ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 54 : PALI ROMAN Vibhaṅga.A. (sammoha.)

                        6. Paṭiccasamuppādavibhaṅga
                   1. Suttantabhājanīya uddesavāravaṇṇanā
     [225] Idāni tadanantare paṭiccasamuppādavibhaṅge yā ayaṃ "avijjāpaccayā
saṅkhārā"tiādinā nayena tanti nikkhittā, tassā atthasaṃvaṇṇanaṃ
karontena vibhajjavādimaṇḍalaṃ otaritvā ācariyaṃ 1- anabbhācikkhantena sakasamayaṃ
avokkamantena parasamayaṃ anāyūhantena 2- suttaṃ appaṭibāhantena vinayaṃ
anulomentena mahāpadese olokentena dhammaṃ dīpentena atthaṃ saṅgāhantena 3-
tamevatthaṃ puna āvattetvā aparehipi pariyāyehi niddisantena ca yasmā
atthasaṃvaṇṇanā kātabbā hoti, pakatiyāpi ca dukkarāva paṭiccasamuppādassa
atthasaṃvaṇṇanā. Yathāhu porāṇā:-
             "saccaṃ satto paṭisandhi       paccayākārameva ca
              duddasā caturo dhammā      desetuñca sudukkarā"ti.
     Tasmā "aññatra āgamādhigamappattehi na sukarā paṭiccasamuppādassa
atthasaṃvaṇṇanā"ti 4- paritulayitvā:-
              vattukāmo ahaṃ ajja       paccayākāravaṇṇanaṃ
              patiṭṭhaṃ nādhigacchāmi        ajjhogāḷhova sāgaraṃ.
              Sāsanaṃ panidaṃ nānā-       desanānayamaṇḍitaṃ
              pubbācariyamaggo ca        abbocchinno pavattati.
              Yasmā tasmā tadubhayaṃ       sannissāyatthavaṇṇanaṃ
              ārabhissāmi etassa       taṃ suṇātha samāhitā.
@Footnote: 1 cha.Ma. ācariye     2 Ma. anāruhantena
@3 cha.Ma. saṅgahantena   4 cha.Ma. atthavaṇṇanāti
     Vuttañhetaṃ pubbācariyehi:-
                   "yo kocimaṃ aṭṭhikatvā suṇeyya
                    labhetha pubbāpariyaṃ visesaṃ
                    laddhāna pubbāpariyaṃ visesaṃ
                    adassanaṃ maccurājassa gacche"ti.
     Avijjāpaccayā saṅkhārātiādīsu hi āditoyeva tāva:-
            desanābhedato attha-       lakkhaṇekavidhādito
            aṅgānañca vavatthānā       viññātabbo vinicchayo.
     Tattha desanābhedatoti bhagavato hi vallihārakānaṃ catunnaṃ purisānaṃ
valliggahaṇaṃ viya ādito vā majjhato vā paṭṭhāya yāva pariyosānaṃ, tathā
pariyosānato vā majjhato vā paṭṭhāya yāva ādīti catubbidhā paṭiccasamuppādadesanā.
Yathā hi vallihārakesu catūsu purisesu eko valliyā mūlameva paṭhamaṃ passati,
so taṃ mūle chetvā sabbaṃ ākaḍḍhitvā ādāya kamme upaneti, evaṃ bhagavā
"iti kho bhikkhave avijjāpaccayā saṅkhārā .pe. Jātipaccayā jarāmaraṇan"ti 1-
ādito paṭṭhāya yāva pariyosānāpi paṭiccasamuppādaṃ deseti.
     Yathā pana tesu purisesu eko valliyā majjhaṃ paṭhamaṃ passati, so majjhe
chinditvā uparibhāgaṃyeva ākaḍḍhitvā ādāya kamme upaneti, evaṃ bhagavā "tassa
taṃ vedanaṃ abhinandato abhivadato ajjhosāya tiṭṭhato uppajjati nandi. 2- Yā
vedanāsu nandi, tadupādānaṃ. Tassupādānapaccayā bhavo, bhavapaccayā jātī"ti 3-
majjhato paṭṭhāya yāva pariyosānāpi deseti.
