหิ ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ ฯ เอเตน ยํ
วุตฺตํ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ เอตฺถ ตสฺส มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส
สงฺขฺยามหตฺตํ ทสฺสิตํ โหติ ฯ ปรโต ปนสฺส นิรพฺพุโท หิ
สารีปุตฺต ภิกฺขุสงฺโฆ นิราทีนโว อปคตกาฬโก สุทฺโธ สาเร
ปติฏฺฐิโต อิเมสํ หิ สารีปุตฺต ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ โย
ปจฺฉิมโก โส โสตาปนฺโนติ วจเนน คุณมหตฺตํ อาวิภวิสฺสติ ฯ
     อสฺโสสิ โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณติ อสฺโสสีติ สุณิ อุปลภิ
โสตทฺวารสมฺปตฺตวจนนิคฺโฆสานุสาเรน อญฺญาสิ ฯ โขติ
ปทปูรณมตฺเต อวธารณตฺเถ วา นิปาโต ฯ ตตฺถ อวธารณตฺเถน
อสฺโสสิเอว นาสฺส โกจิ สวนนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ
ปทปูรเณน ปทพฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมว ฯ เวรญฺชายํ ชาโต
เวรญฺโช ฯ เวรญฺชายํ ภโว เวรญฺโช ฯ เวรญฺชา วา อสฺส นิวาโสติ
เวรญฺโช ฯ มาตาปิตูหิ กตนามวเสน ปนายํ อุทโยติ วุจฺจติ ฯ
พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ ฯ มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถ ฯ อิทเมว
หิ ชาติพฺราหฺมณานํ นิรุตฺติวจนํ ฯ อริยา ปน พาหิตปาปตฺตา
พฺราหฺมณาติ วุจฺจนฺติ ฯ
     อิทานิ ยมตฺถํ เวรญฺโช พฺราหฺมโณ อสฺโสสิ ตํ ปกาเสนฺโต
สมโณ ขลุ โภ โคตโมติอาทิมาห ฯ ตตฺถ สมิตปาปตฺตา สมโณติ
เวทิตพฺโพ ฯ วุตฺตํ เหตํ พาหิตปาโปติ พฺราหฺมโณ สมิตตฺตา
สมโณติ วุจฺจตีติ ฯ ภควา จ อนุตฺตเรน อริยมคฺเคน สมิตปาโป ฯ
เตนสฺส ยถาภุจฺจคุณาธิคตเมตํ นามํ ยทิทํ สมโณติ ฯ ขลูติ
อนุสฺสวตฺเถ นิปาโต ฯ โภติ พฺราหฺมณชาติกานํ ชาติสมุทาคตํ
อาลปนมตฺตํ ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ โภวาที นาม โส โหติ สเว โหติ
สกิญฺจโนติ ฯ โคตโมติ ภควนฺตํ โคตฺตวเสน ปริกิตฺเตติ ฯ ตสฺมา
สมโณ ขลุ โภ โคตโมติ เอตฺถ สมโณ กิร  โภ โคตมโคตฺโตติ
เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ สกฺยปุตฺโตติ อิทํ ปน ภควโต
อุจฺจากุลปริทีปนํ ฯ สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ สทฺธาปพฺพชิตภาวปริทีปนํ ฯ
เกนจิ ปาริชุญฺเญน อนภิภูโต อปริกฺขีณํเยว ตํ กุลํ ปหาย สทฺธาย
ปพฺพชิโตติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตโต ปรํ วุตฺตตฺถเมว ฯ
     ตํโข ปนาติ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนํ ฯ ตสฺส
โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ ฯ กลฺยาโณติ
กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต ฯ เสฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติ ฯ กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเยว
ถุติโฆโส วา ฯ
     อิติปิ โส ภควาติอาทีสุ ปน อยํ ตาว โยชนา โส ภควา
อิติปิ  อรหํ อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฯเปฯ อิติปิ ภควาติ ฯ
อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ วินยธรานํ
สุตฺตนฺตนยโกสลฺลตฺถํ วินยสํวณฺณนารมฺเภ พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตาย
ธมฺมิยา กถาย จิตฺตสมฺปหํสนตฺถญฺจ เอเตสํ ปทานํ วิตฺถารนเยน
วณฺณนํ กริสฺสามิ ฯ ตสฺมา ยํ วุตฺตํ โส ภควา อิติปิ อรหนฺติอาทิ
ตตฺถ อารกตฺตา อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา ปจฺจยาทีนํ
อรหตฺตา ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ โส
ภควา อรหนฺติ เวทิตพฺโพ ฯ อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ
สุวิทูรวิทูเร ฐิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ
อารกตฺตา อรหํ ฯ เต จาเนน กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ
อรีนํ หตตฺตาปิ อรหํ ฯ ยํ เจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิ
ปุญฺญาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมิ อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา
ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ ตสฺสาเนน
โพธิมณฺเฑ วิริยปาเทหิ สีลปฐวิยํ ปติฏฺฐาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ
ญาณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อรา หตาติ อรานํ หตตฺตาปิ อรหํ ฯ
อถวา สํสารจกฺกนฺติ อนมตคฺคสํสารวฏฺฏํ วุจฺจติ ฯ ตสฺส จ อวิชฺชา
นาภิ มูลกตฺตา ชรามรณํ เนมิ ปริโยสานตฺตา เสสา ทส ธมฺมา
อรา อวิชฺชามูลกตฺตา ชรามรณปริยนฺตตฺตา จ ฯ ตตฺถ ทุกฺขาทีสุ
อญฺญาณํ อวิชฺชา ฯ กามภเว จ อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ
ปจฺจโย โหติ ฯ รูปภเว อวิชฺชา รูปภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย
โหติ ฯ อรูปภเว อวิชฺชา อรูปภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ ฯ
กามภเว สงฺขารา กามภเว ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปจฺจยา โหนฺติ ฯ
เอส นโย อิตเรสุ ฯ กามภเว ปฏิสนธิวิญฺญาณํ กามภเว นามรูปสฺส
ปจฺจโย โหติ ฯ ตถา รูปภเว ฯ อรูปภเว นามสฺเสว ปจฺจโย
โหติ ฯ กามภเว นามรูปํ กามภเว สฬายตนสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ
รูปภเว นามรูปํ รูปภเว ติณฺณํ อายตนานํ ปจฺจโย โหติ ฯ
อรูปภเว นามํ อรูปภเว เอกสฺสายตนสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ กามภเว
สฬายตนํ กามภเว ฉพฺพิธสฺส ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ รูปภเว
ตีณิ อายตนานิ รูปภเว ติณฺณํ ผสฺสานํ ฯ อรูปภเว เอกมายตนํ
อรูปภเว เอกสฺส ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ กามภเว ฉ ผสฺสา
กามภเว ฉนฺนํ เวทนานํ ปจฺจยา โหนฺติ ฯ รูปภเว ตโย ตตฺเถว
ติสฺสนฺนํ ฯ อรูปภเว เอโก ผสฺโส ตตฺเถว เอกิสฺสา เวทนาย
ปจฺจโย โหติ ฯ กามภเว ฉ เวทนา กามภเว ฉนฺนํ ตณฺหากายานํ
ปจฺจยา โหนฺติ ฯ รูปภเว ติสฺโส ตตฺเถว ติณฺณํ ฯ อรูปภเว เอกา
เวทนา อรูปภเว เอกสฺส ตณฺหากายสฺส ปจฺจโย โหติ ฯ ตตฺถ ตตฺถ
สา สา ตณฺหา ตสฺส ตสฺส อุปาทานสฺส ฯ อุปาทานาทโย ภวาทีนํ ฯ
กถํ ฯ อิเธกจฺโจ กาเม ปริภุญฺชิสฺสามีติ กามูปาทานปจฺจยา กาเยน
ทุจฺจริตํ จรติ วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ มนสา ทุจฺจริตํ จรติ
ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปฺปชฺชติ ฯ ตตฺถสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ
กมฺมภโว ขนฺธานํ นิพฺพตฺติ ชาติ ปริปาโก ชรา เภโท
มรณํ ฯ อปโร สคฺคสมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามีติ ตเถว สุจริตญฺจรติ
สุจริตปาริปูริยา สคฺเค อุปฺปชฺชติ ฯ ตตฺถสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ
กมฺมํ กมฺมภโวติ โสเอว นโย ฯ อปโร ปน พฺรหฺมโลเก
สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามีติ กามูปาทานปจฺจยา เมตฺตํ ภาเวติ กรุณํ
มุทิตํ อุเปกฺขํ ภาเวติ ภาวนาปาริปูริยา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ ฯ
ตตฺถสฺส นิพฺพตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโวติ โสเยว นโย ฯ อปโร
อรูปภเว สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามีติ ตเถว อากาสานญฺจายตนาทิสมาปตฺติโย
ภาเวติ ภาวนาปาริปูริยา ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตติ ฯ
ตตฺถสฺส นิพฺพตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว กมฺมนิพฺพตฺตา ขนฺธา
อุปปตฺติภโว ขนฺธานํ นิพฺพตฺติ ชาติ ปริปาโก ชรา เภโท
มรณนฺติ ฯ เอส นโย เสสูปาทานมูลิกาสุปิ โยชนาสุ ฯ เอวมยํ
อวิชฺชา เหตุ สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา อุโภเปเต เหตุสมุปฺปนฺนาติ
ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญฺญาณํ ฯ อตีตมฺปิ อทฺธานํ
อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา เหตุ สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา อุโภเปเต
เหตุสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญฺญาณนฺติ ฯ
เอเตน นเยน สพฺพปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานิ ฯ ตตฺถ อวิชฺชาสงฺขารา
เอโก สงฺเขโป ฯ วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา เอโก ฯ
ตณฺหูปาทานภวา เอโก ฯ ชาติชรามรณํ เอโก ฯ ปุริมสงฺเขโป เจตฺถ
อตีโต อทฺธา ฯ เทฺว มชฺฌิมา ปจฺจุปฺปนฺโน ฯ ชาติชรามรณํ
อนาคโต ฯ อวิชฺชาสงฺขารคฺคหเณน เจตฺถ ตณฺหูปาทานภวา คหิตาว
โหนฺตีติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตีเต กมฺมวฏฺฏํ ฯ วิญฺญาณาทโย ปญฺจ
เอตรหิ วิปากวฏฺฏํ ฯ ตณฺหูปาทานภวคฺคหเณน อวิชฺชาสงฺขารา
คหิตาว โหนฺตีติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา เอตรหิ กมฺมวฏฺฏํ ฯ
ชาติชรามรณาปเทเสน วิญฺญาณาทีนํ นิทฺทิฏฺฐตฺตา อิเม ปญฺจ ธมฺมา
อายตึ วิปากวฏฺฏํ ฯ เต อาการโต วีสติวิธา โหนฺติ ฯ
สงฺขารวิญฺญาณานญฺเจตฺถ อนฺตรา เอโก สนฺธิ ฯ เวทนาตณฺหานมนฺตรา
เอโก ฯ ภวชาตีนมนฺตรา เอโกติ ฯ อิติ ภควา เอตํ จตสงฺเขปํ
ติยทฺธํ วีสตาการํ ติสนฺธึ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สพฺพาการโต ชานาติ
ปสฺสติ อญฺญาติ ปฏิวิชฺฌติ ฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ ปชานนฏฺเฐน
ปญฺญา ฯ เตน วุจฺจติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญฺญาณนฺติ ฯ
อิมินา ธมฺมฏฺฐิติญฺญาเณน ภควา เต ธมฺเม ยถาภูตํ ญตฺวา
เตสุ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต วุตฺตปฺปการสฺส อิมสฺส
สํสารจกฺกสฺส อเร หนิ วิหนิ วิทฺธํเสสิ ฯ เอวมฺปิ อรานํ
หตตฺตาปิ อรหํ ฯ อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จ จีวราทิปจฺจเย อรหติ
ปูชาวิเสเส จ ฯ เตเนว อุปฺปนฺเน ตถาคเต เยเกจิ มเหสกฺขา
เทวมนุสฺสา น เต อญฺญตฺถ ปูชํ กโรนฺติ ฯ ตถาหิ พฺรหฺมา
สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ ฯ ยถาพลญฺจ
อญฺเญ เทวา มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย ฯ ปรินิพฺพุตมฺปิ
จ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา
สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ ปติฏฺฐาเปสิ ฯ โก ปน
วาโท อญฺเญสํ ปูชาวิเสสานนฺติ ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ อรหํ ฯ
ยถา จ โลเก เกจิ ปณฺฑิตมานิโน พาลา อสิโลกภเยน รโห
ปาปํ กโรนฺติ เอวเมส น กทาจิ กโรตีติ ปาปกรเณ รหาภาวโตปิ
อรหํ ฯ โหติ เจตฺถ
       อารกตฺตา จ หตตฺตา        กิเลสารีน โส มุนิ
       หตสํสารจกฺกาโร           ปจฺจยาทีนมารโห ๑-
       น รโห กโรติ ปาปานิ       อรหนฺเตน วุจฺจตีติ ฯ
     สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน
@เชิงอรรถ: ๑. ปจฺจยาทีน จารโห ฯ
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฯ ตถาเหส สพฺพธมฺเม สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิญฺเญยฺเย
ธมฺเม อภิญฺเญยฺยโต พุทฺโธ ปริญฺเญยฺเย ธมฺเม ปริญฺเญยฺยโต
พุทฺโธ ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต พุทฺโธ สจฺฉิกาตพฺเพ
ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต พุทฺโธ ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต
พุทฺโธ ฯ เตเนวาห
       อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ    ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ
       ปหาตพฺพํ ปหีนมฺเม     ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณาติ ๑- ฯ
อปิจ จกฺขุํ ทุกฺขสจฺจํ ตสฺส มูลการณภาเวน ตํสมุฏฺฐาปิกา
ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ อุภินฺนมปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา
ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรนาปิ สพฺพธมฺเม สมฺมา
สามญฺจ พุทฺโธ ฯ เอส นโย โสตฆานชิวฺหากายมเนสุ ฯ
เอเตเนว นเยน รูปาทีนิ ฉ อายตนานิ จกฺขุวิญฺญาณาทโย ฉ
วิญฺญาณกายา จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา จกฺขุสมฺผสฺสชาเวทนาทโย
ฉ เวทนา รูปสญฺญาทโย ฉ สญฺญา รูปสญฺเจตนาทโย ฉ
เจตนา รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายา รูปวิตกฺกาทโย ฉ วิตกฺกา
รูปวิจาราทโย ฉ วิจารา รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา ทส กสิณานิ
ทส อสุภานิ ทส อนุสฺสติโย อุทฺธุมาตกสญฺญาทิวเสน ทส
สญฺญา เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา ทฺวาทสายตานิ อฏฺฐารส ธาตุโย
กามภวาทโย นว ภวา ปฐมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ เมตฺตาภาวนาทโย
จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย อากาสานญฺจายตนาทิกา จตสฺโส
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. สุ. ๒๕/๔๔๔.
อรูปสมาปตฺติโย ปฏิโลมโต ชรามรณาทีนิ อนุโลมโต อวิชฺชาทีนิ
ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ จ โยเชตพฺพานิ ฯ ตตฺรายํ เอกปทโยชนา ฯ
ชรามรณํ ทุกฺขสจฺจํ ชาติ สมุทยสจฺจํ อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ
นิโรธปฺปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรน
สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ ฯ เตน
วุตฺตํ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ฯ
     วิชฺชาหิ จ ปน จรเณน จ สมฺปนฺนตฺตา วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน ฯ
ตตฺถ วิชฺชาติ ติสฺโสปิ วิชฺชา อฏฺฐปิ วิชฺชา ฯ ติสฺโส ภยเภรวสุตฺเต
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา ฯ อฏฺฐ อมฺพฏฺฐสุตฺเต ฯ ตตฺร หิ
วิปสฺสนาญาเณน มโนมยิทฺธิยา จ สห ฉ อภิญฺญา ปริคฺคเหตฺวา
อฏฺฐ วิชฺชา วุตฺตา ฯ จรณนฺติ สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา
โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สตฺต สทฺธมฺมา จตฺตาริ
ฌานานีติ อิเม ปณฺณรส ธมฺมา เวทิตพฺพา ฯ อิเมเยว หิ
ปณฺณรส ธมฺมา ยสฺมา เอเตหิ จรติ อริยสาวโก คจฺฉติ
อมตํ ทิสํ ตสฺมา จรณนฺติ วุตฺตา ฯ ยถาห ฯ อิธ มหานาม
อริยสาวโก สีลวา โหตีติ ๑- ฯ วิตฺถาโร ฯ ภควา อิมาหิ วิชฺชาหิ
อิมินา จ จรเณน สมนฺนาคโต เตน วุจฺจติ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ ฯ
ตตฺถ วิชฺชาสมฺปทา ภควโต สพฺพญฺญุตํ ปูเรตฺวา ฐิตา ฯ
จรณสมฺปทา มหาการุณิกตํ ฯ โส สพฺพญฺญุตาย สพฺพสตฺตานํ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ม. ๑๓/๒๖.
อตฺถานตฺถํ ญตฺวา มหาการุณิกตาย อนตฺถํ ปริวชฺเชตฺวา อตฺเถ
นิโยเชติ ยถาตํ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน ฯ เตนสฺส สาวกา สุปฏิปนฺนา
โหนฺติ โน ทุปฺปฏิปนฺนา วิชฺชาจรณวิปนฺนานํ สาวกา อตฺตนฺตปาทโย วิย ฯ
     โสภนคมนตฺตา สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา สมฺมา คตตฺตา สมฺมา
จ คทตฺตา สุคโต ฯ คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจติ ฯ ตญฺจ ภควโต
โสภณํ ปริสุทฺธมนวชฺชํ ฯ กึ ปน ตนฺติ ฯ อริยมคฺโค ฯ เตน
เหส คมเนน เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน คโตติ โสภนคมนตฺตา สุคโต ฯ
สุนฺทรญฺเจส ฐานํ คโต อมตํ นิพฺพานนฺติ สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตาปิ
สุคโต ฯ สมฺมา จ คโตติ สุคโต เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน
อปจฺจาคจฺฉนฺโต ฯ วุตฺตญฺเจตํ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา
เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโต ฯเปฯ
อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ
น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโตติ ฯ สมฺมา วา คโต ทีปงฺกรปาทมูลโต
ปภูติ ยาว โพธิมณฺฑา ตาว สมตฺตึสปารมิปูริตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา
สพฺพโลกสฺส หิตสุขเมว กโรนฺโต สสฺสตํ อุจฺเฉทํ กามสุขํ
อตฺตกิลมถนฺติ อิเม จ อนฺเต อนุปคจฺฉนฺโต คโตติ สมฺมา คตตฺตาปิ
สุคโต ฯ สมฺมา เจส คทติ ยุตฺตฏฺฐาเน ยุตฺตเมว วาจํ ภาสตีติ
สมฺมา คทตฺตาปิ สุคโต ฯ ตตฺรีทํ สาธกสุตฺตํ ยํ ตถาคโต วาจํ
ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา
น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติ ยมฺปิ ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภตํ
ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา ตมฺปิ
ตถาคโต วาจํ น ภาสติ ยญฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ
ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา ตตฺร กาลญฺญู
ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณาย ยมฺปิ ตถาคโต
วาจํ ชานาติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ ปิยา
มนาปา น ตํ ตถาคโต วาจํ ภาสติ ยมฺปิ ตถาคโต วาจํ
ชานาติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสํหิตํ สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา ตมฺปิ
ตถาคโต วาจํ น ภาสติ ยญฺจ โข ตถาคโต วาจํ ชานาติ ภูตํ
ตจฺฉํ อตฺถสํหิตํ  สา จ ปเรสํ ปิยา มนาปา ตตฺร กาลญฺญู
ตถาคโต โหติ ตสฺสา วาจาย เวยฺยากรณายาติ ๑- ฯ เอวํ สมฺมา
คทตฺตาปิ สุคโต เวทิตพฺโพ ฯ
     สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา ปน โลกวิทู ฯ โส หิ ภควา
สภาวโต สมุทยโต นิโรธโต นิโรธูปายโตปิ สพฺพถา โลกํ อเวทิ
อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ ฯ ยถาห ฯ ยตฺถ โข อาวุโส น ชายติ
น ชิยฺยติ น มิยฺยติ น จวติ น อุปฺปชฺชติ นาหนฺตํ คมเนน
โลกสฺสนฺตํ ญาเตยฺยํ ทิฏฺเฐยฺยํ ปตฺเตยฺยนฺติ วทามิ น จาหํ อาวุโส
อปฺปตฺวาว โลกสฺสนฺตํ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ วทามิ อปิจาหํ
อาวุโส อิมสฺมึเยว พฺยามมตฺเต กเลวเร สสญฺญมฺหิ สมนเก โลกญฺจ
ปญฺญาเปมิ โลกสมุทยญฺจ โลกนิโรธญฺจ โลกนิโรธคามินิญฺจ
ปฏิปทํ
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ม. ๑๓/๙๑.
       คมเนน น ปตฺตพฺโพ         โลกสฺสนฺโต กุทาจนํ
       น จ อปฺปตฺวา โลกสฺสนฺตํ     ทุกฺขา อตฺถิ ปโมจนํ ฯ
               ตสฺมา หเว โลกวิทู สุเมโธ
               โลกนฺตคู วูสิตพฺรหฺมจริโย
               โลกสฺส อนฺตํ สมิตา วิญาตา
               นาสึสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติ ๑- ฯ
อปิจ ตโย โลกา สงฺขารโลโก สตฺตโลโก โอกาสโลโกติ ฯ ตตฺร
เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาติ ๒- อาคตฏฺฐาเน
สงฺขารโลโก เวทิตพฺโพ ฯ สสฺสโต โลโกติ วา อสสฺสโต โลโกติ ๓- วา
อาคตฏฺฐาเน สตฺตโลโก ฯ
     ยาวตา จนฺทิมสุริยา ปริหรนฺติ    ทิสา ภนฺติ วิโรจนา
     ตาว สหสฺสธา โลโก          เอตฺถ เต วตฺตเต วโสติ ๔- ฯ
อาคตฏฺฐาเน โอกาสโลโก ฯ ตมฺปิ ภควา สพฺพถา อเวทิ ฯ
ตถาหิสฺส เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา เทฺว โลกา
นามญฺจ รูปญฺจ ตโย โลกา ติสฺโส เวทนา จตฺตาโร โลกา
จตฺตาโร อาหารา ปญฺจ โลกา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ฉ โลกา
ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ สตฺต โลกา สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย
อฏฺฐ โลกา อฏฺฐ โลกธมฺมา นว โลกา นว สตฺตาวาสา ทส
โลกา ทสายตนานิ ทฺวาทส โลกา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๖๒. ปาลิยมฺปน วุสิตพฺรหฺมจริโย, สมิตาวิ ญตฺวาติ ทิสฺสติ.
@๒. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๗๙.   ๓. ม. ม. ๑๓/๑๔๓.   ๔. ม. ม. ๑๒/๕๙๔.
โลกา อฏฺฐารส ธาตุโยติ ๑- อยํ สงฺขารโลโกปิ สพฺพถา วิทิโต ฯ
ยสฺมา ปเนส สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ อนุสยํ ชานาติ
จริตํ ชานาติ อธิมุตฺตึ ชานาติ อปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย
มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺเพ
อภพฺเพ สตฺเต ชานาติ ตสฺมาสฺส สตฺตโลโกปิ สพฺพถา วิทิโต ฯ
ยถา จ สตฺตโลโก เอวํ โอกาสโลโกปิ ฯ ตถาเหส เอกํ จกฺกวาฬํ
อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนานํ ทฺวาทสสตสหสฺสานิ ตีณิ
สหสฺสานิ จตฺตาริ สตานิ ปญฺญาสญฺจ โยชนานิ ปริกฺเขปโต
       สพฺพํ สตสหสฺสานิ       ฉตฺตึส ปริมณฺฑลํ
       ทสญฺเจว สหสฺสานิ      อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิ จ
ตตฺถ   ทุเว สตสหสฺสานิ       จตฺตาริ นหุตานิ จ
       เอตฺตกํ พหลตฺเตน      สงฺขาตายํ วสุนฺธรา ฯ
ตสฺสาเอว ๒- สนฺธารกํ
       จตฺตาริ สตสหสฺสานิ     อฏฺเฐว นหุตานิ จ
       เอตฺตกํ พหลตฺเตน      ชลํ วาเต ปติฏฺฐิตํ ฯ
ตสฺสาปิ สนฺธารโก
       นว สตสหสฺสานิ        มาลุโต นภมุคฺคโต
       สฏฺฐิญฺเจว สหสฺสานิ     เอสา โลกสฺส สณฺฐิติ ฯ
เอวํ สณฺฐิเต เจตฺถ โยชนานํ
       จตุราสีติสหสฺสานิ       อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว
       อจฺจุคฺคโต ตาวเทว     สิเนรุ ปพฺพตุตฺตโม ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๗๙.    ๒. ตสฺสาเยวาติปิ ทิสฺสติ.
         ตโต อุปฑฺฒุปฑฺเฒน        ปมาเณน ยถากฺกมํ
         อชฺโฌคาฬฺหุคฺคตา ทิพฺพา    นานารตนจิตฺติตา ๑-
         ยุคนฺธโร อิสินฺธโร        กรวิโก สุทสฺสโน
         เนมินฺธโร วินตฺตโก       อสฺสกณฺโณ คิรีพฺรหา
         เอเต สตฺต มหาเสลา     สิเนรุสฺส สมนฺตโต
         มหาราชานมาวาสา       เทวยกฺขนิเสวิตา
         โยชนานํ สตานุจฺโจ       หิมวา ปญฺจ ปพฺพโต
         โยชนานํ สหสฺสานิ        ตีณิ อายตวิตฺถโต
         จตุราสีติสหสฺเสหิ         กูเฏหิ ปฏิมณฺฑิโต ฯ
         ติปญฺจโยชนกฺขนฺธ-        ปริกฺเขปา นควฺหยา
         ปญฺญาสโยชนกฺขนฺธ-       สาขายามา สมนฺตโต
         สตโยชนวิตฺถิณฺณา         ตาวเทว จ อุคฺคตา
         ชมฺพู ยสฺสานุภาเวน       ชมฺพุทีโป ปกาสิโต ฯ
         เทฺว อสีติสหสฺสานิ        อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว
         อจฺจุคฺคโต ตาวเทว       จกฺกวาฬสิลุจฺจโย
         ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สพฺพํ       โลกธาตุมยํ ฐิโต ฯ
ตตฺถ จนฺทมณฺฑลํ เอกูนปญฺญาสโยชนํ ฯ สุริยมณฺฑลํ ปญฺญาสโยชนํ ฯ
ตาวตึสภวนํ ทสสหสฺสโยชนํ ฯ ตถา อสุรภวนํ อวีจิมหานิรโย
ชมฺพุทีโป จ ฯ อปรโคยานํ สตฺตสหสฺสโยชนํ ฯ ตถา
ปุพฺเพวิเทหํ ฯ อุตฺตรกุรุ อฏฺฐสหสฺสโยชนํ ฯ เอกเมโก เจตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑. นานารตนจิตฺตกาติปิ ทิสฺสติ.   ๒. กรวีโกติปิ ทิสฺสติ.
มหาทีโป ปญฺจสตปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาโร ฯ ตํ สพฺพมฺปิ เอกํ
จกฺกวาฬํ เอกา โลกธาตุ ตทนฺตเรสุ โลกนฺตริกนิรโย ๑- เอวํ
อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ อนนฺตา โลกธาตุโย ภควา อนนฺเตน
พุทฺธญาเณน อเวทิ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ ฯ เอวมสฺส โอกาสโลโกปิ
สพฺพถา วิทิโต ฯ เอวมฺปิ สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา โลกวิทู ฯ
     อนุตฺตโรติ อตฺตโน ปน คุเณหิ วิสิฏฺฐตรสฺส กสฺสจิ อภาวา
นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร ฯ ตถาเหส สีลคุเณนาปิ
สพฺพโลกํ อภิภวติ สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญฺญาณทสฺสนคุเณนาปิ ฯ
สีลคุเณนาปิ อสโม อสมสโม อปฏิโม อปฏิภาโค อปฏิปุคฺคโล
ฯเปฯ วิมุตฺติญฺญาณทสฺสนคุเณนาปิ ฯ ยถาห ฯ นโข ปนาหํ
ภิกฺขเว สมนุปสฺสามิ สเทวเก โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย อตฺตนา
สีลสมฺปนฺนตรนฺติ ๒- ฯ วิตฺถาโร ฯ เอวํ อคฺคปฺปสาทสุตฺตาทีนิ น เม
อาจริโย อตฺถีติ ๓- อาทิกา คาถาโย จ วิตฺถาเรตพฺพา ฯ ปุริสทมฺเม
สาเรตีติ ปุริสทมฺมสารถิ ทเมติ วิเนตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ
ปุริสทมฺมาติ อทนฺตา ทเมตุํ ยุตฺตา ติรจฺฉานปุริสาปิ มนุสฺสปุริสาปิ
อมนุสฺสปุริสาปิ ฯ ตถาหิ ภควตา ติรจฺฉานปุริสาปิ อปลาโล
นาคราชา จูโฬทโร มโหทโร อคฺคิสิโข ธูมสิโข อาลวาโฬ
นาคราชา ธนปาลโก หตฺถีติเอวมาทโย ทมิตา นิพฺพิสา กตา สรเณสุ
จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาปิตา ฯ มนุสฺสปุริสาปิ สจฺจกนิคฺคณฺฐปุตฺต-
อมฺพฏฺฐมาณวโปกฺขรสาติโสณทณฺฑกูฏทนฺตาทโย ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. โลกนฺตริยนิรยาติปิ ฯ    ๒. สํ. ส. ๑๕/๒๐๔. ๓. ม.มู. ๑๒/๓๒๙.
อมนุสฺสาปุริสาปิ อาฬวกสูจิโลมขรโลมยกฺขสกฺกเทวราชาทโย ทมิตา วินีตา
วิจิตฺเรหิ วินยนูปาเยหิ ฯ อหํโข เกสิ ปุริสทมฺเม สณฺเหนปิ
วิเนมิ ผรุเสนปิ วิเนมิ สณฺหผรุเสนปิ วิเนมีติ ๑- อิทญฺเจตฺถ สุตฺตํ
วิตฺถาเรตพฺพํ ฯ อถวา อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถีติ เอกเมวิทํ
อตฺถปทํ ฯ ภควา หิ ตถา ปุริสทมฺเม สาเรติ ยถา เอกปลฺลงฺเกเนว
นิสินฺนา อฏฺฐ ทิสา อสชฺชมานา ธาวนฺติ ตสฺมา อนุตฺตโร
ปุริสทมฺมสารถีติ วุจฺจติ ฯ หตฺถิทมเกน ภิกฺขเว หตฺถิทมฺโม สาริโต
เอกํเยว ทิสํ ธาวตีติ ๒- อิทญฺเจตฺถ สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ ฯ
     ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสตีติ สตฺถา ฯ
อปิจ สตฺถาติ ภควา สตฺถวาโห ฯ ยถา สตฺถวาโห สตฺเถ
กนฺตารํ ตาเรติ โจรกนฺตารํ ตาเรติ วาฬกนฺตารํ ตาเรติ
ทุพฺภิกฺขกนฺตารํ ตาเรติ นิรุทกกนฺตารํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ
ปตฺตาเรติ เขมนฺตภูมึ สมฺปาเปติ เอวเมว ภควา สตฺถา
สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ ชาติกนฺตารํ ตาเรตีติอาทินา ๓-
นิทฺเทสนเยน เจตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ เทวมนุสฺสานนฺติ
เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ ฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสเนตํ วุตฺตํ
ภพฺพปุคฺคลปริจฺเฉทวเสน จ ฯ ภควา ปน ติรจฺฉานคตานมฺปิ
อนุสาสนปฺปทาเนน สตฺถาเยว ฯ เตปิ หิ ภควโต ธมฺมสฺสวเนน
อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ปตฺวา ตายเอว อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ทุติเย วา
ตติเย วา อตฺตภาเว มคฺคผลภาคิโน โหนฺติ ฯ มณฺฑูกเทวปุตฺตาทโย
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. จกุกฺก. ๒๑/๑๕๑.   ๒. ม. อุ. ๑๔/๔๐๙.  ๓. ขุ. จู. ๓๐/๓๑๓.
เจตฺถ นิทสฺสนํ ฯ ภควติ กิร คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร
จมฺปานครวาสีนํ ธมฺมํ เทสยมาเน เอโก มณฺฑูโก ภควโต สเร
นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ ฯ ตํ เอโก วจฺฉปาลโก ทณฺฑโมลุพฺภ ติฏฺฐนฺโต
สีเส สนฺนิรุมฺหิตฺวา ๑- อฏฺฐาสิ ฯ โส ตาวเทว กาลํ กตฺวา
ตาวตึสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ สุตฺตปฺปพุทฺโธ
วิย ฯ ตตฺถ อจฺฉราสงฺฆปริวุตํ อตฺตานํ ทิสฺวา อเร อหมฺปิ นาม
อิธ นิพฺพตฺโต กินฺนุโข กมฺมํ อกาสินฺติ อาวชฺเชนฺโต น อญฺญํ
กิญฺจิ อทฺทส อญฺญตฺร ภควโต สเร นิมิตฺตคฺคาหา ฯ โส ตาวเทว
สห วิมาเนน อาคนฺตฺวา ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทิ ฯ ภควา
ชานนฺโตว ปุจฺฉิ
       โก เม วนฺทติ ปาทานิ       อิทฺธิยา ยสสา ชลํ
       อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน         สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ ฯ
       มณฺฑูโกหํ ปุเร อาสึ         อุทเก วาริโคจโร
       ตว ธมฺมํ สุณนฺตสฺส          อวธิ วจฺฉปาลโกติ ฯ
ภควา ตสฺส ธมฺมํ เทเสสิ ฯ จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ
ธมฺมาภิสมโย อโหสิ ฯ เทวปุตฺโตปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย สิตํ
กตฺวา ปกฺกามีติ ฯ
     ยํ ปน กิญฺจิ อตฺถิ เญยฺยํ นาม สพฺพสฺส พุทฺธตฺตา
วิโมกฺขนฺติกญฺญาณวเสน พุทฺโธ ฯ ยสฺมา วา จตฺตาริ สจฺจานิ
อตฺตนาปิ พุชฺฌิ อญฺเญปิ สตฺเต โพเธสิ ตสฺมา เอวมาทีหิปิ
การเณหิ พุทฺโธ ฯ อิมสฺสปิตฺถสฺส วิญฺญาปนตฺถํ พุชฺฌิตา
@เชิงอรรถ: ๑. สนฺนิรุมฺภิตฺวาติปิ ฯ
สจฺจานีติ พุทฺโธ โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธติ ๑- เอวํ ปวตฺโต
สพฺโพปิ นิทฺเทสนโย ปฏิสมฺภิทานโย วา วิตฺถาเรตพฺโพ ฯ
     ภควาติ อิทํ ปนสฺส คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนํ ฯ
เตนาหุ โปราณา
       ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ      ภควาติ วจนมุตฺตมํ
       ครุคารวยุตฺโต โส       ภควา เตน วุจฺจตีติ ฯ
จตุพฺพิธํ หิ นาม อาวตฺถิกํ ลิงฺคิกํ เนมิตฺตกํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ ฯ
อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นาม โลกิยโวหาเรน ยาทิจฺฉกนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ
วจฺโฉ ทโม พลิวทฺโทติ เอวมาทิ อาวตฺถิกํ ฯ ทณฺฑี ฉตฺตี สิขี
กรีติ เอวมาทิ ลิงฺคิกํ ฯ เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโญติ เอวมาทิ เนมิตฺตกํ ฯ
สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโกติ เอวมาทิ วจนตฺถมนเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ
อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ฯ อิทํ ปน ภควาติ นามํ เนมิตฺตกํ น มหามายาย
น สุทฺโธทนมหาราเชน น อสีติญฺญาติสหสฺเสหิ กตํ น สกฺกสนฺตุสิตาทีหิ
เทวตาวิเสเสหิ ฯ วุตฺตํ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา ภควาติ เนตํ นามํ
มาตรา กตํ ฯเปฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา
มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ
ภควาติ ๒- ฯ ยํ คุณเนมิตฺตกญฺเจตํ นามํ เตสํ คุณานํ ปกาสนตฺถํ
อิมํ คาถํ วทนฺติ
                 ภคี ภชี ภาคี วิภตฺตวา อิติ
                 อกาสิ ภคฺคนฺติ ครูติ ภาคฺยวา
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. จู. ๓๐/๒๗๑. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๖๑.   ๒. ขุ. จู. ๓๐/๑๑.
                   พหูนิ ญาเยหิ สุภาวิตตฺตโน
                   ภวนฺตโค โส ภควาติ วุจฺจตีติ ฯ
นิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เจตฺถ เตสํ เตสํ ปทานมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ
อยํ ปน อปโร นโย ฯ
       ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต      ภคฺเคหิ จ วิภตฺตวา
       ภตฺตวา วนฺตคมโน          ภเวสุ ภควา ตโตติ ฯ
ตตฺถ วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโยติ เอตํ นิรุตฺติลกฺขณํ คเหตฺวา
สทฺทนเยน วา ปิโสทราทิปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา ยสฺมา
โลกิยโลกุตฺตรสุขาภินิพฺพตฺตกํ ทานสีลาทิปารปฺปตฺตํ ภาคฺยมสฺส อตฺถิ
ตสฺมา ภาคฺยวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจตีติ ญาตพฺพํ ฯ ยสฺมา
ปน โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิริกาโนตฺตปฺปโกธูปนาหมกฺข-
ปลาสอิสฺสามจฺฉริยมายาสาเถยฺยถมฺภสารมฺภมานาติมานมทปฺปมาท-
ตณฺหาวิชฺชาติวิธากุสลมูลทุจฺจริตสงฺกิเลสมลวิสมสญฺญาวิตกฺก-
ปปญฺจจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคณฺฐโอฆโยคาคติตณฺหูปาทานปญฺจ-
เจโตขีลวินิพนฺธนีวรณาภินนฺทนฉวิวาทมูลฉตณฺหากายสตฺตานุสย-
อฏฺฐมิจฺฉตฺตนวตณฺหามูลกทสากุสลกมฺมปถทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตอฏฺฐสต-
ตณฺหาวิปรีตปฺปเภทสพฺพทรถปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานิ ๑- สงฺเขปโต
วา ปญฺจกิเลสกฺขนฺธอภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมาเร อภญฺชิ ตสฺมา
ภคฺคตฺตา เอเตสํ ปริสฺสยานํ ภคฺควาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ
อาห เจตฺถ
     ภคฺคราโค ภคฺคโทโส    ภคฺคโมโห อนาสโว
@เชิงอรรถ: ๑. ตณฺหาวิจริต...อิติปิ ทิสฺสติ ฯ
       ภคฺคสฺส ปาปกา ธมฺมา    ภควา เตน วุจฺจตีติ ฯ
ภาคฺยวตาย จสฺส สตปุญฺญลกฺขณธรสฺส รูปกายสมฺปตฺติ ทีปิตา
โหติ ฯ ภคฺคโทสตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติ ฯ ตถา โลกิยปริกฺขกานํ
พหุมตภาโว คหฏฺฐปพฺพชิเตหิ อภิคมนียตา อภิคตานญฺจ เตสํ
กายจิตฺตทุกฺขาปนยเน ปฏิพลภาโว อามิสทานธมฺมทาเนหิ อุปการิตา
โลกิยโลกุตฺตรสุเขหิ จ สญฺโญชนสมตฺถตา ทีปิตา โหติ ฯ ยสฺมา
จ โลเก อิสฺสริยธมฺมยสสิริกามปฺปยตฺเตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ ภคสทฺโท
วตฺตติ ฯ ปรมญฺจสฺส สกจิตฺเต อิสฺสริยํ อณิมาลงฺฆิมาทิกํ วา
โลกิยสมฺมตํ สพฺพาการปริปูรํ อตฺถิ ฯ ตถา โลกุตฺตรธมฺโม
โลกตฺตยพฺยาปโก ยถาภุจฺจคุณาธิคโต อติวิย ปริสุทฺโธ ยโส
รูปกายทสฺสนพฺยาวฏชนนยนมนปฺปสาทชนนสมตฺถา สพฺพาการปริปูรา
สพฺพงฺคปจฺจงฺคสิริ ยํ ยํ เอเตน อิจฺฉิตํ ปฏฺฐิตํ อตฺตหิตํ
ปริหิตํ วา ตสฺส ตสฺส ตเถว อภินิปฺผนฺนตฺตา อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติสญฺญิโต
กาโม สพฺพโลกครุภาวุปฺปตฺติเหตุภูโต สมฺมาวายามสงฺขาโต ปยตฺโต
วา อตฺถิ ฯ ตสฺมา อิเมหิ ภเคหิ ยุตฺตตฺตาปิ ภคา อสฺส
สนฺตีติ อิมินา อตฺเถน ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา ปน กุสลาทีหิ
เภเทหิ สพฺพธมฺเม ขนฺธายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีหิ
วา กุสลาทิธมฺเม ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเฐน วา ทุกฺขมริยสจฺจํ
อายุหนนิทานสํโยคปลิโพธฏฺเฐน สมุทยํ นิสฺสรณวิเวกาสงฺขตอมตฏฺเฐน
นิโรธํ นิยฺยานิกเหตุทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน มคฺคํ
วิภตฺตวา วิภชิตฺวา วิวริตฺวา เทสิตวาติ วุตฺตํ โหติ ตสฺมา
วิภตฺตวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา จ เอส ทิพฺพพฺรหฺม-
อริยวิหาเร กายจิตฺตอุปธิวิเวเก สุญฺญตาปฺปณิหิตานิมิตฺตวิโมกฺเข
อญฺเญ จ โลกิยโลกุตฺตเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ภชิ เสวิ พหุลมกาสิ
ตสฺมา ภตฺตวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา ปน ตีสุ
ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ ตสฺมา ภเวสุ วนฺตคมโนติ
วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภการํ คมนสทฺทโต คการํ วนฺตสทฺทโต
วการญฺจ ทีฆํ กตฺวา อาทาย ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยถา โลเก
เมหนสฺส ขสฺส มาลาติ วตฺตพฺเพ เมขลาติ วุจฺจติ ฯ
     โส อิมํ โลกนฺติ โส ภควา อิมํ โลกํ ฯ อิทานิ วตฺตพฺพํ
นิทสฺเสติ ฯ สเทวกนฺติ สห เทเวหิ สเทวกํ ฯ เอวํ สห
มาเรน สมารกํ สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมกํ สห สมณพฺราหฺมเณหิ
สสฺสมณพฺราหฺมณึ ฯ ปชาตตฺตา ปชา ฯ ตํ ปชํ ฯ สห
เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสํ ฯ ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจร-
เทวคฺคหณํ เวทิตพฺพํ ฯ สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ
เวทิตพฺพํ ฯ สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ ฯ
สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺต-
สมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปวาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ ฯ
ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ ฯ สเทวมนุสฺสวจเนน
สมฺมติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ ฯ เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโก
ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ เวทิตพฺโพ ฯ อปโร นโย ฯ
สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต ฯ สมารกคฺคหเณน
ฉกามาวจรเทวโลโก ฯ สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปิพฺรหฺมโลโก
สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปฺปริสวเสน สมฺมติเทเวหิ วา สห
มนุสฺสโลโก อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา คหิโต ฯ อปิเจตฺถ สเทวกวจเนน
อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส สจฺฉิกตภาวํ สาเวนฺโต
ตสฺส ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต ฯ ตโต เยสํ สิยา มาโร
มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี กึ โสปิ เอเตน สจฺฉิกโตติ
เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต สมารกนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ เยสํ ปน สิยา
พฺรหฺมา มหานุภาโว เอกงฺคุลิยา เอกสฺมึ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ ผรติ
ทฺวีหิ ฯเปฯ ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ
อนุตฺตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ กึ โสปิ สจฺฉิกโตติ
เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ
เอวํ อุกฺกฏฺฐานานํ สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมติเทเว
อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส
สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสนฺโต สเทวมนุสฺสนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ อยเมตฺถ
อนุสนฺธิกฺกโม ฯ
     สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ เอตฺถ ปน สยนฺติ สามํ
อปรเนยฺโย หุตฺวา ฯ อภิญฺญาติ อภิญฺญาย อธิเกน ญาเณน
ญตฺวาติ อตฺโถ ฯ สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ฯ เอเตน
อนุมานาทิปฏิกฺเขโป กโต โหติ ฯ ปเวเทตีติ โพเธติ ญาเปติ
ปกาเสติ ฯ
     โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ ปริโยสานกลฺยาณนฺติ
โส ภควา สตฺเตสุ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ วิเวกสุขํ
ธมฺมํ เทเสติ ฯ ตญฺจโข อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต
อาทิกลฺยาณาทิติปฺปการเมว เทเสติ ฯ กถํ ฯ เอกคาถาปิ หิ
สมนฺตภทฺรกตฺตา ธมฺมสฺส ปฐมปาเทน อาทิกลฺยาณา ทุติยตติยปาเทหิ
มชฺเฌกลฺยาณา ปจฺฉิมปาเทน ปริโยสานกลฺยาณา ฯ เอกานุสนฺธิกํ
สุตฺตํ นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณํ เสเสน
มชฺเฌกลฺยาณํ ฯ นานานุสนฺธิกํ สุตฺตํ ปฐมานุสนฺธินา อาทิกลฺยาณํ
ปจฺฉิเมน ปริโยสานกลฺยาณํ เสเสหิ มชฺเฌกลฺยาณํ ฯ สกโลปิ
สาสนธมฺโม อตฺตโน อตฺถภูเตน สีเลน อาทิกลฺยาโณ
สมถวิปสฺสนามคฺคผเลหิ มชฺเฌกลฺยาโณ นิพฺพาเนนปิ
ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ สีลสมาธีหิ วา อาทิกลฺยาโณ วิปสฺสนามคฺเคหิ
มชฺเฌกลฺยาโณ ผลนิพฺพาเนหิ ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ พุทฺธสุโพธิตาย
วา อาทิกลฺยาโณ ธมฺมสุธมฺมตาย มชฺเฌกลฺยาโณ สงฺฆสุปฏิปตฺติยา
ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ ตํ สุตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปนฺเนน อธิคนฺตพฺพาย
อภิสมฺโพธิยา วา อาทิกลฺยาโณ ปจฺเจกโพธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ
สาวกโพธิยา ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ สุยฺยมาโนเปส นีวรณวิกฺขมฺภนโต
สวเนนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ อาทิกลฺยาโณ ปฏิปชฺชิยมาโน
สมถวิปสฺสนาสุขาวหนโต ปฏิปตฺติยาปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ
มชฺเฌกลฺยาโณ ตถา ปฏิปนฺโน จ ปฏิปตฺติผเล นิฏฺฐิเต
ตาทิภาวาวหนโต ปฏิปตฺติผเลนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ
ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ นาถปฺปภวตฺตา จ ปภวสุทฺธิยา อาทิกลฺยาโณ
อตฺถสุทฺธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ กิจฺจสุทฺธิยา ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ
ตสฺมา เอโส ภควา อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต
อาทิกลฺยาณาทิติปฺปการเมว เทเสตีติ เวทิตพฺโพ ฯ
     สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ เอวมาทีสุ ปน ยสฺมา อิมํ ธมฺมํ เทเสนฺโต
สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ ปกาเสติ นานานเยหิ ทีเปติ ฯ
ตญฺจ ยถานุรูปํ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํ ฯ
สงฺกาสนปฺปกาสน วิวรณ วิภชน อุตฺตานีกรณปฺปญฺญตฺติ อตฺถ
ปทสมาโยคโต สาตฺถํ อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสสมฺปตฺติยา
สพฺยญฺชนํ ฯ อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถํ
ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยญฺชนํ ฯ อตฺถปฏิภาณปฏิสมฺภิทาวิสยโต
สาตฺถํ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาวิสยโต สพฺยญฺชนํ ฯ ปณฺฑิตเวทนียโต
ปริกฺขกชนปฺปสาทกนฺติ สาตฺถํ สทฺเธยฺยโต โลกิยชนปฺปสาทกนฺติ สพฺยญฺชนํ ฯ
คมฺภีราธิปฺปายโต สาตฺถํ อุตฺตานปทโต สพฺยญฺชนํ ฯ อุปเนตพฺพสฺส
อภาวโต สกลปริปุณฺณภาเวน เกวลปริปุณฺณํ อปเนตพฺพสฺส อภาวโต
นิทฺโทสภาเวน ปริสุทฺธํ สิกฺขาตฺตยปริคฺคหิตตฺตา พฺรหฺมภูเตหิ เสฏฺเฐหิ
จริตพฺพโต เตสญฺจ จริยภาวโต พฺรหฺมจริยํ ตสฺมา สาตฺถํ
สพฺยญฺชนํ ฯเปฯ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ วุจฺจติ ฯ
     อปิจ ยสฺมา สนิทานํ สอุปฺปตฺติกญฺจ เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณํ
เทเสติ เวเนยฺยานํ อนุรูปโต อตฺถสฺส อวิปรีตตาย จ เหตูทาหรณยุตฺตโต
จ มชฺเฌกลฺยาณํ โสตูนํ สทฺธาปฏิลาเภน นิคมเนน จ
ปริโยสานกลฺยาณํ เทเสติ ฯ เอวํ เทเสนฺโต จ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ ฯ
ตญฺจ ปฏิปตฺติยา อธิคมพฺยตฺติโต สาตฺถํ ปริยตฺติยา อาคมพฺยตฺติโต
สพฺยญฺชนํ สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธยุตฺตโต เกวลปริปุณฺณํ นิรุปกฺกิเลสโต
นิตฺถรณตฺถาย ปวตฺติโต โลกามิสนิรเปกฺขโต จ ปริสุทฺธํ เสฏฺฐฏฺเฐน
พฺรหฺมภูตานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ จริยโต พฺรหฺมจริยนฺติ
วุจฺจติ ฯ ตสฺมาปิ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ พฺรหฺมจริยํ
ปกาเสตีติ วุจฺจติ ฯ
     สาธุ โข ปนาติ สุนฺทรํ โข ปน ฯ อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติ
วุตฺตํ โหติ ฯ ตถารูปานํ อรหตนฺติ ยถารูโป โส ภวํ โคตโม
เอวรูปานํ ยถาภุจฺจคุณาธิคเมน โลเก อรหนฺโตติ ลทฺธสทฺธานํ
อรหตํ ฯ ทสฺสนํ โหตีติ ปสาทโสมฺมานิ อกฺขินี อุมฺมิเลตฺวา
ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา ฯ
     {๒} อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนูปสงฺกมีติ เยนาติ
ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ ฯ ตสฺมา ยตฺถ ภควา ตตฺถ อุปสงฺกมีติ
เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ เยน วา การเณน ภควา
เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ
อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ ฯ
นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน สาธุผลูปโภคาธิปฺปาเยน
ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย ฯ อุปสงฺกมีติ จ คโตติ วุตฺตํ
โหติ ฯ อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานปริทีปนํ ฯ อถวา
เอวํ คโต ตโต อาสนฺนตรํ ฐานํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ
วุตฺตํ โหติ ฯ
     ภควา สทฺธึ สมฺโมทีติ ยถา คมนียาทีนิ ๑- ปุจฺฉนฺโต ภควา
เตน เอวํ โสปิ ภควตา สทฺธึ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสิ สีโตทกํ
วิย อุณฺโหทเกน สมฺโมทิตํ เอกีภาวํ อคมาสิ ฯ ยาย จ กจฺจิ โภ
โคตม ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ กจฺจิ โภโต โคตมสฺส สาวกานญฺจ
อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหาโรติอาทิกาย
กถาย สมฺโมทิ ฯ ตํ ปีติปาโมชฺชสงฺขาตสมฺโมทชนนโต สมฺโมทิตุํ
ยุตฺตภาวโต จ สมฺโมทนียํ อตฺถพฺยญฺชนมธุรตาย สุจิรมฺปิ กาลํ
สาเรตุํ นิรนฺตรํ ปวตฺเตตุํ อรหรูปโต สริตพฺพภาวโต จ สาราณียํ ฯ
สุยฺยมานสุขโต จ สมฺโมทนียํ อนุสฺสริยมานสุขโต สาราณียํ ฯ
ตถา พฺยญฺชนปริสุทฺธตาย สมฺโมทนียํ อตฺถปริสุทฺธตาย สาราณียนฺติ ฯ
     เอวํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ สมฺโมทนียํ กถํ สาราณียํ
วีติสาเรตฺวา ปริโยสาเปตฺวา นิฏฺฐาเปตฺวา เยนตฺเถน อาคโต ตํ
ปุจฺฉิตุกาโม เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส
วิสมํ จนฺทิมสุริยา อนุปริวตฺตนฺตีติอาทีสุ วิย ฯ ตสฺมา ยถา
นิสินฺโน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหติ ตถา นิสีทีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ ฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํ ฯ นิสีทีติ อุปาวิสิ ฯ
ปณฺฑิตา หิ ปุริสา ครุฏฺฐานิยํ อุปสงฺกมิตฺวา อาสนกุสลตาย เอกมนฺตํ
นิสีทนฺติ ฯ อยญฺจ เตสํ อญฺญตโร ตสฺมา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ
กถํ นิสินฺโน ปน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหตีติ ฯ ฉ นิสชฺชโทเส
วชฺเชตฺวา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ อติทูรมจฺจาสนฺนํ อุปริวาตมุนฺนตปฺปเทสํ
อติสมฺมุขา อติปจฺฉาติ ฯ อติทูเร นิสินฺโน หิ สเจ กเถตุกาโม
@เชิงอรรถ: ๑. ขมนียาทีนีติ ภเวยฺย ฯ
โหติ อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติ ฯ อจฺจาสนฺเน นิสินฺโน สงฺฆฏฺฏนํ
กโรติ ฯ อุปริวาเต นิสินฺโน สรีรคนฺเธน พาธติ ฯ อุนฺนตปฺปเทเส
นิสินฺโน อคารวํ ปกาเสติ ฯ อติสมฺมุขา นิสินฺโน สเจ ทฏฺฐุกาโม
โหติ จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ ทฏฺฐพฺพํ โหติ ฯ อติปจฺฉา นิสินฺโน
สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺฐพฺพํ โหติ ฯ ตสฺมา
อยมฺปิ เอเต ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา นิสีทิ ฯ เตน วุตฺตํ เอกมนฺตํ
นิสีทีติ ฯ
     เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ
เอตทโวจ ฯ เอตนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพมตฺถํ ทสฺเสติ ฯ ทกาโร
ปทสนฺธิกโร ฯ อโวจาติ อภาสิ ฯ สุตมฺเมตนฺติ สุตํ เม ตํ ฯ
เอตํ มยา สุตนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพมตฺถํ ทสฺเสติ ฯ โภ โคตมาติ
ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติ ฯ อิทานิ ยํ เตน สุตํ ตํ
ทสฺเสนฺโต น สมโณ โคตโมติ เอวมาทิมาห ฯ ตตฺรายํ
อนุตฺตานปทวณฺณนา ฯ พฺราหฺมเณติ ชาติพฺราหฺมเณ ฯ ชิณฺเณติ
ชชฺชรีภูเต ชราย ขณฺฑิจฺจาทิภาวํ อาปาทิเต ฯ วุฑฺเฒติ
องฺคปจฺจงฺคานํ วุฑฺฒิมริยาทปฺปตฺเต ฯ มหลฺลเกติ ชาติมหลฺลกตาย
สมนฺนาคเต ฯ จิรกาลปฺปสูเตติ วุตฺตํ โหติ ฯ อทฺธคเตติ อทฺธานํ
คเต ฯ เทฺว ตโย ราชปริวฏฺเฏ อตีเตติ อธิปฺปาโย ฯ
วโยอนุปฺปตฺเตติ ปจฺฉิมวยํ สมฺปตฺเต ฯ ปจฺฉิมวโย นาม วสฺสสตสฺส
ปจฺฉิโม ตติยภาโค ฯ อปิจ ชิณฺเณติ โปราเณ ฯ จิรกาลปฺปวตฺตกุลนฺวเยติ
วุตฺตํ โหติ ฯ วุฑฺเฒติ สีลาจาราทิคุณวุฑฺฒิยุตฺเต ฯ
มหลฺลเกติ วิภวมหนฺตตาย สมนฺนาคเต มหทฺธเน มหาโภเค ฯ
อทฺธคเตติ มคฺคปฏิปนฺเน พฺราหฺมณานํ วตฺตจริยาทิมริยาทํ
อวีติกฺกมฺม จรมาเน ฯ วโยอนุปฺปตฺเตติ ชาติวุฑฺฒภาวํ
อนฺติมวยํ อนุปฺปตฺเตติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อิทานิ
อภิวาเทตีติ เอวมาทีนิ น สมโณ โคตโมติ เอตฺถ วุตฺตนกาเรน
โยเชตฺวา เอวมตฺถโต เวทิตพฺพานิ น วนฺทติ นาสนา วุฏฺฐหติ
นาปิ อิธ โภนฺโต นิสีทนฺตูติ เอวํ อาสเนน อุปนิมนฺเตตีติ ฯ
เอตฺถ หิ วาสทฺโท วิภาวเน นาม อตฺเถ รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ
วาติอาทีสุ วิย ฯ เอวํ วตฺวา อถ อตฺตโน อภิวาทนาทีนิ
อกโรนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อาห ตยิทํ โภ โคตม ตเถวาติ
ยนฺตํ มยา สุตํ ตํ ตเถว ตํ สวนญฺจ เม ทสฺสนญฺจ
สํสนฺทติ สเมติ อตฺถโต เอกีภาวํ คจฺฉติ ฯ น หิ ภวํ โคตโม
ฯเปฯ อาสเนน วา นิมนฺเตตีติ เอวํ อตฺตนา สุตํ ทิฏฺเฐน
นิคเมตฺวา นินฺทนฺโต อาห ตยิทํ โภ โคตม น สมฺปนฺนเมวาติ
ตํ อภิวาทนาทีนํ อกรณํ น ยุตฺตเมว ฯ
     อถสฺส ภควา อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนโทสํ อนุปคมฺม
กรุณาสีตลหทเยน ตํ อญฺญาณํ วิธมิตฺวา ยุตฺตภาวํ ทสฺเสตุกาโม อาห
นาหนฺตํ พฺราหฺมณ ฯเปฯ มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺยาติ ฯ ตตฺรายํ
สงฺเขปตฺโถ ฯ อหํ พฺราหฺมณ อปฏิหเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณจกฺขุนา
โอโลเกนฺโตปิ ตํ ปุคฺคลํ เอตสฺมึ สเทวกาทิเภเท โลเก น ปสฺสามิ
ยํ อหํ อภิวาเทยฺยํ วา ปจฺจุฏฺเฐยฺยํ วา อาสเนน วา นิมนฺเตยฺยํ ฯ
อนจฺฉริยํ วา เอตํ ยฺวาหํ อชฺช สพฺพญฺญุตปฺปตฺโต เอวรูปํ
นิปจฺจการารหํ ปุคฺคลํ น ปสฺสามิ ฯ อปิจ โข ยทาปาหํ
สมฺปติชาโตว อุตฺตเรนาภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สกลํ
ทสสหสฺสโลกธาตุํ โอโลเกสึ ตทาปิ เอตสฺมึ สเทวกาทิเภเท โลเก ตํ
ปุคฺคลํ น ปสฺสามิ ยมหํ อภิวาเทยฺยํ วา ปจฺจุฏฺเฐยฺยํ วา อาสเนน
วา นิมนฺเตยฺยํ ฯ อถโข มํ โสฬสกปฺปสหสฺสายุโก
ขีณาสวมหาพฺรหฺมาปิ อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ตฺวํ โลเก มหาปุริโส ตฺวํ
สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺโค จ เชฏฺโฐ จ เสฏฺโฐ จ นตฺถิ ตยา
อุตฺตริตโรติ สญฺชาตโสมนสฺโส ปฏิมาเนสิ ฯ ตทาปิจาหํ อตฺตนา
อุตฺตริตรํ อปสฺสนฺโต อาสภึ วาจํ นิจฺฉาเรสึ อคฺโคหมสฺมิ
โลกสฺส เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺสาติ ฯ
เอวํ สมฺปติชาตสฺสาปิ มยฺหํ อภิวาทนาทิรโห ปุคฺคโล นตฺถิ ฯ สฺวาหํ
อิทานิ สพฺพญฺญุตปฺปตฺโต กํ อภิวาเทยฺยํ วา ฯเปฯ อาสเนน วา
นิมนฺเตยฺยํ ตสฺมา ตฺวํ พฺราหฺมณ มา ตถาคตา เอวรูปํ นิปจฺจการํ
ปฏฺฐยิตฺถ ยํ หิ พฺราหฺมณ ตถาคโต อภิวาเทยฺย วา ฯเปฯ
อาสเนน วา นิมนฺเตยฺย มุทฺธาปิ ตสฺส ปุคฺคลสฺส รตฺติปริโยสาเน
ปริปากสิถิลพนฺธนํ วณฺฏา ปมุตฺตํ ตาลผลมิว คีวโต ปจฺฉิชฺชิตฺวา
สหสาว ภูมิยํ วิปเตยฺย ฯ
     {๓} เอวํ วุตฺเตปิ พฺราหฺมโณ ทุปฺปญฺญตาย ตถาคตสฺส โลกเชฏฺฐกภาวํ
อสลฺลกฺเขนฺโต เกวลํ ตํ วจนํ อสหมาโน อาห อรสรูโป
ภวํ โคตโมติ ฯ อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย ยํ โลเก
อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานญฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมํ สามคฺคีรโสติ วุจฺจติ ตํ โภโต
โคตมสฺส นตฺถิ ตสฺมา อรสรูโป ภวํ โคตโม อรสชาติโก
อรสสภาโวติ ฯ
     อถสฺส ภควา จิตฺตมุทุภาวชนนตฺถํ อุชุวิปจฺจนีกภาวํ ปริหรนฺโต
อญฺญถา ตสฺส วจนสฺสตฺถํ อตฺตนิ สนฺทสฺเสนฺโต อตฺถิ เขฺวส
พฺราหฺมณ ปริยาโยติอาทิมาห ฯ
     ตตฺถ ปริยาโยติ การณํ ฯ อยํ หิ ปริยายสทฺโท
เทสนาวารการเณสุ วตฺตติ ฯ มธุปิณฺฑิกปริยาโยเตฺวว นํ ธาเรหีติอาทีสุ
หิ เอส เทสนายํ วตฺตติ ฯ กสฺส นุโข อานนฺท อชฺช ปริยาโย
ภิกฺขุนิโย โอวทิตุนฺติอาทีสุ วาเร ฯ สาธุ ภนฺเต ภควา อญฺญํ
ปริยายํ อาจิกฺขตุ ยถายํ ภิกฺขุสงฺโฆ อญฺญาย สณฺฐเหยฺยาติอาทีสุ
การเณ ฯ สฺวายํ อิธ การเณ วตฺตติ ฯ ตสฺมา เอตฺถ เอวมตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ อตฺถิ โข พฺราหฺมณ เอตํ การณํ เยน การเณน มํ
อรสรูโป ภวํ โคตโมติ วทมาโน ปุคฺคโล สมฺมา วเทยฺย
อวิตถวาทีติ สงฺขํ คจฺเฉยฺย ฯ กตโม ปน โสติ ฯ เย เต พฺราหฺมณ
รูปรสา ฯเปฯ โผฏฺฐพฺพรสา เต ตถาคตสฺส ปหีนาติ ฯ กึ
วุตฺตํ โหติ ฯ เย เต ชาติวเสน วา อุปฺปตฺติวเสน วา
เสฏฺฐสมฺมตานมฺปิ ปุถุชฺชนานํ รูปารมฺมณาทีนิ อสฺสาเทนฺตานํ อภินนฺทนฺตานํ
รชฺชนฺตานํ อุปฺปชฺชนฺติ กามสุขสฺสาทสงฺขาตา รูปรสา สทฺทรสา
คนฺธรสา รสรสา โผฏฺฐพฺพรสา เย อิมํ โลกํ คีวายํ พนฺธิตฺวา
วิย อาวิญฺฉนฺติ วตฺถารมฺมณาทิสามคฺคิยญฺจ สติ อุปฺปนฺนตฺตา
สามคฺคีรสาติ วุจฺจนฺติ เต สพฺเพปิ ตถาคตสฺส ปหีนา ฯ มยฺหํ
ปหีนาติ วตฺตพฺเพปิ มมํกาเรน อตฺตานํ อนุกฺขิปนฺโต ธมฺมํ เทเสติ ฯ
เทสนาวิลาโส วา เอส ภควโต ฯ
     ตตฺถ ปหีนาติ จิตฺตสนฺตานโต วิคตา ชหิตา วา ฯ เอตสฺมึ
ปนตฺเถ กรเณ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ อริยมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนํ
ตณฺหาวิชฺชามยํ มูลเมเตสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ฯ ตาลวตฺถุ วิย เนสํ
วตฺถุ กตนฺติ ตาลาวตฺถุกตา ฯ ยถา หิ ตาลรุกฺขํ สมูลํ อุทฺธริตฺวา
ตสฺส วตฺถุมตฺเต ตสฺมึ ปเทเส กเต น ปุน ตสฺส ตาลสฺส อุปฺปตฺติ
ปญฺญายติ เอวํ อริยมคฺคสตฺเถน สมูเล รูปาทิรเส อุทฺธริตฺวา เตสํ
ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพภาเวน วตฺถุมตฺเต จิตฺตสนฺตาเน กเต สพฺเพปิ
เต ตาลาวตฺถุกตาติ วุจฺจนฺติ ฯ อวิรุฬฺหิธมฺมตา วา มตฺถกจฺฉินฺนตาโล
วิย กตาติ ตาลาวตฺถุกตา ฯ ยสฺมา ปน เอวํ ตาลาวตฺถุกตา
อนภาวํ กตา โหนฺติ ยถา เนสํ ปจฺฉาภาโว น โหติ ตถา
กตา โหนฺติ ตสฺมา อาห อนภาวํ กตาติ ฯ อยํ เหตฺถ ปทจฺเฉโท
อนุอภาวํ กตา อนภาวํ กตาติ ฯ อนภาวํ คตาติปิ ปาโฐ ฯ ตสฺส
อนุอภาวํ คตาติ อตฺโถ ฯ ตตฺถ ปทจฺเฉโท อนุอภาวํ คตา อนภาวํ
คตาติ ยถา อนุอจฺฉริยา อนจฺฉริยาติ ฯ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ
อนาคเต อนุปฺปชฺชนกสภาวา ฯ เย หิ อภาวํ คตา เต กถํ
อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ ฯ เตนาห อนภาวํ คตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ ฯ
อยํ โข พฺราหฺมณ ปริยาโยติ อิทํ โข พฺราหฺมณ การณํ เยน มํ
สมฺมา วทมาโน วเทยฺย อรสรูโป สมโณ โคตโมติ ฯ โน จ
โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสีติ ยญฺจ โข มํ สนฺธาย ตฺวํ วเทสิ
โส ปริยาโย น โหติ ฯ กสฺมา ปน ภควา เอวมาห นนุ เอวํ
วุตฺเต โย พฺราหฺมเณน วุตฺโต สามคฺคีรโส ตสฺสตฺตนิ วิชฺชมานตา
อนุญฺญาตา โหตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ น โหติ ฯ โย หิ ตํ สามคฺคีรสํ กาตุํ
ภพฺโพ หุตฺวา น กโรติ โส ตทภาเวน อรสรูโปติ วตฺตพฺโพ
ภเวยฺย ฯ ภควา ปน อภพฺโพว ตํ  กาตุํ เตนสฺส กรเณ อภพฺพตํ
ปกาเสนฺโต อาห โน จ โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสีติ ยํ
ปริยายํ สนฺธาย ตฺวํ มํ อรสรูโปติ วทสิ โส อมฺเหสุ เนว
วตฺตพฺโพติ ฯ
     {๔} เอวํ พฺราหฺมโณ อตฺตนา อธิปฺเปตํ อรสรูปตํ อาโรเปตุํ
อสกฺโกนฺโต อถาปรํ นิพฺโภโค ภวนฺติอาทิมาห ฯ สพฺพปริยาเยสุ
เจตฺถ วุตฺตนเยเนว โยชนากฺกมํ วิทิตฺวา สนฺธาย ภาสิตมตฺถํ เอวํ
เวทิตพฺพํ ฯ พฺราหฺมโณ ตเมว วโยวุฑฺฒานํ อภิวาทนกมฺมาทึ โลเก
สามคฺคีปริโภโคติ มญฺญมาโน ตทภาเวน ภควนฺตํ นิพฺโภโคติ
อาห ฯ ภควา ยฺวายํ รูปาทีสุ สตฺตานํ ฉนฺทราคปริโภโค ตทภาวํ
อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ {๕} ปุน พฺราหฺมโณ ยํ
โลเก วโยวุฑฺฒานํ  อภิวาทนาทิกุลสมุทาจารกมฺมํ โลกิยา กโรนฺติ
ตสฺส อกิริยํ สมฺปสฺสมาโน ภควนฺตํ อกิริยวาโทติ อาห ฯ ภควา
ปน ยสฺมา กายทุจฺจริตาทีนํ อกิริยํ วทติ ตสฺมา ตํ อกิริยวาทํ
อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ ตตฺถ จ
กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารเจตนา เวทิตพฺพา ฯ
วจีทุจฺจริตนฺติ มุสาวาทปิสุณาวาจผรุสวาจสมฺผปฺปลาปเจตนา
เวทิตพฺพา ฯ มโนทุจฺจริตนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เวทิตพฺพา ฯ
ฐเปตฺวา เต ธมฺเม อวเสสา อกุสลา ธมฺมา อเนกวิหิตา ปาปกา
อกุสลา ธมฺมาติ เวทิตพฺพา ฯ {๖} ปุน พฺราหฺมโณ ตเมว อภิวาทนาทิกมฺมํ
ภควติ อปสฺสนฺโต อิมํ อาคมฺม อยํ โลกตนฺติ โลกปฺปเวณิ
อุจฺฉิชฺชตีติ มญฺญมาโน ภควนฺตํ อุจฺเฉทวาโทติ อาห ฯ
ภควา ปน ยสฺมา อฏฺฐ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ ปญฺจกามคุณิกราคสฺส
ทฺวีสุ อกุสลจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชมานกโทสสฺส จ อนาคามิมคฺเคน
อุจฺเฉทํ วทติ สพฺพากุสลสมฺภวสฺส ปน นิรวเสสสฺส โมหสฺส
อรหตฺตมคฺเคน อุจฺเฉทํ วทติ ฐเปตฺวา เต ตโย อวเสสานํ ปาปกานํ
อกุสลานํ ธมฺมานํ ยถานุรูปํ จตูหิ มคฺเคหิ อุจฺเฉทํ วทติ ตสฺมา
ตํ อุจฺเฉทวาทํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ
     {๗} ปุน พฺราหฺมโณ ชิคุจฺฉติ มญฺเญ สมโณ โคตโม อิทํ วโยวุฑฺฒานํ
อภิวาทนาทิกุลสมุทาจารกมฺมนฺเตน น ตํ กโรตีติ มญฺญมาโน
ภควนฺตํ เชคุจฺฉีติ อาห ฯ ภควา ปน ยสฺมา ชิคุจฺฉติ
กายทุจฺจริตาทีหิ ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ ยญฺจ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ ยญฺจ
จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ยญฺจ ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ ยา จ ฐเปตฺวา
ตานิ ทุจฺจริตานิ อวเสสานํ ลามกฏฺเฐน ปาปกานํ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน
อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติ สมาปชฺชนา สมงฺคิภาโว
ตํ สพฺพมฺปิ คูถํ วิย มณฺฑนกชาติโย ปุริโส ชิคุจฺฉติ หิริยติ ฯ
ตสฺมา ตํ เชคุจฺฉิตํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ
ตตฺถ กายทุจฺจริเตนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ {๘} ปุน
พฺราหฺมโณ ตเมว อภิวาทนาทิกมฺมํ ภควติ อปสฺสนฺโต อยํ อิมํ
โลกเชฏฺฐกกมฺมํ วิเนติ วินาเสติ อถวา ยสฺมา เอตํ สามีจิกมฺมํ
น กโรติ ตสฺมา อยํ วิเนตพฺโพ นิคฺคณฺหิตพฺโพติ มญฺญมาโน
ภควนฺตํ เวนยิโกติ อาห ฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ ฯ วินยตีติ วินโย
วินาเสตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ วินโยเอว เวนยิโก ฯ วินยํ วา อรหตีติ
เวนยิโก ฯ นิคฺคหํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ ภควา ปน ยสฺมา
ราคาทีนํ วินยาย วูปสมาย ธมฺมํ เทเสติ ตสฺมา เวนยิโก โหติ ฯ
อยเมว เอตฺถ ปทตฺโถ ฯ วินยาย ธมฺมํ เทเสตีติ เวนยิโก ฯ
วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติ ฯ สฺวายนฺตํ เวนยิกภาวํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน
อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ {๙} ปุน พฺราหฺมโณ ยสฺมา อภิวาทนาทีนิ
สามีจิกมฺมานิ กโรนฺตา วโยวุฑฺเฒ โตเสนฺติ หาเสนฺติ อกโรนฺตา
ปน ตาเปนฺติ วิเหเสนฺติ โทมนสฺสํ เนสํ อุปฺปาเทนฺติ ภควา
จ ตานิ น กโรติ ตสฺมา อยํ วโยวุฑฺเฒ ตปฺปตีติ มญฺญมาโน
สปฺปุริสาจารวิรหิตตฺตา วา กปณปุริโส อยนฺติ มญฺญมาโน ภควนฺตํ
ตปสฺสีติ อาห ฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ ฯ ตปตีติ ตโป โรเสติ
วิเหเสตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สามีจิกมฺมากรณสฺเสตํ นามํ ฯ ตโป
อสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี ฯ ทุติเย อตฺถวิกปฺเป พฺยญฺชนานิ อวิจาเรตฺวา
โลเก กปณปุริโส ตปสฺสีติ วุจฺจติ ฯ ภควา ปน เย อกุสลา
ธมฺมา โลกํ ตปนโต ตปนียาติ วุจฺจนฺติ เตสํ ปหีนตฺตา ยสฺมา
ตปสฺสีติ สงฺขํ คโต ตสฺมา ตํ ตปสฺสิตํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ
ปริยายํ อนุชานาติ ฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ ฯ ตปนฺตีติ ตปา ฯ อกุสลานํ
ธมฺมานเมตํ อธิวจนํ ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ อิธ ตปฺปติ เปจฺจ ตปฺปตีติ
คาถายํ ฯ เต ตเป อสฺสิ นิรสฺสิ ปหาสิ วิทฺธํเสสีติ ตปสฺสี ฯ
     {๑๐} ปุน พฺราหฺมโณ ตํ อภิวาทนาทิกมฺมํ เทวโลกคพฺภสมฺปตฺติยา
เทวโลกปฏิสนฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตตีติ มญฺญมาโน ภควติ จสฺส อภาวํ
ทิสฺวา ภควนฺตํ อปคพฺโภติ อาห ฯ โกธวเสน วา ภควโต มาตุ
กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ โทสํ ทสฺเสนฺโตปิ เอวมาห ฯ ตตฺรายํ
ปทตฺโถ ฯ คพฺภโต อปคโตติ อปคพฺโภ ฯ อภพฺโพ เทวโลกูปปตฺตึ