     Yathā ca tesu purisesu eko valliyā aggaṃ paṭhamaṃ passati, so agge
gahetvā aggānusārena yāva mūlā sabbaṃ ādāya kamme upaneti, evaṃ bhagavā
@Footnote: 1 Ma.mū. 12/402/359  2 cha.Ma. nandī. evamuparipi
@3 Ma.mū. 12/409/365, saṃ.kha. 17/5/13
"jātipaccayā jarāmaraṇanti iti kho panetaṃ vuttaṃ, jātipaccayā nu kho bhikkhave
jarāmaraṇaṃ no vā, kathaṃ vā ettha hotīti. Jātipaccayā bhante jarāmaraṇaṃ, evaṃ
no ettha hoti `jātipaccayā jarāmaraṇan'ti. Bhavapaccayā jāti .pe.
Avijjāpaccayā saṅkhārāti iti kho panetaṃ vuttaṃ, avijjāpaccayā nu kho bhikkhave
saṅkhārā no vā, kathaṃ vā ettha hotīti. Avijjāpaccayā bhante saṅkhārā, evaṃ
no ettha hoti `avijjāpaccayā saṅkhārā"ti 1- pariyosānato paṭṭhāya yāva
āditopi paṭiccasamuppādaṃ deseti.
     Yathā pana tesu purisesu eko valliyā majjhameva paṭhamaṃ passati, so
majjhe chinditvā heṭṭhā otaranto yāva mūlā ādāya kamme upaneti,
evaṃ bhagavā "ime ca bhikkhave cattāro āhārā kiṃnidānā kiṃsamudayā
kiṃjātikā kiṃpabhavā. Ime cattāro āhārā taṇhānidānā taṇhāsamudayā
taṇhājātikā taṇhāpabhavā. Taṇhā kiṃnidānā .pe. Vedanā. Phasso. Saḷāyatanaṃ.
Nāmarūpaṃ. Viññāṇaṃ. Saṅkhārā kiṃnidānā .pe. Saṅkhārā avijjānidānā
avijjāsamudayā avijjājātikā avijjāpabhavā"ti 2- majjhato paṭṭhāya yāva ādito
deseti.
     Kasmā panevaṃ desetīti. Paṭiccasamuppādassa samantabhaddakattā sayañca
desanāvilāsappattattā. Samantabhaddako hi paṭiccasamuppādo tato tato ñāyapaṭivedhāya
saṃvattatiyeva, desanāvilāsappatato ca bhagavā catuvesārajjapaṭisambhidāyogena
catubbidhagambhīrabhāvappattiyā ca. So desanāvilāsappattattā nānānayeheva
dhammaṃ deseti. Visesato panassa yā ādito paṭṭhāya anulomadesanā, sā
pavattikāraṇavibhāgasammuḷhaṃ veneyyajanaṃ samanupassato yathāsakehi kāraṇehi
pavattisandassanatthañca uppattikkamasandassanatthañca pavattitāti ñātabbā.
@Footnote: 1 Ma.mū. 12/403/360     2 saṃ.ni. 16/11/13
     Yā pariyosānato paṭṭhāya paṭilomadesanā, sā "kicchaṃ vatāyaṃ loko
āpanno jāyati ca jīyati ca mīyati cā"tiādinā 1- nayena kicchāpannaṃ
lokamanuvilokayato pubbabhāgapaṭivedhānusārena tassa tassa jarāmaraṇādikassa dukkhassa
attanādhigatakāraṇasandassanatthaṃ. Yā pana majjhato paṭṭhāya yāva ādismā, 2-
sā āhāranidānavavatthāpanānusārena yāva atītaṃ addhānaṃ atiharitvā puna
atītaddhato pabhūti hetuphalapaṭipāṭisandassanatthaṃ. Yā pana majjhato paṭṭhāya
yāva pariyosānā pavattā, sā paccuppanne addhāne anāgataddhāhetusamuṭṭhānato
pabhūti anāgataddhānasandassanatthaṃ. 3- Tāsu yā sā pavattikāraṇasammuḷhassa
veneyyajanassa yathāsakehi kāraṇehi pavattisandassanatthaṃ uppattikkamasandassanatthañca
ādito paṭṭhāya anulomadesanā vuttā, sā idha nikkhittāti veditabbā.