ปาปุณิตุนฺติ อธิปฺปาโย ฯ หีโน วา คพฺโภ อสฺสาติ
อปคพฺโภ ฯ เทวโลกคพฺภปริพาหิรตฺตา อายตึ หีนคพฺภปฏิลาภภาคีติ
หีโน วาสฺส มาตุ กุจฺฉิสฺมึ คพฺภวาโส อโหสีติ อธิปฺปาโย ฯ
ภควโต ปน ยสฺมา อายตึ คพฺภเสยฺยา อปคตา ตสฺมา โส ตํ
อปคพฺภตํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ ตตฺร
จ ยสฺส โข พฺราหฺมณ อายตึ คพฺภเสยฺยา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ
ปหีนาติ เอเตสํ ปทานํ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ พฺราหฺมณ ยสฺส
ปุคฺคลสฺส อนาคเต คพฺภเสยฺยา ปุนพฺภเว จ อภินิพฺพตฺติ อนุตฺตเรน
มคฺเคน วิหตการณตฺตา ปหีนา ฯ คพฺภเสยฺยาคหเณน เจตฺถ
ชลาพุชาโยนิ คหิตา ฯ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติคฺคหเณน อิตรา ติสฺโสปิ ฯ
อปิจ คพฺภสฺส เสยฺยา คพฺภเสยฺยา ปุนพฺภโวเอว อภินิพฺพตฺติ
ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ยถา จ
วิญฺญาณฏฺฐิตีติ วุตฺเตปิ น วิญฺญาณโต อญฺญา ฐิติ อตฺถิ
เอวมิธาปิ น คพฺภโต อญฺญา เสยฺยา เวทิตพฺพา ฯ อภินิพฺพตฺติ จ
นาม ยสฺมา ปุนพฺภวภูตาปิ อปุนพฺภวภูตาปิ อตฺถิ อิธ จ
ปุนพฺภวภูตา อธิปฺเปตา ตสฺมา วุตฺตํ ปุนพฺภโวเอว อภินิพฺพตฺติ
ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ ฯ
     {๑๑} เอวํ อาคตกาลโต ปฏฺฐาย อรสรูปตาทีหิ อฏฺฐหิ
อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺตมฺปิ พฺราหฺมณํ ภควา ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา
ธมฺมสามี ตถาคโต อนุกมฺปาย สีตเลเนว จกฺขุนา โอโลเกนฺโต
ยํ ธมฺมธาตุํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา เทสนาวิลาสปฺปตฺโต โหติ ตสฺสา
ธมฺมธาตุยา สุปฏิวิทฺธตฺตา วิคตพลาหเก อนฺตลิกฺเข สมพฺภุคฺคโต
ปุณฺณจนฺโท วิย สรทกาเล สุริโย วิย จ พฺราหฺมณสฺส หทยนฺธการํ
วิธมนฺโต ตานิเยว อกฺโกสวตฺถูนิ เตน เตน ปริยาเยน อญฺญถา
ทสฺเสตฺวา ปุนปิ อตฺตโน กรุณาวิปฺผารํ อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ
อกมฺปิยภาเวน ปฏิลทฺธํ ตาทิคุณลกฺขณํ ปฐวีสมจิตฺตตํ อกุปฺปธมฺมตญฺจ
ปกาเสนฺโต อยํ พฺราหฺมโณ เกวลํ ปลิตสิรขณฺฑทนฺตวลิตตจตาทีหิ
อตฺตโน วุฑฺฒภาวํ สญฺชานาติ โน จ โข ชานาติ อตฺตานํ
ชาติยา อนุคตํ ชราย อนุสฏํ พฺยาธินา อภิภูตํ มรเณน อพฺภาหตํ
วฏฺฏขาณุภูตํ อชฺช มริตฺวา ปุน เสฺวว อุตฺตานสยนทารกภาวคมนิยํ
มหนฺเตน โข ปน อุสฺสาเหน มม สนฺติกํ อาคโต ตทสฺส อาคมนํ
สาตฺถกํ โหตูติ จินฺเตตฺวา อิมสฺมึ โลเก อตฺตโน อปฏิสมํ ปุเรชาตภาวํ
ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ พฺราหฺมณาติอาทินา นเยน พฺราหฺมณสฺส
ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒสิ ฯ ตตฺถ เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต ฯ
ปีติ สมฺภาวนตฺเถ ฯ อุภเยนาปิ ยถา นาม พฺราหฺมณาติ ทสฺเสติ ฯ
กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺฐ วา ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน
กิญฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ
อถโข วจนสิลิฏฺฐตาย เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เอวํ หิ โลเก
สิลิฏฺฐวจนํ โหติ ฯ ตานิสฺสูติ ตานิ อสฺสุ ฯ ภเวยฺยุนฺติ วุตฺตํ
โหติ ฯ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานีติ ตาย ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา
ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา สมฺมา อธิสยิตานิ ฯ สมฺมา
ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา สุฏฺฐุ สมนฺตโต
เสทิตานิ ฯ อุสฺมีกตานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมฺมา ปริภาวิตานีติ กาเลน
กาลํ สุฏฺฐุ สมนฺตโต ภาวิตานิ ฯ กุกฺกุฏีคนฺธํ คาหาปิตานีติ วุตฺตํ
โหติ ฯ อิทานิ ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหิ ปกาเรหิ ตานิ
อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น ปูตีนิ โหนฺติ โยปิ เนสํ อลฺลสิเนโห
โส ปริยาทานํ คจฺฉติ กปาลํ ตนุกํ โหติ ปาทนขสิขา จ
มุขตุณฺฑกญฺจ ขรํ โหติ กุกฺกุฏโปตกา ปริณามํ คจฺฉนฺติ
กปาลสฺส ตนุตฺตา พหิทฺธา อาโลโก อนฺโต ปญฺญายติ อถ เต
กุกฺกุฏโปตกา จิรํวต มยํ สงฺกุฏิตหตฺถปาทา สมฺพาเธ สยิมฺหา
อยญฺจ พหิ อาโลโก ทิสฺสติ เอตฺถ ทานิ โน สุขวิหาโร
ภวิสฺสตีติ นิกฺขมิตุกามา หุตฺวา กปาลํ ปาเทน ปหรนฺติ คีวํ
ปสาเรนฺติ ฯ ตโต ตํ กปาลํ เทฺวธา ภิชฺชติ ฯ กุกฺกุฏโปตกา ปกฺเข
วิธุนนฺตา ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติ ฯ เอวํ นิกฺขมนฺตานญฺจ
เนสํ โย ปฐมตรํ นิกฺขมติ โส เชฏฺโฐติ วุจฺจติ ตสฺมา ภควา ตาย
อุปมาย อตฺตโน เชฏฺฐภาวํ สาเธตุกาโม พฺราหฺมณํ ปุจฺฉติ โย
นุโข เตสํ กุกฺกุฏจฺฉาปกานํ ฯเปฯ กินฺติ สฺวาสฺส วจนีโยติ ฯ ตตฺถ
กุกฺกุฏจฺฉาปกานนฺติ กุกฺกุฏโปตกานํ ฯ กินฺติ สฺวาสฺส วจนีโยติ
โส กินฺติ วจนีโย อสฺส กึ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย เชฏฺโฐ วา กนิฏฺโฐ
วาติ ฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ ตโต พฺราหฺมโณ อาห เชฏฺโฐติสฺส
โภ โคตม วจนีโยติ โภ โคตม โส เชฏฺโฐ อิติ อสฺส
วจนีโยติ ฯ กสฺมา อิติ เจ ฯ โส หิ เนสํ เชฏฺโฐติ ยสฺมา
โส เนสํ วุฑฺฒตโรติ อตฺโถ ฯ อถสฺส ภควา โอปมฺมํ
ปฏิปาเทนฺโต อาห เอวเมว โข พฺราหฺมณ ยถา โส กุกฺกุฏจฺฉาปโก
เอวํ อหมฺปิ อวิชฺชาคตาย ปชายาติ ฯ อวิชฺชาคตายาติ อวิชฺชา
วุจฺจติ อญฺญาณํ ตตฺถ คตาย ฯ ปชายาติ สตฺตาธิวจนเมตํ ฯ
ตสฺมา เอตฺถ อวิชฺชณฺฑโกสสฺส อนฺโต ปวิฏฺเฐสุ สตฺเตสูติ เอวํ
อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ อณฺฑภูตายาติ อณฺเฑ ภูตาย ชาตาย
สญฺชาตาย ฯ ยถา หิ อณฺเฑ นิพฺพตฺตา เอกจฺเจ สตฺตา
อณฺฑภูตาติ วุจฺจนฺติ เอวมยํ สพฺพาปิ ปชา อวิชฺชณฺฑโกเส
นิพฺพตฺตตฺตา อณฺฑภูตาติ วุจฺจติ ฯ ปริโยนทฺธายาติ เตน
อวิชฺชณฺฑโกเสน สมนฺตโต โอนทฺธาย พทฺธาย เวฐิตาย ฯ
อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวาติ ตํ อวิชฺชามยํ อณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา ฯ
เอโกว โลเกติ สกเลปิ โลกสนฺนิวาเส อหเมว เอโก อทุติโย ฯ
อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ
สพฺพเสฏฺฐํ ฯ สมฺมาสมฺโพธินฺติ สมฺมา สามญฺจ โพธึ ฯ อถวา
ปสฏฺฐํ สุนฺทรญฺจ โพธึ ฯ โพธีติ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ
นิพฺพานมฺปิ วุจฺจติ ฯ โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ จ อนฺตรา
จ โพธึ อนฺตรา จ คยนฺติ จ อาคตฏฺฐาเนสุ หิ รุกฺโข โพธีติ
วุจฺจติ ฯ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณนฺติ
อาคตฏฺฐาเน มคฺโค ฯ ปปฺโปติ โพธึ วรภูริเมธโสติ อาคตฏฺฐาเน
สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ฯ ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺติ อาคตฏฺฐาเน
นิพฺพานํ ฯ อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคญฺญาณํ อธิปฺเปตํ ฯ
สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติปิ วทนฺติ ฯ อญฺเญสํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตโร
โพธิ โหติ น โหตีติ ฯ น โหติ ฯ กสฺมา ฯ อสพฺพคุณทายกตฺตา ฯ
เตสํ หิ กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว เทติ ฯ กสฺสจิ
ติสฺโส วิชฺชา ฯ กสฺสจิ ฉ อภิญฺญา  ฯ กสฺสจิ จตสฺโส
ปฏิสมฺภิทา ฯ กสฺสจิ สาวกปารมีญาณํ ฯ ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ
ปจฺเจกโพธิญฺญาณเมว เทติ ฯ พุทฺธานํ ปน อรหตฺตมคฺโค
สพฺพคุณสมฺปตฺตึ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโญ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํ ฯ
ตสฺมา อญฺญสฺส กสฺสจิปิ อนุตฺตโร โพธิ น โหตีติ ฯ อภิสมฺพุทฺโธติ
อพฺภญฺญาสึ ปฏิวิชฺฌึ ปตฺโตมฺหิ อธิคโตมฺหีติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ
ยเทตํ ภควตา เอวเมว โข อหํ พฺราหฺมณาติอาทินา นเยน วุตฺตํ
โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺเทตฺวา เวทิตพฺพํ ฯ ยถา
หิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อตฺตโน อณฺเฑสุ อธิสยิตาทิติวิธกิริยากรณํ
เอวํ โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต อตฺตโน
จิตฺตสนฺตาเน อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ติวิธานุปสฺสนากรณํ ฯ กุกฺกุฏิยา
ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส
ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาญาณสฺส อปริหานิ ฯ
กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑานํ อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย
โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคต-
นิกนฺติสิเนหปริยาทานํ ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑกปาลานํ
ตนุภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน
อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน
กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส ปาทนขตุณฺฑกานํ ถทฺธขรภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส
ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาญาณสฺส
ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโว ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส
ปริณามกาโล วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน
วิปสฺสนาญาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิตกาโล คพฺภคหณกาโล
เวทิตพฺโพ ฯ ตโต กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส
ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ปกฺเข
ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺพิทากาโล ๑- วิย ตสฺส ภควโต
ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาญาณํ คพฺภํ คณฺหาเปตฺวา
อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา อภิญฺญาปกฺเข
ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา สกลพุทฺธคุณสจฺฉิกตกาโล เวทิตพฺโพ ฯ
สฺวาหํ พฺราหฺมณ เชฏฺโฐ เสฏฺโฐ โลกสฺสาติ โส อหํ พฺราหฺมณ
ยถา เตสํ กุกฺกุฏโปตกานํ ปฐมตรํ อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา อภินิพฺพตฺโต
กุกฺกุฏโปตโก เชฏฺโฐ โหติ เอวํ อวิชฺชาคตาย ปชาย ตํ
@เชิงอรรถ: ๑. อภินิพฺพิธา...อิติปิ ฯ
อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ปฐมตรํ อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา
เชฏฺโฐ วุฑฺฒตโมติ สงฺขํ คโต สพฺพคุเณหิ ปน อปฏิสมตฺตา
เสฏฺโฐติ ฯ
     เอวํ ภควา อตฺตโน อนุตฺตรํ เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ พฺราหฺมณสฺส
ปกาเสตฺวา อิทานิ ยาย ปฏิปทาย ตํ อธิคโต ตํ ปฏิปทํ
ปุพฺพภาคโต ปภูติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํ โข ปน เม พฺราหฺมณาติอาทิมาห ฯ
อิมํ วา ภควโต อนุตฺตรํ เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ สุตฺวา
พฺราหฺมณสฺส จิตฺตเมวํ อุปฺปนฺนํ กาย นุโข ปฏิปทาย อิมํ ปตฺโตติ
ตสฺส จิตฺตมญฺญาย อิมายาหํ ปฏิปทาย อิมํ อนุตฺตรํ เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ
ปตฺโตติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห ฯ ตตฺถ อารทฺธํ โข ปน เม
พฺราหฺมณ วิริยํ อโหสีติ พฺราหฺมณ น มยา อยํ อนุตฺตโร
เชฏฺฐเสฏฺฐภาโว กุสีเตน มุฏฺฐสฺสตินา สารทฺธกาเยน วิกฺขิตฺตจิตฺเตน
อธิคโต อปิจ โข ตทธิคมาย อารทฺธํ โข ปน เม วิริยํ อโหสิ
โพธิมณฺเฑ นิสินฺเนน มยา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วิริยํ อารทฺธํ อโหสิ ฯ
ปคฺคหิตํ อสิถิลปฺปวตฺติตนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ อารทฺธตฺตาเยว จ
เม ตํ อสลฺลีนํ อโหสิ ฯ น เกวลญฺจ วิริยเมว สติปิ เม
อารมฺมณาภิมุขีภาเวน อุปฏฺฐิตา อโหสิ อุปฏฺฐิตตฺตาเยว จ
อปฺปมุฏฺฐา ฯ ปสฺสทฺโธ กาโยติ กายจิตฺตปฺปสฺสทฺธิวเสน กาโยปิ
เม ปสฺสทฺโธ อโหสิ ฯ ตตฺถ ยสฺมา นามกาเย ปสฺสทฺเธ
รูปกาโยปิ ปสฺสทฺโธเอว โหติ ตสฺมา นามกาโย รูปกาโยติ
อวิเสเสตฺวาว ปสฺสทฺโธ กาโยติ วุตฺตํ ฯ อสารทฺโธติ โส จ
โข ปสฺสทฺธตฺตาเยว อสารทฺโธ ฯ วิคตทรโถติ วุตฺตํ โหติ ฯ
สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ จิตฺตํปิ เม สมฺมา อาหิตํ สุฏฺฐุ ฐปิตํ
อปฺปิตํ วิย อโหสิ สมาหิตตฺตาเอว จ เอกคฺคํ อจลํ นิปฺผนฺทนนฺติ ฯ
เอตฺตาวตา ฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา กถิตา โหติ ฯ
     อิทานิ อิมาย ปฏิปทาย อธิคตํ ปฐมชฺฌานํ อาทึ กตฺวา
วิชฺชาตฺตยปริโยสานํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต โสโข อหนฺติอาทิมาห ฯ
ตตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติอาทีนํ
กิญฺจาปิ ตตฺถ กตเม กามา ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม
ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค
กาโม อิเม วุจฺจนฺติ กามา ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา
กามจฺฉนฺโท ฯเปฯ วิจิกิจฺฉา อิเม วุจฺจนฺติ อกุสลา ธมฺมา
อิติ อิเมหิ จ กาเมหิ อิเมหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิวิตฺโต
โหติ ปวิวิตฺโต เตน วุจฺจติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ
ธมฺเมหีติอาทินา นเยน วิภงฺเคเยว อตฺโถ วุตฺโต ตถาปิ
อฏฺฐกถานยํ วินา น สุฏฺฐุ ปากโฏ โหติ อฏฺฐกถานเยเนว นํ
ปกาสยิสฺสามิ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ กาเมหิ วิวิจฺจิตฺวา
วินา หุตฺวา อปสกฺกิตฺวา ฯ โย ปนายเมตฺถ เอวกาโร โส
นิยมตฺโถติ เวทิตพฺโพ ฯ ยสฺมา จ นิยมตฺโถ ตสฺมา ตสฺมึ
ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย อวิชฺชมานานมฺปิ กามานํ
ตสฺส ปฐมชฺฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวํ กามปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคมํ
ทีเปติ ฯ กถํ ฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ เอวํ หิ นิยเม กริยมาเน
อิทํ ปญฺญายติ นูนิมสฺส ฌานสฺส กามา ปฏิปกฺขภูตา เยสุ
สติ อิทํ นปฺปวตฺตติ อนฺธกาเร สติ ปทีโป วิย เตสํ
ปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคโม โหติ โอริมตีรปริจฺจาเคน ปาริมตีรสฺเสว
ตสฺมา นิยมํ กโรตีติ ฯ ตตฺถ สิยา กสฺมา ปเนส ปุพฺพปเทเยว
วุตฺโต น อุตฺตรปเท กึ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาติ ฯ น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ
ตนฺนิสฺสรณโต หิ ปุพฺพปเท เอส วุตฺโต ฯ กามธาตุสมติกฺกมนโต
หิ กามราคปฏิปกฺขโต จ อิทํ ฌานํ กามานเมว นิสฺสรณํ ฯ
ยถาห ฯ กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺติ ฯ อุตฺตรปเทปิ
ปเนส ยถา อิเธว ภิกฺขเว ปฐโม สมโณ อิธ ทุติโย
สมโณติ เอตฺถ เอวกาโร อาเนตฺวา วุจฺจติ เอวํ วตฺตพฺโพ ฯ
น หิ สกฺกา อิโต อญฺเญหิปิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสลธมฺเมหิ อวิวิจฺจ
ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ ตสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺเจว
อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอวํ ปททฺวเยปิ เอส ทฏฺฐพฺโพ ฯ ปททฺวเยปิ
จ กิญฺจาปิ วิวิจฺจาติ อิมินา สาธารณวจเนน ตทงฺควิเวกาทโย
กายวิเวกาทโย จ สพฺเพปิ วิเวกา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ตถาปิ กายวิเวโก
จิตฺตวิเวโก วิกฺขมฺภนวิเวโกติ ตโยเอว อิธ ทฏฺฐพฺพา ฯ กาเมหีติ
อิมินา ปน ปเทน เย จ นิทฺเทเส กตเม วตฺถุกามา มนาปิยา
รูปาติอาทินา นเยน วตฺถุกามา วุตฺตา เย จ ตตฺเถว วิภงฺเค
จ ฉนฺโท กาโมติอาทินา นเยน กิเลสกามา วุตฺตา เต
สพฺเพปิ สงฺคหิตา อิจฺเจว ทฏฺฐพฺพา ฯ เอวํ หิ สติ วิวิจฺเจว
กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ วิวิจฺเจวาติ อตฺโถ ยุชฺชติ ฯ เตน
กายวิเวโก วุตฺโต โหติ ฯ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ กิเลสกาเมหิ
สพฺพากุสเลหิ วา วิวิจฺจาติ อตฺโถ ยุชฺชติ ฯ เตน จิตฺตวิเวโก
วุตฺโต โหติ ฯ ปุริเมน เจตฺถ วตฺถุกาเมหิ วิเวกวจนโตเยว
กามสุขปริจฺจาโค ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต เนกฺขมฺมสุขปริคฺคโห
วิภาวิโต โหติ ฯ เอวํ วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกวจนโตเยว
จ เอเตสํ ปฐเมน สงฺกิเลสวตฺถุปฺปหานํ ทุติเยน สงฺกิเลสปฺปหานํ
ปฐเมน โลลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโค ทุติเยน พาลภาวสฺส ปฐเมน
จ ปโยคสุทฺธิ ทุติเยน อาสยโปสนํ วิภาวิตํ โหตีติ วิญฺญาตพฺพํ ฯ
เอส ตาว นโย กาเมหีติ เอตฺถ วุตฺตกาเมสุ วตฺถุกามปกฺเข ฯ
กิเลสกามปกฺเข ปน ฉนฺโทติ จ ราโคติ จ เอวมาทีหิ อเนกเภโท
กามจฺฉนฺโทเยว กาโมติ อธิปฺเปโต ฯ โส จ อกุสลปริยาปนฺโนปิ
สมาโน ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท กาโมติอาทินา นเยน
วิภงฺเค ฌานปฏิปกฺขโต วิสุํ วุตฺโต ฯ กิเลสกามตฺตา วา ปุริมปเท
วุตฺโต ฯ อกุสลปริยาปนฺนตฺตา ทุติยปเท ฯ อเนกเภทโต จสฺส
กามโตติ อวตฺวา กาเมหีติ วุตฺตํ ฯ อญฺเญสมฺปิ จ ธมฺมานํ
อกุสลภาเว วิชฺชมาเน ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา กามจฺฉนฺโทติอาทินา
นเยน วิภงฺเค อุปริฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต
นีวรณาเนว วุตฺตานิ ฯ นีวรณานิ หิ ฌานงฺคปจฺจนีกานิ ฯ เตสํ
ฌานงฺคานเมว ปฏิปกฺขานิ วิทฺธํสกานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตถา หิ
สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข ปีติ พฺยาปาทสฺส วิตกฺโก
ถีนมิทฺธสฺส สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส วิจาโร วิจิกิจฺฉายาติ เปฏเก
วุตฺตํ ฯ เอวเมตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหีติ อิมินา กามจฺฉนฺทสฺส
วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหติ ฯ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ
อิมินา ปญฺจนฺนมฺปิ นีวรณานํ ฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน ปฐเมน
กามจฺฉนฺทสฺส ทุติเยน เสสนีวรณานํ ฯ ตถา ปฐเมน ตีสุ
อกุสลมูเลสุ ปญฺจกามคุณเภทวิสยสฺส โลภสฺส ทุติเยน
อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานํ โทสโมหานํ ฯ โอฆาทีสุ วา ธมฺเมสุ ปฐเมน
กาโมฆกามโยคกามาสวกามูปาทานอภิชฺฌากายคณฺฐกามราคสํโยชนานํ
ทุติเยน อวเสสโอฆโยคาสวอุปาทานคณฺฐสํโยชนานํ ฯ ปฐเมน จ
ตณฺหาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ทุติเยน อวิชฺชาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ฯ
อปิจ ปฐเมน โลภสมฺปยุตฺตอฏฺฐจิตฺตุปฺปาทานํ ทุติเยน เสสานํ จตุนฺนํ
อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ ฯ
อยํ ตาว วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอตฺถ
อตฺถปฺปกาสนา ฯ
     เอตฺตาวตา จ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา
อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสนฺโต สวิตกฺกํ สวิจารนฺติอาทิมาห ฯ
ตตฺถ วิตกฺกนํ วิตกฺโก โอหนนฺติ ๑- วุตฺตํ โหติ ฯ สฺวายํ อารมฺมเณ
จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ อาหนนปริยาหนนรโส ฯ ตถา หิ
เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ
วุจฺจติ ฯ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺฐาโน ฯ วิจรณํ
วิจาโร อนุสญฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ สฺวายํ
@เชิงอรรถ: ๑. อูหนนฺติปิ ทิสฺสติ ฯ
อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส จิตฺตสฺส
อนุปฺปพนฺธนปจฺจุปฏฺฐาโน ฯ สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค โอฬาริกตฺเถน
ปุพฺพงฺคมตฺเถน จ ฆณฺฑาภิฆาตสทฺโท ๑- วิย เจตโส ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก
สุขุมตฺเถน อนุรโว วิย อนุปฺปพนฺโธ วิจาโร ฯ วิปฺผารวา เจตฺถ
วิตกฺโก ปริปฺผนฺทภาโว จิตฺตสฺส อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส ปกฺขิโน
ปกฺขวิกฺเขโป วิย ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส
ภมรสฺส สนฺตวุตฺติ วิจาโร นาติปริปฺผนฺทภาโว จิตฺตสฺส อากาเส
อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปฺปสารณํ วิย ปริพฺภมนํ วิย จ
ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส ปทุมสฺส อุปริภาเค ฯ โส ปน เตสํ วิเสโส
ปฐมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ ฯ อิติ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา
จ วิจาเรน สห วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน จ ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ
สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ วุจฺจติ ฯ วิภงฺเค ปน อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา
จ วิจาเรน อุเปโต โหติ สมุเปโตติอาทินา นเยน ปุคฺคลาธิฏฺฐานา
เทสนา กตา ฯ อตฺโถ ปน ตตฺราปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพ ฯ วิเวกชนฺติ
เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก นีวรณวิคโมติ อตฺโถ ฯ วิวิตฺโตติ วา วิเวโก
นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ ฯ ตสฺมา วิเวกา
ตสฺมึ วา วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํ ฯ ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปีนยตีติ
ปีติ ฯ สา สมฺปิยายนลกฺขณา กายจิตฺตปีนนรสา ผรณรสา วา
โอทคฺยปจฺจุปฏฺฐานา ฯ สุขนํ สุขํ ฯ สุฏฺฐุ วา ขาทติ ขนติ จ
กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ ฯ ตํ สาตลกฺขณํ ตํสมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ
อนุคฺคหปจฺจุปฏฺฐานํ ฯ สติปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค
@เชิงอรรถ: ๑. ฆณฺฏาวิฆาต...อิติปิ ฯ
อิฏฺฐารมฺมณปฏิลาภตุฏฺฐิ ปีติ ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํ ฯ ยตฺถ ปีติ ตตฺถ
สุขํ ฯ ยตฺถ สุขํ ตตฺถ น นิยมโต ปีติ ฯ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา
ปีติ เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํ ฯ กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺตูทกนฺตทสฺสนสฺสวเนสุ
วิย ปีติ วนจฺฉายปฺปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํ ฯ
ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อยญฺจ
ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ
ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุจฺจติ ฯ อถวา ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ
ธมฺมวินยาทโย วิย ฯ วิเวกชํ ปีติสุขมสฺส ฌานสฺส อสฺมึ วา ฌาเน
อตฺถีติ เอวํปิ วิเวกชํ ปีติสุขํ ฯ ยเถว หิ ฌานํ เอวํ ปีติสุขํ
เจตฺถ วิเวกชเมว โหติ ฯ ตญฺจสฺส อตฺถีติ ตสฺมา เอกปเทเนว
วิเวกชปีติสุขนฺติปิ วุตฺตํ ยุชฺชติ ฯ วิภงฺเค ปน อิทํ สุขํ อิมาย
ปีติยา สหคตนฺติอาทินา นเยเนตํ วุตฺตํ ฯ อตฺโถ ปน ตตฺราปิ
เอวเมว ทฏฺฐพฺโพ ฯ ปฐมนฺติ คณนานุปุพฺพโต ปฐมํ ฯ อิทํ ปฐมํ
สมาปชฺชตีติ ปฐมํ ฯ ปจฺจนีกธมฺเม ฌาเปตีติ ฌานํ ฯ อิมินา
โยคิโน ฌายนฺตีติปิ ฌานํ ฯ ปจฺจนีกธมฺเม ทหนฺติ โคจรํ วา
จินฺเตนฺตีติ อตฺโถ ฯ สยํ วา ตํ ฌายติ อุปนิชฺฌายตีติ ฌานํ ฯ
เตเนว ตํ อุปนิชฺฌายนลกฺขณนฺติ วุจฺจติ ฯ ตเทตํ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ
ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ ทุวิธํ โหติ ฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ
สห อุปจาเรน อฏฺฐสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ ฯ กสฺมา ฯ
กสิณารมฺมณูปนิชฺฌายนโต ฯ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วิปสฺสนามคฺคผลานิ
วุจฺจนฺติ ฯ กสฺมา ฯ ลกฺขณูปนิชฺฌายนโต ฯ เอตฺถ หิ
วิปสฺสนา อนิจฺจลกฺขณาทีนิ อุปนิชฺฌายติ ฯ วิปสฺสนาย อุปนิชฺฌายนกิจฺจํ
ปน มคฺเคน สิชฺฌตีติ มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจติ ฯ
ผลํ ปน นิโรธสฺส ตถลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ
วุจฺจติ ฯ อิมสฺมึ ปน อตฺเถ อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว ฌานนฺติ
อธิปฺเปตํ ฯ เอตฺถาห กตมํ ปน ตํ ฌานํ นาม ยํ สวิตกฺกํ
สวิจารํ ฯเปฯ ปีติสุขนฺติ เอวํ อปเทสํ อรหตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ
ยถา สธโน สปริชโนติอาทีสุ ฐเปตฺวา ธนญฺจ ปริชนญฺจ
อญฺโญ อปเทสารโห น โหติ เอวํ ฐเปตฺวา วิตกฺกาทิธมฺเม
อญฺญํ อปเทสารหํ นตฺถิ ฯ ยถา ปน สรถา สปตฺติกา เสนาติ
วุตฺเตสุ เสนงฺเคสุเอว เสนาสมฺมติ เอวมิธ ปญฺจสุ องฺเคสุเยว
ฌานสมฺมติ เวทิตพฺพา ฯ กตเมสุ ปญฺจสุ ฯ วิตกฺโก วิจาโร
ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ เอเตสุ ฯ เอตาเนว หิสฺส สวิตกฺกํ
สวิจารนฺติอาทินา นเยน องฺคภาเวน วุตฺตานิ ฯ อวุตฺตตฺตา
เอกคฺคตา องฺคํ น โหตีติ เจ ฯ ตญฺจ น ฯ กสฺมา ฯ
วุตฺตตฺตา เอว ฯ สาปิ หิ วิภงฺเค ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ
สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ เอวํ วุตฺตาเยว ตสฺมา ยถา สวิตกฺกํ
สวิจารนฺติ เอวํ สจิตฺเตกคฺคตนฺติ อิธ อวุตฺเตปิ อิมินา วิภงฺควจเนน
จิตฺเตกคฺคตาปิ องฺคเมวาติ เวทิตพฺพา ฯ เยน หิ อธิปฺปาเยน
ภควตา อุทฺเทโส กโต โสเอว เตน วิภงฺเคปิ ปกาสิโตติ ฯ
อุปสมฺปชฺชาติ อุปคนฺตฺวา ปาปุณิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ
อุปสมฺปาทยิตฺวา วา นิปฺผาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ วิภงฺเค ปน
อุปสมฺปชฺชาติ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ
ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาติ วุตฺตํ ฯ ตสฺสาปิ เอวเมวตฺโถ
เวทิตพฺโพ ฯ วิหาสินฺติ โพธิมณฺเฑ นิสชฺชาสงฺขาเตน
อิริยาปถวิหาเรน อิติวุตฺตปฺปการชฺฌานสมงฺคี หุตฺวา อตฺตภาวสฺส อิริยนํ
วุตฺตึ ปาลนํ ยปนํ ยาปนํ จารํ วิหารํ อภินิปฺผาเทสินฺติ อตฺโถ ฯ วุตฺตํ
เหตํ วิภงฺเค วิหรตีติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ
วิหรติ เตน วุจฺจติ วิหรตีติ ฯ กึ ปน กตฺวา ภควา อิมํ ฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหาสีติ ฯ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา ฯ กตรํ ฯ
อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ ฯ อญฺเญน ตทตฺถิเกน กึ กาตพฺพนฺติ ฯ อญฺเญนปิ
เอตํ วา กมฺมฏฺฐานํ ปฐวีกสิณาทีนํ วา อญฺญตรํ ภาเวตพฺพํ ฯ
เตสํ ภาวนานโย วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ ฯ อิธ
ปน วุจฺจมาเน อติภาริยํ วินยนิทานํ โหติ ฯ ตสฺมา ปาลิยา
อตฺถปฺปกาสนมตฺตเมว กโรมาติ ฯ
                  ปฐมชฺฌานกถา นิฏฺฐิตา ฯ
     วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ
ทฺวินฺนํ วูปสมา สมติกฺกมา ฯ ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ
วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปฐมชฺฌานธมฺมา
น สนฺติ อญฺเญว หิ ปฐมชฺฌาเน ผสฺสาทโย อญฺเญ
อิธ โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต
ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ ทีปนตฺถํ วิตกฺกวิจารานํ
วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อชฺฌตฺตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ
อธิปฺเปตํ ฯ วิภงฺเค ปน อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ ๑- เอตฺตกเมว วุตฺตํ ฯ
ยสฺมา ปน นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ อตฺตโน
สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ ฯ สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ
วุจฺจติ สทฺธา สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ
นีลวณฺณโยคโต นีลํ วตฺถํ วิย ฯ ยสฺมา วา ตํ ฌานํ
สมฺปสาทนสมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน เจโต สมฺปสาทยติ
ตสฺมาปิ สมฺปสาทนนฺติ วุตฺตํ ฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป สมฺปสาทนํ
เจตโสติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ฯ ปุริมสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป
เจตโสติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธึ โยเชตพฺพํ ฯ ตตฺรายํ
อตฺถโยชนา ฯ เอโก อุเทตีติ เอโกทิ วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารูฬฺหตฺตา
อคฺโค เสฏฺโฐ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถ ฯ เสฏฺโฐปิ หิ โลเก
เอโกติ วุจฺจติ ฯ วิตกฺกวิจารวิรหิโต วา เอโก อสหาโย หุตฺวา
อิติปิ วฏฺฏติ ฯ อถวา สมฺปยุตฺตธมฺเม อุทยตีติ อุทิ อุฏฺฐาเปตีติ
อตฺโถ ฯ เสฏฺฐฏฺเฐน เอโก จ โส อุทิ จาติ เอโกทิ ฯ สมาธิสฺเสตํ
อธิวจนํ ฯ อิติ อิมํ เอโกทึ ภาเวติ วฑฺฒยตีติ อิทํ ทุติยชฺฌานํ
เอโกทิภาวํ ฯ โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส น สตฺตสฺส
น ชีวสฺส ตสฺมา เอตํ เจตโส เอโกทิภาวนฺติ วุตฺตํ ฯ นนุ
จายํ สทฺธา ปฐมชฺฌาเนปิ อตฺถิ อยญฺจ เอโกทินามโก สมาธิ อถ
กสฺมา อิทเมว สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวญฺจาติ วุตฺตํ ฯ
วุจฺจเต ฯ อทุํ หิ ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน
@เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๘.
วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ ตสฺมา สติยาปิ สทฺธาย
สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํ ฯ น สุปฺปสนฺนตฺตาเยว เจตฺถ สมาธิปิ
น สุฏฺฐุ ปากโฏ ตสฺมา เอโกทิภาวนฺติปิ น วุตฺตํ ฯ อิมสฺมึ
ปน ฌาเน วิตกฺกวิจารปลิโพธาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา
พลวสทฺธาสหายปฏิลาเภเนว สมาธิปิ ปากโฏ ตสฺมา อิทเมว
เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ วิภงฺเค ปน สมฺปสาทนนฺติ ยา สทฺธา
สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท ฯ เจตโส เอโกทิภาวนฺติ ยา
จิตฺตสฺส ฐิติ ฯเปฯ สมาธีติ ๑- เอตฺตกเมว วุตฺตํ ฯ เอวํ วุตฺเตน
ปเนเตน สทฺธึ อยํ อตฺถวณฺณนา ยถา น วิรุชฺฌติ อญฺญทตฺถุํ
สํสนฺทติ เจว สเมติ จ เอวํ เวทิตพฺพา ฯ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ
ภาวนาย ปหีนตฺตา เอตสฺมึ เอตสฺส วา วิตกฺโก นตฺถีติ อวิตกฺกํ ฯ
อิมินาว นเยน อวิจารํ ฯ วิภงฺเคปิ วุตฺตํ อิติ อยญฺจ วิตกฺโก
อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา
อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา เตน
วุจฺจติ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ฯ เอตฺถาห นนุ จ วิตกฺกวิจารานํ
วูปสมาติ อิมินาปิ อยํ อตฺโถ สิทฺโธ อถ กสฺมา ปุน วุตฺตํ
อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ฯ วุจฺจเต ฯ เอวเมว สิทฺโธวายมตฺโถ น
ปเนตํ ตทตฺถทีปกํ ฯ นนุ อโวจุมฺห โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส
องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ สมาธิคโม
โหตีติ ทีปนตฺถํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ฯ อปิจ
@เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๘.
วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ สมฺปสาทนํ น กิเลสกาลุสฺสิยสฺส
วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา จ เอโกทิภาวํ น อุปจารชฺฌานมิว
นีวรณปฺปหานา ปฐมชฺฌานมิว จ องฺคปาตุภาวาติ เอวํ
สมฺปสาทนเอโกทิภาวานํ เหตุปริทีปกมิทํ วจนํ ฯ ตถา วิตกฺกวิจารานํ
วูปสมา อิทํ อวิตกฺกํ อวิจารํ น ตติยจตุตฺถชฺฌานานิ วิย จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ
วิย จ อภาวาติ เอวํ อวิตกฺกอวิจารภาวสฺส เหตุปริทีปกญฺจ น
วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกํ ฯ วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกเมว
ปน อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ อิทํ วจนํ ตสฺมา ปุริมํ วตฺวาปิ
วตฺตพฺพเมวาติ ฯ สมาธิชนฺติ ปฐมชฺฌานสมาธิโต วา สมฺปยุตฺตสมาธิโต
วา ชาตนฺติ อตฺโถ ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ปฐมมฺปิ สมฺปยุตฺตสมาธิโต
ชาตํ อถโข อยเมว สมาธีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน
อติวิย อจลตฺตา สุปฺปสนฺนตฺตา จ ตสฺมา อิมสฺส
วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว สมาธิชนฺติ วุตฺตํ ฯ ปีติสุขนฺติ อิทํ
วุตฺตนยเมว ฯ ทุติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ทุติยํ ฯ อิทํ ทุติยํ
สมาปชฺชตีติปิ ทุติยํ ฯ ฌานนฺติ เอตฺถ ปน ยถา ปฐมชฺฌานํ
วิตกฺกาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ โหติ เอวมิทํ สมฺปสาทาทีหิ จตุรงฺคิกนฺติ
เวทิตพฺพํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ สมฺปสาโท ปีติ สุขํ จิตฺตสฺส
เอกคฺคตาติ ๑- ฯ ปริยาโยเยว เจโส ฯ สมฺปสาทนํ ปน ฐเปตฺวา
นิปฺปริยาเยน ติวงฺคิกเมเวตํ โหติ ฯ ยถาห ฯ กตมํ ตสฺมึ
สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ ปีติ สุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ ๒-@เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๙.   ๒. อภิ. วิ. ๓๕/๓๕๕.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ
                  ทุติยชฺฌานกถา นิฏฺฐิตา ฯ
     ปีติยา จ วิราคาติ เอตฺถ วุตฺตตฺถาเยว ปีติ ฯ วิราโคติ ตสฺสา
ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา ฯ อุภินฺนมนฺตรา จสทฺโท
สมฺปิณฺฑนตฺโถ ฯ โส วูปสมํ วา สมฺปิณฺเฑติ วิตกฺกวิจารวูปสมํ วา ฯ
ตตฺถ ยทา วูปสมเมว สมฺปิณฺเฑติ ตทา ปีติยา วิราคา จ
กิญฺจิ ภิยฺโย วูปสมา จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อิมิสฺสา จ
โยชนาย วิราโค ชิคุจฺฉนตฺโถ โหติ ตสฺมา ปีติยา ชิคุจฺฉนา จ
วูปสมา จาติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ยทา ปน วิตกฺกวิจารวูปสมํ
สมฺปิณฺเฑติ ตทา ปีติยา จ วิราคา กิญฺจิ ภิยฺโย
วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อิมิสฺสา จ
โยชนาย วิราโค สมติกฺกมนตฺโถ โหติ ตสฺมา ปีติยา จ
สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ
กามญฺเจเต วิตกฺกวิจารา ทุติยชฺฌาเนเยว วูปสนฺตา อิมสฺส ปน
ฌานสฺส มคฺคปริทีปนตฺถํ วณฺณภณนตฺถญฺเจตํ วุตฺตํ ฯ
วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ หิ วุตฺเต อิทํ ปญฺญายติ นูน วิตกฺกวิจารานํ
วูปสโม มคฺโค อิมสฺส ฌานสฺสาติ ฯ ยถา จ ตติเย อริยมคฺเค
อปฺปหีนานมฺปิ สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สญฺโญชนานํ
ปหานาติ เอวํ ปหานํ วุจฺจมานํ วณฺณภณนํ โหติ ตทธิคมาย
อุสฺสุกฺกานํ อุสฺสาหชนนตฺถํ เอวเมว อิธ อวูปสนฺตานมฺปิ
วิตกฺกวิจารานํ วปสโม วุจฺจมาโน วณฺณภณนํ โหติ ฯ เตนายมตฺโถ
วุตฺโต ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ ฯ อุเปกฺขโก
จ วิหาสินฺติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา สมํ ปสฺสติ
อปกฺขปติตาว หุตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ ฯ ตาย วิสทาย วิปุลาย
ถามคตาย สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี อุเปกฺขโกติ วุจฺจติ ฯ
อุเปกฺขา ปน ทสวิธา โหติ ฉฬงฺคูเปกฺขา พฺรหฺมวิหารูเปกฺขา
โพชฺฌงฺคูเปกฺขา วิริยูเปกฺขา สงฺขารูเปกฺขา เวทนูเปกฺขา
วิปสฺสนูเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขา ฌานูเปกฺขา ปาริสุทฺธิอุเปกฺขาติ ฯ
เอวมยํ ทสวิธาปิ ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโต ภูมิปุคฺคล-
  จิตฺตารมฺมณกฺขนฺธสงฺคหเอกกฺขณกุสลตฺติกสงฺเขปวเสน จ ปปญฺจสูทนิยา
มชฺฌิมฏฺฐกถาย ภยเภรวสุตฺตวณฺณนาย อตฺถสาลินิยา วา
ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา ฯ อิธ ปน วุจฺจมานา
วินยนิทานํ อติภาริยํ กโรตีติ น วุตฺตา ฯ ลกฺขณาทิโต ปน อิธ
อธิปฺเปตูเปกฺขา มชฺฌตฺตลกฺขณา อนาโภครสา อพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานา
ปีติวิราคปทฏฺฐานาติ ฯ เอตฺถาห นนุ จายํ อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาว
โหติ สา จ ปฐมทุติยชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ ตสฺมา ตตฺราปิ
อุเปกฺขโก จ วิหาสินฺติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา สา กสฺมา น
วุตฺตาติ ฯ อปริพฺยตฺตกิจฺจโต ฯ อปริพฺยตฺตํ หิ ตสฺสา ตตฺถ กิจฺจํ
วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตา ฯ อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา
อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา ตสฺมา วุตฺตาติ ฯ
นิฏฺฐิตา อุเปกฺขโก จ วิหาสินฺติ เอตสฺส สพฺพโส อตฺตวณฺณนา ฯ
อิทานิ สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโต ฯ สมฺปชานาตีติ
สมฺปชาโน ฯ ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ
สรณลกฺขณา สติ อปฺปมุสนรสา อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา ฯ อสมฺโมหลกฺขณํ
สมฺปชญฺญํ ตีรณรสํ ปวิจยปจฺจุปฏฺฐานํ ฯ วิตฺถารโต ปเนตํ
มชฺฌิมฏฺฐกถายํ สติปฏฺฐานวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ ฯ
ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชญฺญํ ปุริมชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ ฯ
มุฏฺฐสฺสติสฺส หิ อสมฺปชานสฺส อุปจารมตฺตํปิ น สมฺปชฺชติ
ปเคว อปฺปนา ฯ โอฬาริกตฺตา ปน เตสํ ฌานานํ ภูมิยํ วิย
ปุริสสฺส จิตฺตสฺส คติ สุขา โหติ อพฺยตฺตํ ตตฺถ สติสมฺปชญฺญกิจฺจํ ฯ
โอฬาริกงฺคปฺปหาเนน ปน สุขุมตฺตา อิมสฺส ฌานสฺส
ปุริสสฺส ขุรธารายํ วิย สติสมฺปชญฺญกิจฺจปริคฺคหิตาเยว จิตฺตสฺส
คติ อิจฺฉิตพฺพาติ อิเธว วุตฺตํ ฯ กิญฺจิ ภิยฺโย ยถาปิ เธนุปโก
วจฺโฉ เธนุโต อปนีโต อรกฺขิยมาโน ปุนเรว เธนุํ อุปคจฺฉติ
เอวมิทํ ตติยชฺฌานสุขํ ปีติโต อปนีตํ สติสมฺปชญฺญารกฺเขน
อรกฺขิยมานํ ปุนเรว ปีตึ อุปคจฺเฉยฺย ปีติสมฺปยุตฺตเมว สิยา ฯ
สุเข จาปิ สตฺตา สารชฺชนฺติ อิทญฺจ อติมธุรํ สุขํ ตโต ปรํ
สุขาภาวา สติสมฺปชญฺญานุภาเวน ปเนตฺถ สุเข อสารชฺชนา
โหติ โน อญฺญถาติ อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิทํ อิเธว วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ ฯ อิทานิ สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทสินฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ
ตติยชฺฌานสมงฺคิโน สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ เอวํ สนฺเตปิ
ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ สุขํ ยํ วา ตํ นามกายสมฺปยุตฺตํ
สุขํ ตํสมุฏฺฐาเนนสฺส ยสฺมา อติปณีเตน รูเปน รูปกาโย ผุฏฺโฐ
ยสฺส ผุฏฺฐตฺตา ฌานา วุฏฺฐิโตปิ สุขํ ปฏิสํเวเทยฺย ตสฺมา
เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทสินฺติ อาห ฯ อิทานิ
ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอตฺถ
ยํฌานเหตุ ยํฌานการณา ตํตติยชฺฌานสมงฺคิปุคฺคลํ พุทฺธาทโย
อริยา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปญฺญาเปนฺติ ปฏฺฐเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ
อุตฺตานีกโรนฺติ ปกาเสนฺติ ปสํสนฺตีติ อธิปฺปาโย ฯ กินฺติ ฯ
อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ ฯ ตํ ตติยชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช
วิหาสินฺติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ กสฺมา ปน ตํ เต
เอวํ ปสํสนฺตีติ ฯ ปสํสารหโต ฯ อยํ หิ ยสฺมา อติมธุรสุเข
สุขปารมิปฺปตฺเตปิ ตติยชฺฌาเน อุเปกฺขโก น ตตฺถ สุขาภิสงฺเคน
อากฑฺฒิยติ ยถา จ ปีติ น อุปฺปชฺชติ เอวํ อุปฏฺฐิตสฺสติตาย
สติมา ยสฺมา จ อริยกนฺตํ อริยชนเสวิตเมว จ อสงฺกิลิฏฺฐํ สุขํ
นามกาเยน ปฏิสํเวเทติ ตสฺมา ปสํสารโห ฯ อิติ ปสํสารหโต นํ
อริยา เต เอวํ ปสํสารหเหตุภูเต คุเณ ปกาเสนฺตา อุเปกฺขโก
สติมา สุขวิหารีติ เอวํ ปสํสนฺตีติ เวทิตพฺพํ ฯ ตติยนฺติ
คณนานุปุพฺพโต ตติยํ ฯ อิทํ ตติยํ สมาปชฺชตีติปิ ตติยํ ฯ ฌานนฺติ
เอตฺถ ยถา ทุติยํ สมฺปสาทาทีหิ จตุรงฺคิกํ เอวมิทํ อุเปกฺขาทีหิ
ปญฺจงฺคิกํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ อุเปกฺขา สติ สมฺปชญฺญํ สุขํ จิตฺตสฺส
เอกคฺคตาติ ฯ ปริยาโยเยว เจโส ฯ อุเปกฺขาสติสมฺปชญฺญานิ
ปน ฐเปตฺวา นิปฺปริยาเยน ทุวงฺคิกเมเวตํ โหติ ฯ ยถาห ฯ
กตมํ ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ
                  ตติยชฺฌานกถา นิฏฺฐิตา ฯ
     สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสุขสฺส จ
กายิกทุกฺขสฺส จ ปหานา ฯ ปุพฺเพวาติ ตญฺจ โข ปุพฺเพว น
จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ ฯ โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ
เจตสิกสุขสฺส เจตสิกทุกฺขสฺส จาติ อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ ปุพฺเพว อตฺถงฺคมา
ปหานา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ ฯ กทา ปน เนสํ ปหานํ โหตีติ ฯ
จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ ฯ โสมนสฺสํ หิ จตุตฺถสฺส ฌานสฺส
อุปจารกฺขเณเยว ปหียติ ฯ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ ปฐมทุติยตติยานํ
อุปจารกฺขเณสุ ฯ เอวเมเตสํ ปหานกฺกเมน อวุตฺตานํ อินฺทฺริยวิภงฺเค
ปน อินฺทฺริยานํ อุทฺเทสกฺกเมเนว อิธาปิ วุตฺตานํ
สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ปหานํ เวทิตพฺพํ ฯ ยทิ ปเนตานิ ตสฺส ตสฺส
ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียนฺติ อถ กสฺมา กตฺถ จุปฺปนฺนํ
ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ
ฯเปฯ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ
อปริเสสํ นิรุชฺฌติ กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ
โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สุขสฺส จ
ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ
โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตีติ ๑- เอวํ ฌาเนเสฺวว นิโรโธ
วุตฺโตติ ฯ อติสยนิโรธตฺตา ฯ อติสยนิโรโธ หิ เนสํ ปฐมชฺฌานาทีสุ
@เชิงอรรถ: ๑. สํ. มหาวาร. ๑๙/๒๘๓.
นิโรโธ ฯ นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ นาติสยนิโรโธติ ฯ ตถา
หิ นานาวชฺชเน ปฐมชฺฌานูปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส
ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนูปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ น
เตฺวว อนฺโตอปฺปนายํ ฯ อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ
โหติ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา ฯ อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน
สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ ฯ สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺฐุ
นิรุทฺธํ โหติ ทุกฺขินฺทฺริยํ ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตา ฯ นานาวชฺชเนเอว
จ ทุติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ
วิตกฺกวิจารปจฺจเยปิ กายกิลมเถ จิตฺตูปฆาเต จ สติ อุปฺปชฺชติ
วิตกฺกวิจาราภาเว จ เนว อุปฺปชฺชติ ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ ตตฺถ
วิตกฺกวิจารภาเว อปฺปหีนาเอว ทุติยชฺฌานูปจาเร วิตกฺกวิจาราติ
ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติ อปฺปหีนปจฺจยตฺตา น เตฺวว ทุติยชฺฌาเน
ปหีนปจฺจยตฺตา ฯ ตถา ตติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส
ปีติสมุฏฺฐานปฺปณีตรูปผุฏฺฐกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ น เตฺวว
ตติยชฺฌาเน ฯ ตติยชฺฌาเน หิ สุขสฺส ปจฺจยภูตา ปีติ สพฺพโส
นิรุทฺธาติ ฯ ตถา จตุตฺถชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส
ปีติอาสนฺนตฺตา อปฺปนาปตฺตาย อุเปกฺขาย อภาเวน สมฺมา
อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา อุปฺปตฺติ น เตฺวว จตุตฺถฌาเน ฯ ตสฺมา
เอวญฺจ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ
อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติ ฯ เอตฺถาห อเถวํ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺสูปจาเร
ปหีนาปิ เอตา เวทนา อิธ กสฺมา สมาหรีติ ฯ สุขคฺคหณตฺถํ ฯ
ยา หิ อยํ อทุกฺขมสุขนฺติ เอตฺถ อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา
สา สุขุมา อติทูวิญฺเญยฺยา น สกฺกา สุเขน คเหตุํ ตสฺมา
ยถา นาม ทุฏฺฐสฺส ยถา วา ตถา วา อุปสงฺกมิตฺวา คเหตุํ
อสกฺกุเณยฺยสฺส โคณสฺส คหณตฺถํ โคโป เอกสฺมึ วเช สพฺพา
คาโว สมาหรติ อเถเกกํ นีหรนฺโต ปฏิปาฏิยา อาคตํ อยํ โส
คณฺหาถ นนฺติ ตมฺปิ คาหยติ เอวเมว ภควา สุขคฺคหณตฺถํ
สพฺพา เอตา สมาหริ ฯ เอวํ หิ สมาหฏา เอตา ทสฺเสตฺวา ยํ
เนว สุขํ น ทุกฺขํ น โสมนสฺสํ น โทมนสฺสํ อยํ อทุกฺขมสุขา
เวทนาติ สกฺกา โหติ เอสา คหยิตุํ อปิจ อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา
ปจฺจยทสฺสนตฺถญฺจาปิ เอตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ สุขปฺปหานาทโย
หิ ตสฺสา ปจฺจยา ฯ ยถาห ฯ จตฺตาโร โข อาวุโส ปจฺจยา
อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา อิธาวุโส ภิกฺขุ สุขสฺส
จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ  อิเม โข
อาวุโส จตฺตาโร ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา
สมาปตฺติยาติ ๑- ฯ ยถา วา อญฺญตฺถ ปหีนาปิ สกฺกายทิฏฺฐิอาทโย
ตติยมคฺคสฺส วณฺณภณนตฺถํ ตตฺถ ปหีนาติ วุตฺตา เอวํ
วณฺณภณนตฺถมฺเปตสฺส ฌานสฺเสตา อิธ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ
ปจฺจยฆาเตน วา เอตฺถ ราคโทสานํ อติทูรภาวํ ทสฺเสตุมฺเปตา วุตฺตาติ
เวทิตพฺพา ฯ เอตาสุ หิ สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย โสมนสฺสํ
ราคสฺส ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส ปจฺจโย โทมนสฺสํ โทสสฺส
@เชิงอรรถ: ๑. ม. ม. ๑๒/๕๕๓.
สุขาทิฆาเตน จ สปจฺจยา ราคโทสา หตาติ อติทูเร โหนฺตีติ ฯ
อทุกฺขมสุขนฺติ ทุกฺขาภาเวน อทุกฺขํ สุขาภาเวน อสุขํ ฯ เอเตเนตฺถ
ทุกฺขสุขปฏิปกฺขภูตํ ตติยเวทนํ ทีเปติ ฯ น ทุกฺขสุขาภาวมตฺตํ ฯ
ตติยเวทนา นาม อทุกฺขาสุขา อุเปกฺขาติปิ วุจฺจติ ฯ สา
อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตานุภวนลกฺขณา มชฺฌตฺตรสา อวิภูตปจฺจุปฏฺฐานา
สุขนิโรธปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพา ฯ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อุเปกฺขาย
ชนิตสฺสติปาริสุทฺธึ ฯ อิมสฺมึ หิ ฌาเน สุปริสุทฺธา สติ ยา จ
ตสฺสา สติยา ปาริสุทฺธิ สา อุเปกฺขาย กตา น อญฺเญน
ตสฺมา เอตํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ วุจฺจติ ฯ วิภงฺเคปิ วุตฺตํ อยํ
สติ อิมาย อุเปกฺขาย วิวฏา โหติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตา เตน
วุจฺจติ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ ๑- ฯ ยาย จ อุเปกฺขาย เอตฺถ สติยา
ปาริสุทฺธิ โหติ สา อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เวทิตพฺพา ฯ น
เกวลํ เจตฺถ ตาย สติเยว ปริสุทฺธา อปิจ โข สพฺเพปิ
สมฺปยุตฺตธมฺมา ฯ สติสีเสน ปน เทสนา วุตฺตา ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อยํ
อุเปกฺขา เหฏฺฐาปิ ตีสุ ฌาเนสุ วิชฺชติ ยถา ปน ทิวา
สุริยปฺปภาภิภวา โสมภาเวน จ อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา สภาคาย
รตฺติยา อลาภา ทิวา วิชฺชมานาปิ จนฺทเลขา อปริสุทฺธา โหติ
อปริโยทาตา เอวมยมฺปิ ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาจนฺทเลขา
วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา
อลาภา วิชฺชมานาปิ ปฐมาทิชฺฌานเภเท อปริสุทฺธา โหติ ฯ ตสฺสา จ
@เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๕๒.
อปริสุทฺธาย ทิวา อปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ
สติอาทโย อปริสุทฺธาว โหนฺติ ฯ ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ
อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ น วุตฺตํ ฯ อิธ ปน วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺม-
  เตชาภิภวาภาวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา ปฏิลาภา อยํ
ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาจนฺทเลขา อติวิย ปริสุทฺธา ฯ ตสฺสา ปริสุทฺธตฺตา
ปริสุทฺธจนฺทเลขาปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย ปริสุทฺธา โหนฺติ
ปริโยทาตา ฯ ตสฺมา อิทเมว อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ ฯ จตุตฺถนฺติ คณนานุปุพฺพโต จตุตฺถํ ฯ อิทํ จตุตฺถํ
สมาปชฺชตีติ จตุตฺถํ ฯ ฌานนฺติ เอตฺถ ยถา ตติยํ อุเปกฺขาทีหิ
ปญฺจงฺคิกํ เอวมิทํ อุเปกฺขาทีหิ ติวงฺคิกํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ
อุเปกฺขา สติ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ ปริยาโยเอว เจโส ฯ ฐเปตฺวา
ปน สตึ อุเปกฺขาเวทนเมว คเหตฺวา นิปฺปริยาเยน ทุวงฺคิกเมตํ
โหติ ฯ ยถาห ฯ กตมํ ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ
อุเปกฺขา จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ
                  จตุตฺถชฺฌานกถา นิฏฺฐิตา ฯ
     {๑๒} อิติ อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ เกสญฺจิ จิตฺเตกคฺคตตฺถานิ
โหนฺติ เกสญฺจิ วิปสฺสนาปาทกานิ เกสญฺจิ อภิญฺญาปาทกานิ เกสญฺจิ
นิโรธปาทกานิ เกสญฺจิ ภโวกฺกมนตฺถานิ ฯ ตตฺถ ขีณาสวานํ
จิตฺเตกคฺคตตฺถานิ โหนฺติ ฯ เต หิ สมาปชฺชิตฺวา เอกคฺคจิตฺตา สุขํ
ทิวสํ วิหริสฺสามาติ อิจฺเจว กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย
นิพฺพตฺเตนฺติ ฯ เสกฺขปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สมาหิเตน
จิตฺเตน วิปสฺสิสฺสามาติ นิพฺพตฺเตนฺตานํ วิปสฺสนาปาทกานิ โหนฺติ ฯ
เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ
สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ ๑-
วุตฺตนยา อภิญฺญาโย ปฏฺเฐนฺตา นิพฺพตฺเตนฺติ เตสํ อภิญฺญาปาทกานิ
โหนฺติ ฯ เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา นิโรธสมาปตฺตึ
สมาปชฺชิตฺวา สตฺตาหํ อจิตฺตกา หุตฺวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิโรธํ นิพฺพานํ
ปตฺวา สุขํ วิหริสฺสามาติ นิพฺพาตฺเตนฺติ เตสํ นิโรธปาทกานิ โหนฺติ ฯ
เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌานา หุตฺวา
พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิสฺสามาติ นิพฺพตฺเตนฺติ เตสํ ภโวกฺกมนตฺถานิ
โหนฺติ ฯ ภควตา ปนิทํ จตุตฺถชฺฌานํ โพธิรุกฺขมูเล นิพฺพตฺติตํ
ตํ ตสฺส วิปสฺสนาปาทกญฺเจว อโหสิ อภิญฺญาปาทกญฺจ
นิโรธปาทกญฺจ สพฺพกิจฺจสาธกญฺจ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกนฺติ
เวทิตพฺพํ ฯ เยสญฺจ คุณานํ ทายกํ อโหสิ เตสํ เอกเทสํ
ทสฺเสนฺโต เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติอาทิมาห ฯ
     ตตฺถ โสติ โส อหํ ฯ เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมตํ ฯ
อิมินา กเมน จตุตฺถชฺฌานํ ปฏิลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมาหิเตติ
อิมินา จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต ฯ ปริสุทฺเธติอาทีสุ ปน
อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธ ฯ ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต
ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหติ ฯ สุขาทีนํ ปจฺจยานํ ฆาเตน
วิหตราคาทิองฺคณตฺตา อนงฺคเณ ฯ อนงฺคณตฺตาเยว วิคตูปกฺกิเลเส ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. ติก. ๒๐/๒๑๗.
องฺคเณน หิ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสติ ฯ สุภาวิตตฺตา มุทุภูเต
วสีภาวปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติ ฯ วเส วตฺตมานํ หิ จิตฺตํ มุทูติ วุจฺจติ ฯ
มุทุตฺตาเอว จ กมฺมนิเย กมฺมกฺขเม กมฺมโยคฺเคติ วุตฺตํ โหติ ฯ
มุทุ หิ จิตฺตํ กมฺมนิยํ โหติ สุนิธนฺตมิว สุวณฺณํ ฯ ตทุภยมฺปิ
จ สุภาวิตตฺตาเอว ฯ ยถาห ฯ นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ
สมนุปสฺสามิ ยํ เอวํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มุทุ จ โหติ กมฺมนิยญฺจ
ยถยิทํ ภิกฺขเว จิตฺตนฺติ ๑- ฯ เอเตสุ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ฐิตตฺตา ฐิเต
ฐิตตฺตาเยว อาเนญฺชปฺปตฺเต อจเล นิริญฺชเนติ วุตฺตํ โหติ ฯ
มุทุกมฺมญฺญภาเวน วา อตฺตโน วเส ฐิตตฺตา ฐิเต ฯ สทฺธาทีหิ
ปริคฺคหิตตฺตา อาเนญฺชปฺปตฺเต ฯ สทฺธาปริคฺคหิตํ หิ จิตฺตํ อสทฺธิเยน
น อิญฺชติ วิริยปริคฺคหิตํ โกสชฺเชน น อิญฺชติ สติปริคฺคหิตํ
ปมาเทน น อิญฺชติ สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิญฺชติ
ปญฺญาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิญฺชติ โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเรน
น อิญฺชติ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ ฯ
เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ
อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย ฯ อปโรปิ นโย ฯ
จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺเธ
วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาเต ฌานปฏิลาภปจฺจยานํ ๒- ปาปกานํ
อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน อนงฺคเณ อิจฺฉาย อวจรานํ อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ
ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ กามราคปจฺจยานนฺติ อตฺโถ ฯ อภิชฺฌาทีนํ
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. เอก. ๒๐/๑๑.    ๒. วิสุทฺธิมคฺค. ๒/๒๐๓. เป็น ฌานปฏิลาภปจฺจนีกานํ.
จิตฺตูปกฺกิเลสานํ วิคเมน วิคตูปกฺกิเลเส ฯ อุภยมฺปิ เจตํ
อนงฺคณวตฺถุสุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพํ ฯ วสิปฺปตฺติยา มุทุภูเต
อิทฺธิปาทภาวูปคมเนน กมฺมนิเย ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคมเนน ฐิเต
อาเนญฺชปฺปตฺเต ยถา อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ เอวํ ฐิเตติ อตฺโถ ฯ
เอวมฺปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ
อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย ปาทกํ
ปทฏฺฐานภูตนฺติ ฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณายาติ เอวํ อภิญฺญาปาทเก
ชาเต เอตสฺมึ จิตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหิ ยํ ญาณํ ตทตฺถาย ฯ ตตฺถ
ปุพฺเพนิวาโสติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุฏฺฐกฺขนฺธา ฯ นิวุฏฺฐาติ
อชฺฌาวุฏฺฐา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ฯ
นิวุฏฺฐธมฺมา วา ฯ นิวุฏฺฐาติ โคจรนิวาเสน นิวุฏฺฐา อตฺตโน
วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา ปรวิญฺญาณวิญฺญาตาปิ วา
ฉินฺนวฏฺฏุมกานุสฺสรณาทีสุ ฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ยาย สติยา
ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ฯ ญาณนฺติ ตาย
สติยา สมฺปยุตฺตํ ญาณํ ฯ เอวมิมสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณสฺส
อตฺถาย ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณาย เอตสฺส ญาณสฺส อธิคมาย
ปตฺติยาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อภินินฺนาเมสินฺติ อภินีหรึ ฯ โสติ โส
อหํ ฯ อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ อเนเกหิ วา ปกาเรหิ ปวตฺติตํ
สํวณฺณิตนฺติ อตฺโถ ฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติ สมนนฺตราตีตํ ภวํ อาทึ
กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิวุฏฺฐสนฺตานํ ฯ อนุสฺสรามีติ เอกํปิ ชาตึ
เทฺวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโยติ เอวํ ชาติปฏิปาฏึ อนุคนฺตฺวา
อนุคนฺตฺวา สรามิ อนุเอว ๑- วา สรามิ จิตฺเต อภินินฺนามิตมตฺเตเอว
สรามีติ ทสฺเสติ ฯ ปูริตปารมีนํ หิ มหาปุริสานํ ปริกมฺมกรณํ
นตฺถิ เตน เต จิตฺตํ อภินินฺนามิตฺวาว สรนฺติ ฯ อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตา
ปน ปริกมฺมํ กตฺวา สรนฺติ ฯ ตสฺมา เตสํ วเสน
ปริกมฺมํ วตฺตพฺพํ สิยา ฯ ตํ ปน วุจฺจมานํ อติภาริยํ วินยนิทานํ
กโรติ ฯ ตสฺมา ตํ น วทาม ฯ อตฺถิเกหิ ปน วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ ฯ อิธ ปน ปาลิเมว วณฺณยิสฺสาม ฯ
เสยฺยถีทนฺติ อารทฺธปฺปการทสฺสนตฺเถ นิปาโต ฯ เตเนว ยฺวายํ
ปุพฺเพนิวาโส อารทฺโธ ตสฺส ปการปฺปเภทํ ทสฺเสนฺโต เอกมฺปิ
ชาตินฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลํ
จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธสนฺตานํ ฯ เอส นโย เทฺวปิ
ชาติโยติอาทีสุ ฯ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ ปน ปริหายมาโน
กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป วฑฺฒมาโน วิวฏฺฏกปฺโปติ เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺถ
สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺฐายิกปฺโป คหิโต โหติ ตํมูลกตฺตา ฯ วิวฏฺเฏน  จ
วิวฏฺฏฏฺฐายี ฯ เอวํ หิ สติ ยานิ ตานิ จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส
อสงฺเขยฺยานิ กตมานิ จตฺตาริ สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺฐายี วิวฏฺโฏ
วิวฏฺฏฏฺฐายีติ ๒- วุตฺตานิ ตานิ สพฺพานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ ฯ ตตฺถ
ตโย สํวฏฺฏา เตโชสํวฏฺโฏ อาโปสํวฏฺโฏ วาโยสํวฏฺโฏติ ฯ ติสฺโส
สํวฏฺฏสีมาโย อาภสฺสรา สุภกิณฺหา เวหปฺผลาติ ฯ ยทา กปฺโป
เตเชน สํวฏฺฏติ อาภสฺสรโต เหฏฺฐา อคฺคินา ทยฺหติ ฯ ยทา
@เชิงอรรถ: ๑. อนุเทวาติปิ ทิสฺสติ ฯ    ๒. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๙๐.