     Kasmā panettha avijjā ādito vuttā, kiṃ pakativādīnaṃ pakati viya
avijjāpi akāraṇaṃ mūlakāraṇaṃ lokassāti. Na akāraṇaṃ. "āsavasamudayā avijjāsamudayo"ti
hi avijjāya kāraṇaṃ vuttaṃ. Atthi pana pariyāyo, yena mūlakāraṇaṃ siyā,
ko pana soti. Vaṭṭakathāya sīsabhāvo. Bhagavā hi vaṭṭakathaṃ kathento dve dhamme
sīsaṃ katvā kathesi avijjaṃ vā bhavataṇhaṃ vā. Yathāha "purimā bhikkhave koṭi na
paññāyati avijjāya `ito pubbe avijjā nāhosi, atha pacchā sambhavī'ti. 4-
Evañcetaṃ bhikkhave vuccati, atha ca pana paññāyati `idappaccayā avijjā"ti. 5-
Bhavataṇhaṃ vā. Yathāha "purimā bhikkhave koṭi na paññāyati bhavataṇhāya `ito
pubbe bhavataṇhā nāhosi, atha pacchā sambhavī'ti. Evañcetaṃ bhikkhave vuccati,
atha ca pana paññāyati `idappaccayā bhavataṇhā"ti. 6-
     Kasmā pana bhagavā vaṭṭakathaṃ kathento ime dve dhamme sīsaṃ katvā
kathesīti. Sugatiduggatigāmino kammassa visesahetubhūtattā. Duggatigāmino hi kammassa
@Footnote: 1 dī.Ma. 10/57/26    2 cha.Ma. ādi       3 cha.Ma. anāgataddhasandassanatthaṃ
@4 cha.Ma. samabhavīti       5 aṅ.dasaka. 24/61/120 (syā)
@6 aṅ.dasaka. 24/62/124 (syā)
Visesahetu avijjā. Kasmā? yasmā avijjābhibhūto puthujjano aggisantāpalaguḷā-
bhighātaparissamābhibhūtā vajjhagāvī tāya parissamāturatāya nirassādampi attano
anatthāvahampi ca uṇhodakapānaṃ viya kilesasantāpato nirassādampi duggativinipātato
ca attano anatthāvahampi pāṇātipātādimanekappakāraṃ duggatigāmikammaṃ
ārabhati. Sugatigāmino pana kammassa visesahetu bhavataṇhā. Kasmā? yasmā
bhavataṇhābhibhūto puthujjano yathāvuttappakārā gāvī sītūdakataṇhāya saassādaṃ
attano parissamavinodanañca sītūdakapānaṃ viya kilesasantāpavirahato saassādaṃ
sugatisampāpanena attano duggatidukkhaparissamavinodanañca
pāṇātipātāveramaṇiādimanekappakāraṃ sugatigāmikammaṃ ārabhati.
     Etesu pana vaṭṭakathāya sīsabhūtesu dhammesu katthaci bhagavā ekadhammamūlikaṃ
desanaṃ deseti. Seyyathīdaṃ? "iti kho bhikkhave avijjūpanisā saṅkhārā, saṅkhārūpanisaṃ
viññāṇan"tiādi. 1- Tathā "upādāniyesu bhikkhave dhammesu assādānupassino
viharato taṇhā pavaḍḍhati, taṇhāpaccayā upādānan"tiādi. 2- Katthaci ubhayamūlikampi.