อุทเกน สํวฏฺฏติ สุภกิณฺหโต เหฏฺฐา อุทเกน วิลิยติ ฯ ยทา
วาเตน สํวฏฺฏติ เวหปฺผลโต เหฏฺฐา วาเตน วิทฺธํสิยติ ฯ
วิตฺถารโต ปน สทาปิ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตํ วินสฺสติ ฯ พุทฺธกฺเขตฺตนฺนาม
ติวิธํ โหติ ชาติกฺเขตฺตํ อาณกฺเขตฺตํ วิสยกฺเขตฺตญฺจ ฯ ตตฺถ
ชาติกฺเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ ยํ ตถาคตสฺส
ปฏิสนฺธิอาทีสุ กมฺปติ ฯ อาณกฺเขตฺตํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ
ยตฺถ รตนปริตฺตํ เมตฺตปริตฺตํ ขนฺธปริตฺตํ ธชคฺคปริตฺตํ อาฏานาฏิยปริตฺตํ
โมรปริตฺตนฺติ อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว ปวตฺตติ ฯ
วิสยกฺเขตฺตํ อนนฺตมปริมาณํ ยํ ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยาติ
วุตฺตํ ยตฺถ ยํ ยํ อากงฺขติ ตํ ตํ อนุสฺสรติ ฯ เอวเมเตสุ ตีสุ
พุทฺธกฺเขตฺเตสุ เอกํ อาณกฺเขตฺตํ วินสฺสติ ฯ ตสฺมึ ปน วินสฺสนฺเต
ชาติกฺเขตฺตํ วินฏฺฐเมว โหติ ฯ วินสฺสนฺตญฺจ เอกโตว วินสฺสติ ฯ
สณฺฐหนฺตมฺปิ เอกโต สณฺฐหติ ฯ ตสฺส วินาโส จ สณฺฐหนญฺจ
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ ฯ อตฺถิเกหิ ตโต คเหตพฺพํ ฯ เย ปน เต
สํวฏฺฏวิวฏฺฏา วุตฺตา เอเตสุ ภควา โพธิมณฺเฑ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุชฺฌนตฺถาย นิสินฺโน อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ
วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป สริ ฯ กถํ ฯ อมุตฺราสินฺติอาทินา
นเยน ฯ ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อหํ อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป อหํ
อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิญฺญาณฏฺฐิติยา วา
สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา อโหสึ ฯ เอวนฺนาโมติ เวสฺสนฺตโร
วา โชติปาโล วา ฯ เอวํโคตฺโตติ ภคโว วา โคตโม วา ฯ
เอวํวณฺโณติ โอทาโต วา สาโม วา ฯ เอวมาหาโรติ
สาลิมํโสทนาหาโร วา ปวตฺตผลโภชโน วา ฯ เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวทีติ
อเนกปฺปกาเรน กายิกเจตสิกานํ สามิสนิรามิสาทิปฺปเภทานํ วา
สุขทุกฺขานํ ปฏิสํเวที ฯ เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํวสฺสสตปริมาณายุปริยนฺโต
จตุราสีติกปฺปสหสฺสปริมาณายุปริยนฺโต วา ฯ โส ตโต
จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติ โส อหํ ตโต ภวโต โยนิโต คติโต
วิญฺญาณฏฺฐิติโต สตฺตาวาสโต สตฺตนิกายโต วา จุโต ปุน
อมุกสฺมึ นาม ภเว โยนิยา คติยา วิญฺญาณฏฺฐิติยา สตฺตาวาเส
สตฺตนิกาเย วา อุทปาทึ ฯ ตตฺราปาสินฺติ อถ ตตฺราปิ ภเว วา
โยนิยา วา คติยา วา วิญฺญาณฏฺฐิติยา วา สตฺตาวาเส วา
สตฺตนิกาเย วา ปุน อโหสึ ฯ เอวํนาโมติอาทิ วุตฺตนยเมว ฯ
อถวา ยสฺมา อมุตฺราสินฺติ อิทํ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส
ยาวทิจฺฉกอนุสฺสรณํ โส ตโต จุโตติ ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณํ
ตสฺมา อิธูปปนฺโนติ อิมิสฺสา อิธูปปตฺติยา อนนฺตรํ อมุตฺร อุทปาทินฺติ
ตุสิตภวนํ สนฺธายาหาติ เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺราปาสึ เอวนฺนาโมติ
ตตฺราปิ ตุสิตภวเน เสตุเกตุ นาม เทวปุตฺโต อโหสึ ฯ เอวํโคตฺโตติ
ตาหิ เทวตาหิ สทฺธึ เอกโคตฺโต ฯ เอวํวณฺโณติ สุวณฺณวณฺโณ ฯ
เอวมาหาโรติ ทิพฺพสุธาหาโร ฯ เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวทีติ เอวํ ทิพฺพสุขํ
ปฏิสํเวที ฯ ทุกฺขํ ปน สงฺขารทุกฺขมตฺตเมว ฯ เอวมายุปริยนฺโตติ
เอวํ สตฺตปญฺญาสวสฺสโกฏิสฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสายุปริยนฺโต ฯ โส ตโต
จุโตติ โส อหํ ตโต ตุสิตภวนโต จุโต ฯ อิธูปปนฺโนติ อิธ
มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺโต ฯ อิตีติ เอวํ ฯ สาการํ
สอุทฺเทสนฺติ นามโคตฺตวเสน สอุทฺเทสํ วณฺณาทิวเสน สาการํ ฯ
นามโคตฺเตน หิ สตฺโต นโร ติสฺโส ๑- โคตโมติ อุทฺทิสิยติ ฯ
วณฺณาทีหิ โอทาโต สาโมติ นานตฺตโต ปญฺญายติ ฯ ตสฺมา
นามโคตฺตํ อุทฺเทโส อิตเร อาการา ฯ กึ ปน พุทฺธาเยว
ปุพฺเพนิวาสํ สรนฺตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ น พุทฺธาเยว
ปจฺเจกพุทฺธสาวกติตฺถิยาปิ โน จ โข วิเสเสน ฯ ติตฺถิยา หิ จตฺตาฬีสํเยว
กปฺเป สรนฺติ น ตโต ปรํ ฯ กสฺมา ฯ ทุพฺพลปฺปญฺญตฺตา ฯ
เตสํ หิ นามรูปปริจฺเฉทวิรหิตา ทุพฺพลา ปญฺญา โหติ ฯ สาวเกสุ
ปน อสีติมหาสาวกา กปฺปสตสหสฺสํ สรนฺติ ฯ เทฺว อคฺคสาวกา
เอกมสงฺเขยฺยํ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ฯ ปจฺเจกพุทฺธา เทฺว อสงฺเขยฺยานิ
กปฺปสตสหสฺสญฺจ ฯ เอตฺตโก หิ เตสํ อภินีหาโร ฯ พุทฺธานํ ปน
ปริจฺเฉโท นตฺถิ ยาว อิจฺฉนฺติ ตาว สรนฺติ ฯ ติตฺถิยา จ
ขนฺธปฏิปาฏิเมว สรนฺติ ปฏิปาฏึ มุญฺจิตฺวา จุติปฏิสนฺธิวเสน สริตุํ
น สกฺโกนฺติ ฯ เตสํ หิ อนฺธานํ วิย อิจฺฉิตปฺปเทโสกฺกมนํ นตฺถิ ฯ
สาวกา อุภยถาปิ สรนฺติ ฯ ตถา ปจฺเจกพุทฺธา ฯ พุทฺธา ปน
ขนฺธปฏิปาฏิยาปิ จุติปฏิสนฺธิวเสนปิ สีโหกฺกนฺตวเสนปิ อเนกาสุ
กปฺปโกฏีสุ เหฏฺฐา วา อุปริ วา ยํ ยํ ฐานํ อากงฺขนฺติ ตํ ตํ
สพฺพํ สรนฺติเยว ฯ อยํ โข เม พฺราหฺมณาติอาทีสุ ฯ เมติ มยา ฯ
วิชฺชาติ วิทิตกรณตฺเถน วิชฺชา ฯ กึ วิทิตํ กโรติ ฯ ปุพฺเพนิวาสํ ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. อิโต ปรํ กตฺถจิ ทตฺโตติปิ ทิสฺสติ ฯ
อวิชฺชาติ ตสฺเสว ปุพฺเพนิวาสสฺส อวิทิตกรณตฺเถน ตปฺปฏิจฺฉาทกโมโห
วุจฺจติ ฯ ตโมติ เสฺวว โมโห ปฏิจฺฉาทกตฺเถน ตโมติ
วุจฺจติ ฯ อาโลโกติ สาเยว วิชฺชา โอภาสกรณตฺเถน อาโลโกติ
วุจฺจติ ฯ เอตฺถ จ วิชฺชา อธิคตาติ อยํ อตฺโถ ฯ เสสํ
ปสํสาวจนํ ฯ โยชนา ปเนตฺถ อยํ โข เม วิชฺชา อธิคตา ตสฺส เม
อธิคตวิชฺชสฺส อวิชฺชา วิหตา วินฏฺฐาติ อตฺโถ ฯ กสฺมา ฯ ยสฺมา
วิชฺชา อุปฺปนฺนา ฯ เอส นโย อิตรสฺมึปิ ปททฺวเย ฯ ยถาตนฺติ
เอตฺถ ยถาติ โอปมฺเม ฯ ตนฺติ นิปาโต ฯ สติยา อวิปฺปวาเสน
อปฺปมตฺตสฺส วิริยาตาเปน อาตาปิโน กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย
ปหิตตฺตสฺส เปสิตจิตฺตสฺสาติ อตฺโถ ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ฯ
ยถา อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อวิชฺชา
วิหญฺเญยฺย วิชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย ตโม วิหญฺเญยฺย อาโลโก
อุปฺปชฺเชยฺย เอวเมว มม อวิชฺชา วิหตา วิชฺชา อุปฺปนฺนา
ตโม วิหโต อาโลโก อุปฺปนฺโน เอตสฺส เม ปธานานุโยคสฺส
อนุรูปเมว ผลํ ลทฺธนฺติ ฯ อยํ โข เม พฺราหฺมณ ปฐมา
อภินิพฺพิทา ๑- อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว อณฺฑโกสมฺหาติ อยํ โข
มม พฺราหฺมณ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณมุขตุณฺฑเกน
ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ปฐมา อภินิพฺพิทา
ปฐมา นิกฺขนฺติ ปฐมา อริยา ชาติ อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว
มุขตุณฺฑเกน  วา ปาทนขสิขาย วา อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ตมฺหา
อณฺฑโกสมฺหา อภินิพฺพิทา นิกฺขนฺติ กุกฺกุฏนิกาเย ปจฺฉาชาตีติ ๒- ฯ
                  ปุพฺเพนิวาสกถา นิฏฺฐิตา ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. ปาลิยมฺปน อภินิพฺพิธาติ ทิสฺสติ ฯ กตฺถจิ อภินิพฺภิทาติปิ ทิสฺสติ ฯ
@๒. ปจฺจาชาตีติ ภเวยฺย ฯ
     {๑๓} โส เอวํ ฯเปฯ จุตูปปาตญฺญาณายาติ จุติยา จ อุปปาเต
จ ญาณาย ฯ เยน ญาเณน สตฺตานํ จุติ จ อุปปาโต จ ญายติ
ตทตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ จิตฺตํ อภินินฺนาเมสินฺติ ปริกมฺมจิตฺตํ
นีหรึ ฯ โส ทิพฺเพน ฯเปฯ ปสฺสามีติ เอตฺถ ปน ปูริตปารมีนํ
มหาสตฺตานํ ปริกมฺมกรณํ นตฺถิ เต หิ จิตฺเต อภินินฺนามิตมตฺเต เอว
ทิพฺเพน จกฺขุนา ฯเปฯ สตฺเต ปสฺสนฺติ ฯ อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตา
ปริกมฺมํ กตฺวา ฯ ตสฺมา เตสํ วเสน ปริกมฺมํ วตฺตพฺพํ สิยา ฯ
ตํ ปน วุจฺจมานํ อติภาริยํ วินยนิทานํ กโรติ ตสฺมา ตํ น
วทาม ฯ อตฺถิเกหิ ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ ฯ อิธ
ปน ปาลิเมว วณฺณยิสฺสาม ฯ โสติ โส อหํ ฯ ทิพฺเพนาติอาทีสุ
ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ ฯ เทวตานํ หิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ
ปิตฺตเสมฺหรุธิราทีหิ อปลิพุทฺธํ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ
อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติ ฯ อิทญฺจาปิ
วิริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ ญาณจกฺขุ ตํสทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ ฯ
ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ
ทิพฺพํ ฯ อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ ฯ ติโรกุฑฺฑาทิคตรูปทสฺสเนน
มหาคติกตฺตาปิ ทิพฺพํ ฯ ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน
เวทิตพฺพํ ฯ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ
จกฺขุ ฯ จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธํ ฯ โย หิ
จุติมตฺตเมว ปสฺสติ น อุปปาตํ โส อุจฺเฉททิฏฺฐึ คณฺหาติ ฯ
โย อุปปาตมตฺตเมว ปสฺสติ น จุตึ โส นวสตฺตปาตุภาวทิฏฺฐึ
คณฺหาติ ฯ โย ปน ตทุภยํ ปสฺสติ โส ยสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ
ทิฏฺฐิคตํ อติวตฺตติ ตสฺมาสฺส ตํ ทสฺสนํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุ โหติ ฯ
ตทุภยญฺจ ภควา อทฺทส ฯ เตเนตํ วุตฺตํ จุตูปปาตทสฺสเนน
ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธนฺติ ฯ เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหโต วา วิสุทฺธํ ฯ
ภควโต หิ เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหิตํ ทิพฺพจกฺขุ ฯ ยถาห ฯ โส โข อหํ
อนุรุทฺธา วิจิกิจฺฉา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโสติ อิติ วิทิตฺวา วิจิกิจฺฉํ จิตฺตสฺส
อุปกฺกิเลสํ ปชหึ อมนสิกาโร จิตฺตสฺส ถีนมิทฺธํ จิตฺตสฺส ฉมฺภิตตฺตํ
จิตฺตสฺส อุพฺพิลฺลํ จิตฺตสฺส ทุฏฺฐุลฺลํ จิตฺตสฺส อจฺจารทฺธวิริยํ จิตฺตสฺส
อติลีนวิริยํ จิตฺตสฺส อภิชปฺปา จิตฺตสฺส นานตฺตสญฺญา จิตฺตสฺส
อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโสติ อิติ วิทิตฺวา
อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ โส โข อหํ
อนุรุทฺธา อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต โอภาสํ หิ
โข สญฺชานามิ น จ รูปานิ ปสฺสามิ รูปานิ หิ โข ปสฺสามิ
น จ โอภาสํ สญฺชานามีติ ๑- เอวมาทึ ฯ ตเทวํ
เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหโต วิสุทฺธํ ฯ มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนน
อติกฺกนฺตมานุสกํ ฯ มานุสกํ วา มํสจกฺขุํ อติกฺกนฺตตฺตา อติกฺกนฺตมานุสกนฺติ
เวทิตพฺพํ ฯ เตน ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ฯ
สตฺเต ปสฺสามีติ มนุสฺโส มํสจกฺขุนา วิย สตฺเต ปสฺสามิ ทกฺขามิ
โอโลเกมิ ฯ จวมาเน อุปปชฺชมาเนติ เอตฺถ จุติกฺขเณ
อุปปตฺติกฺขเณ วา ทิพฺพจกฺขุนา ทฏฺฐุํ น สกฺกา เย ปน อาสนฺนจุติกา
อิทานิ จวิสฺสนฺตีติ เต จวมานา เย จ คหิตปฏิสนฺธิกา สมฺปตินิพฺพตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑. ม. อุปริ. ๑๔/๓๐๖.
วา เต อุปปชฺชมานาติ อธิปฺเปตา ฯ เต เอวรูเป จวมาเน
อุปปชฺชมาเน จ ปสฺสามีติ ทสฺเสติ ฯ หีเนติ โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา
หีนานํ ชาติกุลโภคาทีนํ วเสน หีฬิเต โอญาเต อวญฺญาเต ฯ
ปณีเตติ อโมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา ตพฺพิปรีเต ฯ สุวณฺเณติ
อโทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อิฏฺฐกนฺตมนาปวณฺณยุตฺเต ฯ ทุพฺพณฺเณติ
โทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อนิฏฺฐอกนฺตอมนาปวณฺณยุตฺเต ฯ อภิรูปวิรูเปติปิ
อตฺโถ ฯ สุคเตติ สุคติคเต ฯ อโลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา อฑฺเฒ
มหทฺธเน ฯ ทุคฺคเตติ ทุคฺคติคเต ฯ โลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา
ทลิทฺเท อปฺปนฺนปาเน ฯ ยถากมฺมูปเคติ ยํ ยํ กมฺมํ อุปจิตํ เตน
เตน อุปคเต ฯ ตตฺถ ปุริเมหิ จวมาเนติอาทีหิ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ
วุตฺตํ ฯ อิมินา ปน ปเทน ยถากมฺมูปคญฺญาณกิจฺจํ ฯ ตสฺส จ
ญาณสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม ฯ เหฏฺฐา นิรยาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา
เนรยิกสตฺเต ปสฺสติ มหนฺตํ ทุกฺขมนุภวมาเน ฯ ตํ ทสฺสนํ
ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว ฯ โส เอวํ มนสิกโรติ กินฺนุโข กมฺมํ กตฺวา อิเม
สตฺตา เอวํ ทุกฺขมนุภวนฺตีติ ฯ อถสฺส อิทนฺนาม กตฺวาติ ตํกมฺมารมฺมณํ
ญาณํ อุปฺปชฺชติ ฯ ตถา อุปริ เทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา
นนฺทนวนมิสฺสกวนปารุสกวนาทีสุ สตฺเต ปสฺสติ มหาสมฺปตฺตึ
อนุภวมาเน ฯ ตมฺปิ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว ฯ โส เอวํ มนสิกโรติ
กินฺนุโข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอวํ สมฺปตฺติมนุภวนฺตีติ ฯ
อถสฺส อิทนฺนาม กตฺวาติ ตํ กมฺมารมฺมณํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ ฯ อิทํ
ยถากมฺมูปคญฺญาณํ นาม ฯ อิมสฺสปิ วิสุํ ปริกมฺมนฺนาม นตฺถิ ฯ
ยถาปิมสฺส เอวํ อนาคตํสญฺญาณสฺสาปิ ฯ ทิพฺพจกฺขุปาทกาเนว หิ
อิมานิ ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺติ ฯ กายทุจฺจริเตนาติอาทีสุ
ทุฏฺฐุ จริตํ ทุฏฺฐํ วา จริตํ กิเลสปูติกตฺตาติ ทุจฺจริตํ ฯ กาเยน
ทุจฺจริตํ กายโต วา อุปฺปนฺนํ ทุจฺจริตนฺติ กายทุจฺจริตํ ฯ เอวํ
วจีมโนทุจฺจริตานิปิ ทฏฺฐพฺพานิ ฯ สมนฺนาคตาติ สมงฺคิภูตา ฯ
อริยานํ อุปวาทกาติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ อนฺตมโส
คิหิโสตาปนฺนานมฺปิ อนตฺถกามา หุตฺวา อนฺติมวตฺถุนา วา
คุณปริทฺธํสเนน วา อุปวาทกา อกฺโกสกา ครหกาติ วุตฺตํ โหติ ฯ
ตตฺถ นตฺถิ อิเมสํ สมณธมฺโม อสฺสมณา เอเตติ วทนฺโต
อนฺติมวตฺถุนา อุปวทติ นตฺถิ อิเมสํ ฌานํ วา วิโมกฺขํ วา มคฺโค
วา ผลํ วาติ วทนฺโต คุณปริทฺธํสเนน อุปวทตีติ เวทิตพฺโพ ฯ
โส จ ชานํ วา อุปวเทยฺย อชานํ วา อุภยถาปิ อริยูปวาโทว
โหติ ฯ ภาริยํ กมฺมํ สคฺคาวรณํ มคฺคาวรณญฺจ ฯ ตสฺส จ
อาวิภาวตฺถํ อิทํ วตฺถุมุทาหรนฺติ ฯ อญฺญตรสฺมึ กิร คาเม เอโก
เถโร จ ทหรภิกฺขุ จ ปิณฺฑาย จรนฺติ ฯ เต ปฐมฆเรเยว
อุฬุงฺกมตฺตํ อุณฺหยาคุํ ลภึสุ ฯ เถรสฺส จ กุจฺฉิวาโต อตฺถิ ฯ โส
จินฺเตสิ อยํ ยาคุ มยฺหํ สปฺปายา ยาว น สีตลา โหติ
ตาว นํ ปิวามีติ ฯ โส มนุสฺเสหิ อุมฺมารตฺถาย อาหเฏ ทารุขณฺเฑ
นิสีทิตฺวา ตํ ปิวิ ฯ อิตโร ตํ ชิคุจฺฉิ อติจฺฉาโต วตายํ มหลฺลโก
อมฺหากํ ลชฺชิตพฺพตํ อกาสีติ ฯ เถโร คาเม จริตฺวา วิหารํ
คนฺตฺวา ทหรภิกฺขุํ อาห อตฺถิ เต อาวุโส อิมสฺมึ สาสเน
ปติฏฺฐาติ ฯ อาม ภนฺเต โสตาปนฺโน อหนฺติ ฯ เตนหาวุโส
อุปริมคฺคตฺถาย วายามํ มา อกาสิ ขีณาสโว ตยา อุปวทิโตติ ฯ
โส ตํ ขมาเปสิ ฯ เตนสฺส ตํ ปากติกํ อโหสิ ฯ ตสฺมา โย
อญฺโญปิ อริยํ อุปวทติ เตน คนฺตฺวา สเจ อตฺตนา วุฑฺฒตโร
โหติ อหํ อายสฺมนฺตํ อิทญฺจีทญฺจ อวจํ ตํ เม ขมาหีติ
ขมาเปตพฺโพ ฯ สเจ นวกตโร โหติ วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา
อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อหํ ภนฺเต ตุมฺเห อิทญฺจีทญฺจ อวจํ ตํ
เม ขมถาติ ขมาเปตพฺโพ ฯ สเจ โส นกฺขมติ ทิสาปกฺกนฺโต วา
โหติ เย ตสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู วสนฺติ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา
สเจ อตฺตนา วุฑฺฒตโร โหติ ฐิตเกเนว สเจ นวกตโร
อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ขมาเปตพฺพํ ฯ อหํ ภนฺเต
อสุกนฺนาม อายสฺมนฺตํ อิทญฺจีทญฺจ อวจํ ขมตุ เม โส อายสฺมาติ
เอวํ วทนฺเตน ขมาเปตพฺพํ ฯ สเจ โส ปรินิพฺพุโต โหติ
ปรินิพฺพุตมญฺจฏฺฐานํ คนฺตฺวา ยาว สีวถิกํ คนฺตฺวาปิ ขมาเปตพฺพํ ฯ
เอวํ กเต สคฺคาวรณญฺจ มคฺคาวรณญฺจ น โหติ ปากติกเมว
โหติ ฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกาติ วิปรีตทสฺสนา ฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานาติ
มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน สมาทินฺนนานาวิธกมฺมา เย จ
มิจฺฉาทิฏฺฐิมูลเกสุ กายกมฺมาทีสุ อญฺเญปิ สมาทเปนฺติ ฯ ตตฺถ จ
วจีทุจฺจริตคฺคหเณเนว อริยูปวาเท มโนทุจฺจริตคฺคหเณเนว จ
มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สงฺคหิตายปิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุนวจนํ
มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ มหาสาวชฺโช หิ อริยูปวาโท
อนนฺตริยสทิโส ฯ ยถาห ฯ เสยฺยถาปิ สารีปุตฺต ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน
สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโน ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญํ อาราเธยฺย
เอวํ สมฺปทมิทํ สารีปุตฺต วทามิ ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ
อปฺปหาย ตํ ทิฏฺฐึ อปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ยถาภฏํ นิกฺขิตฺโต เอวํ
นิรเยติ ฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิโต จ มหาสาวชฺชตรนฺนาม อญฺญํ นตฺถิ ฯ
ยถาห ฯ นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ
มหาสาวชฺชตรํ ยถยิทํ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานิ ภิกฺขเว
วชฺชานีติ ๑- ฯ กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา ฯ
ปรมฺมรณาติ ตทนนฺตรํ อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหณา ฯ อถวา
กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺสูปจฺเฉทา ฯ ปรมฺมรณาติ จุติจิตฺตโต
อุทฺธํ ฯ อปายนฺติเอวมาทิ สพฺพํ นิรยเววจนํ ฯ นิรโย หิ
สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปุญฺญสมฺมตา อยา อเปตตฺตา สุขานํ วา
อายสฺส อภาวา อปาโย ฯ ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ ฯ
โทสพหุลตาย วา ทุฏฺเฐน กมฺมุนา นิพฺพตฺตา คตีติ ทุคฺคติ ฯ
วิวสา นิปตนฺติ ตตฺถ ทุกฺกฏการิโนติ วินิปาโต ฯ วินสฺสนฺตา
วา เอตฺถ นิปตนฺติ สมฺภชฺชมานงฺคปจฺจงฺคาติ ๒- วินิปาโต ฯ นตฺถิ
เอตฺถ อสฺสาทสญฺญิโต อาโยติ นิรโย ฯ อถวา อปายคฺคหเณน
ติรจฺฉานโยนึ ทีเปติ ฯ ติรจฺฉานโยนิ หิ อปาโย สุคติโต อเปตตฺตา
น ทุคฺคติ มเหสกฺขานํ นาคราชาทีนํ สมฺภวโต ฯ ทุคฺคติคฺคหเณน
ปิตฺติวิสยํ ทีเปติ ฯ โส หิ อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุคติโต
@เชิงอรรถ: ๑. องฺ. ติก. ๒๐/๔๔.    ๒. สมฺภิชฺชมานงฺค...อิติปิ ฯ
อเปตตฺตา ทุกฺขสฺส จ คติภูตตฺตา น ตุ วินิปาโต อสุรสทิสํ
อวินิปาติตตฺตา ฯ เปตมหทฺธิกานํ หิ วิมานานิปิ นิพฺพตฺตนฺติ ฯ
วินิปาตคฺคหเณน อสุรกายํ ทีเปติ ฯ โส หิ ยถาวุตฺเตนตฺเถน
อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สพฺพสมุสฺสเยหิ จ วินิปาติตตฺตา วินิปาโตติ
วุจฺจติ ฯ นิรยคฺคหเณน อวีจิอาทิมเนกปฺปการํ นิรยเมว ทีเปติ ฯ
อุปปนฺนาติ อุปคตา ตตฺถ อภินิพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโย ฯ
วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพ ฯ อยํ ปน วิเสโส ฯ เอตฺถ
สุคติคฺคหเณน มนุสฺสคตึปิ ๑- สงฺคยฺหติ ฯ สคฺคคฺคหเณน เทวคติเยว ฯ
ตตฺถ สุนฺทรา คตีติ สุคติ ฯ รูปาทีหิ วิสเยหิ สุฏฺฐุ อคฺโคติ
สคฺโค ฯ โส สพฺโพปิ ลุชฺชนปฺปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติ อยํ วจนตฺโถ ฯ
วิชฺชาติ ทิพฺพจกฺขุญฺญาณวิชฺชา ฯ อวิชฺชาติ สตฺตานํ
จุติปฏิสนฺธิปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ
                   ทิพฺพจกฺขุกถา นิฏฺฐิตา ฯ
     อยเมว เหตฺถ วิเสโส ฯ ยถา ปุพฺเพนิวาสกถายํ
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณมุขตุณฺฑเกน ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ
อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวาติ วุตฺตํ เอวมิธ จุตูปปาตญฺญาณมุขตุณฺฑเกน
จุตูปปาตปฏิจฺฉาทกํ  อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวาติ วตฺตพฺพํ ฯ
     {๑๔} โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ
เวทิตพฺพํ ฯ อาสวานํ ขยญฺญาณายาติ อรหตฺตมคฺคญฺญาณตฺถาย ฯ
อรหตฺตมคฺโค หิ อาสววินาสนโต อาสวานํ ขโยติ
@เชิงอรรถ: ๑. มนุสฺสคติปิ ฯ
วุจฺจติ ฯ ตตฺร เจตํ ญาณํ ตตฺถ ปริยาปนฺนตฺตาติ ฯ จิตฺตํ
อภินินฺนาเมสินฺติ วิปสฺสนาจิตฺตํ อภินีหรึ ฯ โส อิทํ
ทุกฺขนฺติเอวมาทีสุ เอตฺตกํ ทุกฺขํ น อิโต ภิยฺโย ทุกฺขนฺติ สพฺพมฺปิ
ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสึ ชานึ ปฏิวิชฺฌึ
ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ตทุภยมฺปิยํ
ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ ตํ เตสํ อปฺปวตฺตึ นิพฺพานํ อยํ
ทุกฺขนิโรโธติ ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี
ปฏิปทาติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสึ ชานึ ปฏิวิชฺฌินฺติ
เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต อิเม อาสวาติอาทิมาห ฯ
ตสฺส เม เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส มยฺหํ เอวํ
ชานนฺตสฺส เอวํ ปสฺสนฺตสฺส ฯ สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ
กเถสิ ฯ กามาสวาติ กามาสวโต ฯ วิมุจฺจิตฺถาติ อิมินา
ผลกฺขณํ ทสฺเสติ ฯ มคฺคกฺขเณ หิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ ผลกฺขเณ
วิมุตฺตํ โหติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ๑- ญาณนฺติ อิมินา
ปจฺจเวกฺขณญฺญาณํ ทสฺเสติ ฯ ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมึ ฯ เตน
หิ ญาเณน ภควา ปจฺจเวกฺขนฺโต ขีณา ชาตีติอาทีนิ อพฺภญฺญาสิ ฯ
กตมา ปน ภควโต ชาติ ขีณา กถญฺจ นํ อพฺภญฺญาสีติ ฯ
วุจฺจเต ฯ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา น
อนาคตา อนาคเต วายามาภาวโต น ปจฺจุปฺปนฺนา วิชฺชมานตฺตา ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. โปราณโปตฺถเกสุ วิมุตฺตมฺหีติ ทิสฺสติ ฯ
ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปฺปญฺจโวการภเวสุ
เอกจตุปฺปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา
อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา ฯ ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส
ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเว วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายตึ อปฏิสนฺธิกํ
โหตีติ ชานนฺโต อพฺภญฺญาสิ ฯ วุสิตนฺติ วุฏฺฐํ ปริวุฏฺฐํ กตํ
จริตํ นิฏฺฐิตนฺติ อตฺโถ ฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ฯ
ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธึ สตฺต เสกฺขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ
นาม ฯ ขีณาสโว วุฏฺฐวาโส ฯ ตสฺมา ภควา อตฺตโน
พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺติ อพฺภญฺญาสิ ฯ กตํ
กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน
โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถ ฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย
หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ ฯ ขีณาสโว กตกรณีโย ฯ
ตสฺมา ภควา อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต กตํ กรณียนฺติ
อพฺภญฺญาสิ ฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย เอวํ
โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ
อพฺภญฺญาสิ ฯ อิทานิ เอวํ ปจฺจเวกฺขณญฺญาณปริคฺคหิตํ ตํ
อาสวานํ ขยญฺญาณาธิคมํ พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสนฺโต อยํ โข เม
พฺราหฺมณาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺคญฺญาณวิชฺชา ฯ
อวิชฺชาติ จตุสฺสจฺจปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ฯ เสสํ วุตฺตนยเมว ๑-@เชิงอรรถ: ๑. ทิพฺพจกฺขุกถํ อุปาทาย อิโต ปรํ อาสวกฺขยกถา นิฏฺฐิตาติ วจเนน ภวิตพฺพํ.