Seyyathīdaṃ? "avijjānīvaraṇassa bhikkhave bālassa taṇhāya saṃyuttassa 3- evamayaṃ
Kāyo samudāgato. Iti ayañceva kāyo bahiddhā ca nāmarūpaṃ, itthetaṃ dvayaṃ, dvayaṃ
paṭicca phasso saḷevāyatanāni, yehi phuṭṭho bālo sukhadukkhaṃ paṭisaṃvedayatī"tiādi. 4-
Tāsu tāsu desanāsu "avijjāpaccayā saṅkhārā"ti ayamidha avijjāvasena
ekadhammamūlikā desanāti veditabbā. Evaṃ tāvettha desanābhedato viññātabbo
vinicchayo.
     Atthatoti avijjādīnaṃ padānaṃ atthato. Seyyathīdaṃ:- pūretuṃ ayuttaṭṭhena
kāyaduccaritādi avindiyaṃ nāma, aladdhabbanti attho. Taṃ avindiyaṃ vindatīti
avijjā. Tabbiparītato kāyasucaritādi vindiyaṃ nāma, taṃ vindiyaṃ na vindatīti
@Footnote: 1 saṃ.ni. 16/23/31        2 saṃ.ni. 16/52/82
@3 cha.Ma. sampayuttassa        4 saṃ.ni. 16/19/24
Avijjā khandhānaṃ rāsaṭṭhaṃ, āyatanānaṃ āyatanaṭṭhaṃ, dhātūnaṃ suññaṭṭhaṃ, 1- saccānaṃ
tathaṭṭhaṃ, indriyānaṃ adhipatiyaṭṭhaṃ 2- aviditaṃ karotīti avijjā. Dukkhādīnaṃ
piḷanādivasena vuttaṃ catubbidhaṃ catubbidhaṃ atthaṃ aviditaṃ karotītipi avijjā.
Antavirahite saṃsāre sabbayonigatibhavaviññāṇaṭṭhitisattāvāsesu satte javāpetīti
avijjā. Paramatthato avijjamānesu itthīpurisādīsu javati,
vijjāmānesupi khandhādīsu na javatīti avijjā. Apica cakkhuviññāṇādīnaṃ
vatthārammaṇapaṭiccasamuppādapaṭiccasamuppannānaṃ 3- dhammānaṃ chādanatopi avijjā.
     Yaṃ paṭicca phalameti, so paccayo. Paṭiccāti na vinā tena, taṃ appaccakkhitvāti
attho. Etīti uppajjati ceva pavattati cāti attho. Apica upakārakaṭṭho
paccayaṭṭho, avijjā ca sā paccayo cāti avijjāpaccayo. Tasmā avijjāpaccayā.
     Saṅkhatamabhisaṅkharontīti saṅkhāRā. Apica avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārasaddena
āgatasaṅkhārā cāti duvidhā saṅkhāRā. Tattha puññāpuññāneñjābhisaṅkhārā
tayo kāyavacīcittasaṅkhārā tayoti ime cha avijjāpaccayā saṅkhāRā. Te sabbepi
lokiyakusalākusalacetanāmattameva honti.
     Saṅkhatasaṅkhāro abhisaṅkhatasaṅkhāro abhisaṅkharaṇakasaṅkhāro payogābhisaṅkhāroti
ime pana cattāro saṅkhārasaddena āgatasaṅkhāRā. Tattha "aniccā vata saṅkhārā"ti
ādīsu 4- vuttā sabbepi sappaccayā dhammā saṅkhatasaṅkhārā nāma. Kammanibbattā
tebhūmikā rūpārūpadhammā abhisaṅkhatasaṅkhārāti aṭṭhakathāsu vuttā. Tepi "aniccā
vata saṅkhārā"ti ettheva saṅgahaṃ gacchanti. Visuṃ pana nesaṃ āgataṭṭhānaṃ na
paññāyati. Tebhūmikakusalākusalacetanā pana abhisaṅkharaṇakasaṅkhāroti vuccati. Tassa
"avijjāgatoyaṃ bhikkhave purisapuggalo puññañce saṅkhāraṃ abhisaṅkharotī"tiādīsu 5-
@Footnote: 1 Sī.,Ma. suññataṭṭhaṃ          2 cha.Ma. ādhipateyyaṭṭhaṃ
@3 cha. vatthārammaṇānaṃ paṭiccasamuppannānañca
@4 dī.Ma. 10/221,272/137,171, saṃ.sa.15/186/190, saṃ.ni. 16/143/185
@5 saṃ.ni. 16/51/80
Āgataṭṭhānaṃ paññāyati. Kāyikacetasikaṃ pana viriyaṃ payogābhisaṅkhāroti vuccati. So
"yāvatikā abhisaṅkhārassa gati, tāvatikaṃ gantvā akkhāhataṃ maññe
aṭṭhāsī"tiādīsu 1- āgato.
     Na kevalañca eteyeva, aññepi "saññāvedayitanirodhaṃ samāpajjantassa
kho āvuso visākha bhikkhuno paṭhamaṃ nirujjhati vacīsaṅkhāro, tato kāyasaṅkhāro,
tato cittasaṅkhāro"tiādinā 2- nayena saṅkhārasaddena āgatā anekā saṅkhāRā.
Tesu natthi so saṅkhāro, yo saṅkhatasaṅkhāre saṅgahaṃ na gaccheyya. Ito paraṃ
saṅkhārapaccayā viññāṇantiādīsu yaṃ vuttaṃ, taṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
     Avutte pana vijānātīti viññāṇaṃ. Namatīti nāmaṃ. Ruppatīti rūpaṃ. Āye
tanoti, āyatañca nayatīti āyatanaṃ. Phusatīti phasso. Vedayatīti vedanā. Paritassatīti
taṇhā. Upādiyatīti upādānaṃ. Bhavati bhāvayati cāti bhavo. Jananaṃ jāti. Jiraṇaṃ
jaRā. Maranti etenāti maraṇaṃ. Socanaṃ soko. Paridevanaṃ paridevo. Dukkhayatīti
dukkhaṃ. Uppādaṭṭhitivasena vā dvedhā khaṇatītipi dukkhaṃ. Dummanassa bhāvo
domanassaṃ. Bhuso āyāso upāyāso.
     Sambhavantīti nibbattanti. Na kevalañca sokādīheva, athakho sabbapadehi
sambhavantisaddassa yojanā kātabbā. Itarathā hi "avijjāpaccayā saṅkhārā"ti
vutte kiṃ karontīti na paññāyeyyuṃ. "sambhavantī"ti pana yojanāya sati "avijjā
ca sā paccayo cāti avijjāpaccayo, tasmā avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī"ti
paccayapaccayuppannavavatthānaṃ kataṃ hoti. Esa nayo sabbattha.
     Evanti niddiṭṭhanayanidassanaṃ. Tena avijjādīheva kāraṇehi, na
issaranimmānādīhīti dasseti. Etassāti yathāvuttassa. Kevalassāti asammissassa
sakalassa vā. Dukkhakkhandhassāti dukkhasamūhassa, na sattassa na sukhasubhādīnaṃ.
Samudayoti nibbatti. Hotīti sambhavati. Evamettha atthato viññātabbo vinicchayo.