@ตญฺจโข น กตฺถจิ ทิสฺสติ ฯ
     อยํ ปน วิเสโส ฯ อยํ โข เม พฺราหฺมณ ตติยา อภินิพฺพิทา
อโหสีติ เอตฺถ อยํ โข มม พฺราหฺมณ อาสวานํ ขยญฺญาณมุขตุณฺฑเกน
จตุสฺสจฺจปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ตติยา
อภินิพฺพิทา ตติยา นิกฺขนฺติ ตติยา อริยา ชาติ อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว
มุขตุณฺฑเกน วา ปาทนขสิขาย วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา
ตมฺหา อณฺฑโกสมฺหา อภินิพฺพิทา นิกฺขนฺติ กุกฺกุฏนิกาเย ปจฺฉาชาตีติ ฯ ๑-
เอตฺตาวตา กึ ทสฺเสสีติ ฯ โส หิ พฺราหฺมณ กุกฺกุฏจฺฉาปโก
อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ตโต นิกฺขมนฺโต สกิเทว ชายติ อหํ ปน
ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ  อวิชฺชณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา ปฐมนฺตาว
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณวิชฺชาย ชาโต ตโต สตฺตานํ
จุติปฏิสนฺธิปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ทุติยํ ทิพฺพจกฺขุญฺญาณวิชฺชาย
ชาโต ปุน จตุสฺสจฺจปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ตติยํ
อาสวานํ ขยญฺญาณวิชฺชาย ชาโต เอวํ ตีหิ วิชฺชาหิ ติกฺขตฺตุํ
ชาโตมฺหิ สา จ เม ชาติ อรยา สุนฺทรา ปริสุทฺธาติ อิทํ ทสฺเสสิ ฯ
เอวํ ทสฺเสนฺโต จ ปุพฺเพนิวาสญฺญาเณน อตีตํสญฺญาณํ ทิพฺพจกฺขุนา
ปจฺจุปฺปนฺนานาคตํสญฺญาณํ อาสวกฺขเยน สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณนฺติ
เอวํ ตีหิ วิชฺชาหิ สพฺเพปิ สพฺพญฺญุคุเณ ปกาเสตฺวา อตฺตโน
อริยาย ชาติยา เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสสิ ฯ
     {๑๕} เอวํ วุตฺเต เวรญฺโช พฺราหฺมโณติ เอวํ ภควตา
โลกานุกมฺปเกน พฺราหฺมณํ อนุกมฺปมาเนน วินิคูหิตพฺเพปิ อตฺตโน อริยาย
ชาติยา เชฏฺฐเสฏฺฐภาเว วิชฺชาตฺตยปฺปกาสิตาย ธมฺมเทสนาย วุตฺเต
@เชิงอรรถ: ๑. ปจฺจาชาตีติ ภเวยฺย ฯ
ปีติวิปฺผารปริปุณฺณคตฺตจิตฺโต เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ตํ ภควโต
อริยาย ชาติยา เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ วิทิตฺวา อีทิสํ นามาหํ
สพฺพโลกเสฏฺฐํ สพฺพคุณสมนฺนาคตํ สพฺพญฺญุํ อญฺเญสํ อภิวาทนาทิกมฺมํ น
กโรตีติ อวจํ ธิรตฺถุ วต เร อญฺญาณนฺติ อตฺตานํ ครหิตฺวา
อยํ ทานิ โลเก อริยาย ชาติยา ปุเรชาตฏฺเฐน เชฏฺโฐ สพฺพคุเณหิ
อปฏิสมฏฺเฐน เสฏฺโฐติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ เชฏฺโฐ
ภวํ โคตโม เสฏฺโฐ ภวํ โคตโมติ ฯ เอวญฺจ วตฺวา ปุน
ตํ ภควโต ธมฺมเทสนํ อพฺภนุโมทมาโน อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมาติอาทิมาห ฯ
     ตตฺถายํ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทรอภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ
ทิสฺสติ ฯ อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม
จิรํ นิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆติอาทีสุ หิ ขเย ทิสฺสติ ฯ อยํ อิเมสํ
จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จาติอาทีสุ สุนฺทเร ฯ
       โก เม วนฺทติ ปาทานิ    อิทฺธิยา ยสสา ชลํ
       อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน      สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ-
อาทีสุ อภิรูเป ฯ อภิกฺกนฺตํ ภนฺเตติอาทีสุ อพฺภนุโมทเน ฯ
อิธาปิ อพฺภนุโมทเนเยว ฯ ยสฺมา จ อพฺภนุโมทเน ตสฺมา สาธุ
สาธุ โภ โคตมาติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ ฯ
       ภเย โกเธ ปสํสายํ      ตุริเต โกตุหลจฺฉเร
       หาเส โสเก ปสาเท จ   กเร อาเมฑิตํ ๑- พุโธติ
อิมินา จ ลกฺขเณน อิธ ปสาทวเสน ปสํสาวเสน จายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ
@เชิงอรรถ: ๑. อาเมณฺฑิตนฺติปิ ทิสฺสติ ฯ
วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ ฯ อถวา อภิกฺกนฺตนฺติ อติกนฺตํ อติอิฏฺฐํ
อติมนาปํ อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ เอเกน อภิกฺกนฺตสทฺเทน
เทสนํ โถเมติ เอเกน อตฺตโน ปสาทํ ฯ อยํ หิ เอตฺถ อธิปฺปาโย
อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม ยทิทํ โภโต โคตมสฺส ธมฺมเทสนา อภิกฺกนฺตํ
ยทิทํ โภโต โคตมสฺส ธมฺมเทสนํ อาคมฺม มม ปสาโทติ ฯ ภควโตเยว
ปาวจนํ เทฺว เทฺว อตฺเถ สนฺธาย โถเมติ ฯ โภโต โคตมสฺส
วจนํ อภิกฺกนฺตํ โทสนาสนโต อภิกฺกนฺตํ คุณาธิคมนโต ตถา
สทฺธาชนนโต ปญฺญาชนนโต สาตฺถโต สพฺยญฺชนโต อุตฺตานปทโต
คมฺภีรตฺถโต กณฺณสุขโต หทยงฺคมโต อนตฺตุกฺกํสนโต
อปรวมฺภนโต กรุณาสีตลโต ปญฺญาวทาตโต อาปาถรมฺมณียโต
วิมทฺทกฺขมโต สุยฺยมานสุขโต วีมํสิยมานหิตโตติเอวมาทีหิ
โยเชตพฺพํ ฯ
     ตโต ปรมฺปิ จตูหิ อุปมาหิ เทสนํเยว โถเมติ ฯ ตตฺถ
นิกุชฺชิตนฺติ อโธมุขฏฺฐปิตํ เหฏฺฐามุขชาตํ วา ฯ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ
อุปริมุขํ กเรยฺย ฯ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ติณปณฺณาทิจฺฉาทิตํ ฯ
วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเฏยฺย ฯ มุฬฺหสฺสาติ ทิสามุฬฺหสฺส ฯ มคฺคํ
อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา เอส มคฺโคติ วเทยฺย ฯ
อนฺธกาเรติ กาฬปกฺขจาตุทฺทสีอฑฺฒรตฺตฆนวนสณฺฑเมฆปฏเลหิ
จตุรงฺเค ตมสิ ฯ อยํ ตาว อนุตฺตานปทตฺโถ ฯ อยํ ปน
อธิปฺปายโยชนา ฯ ยถา โกจิ นิกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺย เอวํ
สทฺธมฺมวิมุขํ อสทฺธมฺมปติตํ มํ อสทฺธมฺมา วุฏฺฐาเปนฺเตน
ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ วิวเรยฺย เอวํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานา
ปภูติ มิจฺฉาทิฏฺฐิคหนปฏิจฺฉนฺนํ สาสนํ วิวรนฺเตน ยถา มุฬฺหสฺส
มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย เอวํ กุมฺมคฺคมิจฺฉามคฺคปฏิปนฺนสฺส เม สคฺคโมกฺขมคฺคํ
อาจิกฺขนฺเตน ยถา อนฺธกาเร เตลปฺปชฺโชตํ ธาเรยฺย เอวํ
โมหนฺธการนิมุคฺคสฺส เม พุทฺธาทิรตนรูปานิ อปสฺสโต ตปฺปฏิจฺฉาทก-
โมหนฺธการวิทฺธํสกเทสนาปชฺโชตํ ธาเรนฺเตน มยฺหํ โภตา โคตเมน
เอเตหิ ปริยาเยหิ ปกาสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต ฯ
     เอวํ ธมฺมเทสนํ โถเมตฺวา อิมาย เทสนาย รตนตฺตเย
ปสนฺนจิตฺโต ปสนฺนาการํ กโรนฺโต เอสาหนฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ
เอสาหนฺติ เอโส อหํ ฯ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามีติ ภวนฺตํ
โคตมํ สรณนฺติ คจฺฉามิ ภวํ เม โคตโม สรณํ ปรายนํ อฆสฺส
ตาตา ๑- หิตสฺส จ วิธาตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภวนฺตํ โคตมํ คจฺฉามิ
ภชามิ เสวามิ ปยิรุปาสามิ เอวํ ชานามิ พุชฺฌามีติ ฯ เยสํ หิ
ธาตูนํ คติ อตฺโถ พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ ฯ ตสฺมา คจฺฉามีติ อิมสฺส
ชานามิ พุชฺฌามีติ อยํปิ อตฺโถ วุตฺโต ฯ ธมฺมญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจาติ
เอตฺถ ปน อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน จ
อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม ฯ โส อตฺถโต อริยมคฺโค
เจว นิพฺพานญฺจ ฯ วุตฺตํ เหตํ ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา
วา อสงฺขตา วา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เตสํ อคฺคมกฺขายตีติ ฯ
วิตฺถาโร ฯ น เกวลํ อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ อปิจ โข
@เชิงอรรถ: ๑. หตาติปิ ทิสฺสติ ฯ
อริยผเลหิ สทฺธึ ปริยตฺติธมฺโมปิ ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ฉตฺตมาณวกวิมาเน ๑-
                 ราควิราคมเนญฺชมโสกํ
                 ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ
                 มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ
                 ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหีติ ฯ
เอตฺถ หิ ราควิราโคติ มคฺโค กถิโต ฯ อเนญฺชมโสกนฺติ ผลํ ฯ
ธมฺมมสงฺขตนฺติ นิพฺพานํ ฯ อปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตนฺติ
ปิฏกตฺตเยน วิภตฺตสพฺพธมฺมกฺขนฺธาติ ฯ ทิฏฺฐิสีลสงฺฆาเฏน สํหโตติ
สงฺโฆ ฯ โส อตฺถโต อฏฺฐอริยปุคฺคลสมูโห ฯ วุตฺตํ เหตํ ตสฺมึเยว
วิมาเน
                 ยตฺถ จ ทินฺนํ มหปฺผลมาหุ
                 จตูสุ สุจีสุ ปุริสยุเคสุ
                 อฏฺฐ จ ปุคฺคลธมฺมทสา ๒- เต
                 สงฺฆมิมํ สรณตฺถมุเปหีติ
ภิกฺขูนํ สงฺโฆ ภิกฺขุสงฺโฆ ฯ เอตฺตาวตา จ พฺราหฺมโณ ตีณิ
สรณคมนานิ ปฏิเวเทสิ ฯ
     อิทานิ เตเสฺวว ตีสุ สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ สรณํ
สรณคมนํ โย สรณํ คจฺฉติ สรณคมนปฺปเภโท สรณคมนผลํ
สงฺกิเลโส เภโทติ อยํ วิธิ เวทิตพฺโพ ฯ โส ปน อิธ วุจฺจมาโน
อติภาริยํ วินยนิทานํ กโรตีติ น วุตฺโต ฯ อตฺถิเกหิ ปน
ปปญฺจสูทนิยํ วา มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ภยเภรวสุตฺตวณฺณนาโต ปรมตฺถโชติกายํ
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. วิ. ๒๖/๙๔.    ๒. ปาลิยมฺปน ปุคฺคลธมฺมทฺทสาติ ทิสฺสติ ฯ
วา ขุทฺทกฏฺฐกถายํ สุมงฺคลวิลาสินิยํ วา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ
สรณวณฺณนาโต คเหตพฺโพติ ฯ อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตูติ
มํ ภวํ โคตโม อุปาสโก อยนฺติ เอวํ ธาเรตูติ อตฺโถ ฯ
อุปาสกวิธิโกสลฺลตฺถํ ปเนตฺถ โก อุปาสโก กสฺมา อุปาสโกติ
วุจฺจติ กิมสฺส สีลํ โก อาชีโว กา วิปตฺติ กา สมฺปตฺตีติ
อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ ฯ ตํ อติภารกรณโต อิธ น วิภตฺตํ ฯ
อตฺถิเกหิ ปน ปปญฺจสูทนิยํ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ ฯ อชฺชตคฺเคติ เอตฺถ อยํ อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺฐาสเสฏฺเฐสุ
ทิสฺสติ ฯ อชฺชตคฺเค สมฺม โทวาริก อาวรามิ ทฺวารํ
นิคณฺฐานํ นิคณฺฐีนนฺติอาทีสุ หิ อาทิมฺหิ ทิสฺสติ ฯ เตเนว
องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺย อุจฺฉุคฺคํ เวฬุคฺคนฺติอาทีสุ
โกฏิยํ ฯ อมฺพิลคฺคํ วา มธุรคฺคํ วา ติตฺติกคฺคํ วา อนุชานามิ
ภิกฺขเว วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุนฺติอาทีสุ
โกฏฺฐาเส ฯ ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา
ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตีติอาทีสุ เสฏฺเฐ ฯ อิธ
ปนายํ อาทิมฺหิ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ตสฺมา อชฺชตคฺเคติ อชฺชคฺคํ ๑- อาทึ
กตฺวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ อชฺชคฺคนฺติ ๑- อชฺชภาวนฺติ
วุตฺตํ โหติ ฯ อชฺชทคฺเค อิจฺเจว วา ปาโฐ ฯ ทกาโร
ปทสนฺธิกโร ฯ อชฺช อคฺคํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ ปาณุเปตนฺติ
ปาเณหิ อุเปตํ ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ ตาว อุเปตํ
อนญฺญสตฺถุกํ ตีหิ สรณคมเนหิ สรณํ คตํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ
@เชิงอรรถ: ๑. อชฺชตนฺติ ภเวยฺย ฯ
ชานาตุ อหญฺหิ สเจปิ เม ติขิเณน อสินา สีสํ ฉินฺเทยฺยุํ เนว
พุทฺธํ. น พุทฺโธติ วา ธมฺมํ น ธมฺโมติ วา สงฺฆํ น สงฺโฆติ
วา วเทยฺยนฺติ ฯ เอตฺถ จ พฺราหฺมโณ ปาณุเปตํ สรณํ คตนฺติ
ปุน สรณคมนํ วทนฺโต อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ ปกาเสตีติ เวทิตพฺโพ ฯ
เอวํ อตฺตานํ นิยฺยาเทตฺวา ภควนฺตํ สปริสํ อุปฏฺฐาตุกาโม อาห
อธิวาเสตุ จ เม ภวํ โคตโม เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ สทฺธึ
ภิกฺขุสงฺเฆนาติ ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ อุปาสกญฺจ มํ ภวํ โคตโม
ธาเรตุ อธิวาเสตุ จ เม เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ ตโย มาเส เวรญฺชํ
อุปนิสฺสาย มม อนุคฺคหตฺถํ วสฺสาวาสํ สมฺปฏิจฺฉตูติ ฯ อธิวาเสสิ
ภควา ตุณฺหีภาเวนาติ อถสฺส วจนํ สุตฺวา ภควา กายงฺคํ วา
วาจงฺคํ วา อโจเปตฺวา อพฺภนฺตเรเยว ขนฺตึ ธาเรตฺวา ตุณฺหีภาเวน
อธิวาเสสิ ฯ พฺราหฺมณสฺส อนุคฺคหตฺถํ มนสาว สมฺปฏิจฺฉีติ วุตฺตํ
โหติ ฯ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ภควโต อธิวาสนํ
วิทิตฺวาติ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ สเจ เม สมโณ โคตโม
นาธิวาเสยฺย กาเยน วา วาจาย วา ปฏิกฺขิเปยฺย ยสฺมา ปน
อปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺภนฺตเร ขนฺตึ ธาเรสิ ตสฺมา เม มนสาว
อธิวาเสสีติ เอวํ อาการสลฺลกฺขณกุสลตาย ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา
อตฺตโน นิสินฺนาสนโต อุฏฺฐาย จตูสุ ทิสาสุ ภควนฺตํ สกฺกจฺจํ
อภิวาเทตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาคตกาลโต ปภูติ
ชาติมหลฺลกพฺราหฺมณานํ อภิวาทนาทีนิ น กโรตีติ วิครหิตฺวาปิ อิทานิ
วิญฺญาตพุทฺธคุโณ กาเยน วาจาย มนสา จ อเนกกฺขตฺตุํ วนฺทนฺโตปิ
อติตฺโตเยว หุตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิมฺปคฺคยฺห สิรสฺมึ
ปติฏฺฐาเปตฺวา ยาว ทสฺสนวิสโย ตาว ปฏิมุโขเยว อปกฺกมิตฺวา
ทสฺสนวิสยํ วิชหนฏฺฐาเน วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ ฯ
     {๑๖} เตน โข ปน สมเยน เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา โหตีติ ยสฺมึ
เวรญฺเชน พฺราหฺมเณน ภควา เวรญฺชํ อุปนิสฺสาย วสฺสาวาสํ
ยาจิโต เตน สมเยน เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา โหติ ฯ ทุพฺภิกฺขาติ
ทุลฺลภภิกฺขา ฯ สา ปน ทุลฺลภภิกฺขตา  ยตฺถ มนุสฺสา อสฺสทฺธา
โหนฺติ อปฺปสนฺนา ตตฺถ สุสสฺสกาเลปิ อติสมคฺเฆปิ ปุพฺพณฺณาปรณฺเณ
โหติ เวรญฺชายํ ปน ยสฺมา น ตถา อโหสิ อปิจ โข
ทุสฺสสฺสตาย ฉาตกโทเสน อโหสิ ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต
ทฺวีหิติกาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ทฺวีหิติกาติ ทฺวิธา ปวตฺตอีหิติกา ฯ
อีหิตนฺนาม อิริยา ทฺวิธา ปวตฺตา จิตฺตอิริยา จิตฺตอีหา ฯ เอตฺถ
ลจฺฉาม นุโข กิญฺจิ ภิกฺขมานา น ลจฺฉามาติ ชีวิตุํ วา สกฺขิสฺสาม
นุโข โนติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย ฯ อถวา ทฺวีหิติกาติ ทุชฺชีวิกา ฯ
อีหิตํ อีหา อิริยนํ ปวตฺตนํ ชีวิตนฺติอาทีนิ หิ ปทานิ เอกตฺถานิ ฯ
ตสฺมา ทุกฺเขน อีหิตํ เอตฺถ ปวตฺตตีติ ทฺวีหิติกาติ อยเมตฺถ ปทตฺโถ ฯ
เสตฏฺฐิกาติ เสตกานิ อฏฺฐีนิ เอตฺถาติ เสตฏฺฐิกา ฯ ทิวสํปิ
ยาจิตฺวา กิญฺจิ อลทฺธา มตานํ กปณมานุสฺสกานํ อหิจฺฉตฺตกวณฺเณหิ
อฏฺฐิเกหิ ตตฺร ตตฺร ปริกิณฺณาติ วุตฺตํ โหติ ฯ เสตฏฺฏิกาติปิ
ปาโฐ ฯ ตสฺสตฺโถ เสตา อฏฺฏิ เอตฺถาติ เสตฏฺฏิกา ฯ อฏฺฏีติ
อาตุรตา พฺยาธิโรโค ฯ ตตฺถ จ สสฺสานํ คพฺภคฺคหณกาเล
เสตกโรเคน อุปหตเมว ปจฺฉินฺนขีรํ อคฺคหิตตณฺฑุลํ ปณฺฑรปณฺฑรํ
สาลิสีสํ วา ยวโคธุมสีสํ วา นิกฺขมติ ตสฺมา เสตฏฺฏิกาติ
วุจฺจติ ฯ วปฺปกาเล สุฏฺฐุ อภิสงฺขริตฺวาปิ วุตฺตสสฺสํ ตตฺถ สลากา เอว
สมฺปชฺชตีติ สลากาวุตฺตา ฯ สลากาย วา ตตฺถ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺตีติ
สลากาวุตฺตา ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ กิร ธญฺญวิกฺกยกานํ
สนฺติกํ กยเกสุ คเตสุ ทุพฺพลมนุสฺเส อภิภวิตฺวา พลวมนุสฺสา ธญฺญํ
กีณิตฺวา คจฺฉนฺติ ฯ ทุพฺพลมนุสฺสา อลภมานา มหาสทฺทํ กโรนฺติ ฯ
ธญฺญวิกฺกยกา สพฺเพสํ สงฺคหํ กริสฺสามาติ ธญฺญกรณฏฺฐาเน
ธญฺญมาปกํ นิสีทาเปตฺวา เอกปสฺเส วณฺณชฺฌกฺขํ ๑- นิสีทาเปสุํ ฯ
ธญฺญตฺถิกา วณฺณชฺฌกฺขสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺติ ฯ โส อาคตปฏิปาฏิยา
มูลํ คเหตฺวา อิตฺถนฺนามสฺส เอตฺตกํ ทาตพฺพนฺติ สลากํ ลิขิตฺวา
เทติ ฯ เต ตํ คเหตฺวา ธญฺญมาปกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
ทินฺนปฏิปาฏิยา ธญฺญํ คณฺหนฺติ ฯ เอวํ สลากาย ตตฺถ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺตีติ
สลากาวุตฺตา ฯ น สุกรา อุญฺเฉน ปคฺคเหน ยาเปตุนฺติ ปคฺคเหน
โย อุญฺโฉ เตน ยาเปตุํ น สุกรา ฯ ปตฺตํ ปคฺคเหตฺวา ยํ อริยา
อุญฺฉํ กโรนฺติ ภิกฺขาจริยํ จรนฺติ เตน อุญฺเฉน ยาเปตุํ น สุกราติ
วุตฺตํ โหติ ฯ ตทา กิร ตตฺถ สตฺตฏฺฐคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา
เอกทิวสมฺปิ ยาปนมตฺตํ น ลภนฺติ ฯ
     เตน โข ปน สมเยน อุตฺตราปถกา อสฺสพาณิชา ฯเปฯ
อสฺโสสิ โข ภควา อุทุกฺขลสทฺทนฺติ ฯ เตนาติ ยสฺมึ สมเย
ภควา เวรญฺชํ อุปนิสฺสาย วสฺสาวาสํ อุปคโต เตน สมเยน
@เชิงอรรถ: ๑. วณฺณชฺฌกฺขนฺติ กหาปณปริกฺขกนฺติ ฏีกา ฯ
อุตฺตราปถวาสิกา อุตฺตราปถโต วา อาคตตฺตา เอวํลทฺธโวหารา
อสฺสพาณิชา อุตฺตราปเถ อสฺสานํ อุฏฺฐานฏฺฐาเน ปญฺจ อสฺสสตานิ
คเหตฺวา ทิคุณติคุณํ ลาภํ ปฏฺฐยมานา เทสนฺตรํ คจฺฉนฺตา เตหิ
อตฺตโน วิกฺกายิกภณฺฑภูเตหิ ปญฺจมตฺเตหิ อสฺสสเตหิ เวรญฺชายํ
วสฺสาวาสํ อุปคตา โหนฺติ ฯ กสฺมา ฯ น หิ สกฺกา ตสฺมึ
เทเส วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส อทฺธานํ ปฏิปชฺชิตุํ ฯ อุปคจฺฉนฺตา
จ พหินคเร อุทเกน อนชฺโฌตฺถรณีเย ฐาเน อตฺตโน จ วาสาคารานิ
อสฺสานญฺจ มนฺทิรํ การาเปตฺวา วติยา ปริกฺขิปึสุ ฯ ตานิ เตสํ
วสนฏฺฐานานิ อสฺสมณฺฑลิกาโยติ ปญฺญายึสุ ฯ เตนาห เตหิ
อสฺสมณฺฑลิกาสุ ภิกฺขูนํ ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ ปญฺญตฺตํ โหตีติ ฯ
ปตฺถปตฺถปุลกนฺติ เอกเมกสฺส ๑- ภิกฺขุโน ปตฺถปตฺถปฺปมาณํ ปุลกํ ฯ
ปตฺโถ นาม นาฬีมตฺตํ โหติ เอกสฺส ปุริสสฺส อลํ ยาปนาย ฯ
วุตฺตมฺปิ เหตํ ปตฺโถทโน นาลมยํ ทุวินฺนนฺติ ฯ ปุลกนฺนาม
นิตฺถุสํ กตฺวา อุสฺเสเทตฺวา คหิตยวตณฺฑุลา วุจฺจนฺติ ฯ ยทิ หิ
สถุสา โหนฺติ ปาณกา วิชฺฌนฺติ อทฺธานกฺขมา น โหนฺติ
ตสฺมา เต พาณิชา อทฺธานกฺขมํ กตฺวา ยวตณฺฑุลํ อาทาย อทฺธานํ
ปฏิปชฺชนฺติ ยตฺถ อสฺสานํ ขาทนียํ ติณํ ทุลฺลภํ ภวิสฺสติ ตตฺเถว
ตํ อสฺสภตฺตํ ภวิสฺสตีติ ฯ กสฺมา ปน เตหิ ตํ ภิกฺขูนํ ปญฺญตฺตนฺติ ฯ
วุจฺจเต ฯ น หิ เต ทกฺขิณาปถมนุสฺสา วิย อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา ฯ
เต ปน สทฺธา ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. เอเกกสฺส ฯ
เต ปุพฺพณฺหสมยํ เกนจิเทว กรณีเยน นครํ ปวิสนฺตา เทฺว ตโย
ทิวเส อทฺทสํสุ สตฺตฏฺฐ ภิกฺขู สุนิวตฺเถ สุปารุเต อิริยาปถสมฺปนฺเน
สกลมฺปิ นครํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กิญฺจิ อลภมาเน ฯ ทิสฺวาน
เตสํ เอตทโหสิ อยฺยา อิมํ นครํ อุปนิสฺสาย วสฺสํ อุปคตา
ฉาตกญฺจ วตฺตติ น จ กิญฺจิ ลภนฺติ อติวิย กิลมนฺติ
มยญฺจมฺหา อาคนฺตุกา น สกฺโกม เนสํ เทวสิกํ ยาคุญฺจ ภตฺตญฺจ
ปฏิยาเทตุํ อมฺหากํ ปน อสฺสา สายญฺจ ปาโต จ ทฺวิกฺขตฺตุํ
ภตฺตํ ลภนฺติ ยนฺนูน มยํ เอกเมกสฺส อสฺสสฺส ปาตราสภตฺตโต
เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน ปตฺถปตฺถปุลกํ ทเทยฺยาม เอวํ อยฺยา
น จ กิลมิสฺสนฺติ อสฺสา จ ยาเปสฺสนฺตีติ ฯ เต ภิกฺขูนํ สนฺติกํ
คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ภนฺเต ตุมฺเห ปตฺถปตฺถปุลกํ
ปฏิคฺคเหตฺวา ยํ วา ตํ วา กตฺวา ปริภุญฺชถาติ ยาจิตฺวา เทวสิกํ
ปตฺถปตฺถปุลกํ ปญฺญาเปสุํ ฯ เตน วุตฺตํ เตหิ อสฺสมณฺฑลิกาสุ
ภิกฺขูนํ ปตฺถปตฺถปุลกํ ปญฺญตฺตํ โหตีติ ฯ ปญฺญตฺตนฺติ นิจฺจภตฺตสงฺเขเปน
ฐปิตํ ฯ
     อิทานิ ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวาติอาทีสุ ฯ
ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ทิวสสฺส ปุพฺพภาคสมยํ ฯ ปุพฺพณฺหสมเยติ
อตฺโถ ฯ ปุพฺพณฺเห วา สมยํ ปุพฺพณฺหสมยํ ฯ ปุพฺพณฺเห เอกํ
ขณนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอวํ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ ลพฺภติ ฯ
นิวาเสตฺวาติ ปริทหิตฺวา ฯ วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสเนตํ เวทิตพฺพํ ฯ
น หิ เต ตโต ปุพฺเพ อนิวตฺถา อเหสุํ ฯ ปตฺตจีวรมาทายาติ
ปตฺตํ หตฺเถหิ จีวรํ กาเยน อาทิยิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ธาเรตฺวาติ
อตฺโถ ฯ เยน วา เตน วา หิ ปกาเรน คณฺหนฺตา อาทาย
อิจฺเจว วุจฺจนฺติ ฯ ยถา สมาทาเยว ปกฺกมตีติ ฯ ปิณฺฑํ
อลภมานาติ สกลมฺปิ เวรญฺชํ จริตฺวา ติฏฺฐตุ ปิณฺโฑ อนฺตมโส
อติจฺฉถาติ วาจมฺปิ อลภมานา ฯ ปตฺถปตฺถปุลกํ อารามํ
หริตฺวาติ คตคตฏฺฐาเน ลทฺธํ เอกเมกํ ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ คเหตฺวา
อารามํ เนตฺวา ฯ อุทุกฺขเล โกฏฺเฏตฺวา ปริภุญฺชนฺตีติ เถรานํ
โกจิ กปฺปิยการโก นตฺถิ โย เตสํ ตํ คเหตฺวา ยาคุํ วา ภตฺตํ
วา ปเจยฺย ฯ สามํปิ ปจนํ สมณสารุปฺปํ น โหติ น จ
วฏฺฏติ ฯ เต เอวํ โน สลฺลหุกวุตฺติตา จ ภวิสฺสติ
สามปากปริโมจนญฺจาติ อฏฺฐฏฺฐ ชนา วา ทส ทส ชนา วา เอกโต
หุตฺวา อุทุกฺขเล โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา สกํ สกํ ปฏิวิสํ ๑- อุทเกน
เตเมตฺวา ปริภุญฺชนฺติ ฯ เอวํ ปริภุญฺชิตฺวา อปฺโปสฺสุกฺกา
สมณธมฺมํ กโรนฺติ ฯ ภควโต ปน เต อสฺสวาณิชา ปตฺถปุลกญฺจ
เทนฺติ ตทุปิยญฺจ สปฺปิมธุสกฺขรํ ฯ ตํ อายสฺมา อานนฺโท อาหริตฺวา
สิลายํ ปึสติ ฯ ปุญฺญวตา ปณฺฑิตปุริเสน กตํ มนาปเมว โหติ ฯ
อถ นํ ปึสิตฺวา สปฺปิอาทีหิ สมฺมาโยเชตฺวา ภควโต อุปนาเมติ ฯ
อเถตฺถ เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปนฺติ ฯ ตํ ภควา ปริภุญฺชิ ฯ
ปริภุญฺชิตฺวา ผลสมาปตฺติยา กาลํ วีตินาเมติ ฯ น ตโต ปฏฺฐาย
ปิณฺฑาย จรติ ฯ กึ ปนานนฺทตฺเถโร ตทา ภควโต อุปฏฺฐาโก
โหตีติ ฯ น โหติ โน จ โข อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ลทฺโธ ฯ ภควโต
@เชิงอรรถ: ๑. ปฏิวึสนฺติปิ ฯ
หิ ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสพฺภนฺตเร นิพทฺธูปฏฺฐาโก นาม นตฺถิ ฯ
กทาจิ นาคสมาลตฺเถโร ภควนฺตํ อุปฏฺฐาเปสิ กทาจิ นาคิตตฺเถโร
กทาจิ เมฆิยตฺเถโร กทาจิ อุปวาณตฺเถโร กทาจิ สาคตตฺเถโร
กทาจิ สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ฯ เต อตฺตโน รุจิยา อุปฏฺฐหิตฺวา
ยทา อิจฺฉนฺติ ตทา ปกฺกมนฺติ ฯ อานนฺทตฺเถโร เตสุ อุปฏฺฐหนฺเตส
อปฺโปสฺสุกฺโก โหติ ปกฺกนฺเตสุ สยเมว วตฺตปฏิปตฺตึ กโรติ ฯ
ภควาปิ กิญฺจาปิ เม ญาติเสฏฺโฐ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ น ตาว ลภติ
อถโข เอวรูเปสุ ฐาเนสุ อยเมว ปฏิรูโป [๑]- อธิวาเสสิ ฯ เตน
วุตฺตํ อายสฺมา อานนฺโท ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ สิลายํ ปึสิตฺวา ภควโต
อุปนาเมติ ตํ ภควา ปริภุญฺชตีติ ฯ นนุ จ มนุสฺสา ทุพฺภิกฺขกาเล
อติวิย อุสฺสาหชาตา ปุญฺญานิ กโรนฺติ อตฺตนา อภุญฺชิตฺวาปิ
ภิกฺขูนํ ทาตพฺพํ มญฺญนฺติ เต ตทา กสฺมา กฏจฺฉุภิกฺขมฺปิ น อทํสุ
อยญฺจ เวรญฺโช พฺราหฺมโณ มหตา อุสฺสาเหน ภควนฺตํ วสฺสาวาสํ
ยาจิ โส กสฺมา ภควโต อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ
มาราวฏฺฏนาย ฯ เวรญฺชํ หิ พฺราหฺมณํ ภควโต สนฺติกา ปกฺกนฺตมตฺตเมว
สกลญฺจ นครํ สมนฺตา [๒]- โยชนมตฺตํ ยตฺถ สกฺกา ปุเรภตฺตํ
ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺจาคนฺตุํ ตํ สพฺพํ มาโร อาวฏฺเฏตฺวา
โมเหตฺวา สพฺเพสํ อสลฺลกฺขณภาวํ กตฺวา ปกฺกามิ ตสฺมา น
โกจิ อนฺตมโส สามีจิกมฺมมฺปิ กตฺตพฺพํ มญฺญิตฺถ ฯ กึ ปน ภควาปิ
มาราวฏฺฏนํ อชานิตฺวา ตตฺถ วสฺสํ อุปคโตติ ฯ โน อชานิตฺวา ฯ
อถ กสฺมา จมฺปาสาวตฺถีราชคหาทีนํ อญฺญตรสฺมึ น อุปคโตติ ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. เอตฺถนฺตเร อิติสทฺโท นฏฺโฐ ภเวยฺย โยชนายํ ทิสฺสมานตฺตา ฯ ๒. เอตฺถนฺตเรปิ
@จสทฺโท ทิสฺสติ ฯ
ติฏฺฐนฺตุ จมฺปาสาวตฺถีราชคหาทีนิ สเจปิ ภควา ตสฺมึ สํวจฺฉเร
อุตฺตรกุรุํ วา ติทสปุรํ วา คนฺตฺวา วสฺสํ อุปคจฺเฉยฺย ตํปิ มาโร
อาวฏฺเฏยฺย ฯ โส กิร ตํ สํวจฺฉรํ อติวิย อาฆาเตน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโต
อโหสิ ฯ อิธ ปน ภควา อิมํ อติเรกํ การณํ อทฺทส
อสฺสวาณิชา ภิกฺขูนํ สงฺคหํ กริสฺสนฺตีติ ตสฺมา เวรญฺชายเมว วสฺสํ
อุปคญฺจิ ฯ กึ ปน มาโร วาณิชเก อาวฏฺเฏตุํ น สกฺโกตีติ ฯ
โน น สกฺโกติ เต ปน อาวฏฺฏิตปริโยสาเน อาคมึสุ ฯ
ปฏินิวตฺติตฺวา กสฺมา น อาวฏฺเฏสีติ ฯ อวิสยฺหตาย ฯ น หิ โส
ตถาคตสฺส อภิหฏภิกฺขาย นิพทฺธทานสฺส อปฺปิตวตฺตสฺส อนฺตรายํ
กาตุํ วิสหติ ฯ จตุนฺนํ หิ น สกฺกา อนฺตราโย กาตุํ ฯ กตเมสํ
จตุนฺนํ ฯ ตถาคตสฺส อภิหฏภิกฺขาสงฺเขเปน วา นิพทฺธทานสฺส
อปฺปิตวตฺตสงฺเขเปน วา ปริจฺจตฺตานํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ น สกฺกา
เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ พุทฺธานํ ชีวิตสฺส น สกฺกา เกนจิ
อนฺตราโย กาตุํ อสีติยา อนุพฺยญฺชนานํ พฺยามปฺปภาย วา น
สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ จนฺทิมสุริยเทวพฺรหฺมานมฺปิ หิ
ปภา ตถาคตสฺส อนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาปเทสํ ปตฺวา วิหตานุภาวา
โหนฺติ พุทฺธานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย
กาตุนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ ฯ ตสฺมา
มาเรน อกตนฺตรายภิกฺขํ ภควา สสาวกสงฺโฆ ตทา ปริภุญฺชีติ
เวทิตพฺโพ ฯ เอวํ ปริภุญฺชนฺโต จ เอกทิวสํ ฯ อสฺโสสิ โข ภควา
อุทุกฺขลสทฺทนฺติ ภควา ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ โกฏฺเฏนฺตานํ ภิกฺขูนํ
มุสลสงฺฆฏฺฏชนิตํ อุทุกฺขลสทฺทํ สุณิ ฯ ตโต ปรํ ชานนฺตาปิ
ตถาคตาติเอวมาทิ ยํ ปรโต กินฺนุโข โส อานนฺท อุทุกฺขลสทฺโทติ ปุจฺฉิ
ตสฺส ปริหารทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ ตตฺรายํ สงฺเขปวณฺณนา ฯ ตถาคตา
นาม ชานนฺตาปิ สเจ ตาทิสํ ปุจฺฉาการณํ โหติ ปุจฺฉนฺติ สเจ
ปน ตาทิสํ ปุจฺฉาการณํ นตฺถิ ชานนฺตาปิ น ปุจฺฉนฺติ ฯ ยสฺมา
ปน พุทฺธานํ อชานนํ นาม นตฺถิ ตสฺมา อชานนฺตาปีติ น
วุตฺตํ ฯ กาลํ วิทิตฺวา ปุจฺฉนฺตีติ สเจ ตสฺสา ปุจฺฉาย โส
กาโล โหติ เอวํ ตํ กาลํ วิทิตฺวา ปุจฺฉนฺติ สเจ น โหติ
เอวมฺปิ กาลํ วิทิตฺวา น ปุจฺฉนฺติ ฯ เอวํ ปุจฺฉนฺตาปิ จ อตฺถสํหิตํ
ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ ยํ อตฺถนิสฺสิตํ การณนิสฺสิตํ ตเทว ปุจฺฉนฺติ
โน อนตฺถสํหิตํ ฯ กสฺมา ฯ ยสฺมา อนตฺถสํหิเต เสตุฆาโต
ตถาคตานํ ฯ เสตุ วุจฺจติ มคฺโค ฯ มคฺเคเนว ตาทิสสฺส วจนสฺส
ฆาโต สมุจฺเฉโทติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ อตฺถสํหิตนฺติ เอตฺถ
ยํ อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ทฺวีหิ
อากาเรหีติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อากาเรหีติ การเณหิ ฯ ธมฺมํ
วา เทเสสฺสามาติ อตฺถุปฺปตฺติยุตฺตํ สุตฺตํ วา ปุพฺพจริตการณยุตฺตํ
ชาตกํ วา กถยิสฺสาม ฯ สาวกานํ วา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสฺสามาติ
สาวกานํ วา ตาย ปุจฺฉาย วีติกฺกมํ ปากฏํ กตฺวา ครุกํ  วา ลหุกํ
วา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสฺสาม อาณํ ฐเปสฺสามาติ ฯ อถโข ภควา
ฯเปฯ เอตมตฺถํ อาโรเจสีติ เอตฺถ นตฺถิ กิญฺจิ วตฺตพฺพํ ฯ ปุพฺเพ
วุตฺตเมว หิ ภิกฺขูนํ ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ ปฏิลาภํ ๑- สลฺลหุกวุตฺติตํ
@เชิงอรรถ: ๑. ปตฺถปตฺถปุลกปฏิลาภนฺติ เอกปทเมว ฯ
สามปากปริโมจนญฺจ อาโรเจนฺโต เอตมตฺถํ อาโรเจสีติ วุจฺจติ ฯ
สาธุ สาธุ อานนฺทาติ อิทํ ปน ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ
สมฺปหํเสนฺโต อาห ฯ สาธุการํ ปน ทตฺวา ทฺวีสุ อากาเรสุ เอกํ
คเหตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ วิชิตํ
ปจฺฉิมา ชนตา สาลิมํโสทนํ อติมญฺญิสฺสตีติ ฯ ตตฺรายํ อธิปฺปาโย
ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ เอวํ ทุพฺภิกฺเข ทุลฺลภปิณฺเฑ อิมาย
สลฺลหุกวุตฺติตาย อิมินา จ สลฺเลเขน วิชิตํ ฯ กึ วิชิตนฺติ ฯ ทุพฺภิกฺขํ
วิชิตํ โลโภ วิชิโต อิจฺฉาจาโร วิชิโต ฯ กถํ ฯ อยํ เวรญฺชา
ทุพฺภิกฺขา สมนฺตโต ปน อนนฺตรา คามนิคมา ผลภารนมิตสสฺสา
สุภิกฺขา สุลภปิณฺฑา หนฺท มยํ ตตฺถ คนฺตฺวา ปริภุญฺชิสฺสาม
เอวํ สนฺเตปิ ภควา อิเธว อมฺเห คณฺหิตฺวา วสตีติ เอกภิกฺขุสฺสาปิ
จินฺตา วา วิฆาโต วา นตฺถิ เอวํ ตาว ทุพฺภิกฺขํ วิชิตํ อภิภูตํ
อตฺตโน วเส วตฺติตํ ฯ กถํ โลโภ วิชิโต ฯ อยํ เวรญฺชา
ทุพฺภิกฺขา สมนฺตโต ปน อนนฺตรา คามนิคมา ผลภารนมิตสสฺสา
สุภิกฺขา สุลภปิณฺฑา หนฺท มยํ ตตฺถ คนฺตฺวา ปริภุญฺชิสฺสามาติ
โลภวเสน เอกภิกฺขุนาปิ รตฺติจฺเฉโท วา ปจฺฉิมิกาย ตตฺถ วสฺสํ
อุปคจฺฉามาติ วสฺสจฺเฉโท วา น กโต เอวํ โลโภ วิชิโต ฯ
กถํ อิจฺฉาจาโร วิชิโต ฯ อยํ เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา อิเม จ
มนุสฺสา อมฺเห เทฺว ตโย มาเส วสนฺเตปิ น กิสฺมิญฺจิ มญฺญนฺติ
ยนฺนูน มยํ คุณวณิชฺชํ กตฺวา อสุโก ภิกฺขุ ปฐมสฺส ฌานสฺส
ลาภี ฯเปฯ อสุโก ฉฬภิญฺโญติ เอวํ มนุสฺสานํ อญฺญมญฺญํ
ปกาเสตฺวา กุจฺฉึ ปฏิชคฺคิตฺวา ปจฺฉา สีลํ อธิฏฺฐเหยฺยามาติ
เอกภิกฺขุนาปิ เอวรูปา อิจฺฉา น อุปฺปาทิตา เอวํ อิจฺฉาจาโร
วิชิโต อภิภูโต อตฺตโน วเส วตฺติโตติ ฯ อนาคเต ปน ปจฺฉิมา
ชนตา วิหาเร นิสินฺนา อปฺปกสิเรเนว ลภิตฺวาปิ กึ อิทํ
อุตฺตณฺฑุลํ อติกิลินฺนํ อโลณํ อติโลณํ อนมฺพิลํ อจฺจมฺพิลํ โก
อิมินา อตฺโถติอาทินา นเยน สาลิมํโสทนํ อติมญฺญิสฺสติ โอญาตํ
อวญฺญาตํ กริสฺสติ ฯ อถวา ชนปโท นาม น สพฺพกาลํ
ทุพฺภิกฺโข โหติ เอกทา ทุพฺภิกฺโข โหติ เอกทา สุภิกฺโข โหติ
สฺวายํ ยทา สุภิกฺโข ภวิสฺสติ ตทา ตุมฺหากํ สปฺปุริสานํ อิมาย
ปฏิปตฺติยา ปสนฺนา มนุสฺสา ภิกฺขูนํ ยาคุขชฺชกาทิปฺปเภเทน
อเนกปฺปการํ สาลิวิกตึ มํโสทนญฺจ ทาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติ ตํ
ตุมฺเห นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ สกฺการํ ตุมฺหากํ สพฺรหฺมจาริสงฺขาตา
ปจฺฉิมา ชนตา ตุมฺหากํ อนฺตเร นิสีทิตฺวา อนุภวมานาว อติมญฺญิสฺสติ
ตปฺปจฺจยํ มานญฺจ กริสฺสติ ฯ กถํ ฯ กสฺมา เอตฺตกํ ปกฺกํ กึ
ตุมฺหากํ ภาชนานิ นตฺถิ ยตฺถ อตฺตโน สนฺตกํ ปกฺขิปิตฺวา
ฐเปยฺยาถาติ ฯ
     {๑๗} อถโข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโนติอาทีสุ ฯ อายสฺมาติ
ปิยวจนเมตํ ครุคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ ฯ มหาโมคฺคลฺลาโนติ
มหา จ โส คุณมหตฺเตน โมคฺคลฺลาโน จ โคตฺเตนาติ
มหาโมคฺคลฺลาโน ฯ เอตทโวจาติ เอตํ อโวจ อิทานิ วตฺตพฺพํ
เอตรหิ ภนฺเตติอาทิวจนํ ทสฺเสติ ฯ กสฺมา อโวจ ฯ เถโร กิร
ปพฺพชิตฺวา สตฺตเม ทิวเส สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต
สตฺถาราปิ มหิทฺธิกตาย เอตทคฺเค ฐปิโต ฯ โส ตํ อตฺตโน
มหิทฺธิกตํ นิสฺสาย จินฺเตสิ อยํ เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา ภิกฺขู จ
กิลมนฺติ ยนฺนูนาหํ ปฐวึ ปริวตฺเตตฺวา ภิกฺขู ปปฺปฏโกชํ โภเชยฺยนฺติ ฯ
อถสฺส เอตทโหสิ สเจ ปนาหํ ภควโต สนฺติเก วิหรนฺโต ภควนฺตํ
อยาจิตฺวา เอวํ กเรยฺยํ น เม ตํ อสฺส ปฏิรูปํ ยุคคฺคาโห วิย
ภควตา สทฺธึ กโต ภเวยฺยาติ ตสฺมา ยาจิตุกาโม อาคนฺตฺวา
ภควนฺตํ เอตทโวจ ฯ เหฏฺฐิมตลํ สมฺปนฺนนฺติ ปฐวิยา กิร
เหฏฺฐิมตเล ปฐวีมณโฑ ปฐโวโช ปฐวีปปฺปฏโก อตฺถิ ตํ สนฺธาย
วทติ ฯ ตตฺถ สมฺปนฺนนฺติ มธุรํ สาธุรสนฺติ อตฺโถ ฯ ยเถว หิ
ตตฺรสฺส รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปฺปนฺนผโล จาติ เอตฺถ มธุรผโลติ
อตฺโถ เอวมิธาปิ สมฺปนฺนนฺติ มธุรํ สาธุรสนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ
เสยฺยถาปิ ขุทฺทกมธุ อนีลกนฺติ อิทํ ปนสฺส มธุรตาย
โอปมฺมนิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ ขุทฺทกมธูติ ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตมธุ ฯ
อนีลกนฺติ นิมฺมกฺขิกํ นิมฺมกฺขิกณฺฑกํ ปริสุทฺธํ ฯ เอตํ กิร มธุ
สพฺพมธูหิ อคฺคญฺจ เสฏฺฐญฺจ สุรสญฺจ โอชวนฺตญฺจ ฯ เตนาห
เสยฺยถาปิ ขุทฺทกมธุ อนีลกํ เอวมสฺสาทนฺติ ฯ สาธาหํ ภนฺเตติ สาธุ
อหํ ภนฺเต ฯ เอตฺถ จ สาธูติ อายาจนวจนเมตํ ฯ ปฐวีปริวตฺตนํ
อายาจนฺโต หิ เถโร ภควนฺตํ เอวมาห ฯ ปริวตฺเตยฺยนฺติ
อุกฺกุชฺเชยฺยํ เหฏฺฐิมตลํ อุปริมํ กเรยฺยํ ฯ กสฺมา ฯ เอวํ หิ
กเต สุเขน ภิกฺขู ปปฺปฏโกชํ ปฐวีมณฺฑํ ปริภุญฺชิสฺสนฺตีติ ฯ อถ
ภควา อนนุญฺญาตุกาโมปิ เถรํ สีหนาทํ นทาเปตุํ ปุจฺฉิ เย
ปน เต โมคฺคลฺลาน ปฐวีนิสฺสิตา ปาณา เต กถํ กริสฺสสีติ ฯ
เย ปฐวีนิสฺสิตา คามนิคมาทีสุ ปาณา เต ปฐวิยา ปริวตฺติยมานาย
อากาเส สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺเต กถํ กริสฺสสิ กตฺถ ฐเปสฺสสีติ ฯ
อถ เถโร ภควตา เอตทคฺเค ฐปิตภาวานุรูปํ อตฺตโน อิทฺธานุภาวํ
ปกาเสนฺโต เอกาหํ ภนฺเตติอาทิมาห ฯ ตสฺสตฺโถ เอกํ อหํ
ภนฺเต หตฺถํ ยถา อยํ มหาปฐวี เอวํ อภินิมฺมิสฺสามิ
ปฐวีสทิสํ กริสฺสามิ เอวํ กตฺวา เย ปฐวีนิสฺสิตา ปาณา เต
เอกสฺมึ หตฺถตเล ฐิเต ปาเณ ทุติยหตฺถตเล สงฺกาเมนฺโต วิย
ตตฺถ สงฺกาเมสฺสามีติ ฯ อถสฺส ภควา อายาจนํ ปฏิกฺขิปนฺโต
อลํ โมคฺคลฺลานาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ ฯ
วิปลฺลาสมฺปิ สตฺตา ปฏิลเภยฺยุนฺติ วิปรีตคฺคาหมฺปิ สตฺตา
สมฺปาปุเณยฺยุํ ฯ กถํ ฯ อยนฺนุ โข ปฐวี อุทาหุ น อยนฺติ ฯ อถวา
อมฺหากํ นุโข อยํ คาโม อุทาหุ อญฺเญสนฺติ ฯ เอวํ
นิคมชนปทกฺเขตฺตารามาทีสุ ฯ น วา เอส วิปลฺลาโส ฯ อจินฺเตยฺโย
หิ อิทฺธิมโต อิทฺธิวิสโย ฯ เอวํ ปน วิปลฺลาสํ ปฏิลเภยฺยุํ อิทํ
ทุพฺภิกฺขํ นาม น อิทาเนว โหติ อนาคเตปิ ภวิสฺสติ ตทา
ภิกฺขู ตาทิสํ อิทฺธิมนฺตํ สพฺรหฺมจารึ กุโต ลภิสฺสนฺติ เต
โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิสุกฺขวิปสฺสกชฺฌานลาภี ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา
ขีณาสวาปิ สมานา อิทฺธิพลาภาวา ปรกุลานิ ปิณฺฑาย
อุปสงฺกมิสฺสนฺติ ตตฺร มนุสฺสานํ เอวํ ภวิสฺสติ พุทฺธกาเล ภิกฺขู
สิกฺขาสุ ปริปูรีการิโน อเหสุํ เต คุเณ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุพฺภิกฺขกาเล
ปฐวึ ปริวตฺเตตฺวา ปปฺปฏโกชํ ปริภุญฺชึสุ อิทานิ ปน สิกฺขาย
ปริปูรีการิโน นตฺถิ ยทิ สิยุํ ตเถว กเรยฺยุํ น อมฺหากํ
ยงฺกิญฺจิ ปกฺกํ วา อามํ วา ขาทิตุํ ทเทยฺยุนฺติ เอวํ เต
สนฺเตสุเยว อริยปุคฺคเลสุ นตฺถิ อริยปุคฺคลาติ อิมํ วิปลฺลาสํ
ปฏิลเภยฺยุํ ฯ วิปลฺลาสวเสน จ อริเย ครหนฺตา อุปวทนฺตา
อปายูปคา ภเวยฺยุํ ตสฺมา มา เต รุจฺจิ ปฐวึ ปริวตฺเตตุนฺติ ฯ
อถ เถโร อิมํ อายาจนํ อลภมาโน อญฺญํ ยาจนฺโต สาธุ
ภนฺเตติอาทิมาห ฯ ตมฺปิสฺส ภควา ปฏิกฺขิปนฺโต อลํ
โมคฺคลฺลานาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ น วุตฺตํ วิปลฺลาสมฺปิ สตฺตา
ปฏิลเภยฺยุนฺติ อถ โข ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ ฯ อตฺโถปิ จสฺส
วุตฺตสทิโสเยว เวทิตพฺโพ ฯ ยทิ ปน ภควา อนุชาเนยฺย เถโร
กึ กเรยฺยาติ ฯ มหาสมุทฺทํ เอเกน ปทวีติหาเรน อติกฺกมิตพฺพํ
มาติกามตฺตํ อธิฏฺฐหิตฺวา นเฬรุปุจิมนฺทโต อุตฺตรกุรุํ อภิมุขํ มคฺคํ
นีหริตฺวา อุตฺตรกุรุํ คมนาคมนสมฺปนฺเน ฐาเน กตฺวา ทสฺเสยฺย ยถา
ภิกฺขู โคจรคามํ วิย ยถาสุขํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา นิกฺขเมยฺยุนฺติ ฯ
            นิฏฺฐิตา มหาโมคฺคลฺลานสฺส สีหนาทกถา ฯ
     {๑๘} อิทานิ อายสฺมา อุปาลิ วินยปฺปญฺญตฺติยา มูลโต ปภูติ นิทานํ
ทสฺเสตุํ สารีปุตฺตตฺเถรสฺส สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตํ วิตกฺกุปฺปาทํ ทสฺเสนฺโต
อถ โข อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺสาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ รโห คตสฺสาติ
รหสิ คตสฺส ฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ ปฏิสลฺลีนสฺส เอกีภาวํ คตสฺส ฯ
กตเมสานนฺติ อตีเตสุ วิปสฺสิอาทีสุ พุทฺเธสุ กตเมสํ ฯ จิรํ อสฺส
ฐิติ จิรา วา อสฺส ฐิตีติ จิรฏฺฐิติกํ ฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานปทตฺถเมว ฯ
กึ ปน เถโร อิมํ อตฺตปริวิตกฺกํ สยํ วินิจฺฉินิตุํ น สกฺโกตีติ ฯ
วุจฺจเต ฯ สกฺโกติ จ น สกฺโกติ จ ฯ อยํ หิ อิเมสํ นาม
พุทฺธานํ สาสนํ น จิรฏฺฐิติกํ อโหสิ อิเมสํ จิรฏฺฐิติกนฺติ เอตฺตกํ
สกฺโกติ วินิจฺฉินิตุํ อิมินา ปน การเณน น จิรฏฺฐิติกํ อโหสิ
อิมินา จิรฏฺฐิติกนฺติ เอตํ น สกฺโกติ ฯ มหาปทุมตฺเถโร ปนาห
เอตมฺปิ โสฬสวิธาย ปญฺญาย มตฺถกปฺปตฺตสฺส อคฺคสาวกสฺส น
ภาริยํ สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน สทฺธึ เอกฏฺฐาเน วสนฺตสฺส สยํ
วินิจฺฉยกรณํ ตุลํ ฉฑฺเฑตฺวา หตฺเถน ตุลนสทิสํ โหตีติ ภควนฺตํเยว
อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ ฯ อถสฺส ภควา ปุจฺฉํ วิสชฺเชนฺโต ภควโต
จ สารีปุตฺต วิปสฺสิสฺสาติอาทิมาห ฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ {๑๙} ปุน
เถโร การณํ ปุจฺฉนฺโต โก นุโข ภนฺเต เหตูติอาทิมาห ฯ
ตตฺถ โก นุโข ภนฺเตติ การณปุจฺฉา ฯ ตสฺส กตโม นุโข
ภนฺเตติ อตฺโถ ฯ เหตุ ปจฺจโยติ อุภยเมตํ การณาธิวจนํ ฯ
การณํ หิ ยสฺมา เตน ตสฺส ผลํ หิโนติ ปวตฺตติ ตสฺมา
เหตูติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา ตํ ปฏิจฺจ เอติ ปวตฺตติ ตสฺมา
ปจฺจโยติ วุจฺจติ ฯ เอวํ อตฺถโต เอกมฺปิ โวหารวเสน
วจนสิลิฏฺฐตาย จ ตตฺร ตตฺร เอตํ อุภยมฺปิ วุจฺจติ ฯ เสสเมตฺถ
อุตฺตานตฺถเมว ฯ อิทานิ ตํ เหตุญฺจ ปจฺจยญฺจ ทสฺเสตุํ ภควา
จ สารีปุตฺต วิปสฺสีติอาทิมาห ฯ ตตฺถ กิลาสุโน อเหสุนฺติ
น อาลสิยกิลาสุโน ฯ น หิ พุทฺธานํ อาลสิยํ วา โอสนฺนวิริยตา
วา อตฺถิ ฯ พุทฺธา หิ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา สกลจกฺกวาฬสฺส
วา ธมฺมํ เทเสนฺตา สมเกเนว อุสฺสาเหน เทเสนฺติ น ปริสาย
อปฺปภาวํ ทิสฺวา โอสนฺนวิริยา โหนฺติ นาปิ มหนฺตภาวํ ทิสฺวา
อุสฺสนฺนวิริยา ฯ ยถา หิ สีโห มิคราชา สตฺตนฺนํ ทิวสานํ อจฺจเยน
โคจราย ปกฺกมนฺโต ขุทฺทเก วา มหนฺเต วา ปาเณ ทิสฺวา
เอกสทิเสเนว เวเคน ปตติ ตํ กิสฺส เหตุ มา เม ชโว
ปริหายีติ เอวํ พุทฺธา อปฺปกาย วา มหติยา วา ปริสาย
สมเกเนว อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสนฺติ ตํ กิสฺส เหตุ มา โน
ธมฺมครุกา ๑- ปริหายีติ ฯ ธมฺมครุโน หิ พุทฺธา ธมฺมคารวาติ ฯ
ยถา ปน อมฺหากํ ภควา มหาสมุทฺทํ ปูรยมาโน วิย วิตฺถาเรน
ธมฺมํ เทเสสิ เอวํ เต น เทเสสุํ ฯ กสฺมา ฯ สตฺตานํ
อปฺปรชกฺขตาย ฯ เตสํ กิร กาเล ทีฆายุกา สตฺตา อปฺปรชกฺขา
อเหสุํ ฯ เต จตุสฺสจฺจปฏิสํยุตฺตํ เอกคาถมฺปิ สุตฺวา ธมฺมํ อภิสเมนฺติ
ตสฺมา น วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสุํ ฯ เตเนว การเณน อปฺปกญฺจ
เนสํ อโหสิ สุตฺตํ ฯเปฯ เวทลฺลนฺติ ฯ ตตฺถ สุตฺตาทีนํ นานตฺตํ
ปฐมสงฺคีติวณฺณนายํ วุตฺตเมว ฯ อปฺปญฺญตฺตํ สาวกานํ สิกฺขาปทนฺติ
สาวกานํ นิทฺโทสตาย โทสานุรูปตาย ปญฺญาเปตพฺพํ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสน
อาณาสิกฺขาปทํ อปฺปญฺญตฺตํ ฯ อนุทฺทิฏฺฐํ ปาฏิโมกฺขนฺติ ๒-
@เชิงอรรถ: ๑. ธมฺมครุตาติ ภเวยฺย ฯ  ๒. อาทิเมตํ มุขเมตํ ปมุขเมตํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ
@ตสฺส ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ปาติโมกฺขนฺติปิ มติ ฯ
อนฺวฑฺฒมาสํ อาณาปาฏิโมกฺขํ อนุทฺทิฏฺฐํ อโหสิ ฯ
โอวาทปาฏิโมกฺขเมว เต อุทฺทิสึสุ ฯ ตมฺปิ จ โน อนฺวฑฺฒมาสํ ฯ
ตถา หิ วิปสฺสี ภควา ฉนฺนํ ฉนฺนํ วสฺสานํ สกึ สกึ
โอวาทปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสิ ฯ ตญฺจโข สามํเยว ฯ สาวกา ปนสฺส อตฺตโน
อตฺตโน วสนฏฺฐาเนสุ น อุทฺทิสึสุ ฯ สกลชมฺพุทีเป เอกสฺมึเยว
ฐาเน พนฺธุมติยา ราชธานิยา เขเม มิคทาเย วิปสฺสิสฺส ภควโต
วสนฏฺฐาเน สพฺโพปิ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถํ อกาสิ ฯ ตญฺจโข
สงฺฆูโปสถเมว น คณูโปสถํ น ปุคฺคลูโปสถํ น ปาริสุทฺธิอุโปสถํ
น อธิฏฺฐานูโปสถํ ฯ ตทา กิร ชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ
โหนฺติ ฯ เอกเมกสฺมึ ๑- วิหาเร อพฺโพกิณฺณานิ ทสํปิ วีสํปิ ตึสํปิ
ภิกฺขุสหสฺสานิ วสนฺติ ภิยฺโยปิ วสนฺติ ฯ อุโปสถาโรจิตกา เทวตา
ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา อาโรเจนฺติ มาริสา เอกํ วสฺสํ อติกฺกนฺตํ
เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ อิทํ ฉฏฺฐํ วสฺสํ
อาคมินิยา ปุณฺณมาสินิยา พุทฺธทสฺสนตฺถํ อุโปสถกรณตฺถญฺจ
คนฺตพฺพํ สมฺปตฺโต โว สนฺนิปาตกาโลติ ฯ ตโต สานุภาวา
ภิกฺขู อตฺตโน อานุภาเวน คจฺฉนฺติ ฯ อิตเร เทวตานุภาเวน ฯ
กถํ ฯ เต กิร ภิกฺขู ปาจีนสมุทฺทนฺเต ปจฺฉิมอุตฺตรทกฺขิณสมุทฺทนฺเต
วา ฐิตา คมิยวตฺตํ ปูเรตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คจฺฉามาติ จิตฺตํ
อุปฺปาเทนฺติ ฯ สห จิตฺตุปฺปาทา อุโปสถคฺคํ คตาว โหนฺติ ฯ เต
วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา นิสีทนฺติ ฯ ภควาปิ สนฺนิสินฺนาย
@เชิงอรรถ: ๑. เอเกกสฺมึ ฯ
ปริสาย อิมํ โอวาทปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสติ
               ขนฺตี ปรมํ ตโป ตีติกฺขา
               นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา
               น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี
               สมโณ โหติ ปรํ วิเหฐยนฺโต
       สพฺพปาปสฺส อกรณํ      กุสลสฺสูปสมฺปทา
       สจิตฺตปริโยทปนํ        เอตํ พุทฺธาน สาสนํ
       อนุปวาโท อนุปฆาโต    ปาฏิโมกฺเข จ สํวโร
       มตฺตญฺญุตา จ ภตฺตสฺมึ    ปนฺตญฺจ สยนาสนํ
       อธิจิตฺเต จ อาโยโค    เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺติ ๑- ฯ
เอเตเนว อุปาเยน อิตเรสมฺปิ พุทฺธานํ ปาฏิโมกฺขุทฺเทโส เวทิตพฺโพ ฯ
สพฺพพุทฺธานํ หิ อิมา ติสฺโสว โอวาทปาฏิโมกฺขคาถาโย โหนฺติ ฯ
ตา ทีฆายุกพุทฺธานํ ยาว สาสนปริยนฺตา อุทฺเทสมาคจฺฉนฺติ ฯ
อปฺปายุกพุทฺธานํ ปน ปฐมโพธิยํเยว ฯ สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติกาลโต
ปน ปภูติ อาณาปาฏิโมกฺขเมว อุทฺทิสิยติ ฯ ตญฺจโข ภิกฺขูเยว
อุทฺทิสนฺติ น พุทฺธา ฯ ตสฺมา อมฺหากมฺปิ ภควา ปฐมโพธิยํ
วีสติวสฺสมตฺตเมว อิทํ โอวาทปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสิ ฯ อเถกทิวสํ
ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ น
ทานาหํ ภิกฺขเว อิโต ปรํ อุโปสถํ กริสฺสามิ ปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามิ
ตุมฺเหว ทานิ ภิกฺขเว อิโต ปรํ อุโปสถํ กเรยฺยาถ ปาฏิโมกฺขํ
@เชิงอรรถ: ๑. ที. มหา. ๑๐/๕๗.
อุทฺทิเสยฺยาถ อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส ยํ ตถาคโต
อปริสุทฺธาย ปริสาย อุโปสถํ กเรยฺย ปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาติ ๑- ฯ
ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขู อาณาปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ ฯ อิทํ
อาณาปาฏิโมกฺขํ เตสํ อนุทฺทิฏฺฐํ อโหสิ ฯ เตน วุตฺตํ อนุทฺทิฏฺฐํ
ปาฏิโมกฺขนฺติ ฯ เตสํ พุทฺธานนฺติ เตสํ วิปสฺสิอาทีนํ ติณฺณํ
พุทฺธานํ ฯ อนฺตรธาเนนาติ ขนฺธนฺตรธาเนน ฯ ปรินิพฺพาเนนาติ
วุตฺตํ โหติ ฯ พุทฺธานุพุทฺธานนฺติ เย เตสํ พุทฺธานํ อนุพุทฺธา
สมฺมุขสาวกา เตสญฺจ ขนฺธนฺตรธาเนน ฯ เย เต ปจฺฉิมา
สาวกาติ เย เต สมฺมุขสาวกานํ สนฺติเก ปพฺพชิตา ปจฺฉิมา
สาวกา ฯ นานานามาติ พุทฺธรกฺขิโต ธมฺมรกฺขิโต สงฺฆรกฺขิโตติ-
อาทินามวเสน วิวิธนามา ฯ นานาโคตฺตาติ โคตโม โมคฺคลฺลาโนติ-
อาทิโคตฺตวเสน วิวิธโคตฺตา ฯ นานาชจฺจาติ ขตฺติโย พฺราหฺมโณติ-
อาทิชาติวเสน นานาชจฺจา ฯ นานากุลา ปพฺพชิตาติ
ขตฺติยกุลาทิวเสน วา อุจฺจนีจอุฬารานุฬารโภคาทิกุลวเสน วา วิวิธกุลา
นิกฺขมฺม ปพฺพชิตา ฯ เต ตํ พฺรหฺมจริยนฺติ เต ปจฺฉิมา สาวกา
ยสฺมา เอกนามา เอกโคตฺตา เอกชาติยา เอกกุลา ปพฺพชิตา อมฺหากํ
สาสนํ ตนฺติ ปเวณีติ อตฺตโน ภารํ กตฺวา พฺรหฺมจริยํ รกฺขนฺติ จิรํ
ปริยตฺติธมฺมํ ปริหรนฺติ อิเม จ ตาทิสา น โหนฺติ ตสฺมา
อญฺญมญฺญํ วิเหเฐนฺตา วิโลมํ คณฺหนฺตา อสุโก เถโร ชานิสฺสติ
อสฺโก เถโร ชานิสฺสตีติ สิถิลํ กโรนฺตา ตํ พฺรหฺมจริยํ ขิปฺปญฺเญว
@เชิงอรรถ: ๑. วิ. จุลฺลวคฺค. ๗/๒๙๒.
อนฺตรธาเปสุํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา น รกฺขึสุ ฯ เสยฺยถาปีติ
ตสฺสตฺถสฺส โอปมฺมนิทสฺสนํ ฯ วิกีรตีติ วิกฺขิปติ ฯ วิธมตีติ
ฐานนฺตรํ เนติ ฯ วิทฺธํเสตีติ ฐิตฏฺฐานโต อปเนติ ฯ ยถาตํ
สุตฺเตน อสงฺคหิตตฺตาติ ยถา สุตฺเตน อคณฺฐิตตฺตา อพทฺธตฺตา
เอวํ วิกีรติ ฯ ยถา สุตฺเตน อสงฺคหิตานิ วิกีริยนฺติ เอวํ
วิกีรตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอวเมว โขติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ ฯ
อนฺตรธาเปสุนฺติ วคฺคสงฺคหปณฺณาสสงฺคหาทีหิ อสงฺคณฺหนฺตา ยํ
ยํ อตฺตโน รุจฺจติ ตํ ตเทว คเหตฺวา เสสํ วินาเสสุํ อทสฺสนํ
นยึสุ ฯ กิลาสุโน จ เต ภควนฺโต อเหสุํ สาวกานํ เจตสา
เจโต ปริจฺจ โอวทิตุนฺติ อปิจ สารีปุตฺต เต พุทฺธา อตฺตโน
เจตสา สาวกานํ เจโต ปริจฺจ ปริจฺฉินฺทิตฺวา โอวทิตุํ กิลาสุโน
อเหสุํ ปรจิตฺตํ ญตฺวา อนุสาสนํ น ภาริยโต น ปปญฺจโต
อทฺทสึสุ ฯ ภูตปุพฺพํ สารีปุตฺตาติอาทิ เตสํ กิลาสุภาวปฺปกาสนตฺถํ
วุตฺตํ ฯ ภึสนเกติ ภยานเก ภยชนเก ฯ เอวํ วิตกฺเกถาติ
เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ตโย กุสลวิตกฺเก วิตกฺเกถ ฯ มา เอวํ
วิตกฺกยิตฺถาติ กามวิตกฺกาทโย ตโย อกุสลวิตกฺเก มา
วิตกฺกยิตฺถ ฯ เอวํ มนสิ กโรถาติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ
มนสิ กโรถ ฯ มา เอวํ มนสากตฺถาติ นิจฺจํ สุขํ อตฺตา
สุภนฺติ มา มนสิ อกตฺถ ฯ อิทํ ปชหถาติ อกุสลํ ปชหถ ฯ
อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถาติ กุสลํ อุปสมฺปชฺช ปฏิลภิตฺวา
นิปฺผาเทตฺวา วิหรถ ฯ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ
อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจึสุ ฯ เตสํ หิ จิตฺตานิ เยหิ อาสเวหิ วิมุจฺจึสุ
น เต ตานิ คเหตฺวา วิมุจฺจึสุ ฯ อนุปฺปาทนิโรเธน ปน นิรุชฺฌมานา ๑-
อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจึสุ ฯ เตน วุตฺตํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ
วิมุจฺจึสูติ ฯ สพฺเพปิ เต อรหตฺตํ ปตฺตา สุริยรํสิสมฺผุฏฺฐมิว
ปทุมวนํ วิกสิตจิตฺตา อเหสุํ ฯ ตตฺร สุทํ สาริปุตฺต ภึสนกสฺส
วนสณฺฑสฺส ภึสนกตสฺมึ โหตีติ ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขนํ ฯ
สุทนฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต ฯ สารีปุตฺตาติ อาลปนํ ฯ อยํ
ปเนตฺถ อตฺถโยชนา ฯ ตตฺราติ ยํ วุตฺตํ อญฺญตรสฺมึ ภึสนเก
วนสณฺเฑติ ตตฺร โย โส ภึสนโกติ วนสณฺโฑ วุตฺโต ตสฺส
ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกภาโว ภึสนกตา ภึสนกตสฺมึ
ภึสนกกิริยาย โหตีติ อตฺโถ ฯ กึ โหติ ฯ อิทํ โหติ โยโกจิ
อวีตราโค ฯเปฯ โลมานิ หํสนฺตีติ ฯ อถวา ตตฺราติ สามิอตฺเถ
ภุมฺมํ ฯ สุ อิติ นิปาโต กึสุ นาม เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณาติอาทีสุ
วิย ฯ อิทนฺติ อธิปฺเปตมตฺถํ ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา ทสฺสนวจนํ ฯ
สุ อิทนฺติ สุทํ ฯ สนฺธิวเสน อิการโลโป เวทิตพฺโพ
จกฺขุนฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺรยํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ กึสูธ วิตฺตนฺติอาทีสุ
วิย ฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา ฯ ตสฺส สารีปุตฺต
ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกตสฺมึ อิทํ สุ โหติ ฯ
ภึสนกตสฺมินฺติภึสนกภาเวติ อตฺโถ ฯ เอกสฺส ตการสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพ ฯ
ภึสนกตฺตสฺมินฺติเยว วา ปาโฐ ฯ ภึสนกตาย อิติ วา วตฺตพฺเพ
ลิงฺควิปลฺลาโส กโต ฯ นิมิตฺตตฺเถ เจตฺถ ภุมฺมวจนํ ฯ ตสฺมา
@เชิงอรรถ: ๑. นิรุชฺฌมาเนติ โยชนาปาโฐ ฯ
เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ภึสนกภาเว อิทํ สุ โหติ ภึสนกภาวนิมิตฺตํ
ภึสนกภาวเหตุ ภึสนกภาวปจฺจยา อิทํ สุ โหติ โยโกจิ
อวีตราโค ตํ วนสณฺฑํ ปวิสติ เยภุยฺเยน โลมานิ หํสนฺตีติ
พหุตรานิ โลมานิ หํสนฺติ อุทฺธมุขานิ สูจิสทิสานิ กณฺฏกสทิสานิ
จ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ อปฺปานิ น หํสนฺติ พหุตรานํ วา สตฺตานํ
หํสนฺติ อปฺปกานํ อติสูรปุริสานํ น หํสนฺติ ฯ อิทานิ อยํ โข
สารีปุตฺต เหตูติอาทิ นิคมนํ ฯ ยญฺเจตฺถ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ
ตํ อุตฺตานตฺถเมว ตสฺมา ปาลิกฺกเมเนว เวทิตพฺพํ ฯ ยํ ปน
วุตฺตํ น จิรฏฺฐิติกํ อโหสีติ ตํ ปุริสยุควเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ
วสฺสคณนาย หิ วิปสฺสิสฺส ภควโต อสีติวสฺสสหสฺสานิ อายุ
สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส ตตฺตกเมว ฯ เอวํ ยฺวาสฺส สพฺพปจฺฉิมโก
สาวโก เตน สห ฆเฏตฺวา สตสหสฺสํ สฏฺฐิมตฺตานิ จ วสฺสสหสฺสานิ
พฺรหฺมจริยํ อฏฺฐาสิ ฯ ปุริสยุควเสน ปน ยุคปรมฺปราย อาคนฺตฺวา
เทฺวเยว ปุริสยุคานิ อฏฺฐาสิ ฯ ตสฺมา น จิรฏฺฐิติกนฺติ วุตฺตํ ฯ
สิขิสฺส ปน ภควโต สตฺตติวสฺสสหสฺสานิ อายุ สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส
ตตฺตกเมว ฯ เวสฺสภุสฺส ภควโต สฏฺฐิวสฺสสหสสานิ อายุ
สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส ตตฺตกเมว ฯ เอวํ เตสมฺปิ เย สพฺพปจฺฉิมสาวกา
เตหิ สห ฆเฏตฺวา สตสหสฺสโต อุทฺธํ จตฺตาฬีสมตฺตานิ วีสติมตฺตานิ
จ วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ อฏฺฐาสิ ฯ ปุริสยุควเสน ปน
ยุคปรมฺปราย อาคนฺตฺวา เทฺว เทฺวเยว ปุริสยุคานิ อฏฺฐาสิ ฯ ตสฺมา
น จิรฏฺฐิติกนฺติ วุตฺตํ ฯ {๒๐} เอวํ อายสฺมา สารีปุตฺโต ติณฺณํ
พุทฺธานํ พฺรหฺมจริยสฺส น จิรฏฺฐิติการณํ สุตฺวา อิตเรสํ ติณฺณํ
พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺฐิติการณํ โสตุกาโม ปุน ภควนฺตํ โก ปน
ภนฺเต เหตูติอาทินา นเยน ปุจฺฉิ ฯ ภควาปิสฺส พฺยากาสิ ฯ ตํ
สพฺพํ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพํ ฯ จิรฏฺฐิติกภาเวปิ เจตฺถ เตสํ
พุทฺธานํ อายุปริมาณโตปิ ปุริสยุคโตปิ อุภยถา จิรฏฺฐิติกตา
เวทิตพฺพา ฯ กกุสนฺธสฺส หิ ภควโต จตฺตาฬีสวสฺสสหสฺสานิ อายุ
โกนาคมนสฺส ภควโต ตึสวสฺสสหสฺสานิ กสฺสปสฺส ภควโต
วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมฺมุขสาวกานมฺปิ เตสํ ตตฺตกเมว ฯ พหูนิ จ
เนสํ สาวกยุคานิ ปรมฺปราย พฺรหฺมจริยํ ปวตฺเตสุํ ฯ เอวํ
เตสํ อายุปริมาณโตปิ สาวกยุคโตปิ อุภยถา พฺรหฺมจริยํ จิรฏฺฐิติกํ
อโหสิ ฯ อมฺหากํ ปน ภควโต กสฺสปสฺส ภควโต อุปฑฺฒายุปฺปมาเณ
ทสวสฺสสหสฺสายุกกาเล อุปฺปชฺชิตพฺพํ สิยา ตํ อสมฺภุณนฺเตน
ปญฺจวสฺสสหสฺสายุกกาเล เอกวสฺสสหสฺสายุกกาเล ปญฺจวสฺสสตายุกกาเลปิ
วา อุปฺปชฺชิตพฺพํ สิยา ยสฺมา ปนสฺส พุทฺธตฺตการเก
ธมฺเม เอสนฺตสฺส ปริเยสนฺตสฺส ญาณํ ปริปาเจนฺตสฺส คพฺภํ
คณฺหาเปนฺตสฺส วสฺสสตายุกกาเล ญาณํ ปริปากมคมาสิ ตสฺมา
อติปริตฺตายุกกาเล อุปฺปนฺโน เตนสฺส สาวกปรมฺปราวเสน จิรฏฺฐิติกมฺปิ
พฺรหฺมจริยํ อายุปริมาณวเสน วสฺสคณนาย อจิรฏฺฐิติกเมวาติ วตฺตํ
วฏฺฏติ ฯ
     {๒๑} อถโข อายสฺมา สารีปุตฺโตติ โก อนุสนฺธิ ฯ เอวํ ติณฺณํ
พุทฺธานํ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺฐิติการณํ สุตฺวา สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติเยว
จิรฏฺฐิติกภาวเหตูติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ภควโตปิ พฺรหฺมจริยสฺส
จิรฏฺฐิติกภาวํ อิจฺฉนฺโต อายสฺมา สารีปุตฺโต ภควนฺตํ สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺตึ
ยาจิ ฯ ตสฺสา ยาจนวิธิทสฺสนตฺถเมตํ วุตฺตํ อถโข อายสฺมา
สารีปุตฺโต อุฏฺฐายาสนา ฯเปฯ จิรฏฺฐิติกนฺติ ฯ ตตฺถ อทฺธนิยนฺติ
อทฺธานกฺขมํ ฯ ทีฆกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ
อถสฺส ภควา น ตาวายํ สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติกาโลติ ปกาเสนฺโต
อาคเมหิ ตฺวํ สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อาคเมหิ ตฺวนฺติ
ติฏฺฐ ตาว ตฺวํ ฯ อธิวาเสหิ ตาว ตฺวนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ อาทรวเสน
เจตํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ ฯ เอเตน ภควา สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติยา
สาวกานํ วิสยภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา พุทฺธวิสโย สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺตีติ
อาวิกโรนฺโต ตถาคโตวาติอาทิมาห ฯ เอตฺถ จ ตตฺถาติ
สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติยาจนาเปกฺขํ ภุมฺมวจนํ ฯ ตตฺรายํ โยชนา ยํ
วุตฺตํ ตยา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปยฺยาติ ตตฺถ ตสฺสา
สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติยา ตถาคโตเยว กาลํ ชานิสฺสตีติ ฯ เอวํ วตฺวา อกาลํ
ตาว ทสฺเสตุํ น ตาว สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อาสวา
ติฏฺฐนฺติ เอเตสูติ อาสเวหิ ฐาตพฺพา น โวกฺกมิตพฺพาติ วา
อาสวฏฺฐานิยา ฯ เยสุ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา ทุกฺขาสวา จ กิเลสาสวา จ
ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธพนฺธนาทโย เจว อปายทุกฺขวิเสสภูตา จ อาสวา
ติฏฺฐนฺติเยว ยสฺมา เนสํ เต การณํ โหนฺตีติ อตฺโถ ฯ
เต อาสวฏฺฐานิยา วีติกฺกมธมฺมา ยาว น สงฺเฆ ปาตุภวนฺติ น
ตาว สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปตีติ อยเมตฺถ โยชนา ฯ
ยทิ หิ ปญฺญาเปยฺย ปรูปวาทา ปรูปารมฺภา ครหโทสา น
ปริมุจฺเจยฺย ฯ กถํ ฯ ปญฺญาเปนฺเตน หิ โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ
ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยาติอาทิ สพฺพํ ปญฺญาเปตพฺพํ ภเวยฺย ฯ อทิสฺวา
จ วีติกฺกมโทสํ อิมํ ปญฺญตฺตึ ญตฺวา ปเร เอวํ อุปวาทญฺจ
อุปารมฺภญฺจ ครหญฺจ ปวตฺเตยฺยุํ กถํ หิ นาม สมโณ โคตโม
ภิกฺขุสงฺโฆ เม อนฺวายิโก วจนกโรติ เอตฺตาวตา สิกฺขาปเทหิ
ปลิเวเฐสฺสติ ปาราชิกํ ปญฺญาเปสฺสติ นนุ อิเม กุลปุตฺตา
มหนฺตญฺจ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตญฺจ ญาติปริวฏฺฏํ หตฺถคตานิ จ
รชฺชานิปิ ปหาย ปพฺพชิตา ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺฐา
สิกฺขาย ติพฺพคารวา กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขา วิหรนฺติ
เตสุ นาม โก โลกามิสภูตํ เมถุนํ วา ปฏิเสวิสฺสติ ปรภณฺฑํ วา
หริสฺสติ ปรสฺส วา อิฏฺฐํ กนฺตํ อติมธุรํ ชีวิตํ อุปจฺฉินฺทิสฺสติ
อภูตคุณกถาย วา ชีวิตํ กปฺเปสฺสติ นนุ ปาราชิเก อปฺปญฺญตฺเตปิ
ปพฺพชฺชาสงฺเขเปเนเวตํ ปากฏํ กตนฺติ ฯ ตถาคตสฺสปิ ถามญฺจ
พลญฺจ สตฺตา น ชาเนยฺยุํ ปญฺญตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ กุปฺเปยฺย
น ยถาฐาเน ติฏฺเฐยฺย ฯ เสยฺยถาปิ นาม อกุสโล เวชฺโช กญฺจิ
อนุปฺปนฺนคณฺฑํ ปุริสํ ปกฺโกสิตฺวา เอหมฺโภ ปุริส อิมสฺมึ เต
สรีรปฺปเทเส มหาคณฺโฑ อุปฺปชฺชิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปสฺสติ
ปฏิกจฺเจว นํ ติกิจฺฉาเปหีติ วตฺวา สาธาจริย ตฺวํเยว นํ
ติกิจฺฉสฺสูติ วุตฺโต ตสฺส อโรคํ สรีรปฺปเทสํ ผาเลตฺวา โลหิตํ
นีหริตฺวา อาเลปนพนฺธนโธวนาทีหิ ตํ ปเทสํ สญฺฉวึ กตฺวา ตํ
ปุริสํ วเทยฺย มหาโรโค เต มยา ติกิจฺฉิโต เทหิ เม
เทยฺยธมฺมนฺติ ฯ โส ตํ กิมยํ พาลเวชฺโช วทติ กตโร กิร เม
อิมินา โรโค ติกิจฺฉิโต นนุ เม อยํ ทุกฺขญฺจ ชเนสิ โลหิตกฺขยญฺจ
มํ ปาเปสีติ เอวํ อุปวเทยฺย เจว อุปารมฺเภยฺย จ ครเหยฺย จ
น จาสฺส คุณํ ชาเนยฺย เอวเมว ยทิ อนุปฺปนฺเน วีติกฺกมโทเส
สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปยฺย ปรูปวาทาทีหิ จ น
ปริมุจฺเจยฺย น จาสฺส ถามํ วา พลํ วา สตฺตา ชาเนยฺยุํ
ปญฺญตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ กุปฺเปยฺย น ยถาฐาเน ติฏฺเฐยฺย ฯ
ตสฺมา วุตฺตํ น ตาว สารีปุตฺต สตฺถา สาวกานํ ฯเปฯ
ปาตุภวนฺตีติ ฯ เอวํ อกาลํ ทสฺเสตฺวา ปุน กาลํ ทสฺเสตุํ ยโต
จ โข สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ยโตติ ยทา ฯ ยสฺมึ กาเลติ
วุตฺตํ โหติ ฯ เสสํ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ ฯ อยํ วา เอตฺถ
สงฺเขปตฺโถ ฯ ยสฺมึ นาม กาเล อาสวฏฺฐานิยา ธมฺมาติ สงฺขํ
คตา วีติกฺกมโทสา สงฺเฆ ปาตุภวนฺติ ตทา สตฺถา สาวกานํ
สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปติ อุทฺทิสติ ปาฏิโมกฺขํ กสฺมา เตสํเยว
อาสวฏฺฐานิยา ธมฺมาติ สงฺขํ คตานํ วีติกฺกมโทสานํ ปฏิฆาตาย ฯ
เอวํ ปญฺญาเปนฺโต ยถา นาม กุสโล เวชฺโช อุปฺปนฺนํ คณฺฑํ
ผาลนาเลปนพนฺธนโธวนาทีหิ ติกิจฺฉนฺโต โรเปตฺวา สญฺฉวึ กตฺวา
น เตฺวว อุปวาทาทิรโห โหติ สเก จ อาจริยเก วิทิตานุภาโว
หุตฺวา สกฺการํ ปาปุณาติ เอวํ น จ อุปวาทาทิรโห โหติ
สเก จ สพฺพญฺญุวิสเย วิทิตานุภาโว หุตฺวา สกฺการํ ปาปุณาติ
ตญฺจสฺส สิกฺขาปทํ อกุปฺปํ โหติ ยถาฐาเน ติฏฺฐตีติ ฯ เอวํ
อาสวฏฺฐานิยานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺตึ สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติยา อกาลํ
อุปฺปตฺติญฺจ กาลนฺติ วตฺวา อิทานิ เตสํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติกาลญฺจ
ทสฺเสตุํ น ตาว สารีปุตฺต อิเธกจฺเจติอาทิมาห ฯ ตตฺถ
อุตฺตานตฺถานิ ปทานิ ปาลิวเสเนว เวทิตพฺพานิ ฯ อยํ ปน
อนุตฺตานปทวณฺณนา ฯ รตฺติโย ชานนฺตีติ รตฺตญฺญู ฯ อตฺตโน
ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ปหุตา รตฺติโย ชานนฺติ จิรปพฺพชิตาติ
วุตฺตํ โหติ ฯ รตฺตญฺญูภิ มหตฺตํ รตฺตญฺญุมหตฺตํ ฯ จิรปพฺพชิเตหิ
มหนฺตภาวนฺติ อตฺโถ ฯ ตตฺร รตฺตญฺญุมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ อุปเสนํ
วงฺคนฺตปุตฺตํ อารพฺภ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ โส
หายสฺมา อูนทสวสฺเส ภิกฺขู อุปสมฺปาเทนฺเต ทิสฺวา เอกวสฺโส
สทฺธิวิหาริยํ อุปสมฺปาเทสิ ฯ อถโข ภควา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสิ
น ภิกฺขเว อูนทสวสฺเสน อุปสมฺปาเทตพฺโพ โย อุปสมฺปาเทยฺย
อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ ๑- ฯ เอวํ ปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท ปุน ภิกฺขู
ทสวสฺสมฺหา ทสวสฺสมฺหาติ พาลา อพฺยตฺตา อุปสมฺปาเทนฺติ ฯ อถ
ภควา อปรมฺปิ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสิ น ภิกฺขเว พาเลน อพฺยตฺเตน
ทสวสฺเสน อุปสมฺปาเทตพฺโพ โย อุปสมฺปาเทยฺย อาปตฺติ
ทุกฺกฏสฺส อนุชานามิ ภิกฺขเว พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน ทสวสฺเสน
วา อติเรกทสวสฺเสน วา อุปสมฺปาเทตุนฺติ ๒- ฯ รตฺตญฺญุมหตฺตํ
ปตฺตกาเล เทฺว สิกฺขาปทานิ ปญฺญตฺตานิ ฯ เวปุลฺลมหตฺตนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑. วิ. มหาวคฺค. ๔/๑๐๙.   ๒. วิ. มหาวคฺค. ๔/๑๑๐.
วิปุลภาเวน มหตฺตํ ฯ สงฺโฆ หิ ยาว น เถรนวมชฺฌิมานํ วเสน
เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺโต โหติ ตาว เสนาสนานิ ปโหนฺติ สาสเน
เอกจฺเจ อาสวฏฺฐานิยา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ เวปุลฺลมหตฺตํ
ปตฺเต ปน เต อุปฺปชฺชนฺติ ฯ อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปติ ฯ
ตตฺถ เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานิ โย ปน ภิกฺขุ
อนุปสมฺปนฺเนน อุตฺตริทฺวิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย ปาจิตฺติยํ
ยา ปน ภิกฺขุนี อนุวสฺสํ วุฏฺฐาเปยฺย ปาจิตฺติยํ ยา ปน ภิกฺขุนี
เอกํ วสฺสํ เทฺว วุฏฺฐาเปยฺย ปาจิตฺติยนฺติ อิมินา นเยน เวทิตพฺพานิ ฯ
ลาภคฺคมหตฺตนฺติ ลาภสฺส อคฺคมหตฺตํ ฯ โย ลาภสฺส อคฺโค
อุตฺตโม มหนฺตภาโว ตํ ปตฺโต โหตีติ อตฺโถ ฯ ลาเภน วา
อคฺคมหตฺตมฺปิ ลาเภน เสฏฺฐตฺตญฺจ มหนฺตตฺตญฺจ ปตฺโตติ อตฺโถ ฯ
สงฺโฆ หิ ยาว น ลาภคฺคมหตฺตํ ปตฺโต โหติ ตาว น ลาภํ
ปฏิจฺจ อาสวฏฺฐานิยา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ ปตฺเต ปน อุปฺปชฺชนฺติ ฯ
อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปติ โย ปน ภิกฺขุ อเจลกสฺส วา
ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สหตฺถา ขาทนียํ วา โภชนียํ
วา ทเทยฺย ปาจิตฺติยนฺติ ฯ อิทํ หิ ลาภคฺคมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ
สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ ฯ พาหุสจฺจมหตฺตนฺติ พาหุสจฺจสฺส
มหนฺตภาวํ ฯ สงฺโฆ หิ ยาว น พาหุสจฺจมหตฺตํ ปตฺโต โหติ ตาว
น อาสวฏฺฐานิยา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ ฯ พาหุสจฺจมหตฺตํ ปตฺเต
ปน ยสฺมา เอกมฺปิ นิกายํ เทฺวปิ ฯเปฯ ปญฺจปิ นิกาเย
อุคฺคเหตฺวา อโยนิโส อุมฺมุชฺชมานา ปุคฺคลา รเสน รสํ สํสนฺเทตฺวา
อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ ทีเปนฺติ ฯ อถ สตฺถา โย ปน
ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ
ฯเปฯ สมณุทฺเทโสปิ เจ เอวํ วเทยฺยาติอาทินา นเยน สิกฺขาปทํ
ปญฺญาเปตีติ ฯ เอวํ ภควา อาสวฏฺฐานิยานํ ธมฺมานํ
อนุปฺปตฺติกาลญฺจ อุปฺปตฺติกาลญฺจ ทสฺเสตฺวา ตสฺมึ สมเย สพฺพโสปิ เตสํ
อภาวํ ทสฺเสนฺโต นิรพฺพุโท หิ สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ
นิรพฺพุโทติ อพฺพุทวิรหิโต ฯ อพฺพุทาติ วุจฺจนฺติ โจรา ฯ นิจฺโจโรติ
อตฺโถ ฯ โจโรติ จ อิมสฺมึ อตฺเถ ทุสฺสีลา อธิปฺเปตา ฯ เต
หิ อสฺสมณา หุตฺวา สมณปฏิญฺญตาย ปเรสํ ปจฺจเย โจเรนฺติ
ตสฺมา นิรพฺพุโท นิจฺโจโร นิทฺทุสฺสีโลติ วุตฺตํ โหติ ฯ นิราทีนโวติ
นิรุปทฺทโว นิรุปสคฺโค ฯ ทุสฺสีลาทีนววิรหิโตเยวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ
อปคตกาฬโกติ กาฬกา วุจฺจนฺติ ทุสฺสีลาเยว ฯ เต หิ สุวณฺณวณฺณาปิ
สมานา กาฬกธมฺมสมาโยคา กาฬกาเตฺวว เวทิตพฺพา ฯ
เตสํ อภาวา อปคตกาฬโก ฯ อปหตกาฬโกติปิ ปาโฐ ฯ สุทฺโธติ
อปคตกาฬกตฺตาเยว สุทฺโธ ฯ ปริโยทาโตติ ปภสฺสโร ฯ สาเร
ปติฏฺฐิโตติ สาโรติ วุจฺจนฺติ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนคุณา ฯ
ตสฺมึ สาเร ปติฏฺฐิตตฺตา สาเร ปติฏฺฐิโต ฯ เอวํ
สาเร ปติฏฺฐิตภาวํ วตฺวา ปุน โส จสฺส สาเร ปติฏฺฐิตภาโว เอวํ
เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อิเมสํ หิ สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺรายํ
สงฺเขปวณฺณนา ยานีมานิ เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ อุปคตานิ ปญฺจ
ภิกฺขุสตานิ อิเมสํ โย คุณวเสน ปจฺฉิมโก สพฺพปริตฺตคุโณ
ภิกฺขุ โส โสตาปนฺโนติ ฯ โสตาปนฺโนติ โสตํ อาปนฺโน ฯ
โสโตติ จ มคฺคสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ โสตาปนฺโนติ เตน สมนฺนาคตสฺส
ปุคฺคลสฺส ฯ ยถาห ฯ โสโต โสโตติ หีทํ สารีปุตฺต วุจฺจติ
กตโม นุโข สารีปุตฺต โสโตติ ฯ อยเมว หิ ภนฺเต อริโย
อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เสยฺยถีทํ สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธีติ ฯ
โสตาปนฺโน โสตาปนฺโนติ หีทํ สารีปุตฺต วุจฺจติ กตโม นุโข
สารีปุตฺต โสตาปนฺโนติ ฯ โย หิ ภนฺเต อิมินา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน
มคฺเคน สมนฺนาคโต อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน โสยมายสฺมา
เอวนฺนาโม เอวํโคตฺโตติ ฯ อิธ ปน มคฺเคน ผลสฺส นามํ ทินฺนํ
ตสฺมา ผลฏฺโฐ โสตาปนฺโนติ เวทิตพฺโพ ฯ อวินิปาตธมฺโมติ
วินิปาเตตีติ วินิปาโต ฯ นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม ฯ
น อตฺตานํ อปาเยสุ วินิปาตนสภาโวติ วุตฺตํ โหติ ฯ กสฺมา ฯ
เย ธมฺมา อปายคมนิยา เตสํ ปริกฺขยา ฯ วินิปาตนํ วา วินิปาโต ฯ
นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม ฯ อปาเยสุ
วินิปาตนสภาโว อสฺส นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมฺมตฺตนิยาเมน มคฺเคน
นิยตตฺตา นิยโต ฯ สมฺโพธิ ปรํ อยนํ ปรา คติ อสฺสาติ
สมฺโพธิปรายโน ฯ อุปริมคฺคตฺตยํ อวสฺสํ สมฺปาปโกติ อตฺโถ ฯ
กสฺมา ฯ ปฏิลทฺธปฐมมคฺคตฺตาติ ฯ
     {๒๒} เอวํ ธมฺมเสนาปตึ สญฺญาเปตฺวา เวรญฺชายํ ตํ วสฺสาวาสํ
วีตินาเมตฺวา วุฏฺฐวสฺโส มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา อถโข ภควา
อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ ฯ อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ
สมฺโพเธสิ ฯ กินฺติ ฯ อาจิณฺณํ โข ปเนตนฺติเอวมาทึ ฯ
อาจิณฺณนฺติ จริตํ วตฺตมนุธมฺมตา ฯ
     ตํ โข ปเนตํ อาจิณฺณํ ทุวิธํ โหติ พุทฺธาจิณฺณํ
สาวกาจิณฺณนฺติ ฯ กตมํ พุทฺธาจิณฺณํ ฯ อิทนฺตาว เอกํ เยหิ นิมนฺติตา
วสฺสํ วสนฺติ น เต อนปโลเกตฺวา อนาปุจฺฉิตฺวา ชนปทจาริกํ
ปกฺกมนฺติ ฯ สาวกา ปน อปโลเกตฺวา วา อนปโลเกตฺวา วา
ยถาสุขํ ปกฺกมนฺติ ฯ อปรมฺปิ พุทฺธาจิณฺณํ วุฏฺฐวสฺสา ปวาเรตฺวา
ชนสงฺคหตฺถาย ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺติเยว ฯ ชนปทจาริกํ จรนฺตา
จ มหามณฺฑลํ มชฺฌิมมณฺฑลํ อนฺติมมณฺฑลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ
มณฺฑลานํ อญฺญตรสฺมึ มณฺฑเล จรนฺติ ฯ ตตฺถ มหามณฺฑลํ
นวโยชนสติกํ ฯ มชฺฌิมมณฺฑลํ ฉโยชนสติกํ ฯ อนฺติมมณฺฑลํ
ติโยชนสติกํ ฯ ยทา มหามณฺฑเล จาริกํ จริตุกามา โหนฺติ
มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา ปาฏิปททิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา
นิกฺขมิตฺวา คามนิคมาทีสุ มหาชนํ อามิสปฏิคฺคเหน อนุคฺคหนฺตา
ธมฺมทาเนน จสฺส วิวฏฺฏูปนิสฺสิตํ กุสลํ วฑฺเฒนฺตา นวหิ มาเสหิ
ชนปทจาริกํ ปริโยสาเปนฺติ ฯ สเจ ปน อนฺโตวสฺเส ภิกฺขูนํ
สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺติ มหาปวารณาย อปฺปวาเรตฺวา
ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวา กตฺติกปุณฺณมาย ปวาเรตฺวา มิคสิรสฺส
ปฐมทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา วุตฺตนเยเนว
มชฺฌิมมณฺฑเล อฏฺฐหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปนฺติ ฯ สเจ ปน
เนสํ วุฏฺฐวสฺสานํ อปริปกฺกินฺทฺริยา เวเนยฺยสตฺตา โหนฺติ ฯ เตสํ
อินฺทฺริยปริปากํ อาคเมนฺตา มิคสิรมาสมฺปิ ตตฺเถว วสิตฺวา
ปุสฺสมาสสฺส ปฐมทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา วุตฺตนเยเนว
อนฺติมมณฺฑเล สตฺตหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปนฺติ ฯ เตสุ จ
มณฺฑเลสุ ยตฺถ กตฺถจิ จรนฺตาปิ เต เต สตฺเต กิเลเสหิ วิโยเชนฺตา
โสตาปตฺติผลาทีหิ สํโยเชนฺตา เวเนยฺยวเสเนว นานาวณฺณานิ ปุปฺผานิ
โอจินนฺตา วิย วิจรนฺติ ฯ อปรมฺปิ พุทฺธานํ อาจิณฺณํ เทวสิกํ
ปจฺจูสสมเย สนฺตํ สุขํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ
ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา มหากรุณาสมาปตฺติยา สมาปชฺชนํ
ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ โพธเนยฺยสตฺตสโมโลกนํ ฯ อปรมฺปิ
พุทฺธานํ อาจิณฺณํ อาคนฺตุเกหิ สทฺธึ ปฐมตรํ ปฏิสนฺถารกรณํ
อตฺถุปฺปตฺติวเสน ธมฺมเทสนา โอติณฺเณ โทเส
สิกฺขาปทปฺปญฺญาปนนฺติ ฯ อิทํ พุทฺธาจิณฺณํ ฯ กตมํ สาวกาจิณฺณํ ฯ
พุทฺธสฺส ภควโต กาเล ทฺวิกฺขตฺตุํ สนฺนิปาโต ปุเร วสฺสูปนายิกาย
จ กมฺมฏฺฐานคหณตฺถํ วุฏฺฐวสฺสานญฺจ อธิคตคุณาโรจนตฺถํ
อุปริกมฺมฏฺฐานคหณตฺถญฺจ ฯ อิทํ สาวกาจิณฺณํ ฯ อิธ ปน พุทฺธาจิณฺณํ
ทสฺเสนฺโต อาห อาจิณฺณํ โข ปเนตํ อานนฺท ตถาคตานนฺติ ฯ
อายามาติ อาคจฺฉยาม ฯ อปโลเกสฺสามาติ จาริกญฺจรณตฺถาย
อาปุจฺฉิสฺสาม ฯ เอวนฺติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ นิปาโต ฯ ภนฺเตติ
คารวาธิวจนเมตํ ฯ สตฺถุโน ปฏิวจนทานนฺติปิ วฏฺฏติ ฯ ภควโต
ปจฺจสฺโสสีติ ภควโต วจนํ ปฏิอสฺโสสิ อภิมุโข หุตฺวา สุณิ
สมฺปฏิจฺฉิ ฯ เอวนฺติ อิมินา วจเนน ปฏิคฺคเหสีติ วุตฺตํ โหติ ฯ
อถโข ภควา นิวาเสตฺวาติ อิธ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ วา
สายณฺหสมยนฺติ วา น วุตฺตํ ฯ เอวํ สนฺเตปิ ภควา กตภตฺตกิจฺโจ
มชฺฌนฺติกํ วีตินาเมตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ปจฺฉาสมณํ กตวา
นครทฺวารโต ปฏฺฐาย นครวีถิโย สุวณฺณรสปิญฺชราหิ พุทฺธรํสีหิ
สมุชฺโชตยมาโน เยน เวรญฺชสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสนํ
เตนูปสงฺกมิ ฯ ฆรทฺวาเร ฐิตมตฺตเมว จสฺส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปริชโน
อาโรเจสิ ฯ พฺราหฺมโณ สตึ ปฏิลภิตฺวา สํเวคชาโต สหสา วุฏฺฐาย
มหารหํ อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา ภควนฺตํ ปจฺจุคฺคมฺม อิโต ภควา
อุปสงฺกมตูติ อาห ฯ ภควา อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน
นิสีทิ ฯ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ อุปนิสีทิตุกาโม
อตฺตนา ฐิตปฺปเทสโต เยน ภควา เตนูปสงฺกมิ ฯ อิโต ปรํ
อุตฺตานตฺถเมว ฯ ยํ ปน พฺราหฺมโณ อาห อปิจ โย เทยฺยธมฺโม
โส น ทินฺโนติ ตตฺรายมธิปฺปาโย มยา นิมนฺติตานํ วสฺสํ
วุฏฺฐานํ ตุมฺหากํ เตมาสํ ทิวเส ทิวเส ปาโต ยาคุขชฺชกํ มชฺฌนฺติเก
ขาทนียํ โภชนียํ สายณฺหกาเล อเนกวิธปานวิกติคนฺธปุปฺผาทีหิ
ปูชาสกฺกาโรติ เอวมาทิโก โย เทยฺยธมฺโม ทาตพฺโพ อสฺส โส น
ทินฺโนติ ฯ ตญฺจ โข โน อสนฺตนฺติ เอตฺถ ปน ลิงฺควิปลฺลาโส
เวทิตพฺโพ ฯ โส จ โข เทยฺยธมฺโม อมฺหากํ โน อสนฺโตติ อยํ
เหตฺถ อตฺโถ ฯ อถวา ยํยํ มยํ ตุมฺหากํ ทเทยฺยาม ตญฺจ
โข โน อสนฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ โนปิ
อทาตุกมฺยตาติ อทาตุกามตาปิ โน นตฺถิ ยถา ปหุตวิตฺตูปกรณานํ
มจฺฉรีนํ ฯ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา พหุกิจฺจา ฆราวาสาติ ฯ ตฺตรายํ
โยชนา ฯ ยสฺมา พหุกิจฺจา ฆราวาสา ตสฺมา เอตฺถ สนฺเตปิ
เทยฺยธมฺเม ทาตุกมฺยตาย จ ตํ กุโต ลพฺภา กุโต ตํ สกฺกา
ลทฺธุํ ยํ มยํ ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺมํ ทเทยฺยามาติ ฆราวาสํ ครหนฺโต
อาห ฯ โส กิร มาเรน อาวฏฺฏิตภาวํ น ชานาติ
ฆราวาสปลิโพเธน เม สติสมฺโมโส ชาโตติ มญฺญิ ฯ ตสฺมา เอวมาห ฯ
อปิจ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ อิมสฺมึ เตมาสพฺภนฺตเร ยมหํ ตุมฺหากํ
ทเทยฺยํ ตํ กุโต ลพฺภา พหุกิจฺจา หิ ฆราวาสาติ เอวเมตฺถ
โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อถ พฺราหฺมโณ ยนฺนูนาหํ ยํ เม ตีหิ
มาเสหิ ทาตพฺพํ สิยา ตํ สพฺพํ เอกทิวเสเนว ทเทยฺยนฺติ จินฺเตตฺวา
อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโมติอาทิมาห ฯ ตตฺถ สฺวาตนายาติ
ยํ เม ตุมฺเหสุ สกฺกาเร กเต เสฺว ภวิสฺสติ ปุญฺญญฺเจว ปีติปามุชฺชญฺจ
ตทตฺถาย ฯ อถ ตถาคโต สเจ อหํ นาธิวาเสยฺยํ อยํ เตมาสํ
กิญฺจิ อลทฺธา กุปิโต มญฺเญ เตน เม ยาจิยมาโน เอกภตฺตมฺปิ
น ปฏิคฺคณฺหาติ นตฺถิ อิมสฺมึ อธิวาสนกฺขนฺติ อสพฺพญฺญู
อยนฺติ เอวํ พฺราหฺมโณ จ เวรญฺชาวาสิโน จ ครหิตฺวา พหุํ
อปุญฺญํ ปสเวยฺยุํ ตํ เตสํ มา อโหสีติ เตสํ อนุกมฺปาย
อธิวาเสสิ ภควา ๑- ตุณฺหีภาเวน ฯ อธิวาเสตฺวา จ อถโข ภควา
เวรญฺชํ พฺราหฺมณํ อลํ ฆราวาสปลิโพธจินฺตายาติ สญฺญาเปตฺวา
ตํ ขณานุรูปาย ธมฺมิยา กถาย ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ
@เชิงอรรถ: ๑. ตถาคโตติ ปทํ ภควาติ ปทสฺส วิเสสนนฺติ โยชนา ฯ
สนฺทสฺเสตฺวา กุสเล ธมฺเม สมาทเปตฺวา คณฺหาเปตฺวา ตตฺถ จ
นํ สมุตฺเตเชตฺวา สอุสฺสาหํ กตฺวา ตาย สอุสฺสาหตาย อญฺเญหิ จ
วิชฺชมานคุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสิตฺวา อุฏฺฐายาสนา
ปกฺกามิ ฯ ปกฺกนฺเต จ ปน ภควติ เวรญฺโช พฺราหฺมโณ
ปุตฺตทารํ อามนฺเตสิ มยํ ภเณ ภควนฺตํ เตมาสํ นิมนฺเตตฺวา
เอกทิวสํ เอกภตฺตมฺปิ นาทมฺหา หนฺท ทานิ ตถา ทานํ ปฏิยาเทถ
ยถา เตมาสิโกปิ เทยฺยธมฺโม เสฺว เอกทิวเสเนว ทาตุํ สกฺกา
โหตีติ ฯ ตโต ปณีตทานํ ปฏิยาทาเปตฺวา ยํ ทิวสํ ภควา
นิมนฺติโต ตสฺสา ๑- รตฺติยา อจฺจเยน อาสนฏฺฐานํ อลงฺการาเปตฺวา
มหารหานิ อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา คนฺธธูปวาสกุสุมวิจิตฺรํ มหาปูชํ
สชฺชิตฺวา ภควโต กาลํ อาโรจาเปสิ ฯ เตน วุตฺตํ อถโข
เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ฯเปฯ นิฏฺฐิตํ
ภตฺตนฺติ ฯ {๒๓} ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตตฺถ อคมาสิ ฯ เตน วุตฺตํ
อถโข ภควา ฯเปฯ นิสีทิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ ฯ อถโข
เวรญฺโช พฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ พุทฺธปฺปมุขนฺติ
พุทฺธปริณายกํ ฯ พุทฺธํ สงฺฆตฺเถรํ กตฺวา นิสินฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ
ปณีเตนาติ อุตฺตเมน ฯ สหตฺถาติ สหตฺเถน ฯ สนฺตปฺเปตฺวาติ
สุฏฺฐุ ตปฺเปตฺวา ปริปุณฺณํ สุหิตํ ยาวทตฺถํ กตฺวา ฯ สมฺปวาเรตฺวาติ
สุฏฺฐุ ปวาเรตฺวา อลํ อลนฺติ หตฺถสญฺญาย จ มุขสญฺญาย จ
วจีเภเทน จ ปฏิกฺขิปาเปตฺวา ฯ ภุตฺตาวินฺติ ภุตฺตวนฺตํ ฯ
@เชิงอรรถ: ๑. ตสฺส อิติ ภเวยฺย ฯ
โอนีตปตฺตปาณินฺติ ปตฺตโต โอนีตปาณึ อปนีตหตฺถนฺติ วุตฺตํ
โหติ ฯ ติจีวเรน อจฺฉาเทสีติ ติจีวรํ ภควโต อทาสิ ฯ อิทํ
ปน โวหารวจนมตฺตํ โหติ ติจีวเรน อจฺฉาเทสีติ ฯ ตสฺมึ จ
ติจีวเร เอกเมโก สาฏโก สหสฺสํ อคฺฆติ ฯ อิติ พฺราหฺมโณ
ภควโต ติสหสฺสคฺฆนกํ ติจีวรมทาสิ อุตฺตมํ กาสิยวตฺถสทิสํ ฯ
เอกเมกญฺจ ภิกฺขุํ เอกเมเกน ทุสฺสยุเคนาติ เอกเมเกน ทุสฺสยุคเลน ฯ
ตตฺร เอกสาฏโก ปญฺจ สตานิ อคฺฆติ ฯ เอวํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ
ปญฺจสตสหสฺสคฺฆนกานิ ทุสฺสานิ อทาสิ ฯ พฺราหฺมโณ เอตฺตกมฺปิ
ทตฺวา อตุฏฺโฐ ปุน สตฺตฏฺฐสหสฺสคฺฆนเก อเนเก รตฺตกมฺพเล จ
ปตฺตุณฺณปฏปเฏ ๑- จ ผาเลตฺวา ผาเลตฺวา อาโยคอํสวทฺธกกายพนฺธน-
ปริสฺสาวนาทีนํ อตฺถาย อทาสิ ฯ สตปากสหสฺสปากานญจ เภสชฺชเตลานํ
ตุมฺพานิ ปูเรตฺวา เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน อพฺภญฺชนตฺถาย สหสฺสคฺฆนกํ
เตลมทาสิ ฯ กึ พหุนา จตุปฺปจฺจเยสุ ฯ น โกจิ ปริกฺขาโร
สมณปริโภโค อทินฺโน นาม อโหสิ ฯ ปาลิยํ ปน จีวรมตฺตเมว
วุตฺตํ ฯ เอวํ มหายาคํ ยชิตฺวา สปุตฺตทารํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ
อถโข ภควา เวรญฺชํ พฺราหฺมณํ เตมาสํ มาราวฏฺฏเนน
ธมฺมสฺสวนามตรสปริโภคปริหีนํ เอกทิวเสเนว ธมฺมามตวสฺสํ วสฺสิตฺวา
ปริปุณฺณสงฺกปฺปํ กุรุมาโน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา ฯเปฯ
อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิ ฯ พฺราหฺมโณปิ สปุตฺตทาโร ภควนฺตญฺจ
ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทิตฺวา ปุนปิ ภนฺเต อมฺหากํ อนุคฺคหํ กเรยฺยาถาติ
@เชิงอรรถ: ๑. ปตฺตุณฺณปฏฺฏปเฏ ฯ
เอวมาทีนิ วทนฺโต อนุวชิตฺวา อสฺสูนิ ปวตฺตยมาโน นิวตฺติ ฯ
อถโข ภควา เวรญฺชายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวาติ ยถาอชฺฌาสยํ
ยถารุจิตํ วาสํ วสิตฺวา เวรญฺชาย นิกฺขมิตฺวา มหามณฺฑลจาริก-
จรณกาเล คนฺตพฺพํ พุทฺธวีถึ ปหาย ทุพฺภิกฺขโทเสน กิลนฺตํ
ภิกฺขุสงฺฆํ อุชุนา มคฺเคน คเหตฺวา คนฺตุกาโม โสเรยฺยาทีนิ อนุปคมฺม
ปยาคปติฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตตฺถ คงฺคํ นทึ อุตฺตริตฺวา เยน พาราณสี
ตทวสริ ฯ เตน อวสรีติ ตทวสริ ฯ ตตฺราปิ ยถาอชฺฌาสยํ วิหริตฺวา
เวสาลึ อคมาสิ ฯ เตน วุตฺตํ อนุปคมฺม โสเรยฺยํ ฯเปฯ
เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติ ฯ
     สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา
นิฏฺฐิตา ฯ
        ตตฺรีทํ สมนฺตปาสาทิกาย สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมึ
        อาจริยปรมฺปรโต นิทานวตฺถุปฺปเภททีปนโต
        ปรสมยวิวชฺชนโต สกสมยวิสุทฺธิโต เจว
        พฺยญฺชนปริโสธนโต ปทตฺถโต ปาลิโยชนากฺกมโต
        สิกฺขาปทวินิจฺฉยโต วิภงฺคนยเภททสฺสนโต
        สมฺปสฺสตํ น ทิสฺสติ กิญฺจิ อปาสาทิกํ ยโต เอตฺถ
        วิญฺญูนมยํ ตสฺมา สมนฺตปาสาทิกาเตฺวว
        สํวณฺณนา ปวตฺตา วินยสฺส เวเนยฺยทมนกุสเลน
        วุตฺตสฺส โลกนาเถน โลกมนุกมฺปมาเนนาติ ฯ
                    ---------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑ หน้า ๑-๒๓๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=1&A=1&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=1&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=1&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=1&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=1&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=1&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_1

แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]