@Footnote: 1 aṅ. tika. 20/15/107        2 Ma.mū. 12/464/413 (atthato samānaṃ)
     Lakkhaṇāditoti avijjādīnaṃ lakkhaṇādito. Seyyathīdaṃ:- aññāṇalakkhaṇā
avijjā, sammohanarasā, chādanapaccupaṭṭhānā, āsavapadaṭṭhānā. Abhisaṅkharaṇalakkhaṇā
saṅkhārā, āyūhanarasā, cetanāpaccupaṭṭhānā, avijjāpadaṭṭhānā. Vijānanalakkhaṇaṃ
viññāṇaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, paṭisandhipaccupaṭṭhānaṃ, saṅkhārapadaṭṭhānaṃ,
vatthārammaṇapadaṭṭhānaṃ vā. Namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ, sampayogarasaṃ, avinibbhogapaccupaṭṭhānaṃ,
viññāṇapadaṭṭhānaṃ. Ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vikiraṇarasaṃ, abyākatapaccupaṭṭhānaṃ,
viññāṇapadaṭṭhānaṃ. Āyatanalakkhaṇaṃ saḷāyatanaṃ, dassanādirasaṃ, vatthudvārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ,
nāmarūpapadaṭṭhānaṃ. Phusanalakkhaṇo phasso, saṅghaṭṭanaraso, saṅgatipaccupaṭṭhāno,
saḷāyatanapadaṭṭhāno. Anubhavanalakkhaṇā vedanā, visayarasasambhogarasā, sukhadukkhapaccupaṭṭhānā,
phassapadaṭṭhānā. Hetulakkhaṇā taṇhā, abhinandanarasā, atittibhāvapaccupaṭṭhānā,
vedanāpadaṭṭhānā. Gahaṇalakkhaṇaṃ upādānaṃ, amuñcanarasaṃ, taṇhādaḷhattadiṭṭhipaccupaṭṭhānaṃ,
taṇhāpadaṭṭhānaṃ. Kammakammaphalalakkhaṇo bhavo, bhāvanabhavanaraso, kusalākusalā-
byākatapaccupaṭṭhāno, upādānapadaṭṭhāno. Jātiādīnaṃ lakkhaṇādīni saccavibhaṅge
vuttanayeneva veditabbāni. Evamettha lakkhaṇāditopi viññātabbo vinicchayo.
     Ekavidhāditoti ettha avijjā aññāṇādassanamohādibhāvato ekavidhā,
appaṭipattimicchāpaṭipattito duvidhā, tathā saṅkhārāsaṅkhārato, vedanāttayasampayogato
tividhā, catusaccāpaṭivedhato catubbidhā, gatipañcakādīnavacchādanato pañcavidhā.
Dvārārammaṇato pana sabbesupi arūpadhammesu chabbidhāti 1- veditabbā.
     Saṅkhārā sāsavavipākadhammadhammādibhāvato ekavidhā, kusalākusalato duvidhā,
tathā parittamahaggatahīnamajjhimamicchattaniyatāniyatato, tividhā puññābhisaṅkhārādibhāvato,
catubbidhā catuyonisaṃvattanato, pañcavidhā pañcagatigāmito.
     Viññāṇaṃ lokiyavipākādibhāvato ekavidhaṃ, sahetukāhetukādito duvidhaṃ,
bhavattayapariyāpannato vedanāttayasampayogato ahetukaduhetukatihetukato ca tividhaṃ,
yonigativasena catubbidhaṃ pañcavidhañca.
@Footnote: 1 cha.Ma. chabbidhatā
     Nāmarūpaṃ viññāṇasannissayato kammapaccayato ca ekavidhaṃ, sārammaṇānārammaṇato
duvidhaṃ, atītādito tividhaṃ, yonigativasena catubbidhaṃ pañcavidhañca.
     Saḷāyatanaṃ sañjātisamosaraṇaṭṭhānato ekavidhaṃ, bhūtappasādaviññāṇādito
duvidhaṃ, sampattāsampattanobhayagocarato tividhaṃ, yonigatipariyāpannato catubbidhaṃ
pañcavidhañcāti iminā nayena phassādīnampi ekavidhādibhāvo veditabboti evamettha
ekavidhāditopi viññātabbo vinicchayo.
     Aṅgānañca vavatthānāti sokādayo cettha bhavacakkassa avicchedadassanatthaṃ
vuttā. Jarāmaraṇabbhāhatassa hi bālassa te sambhavanti. Yathāha "assutavā bhikkhave
puthujjano sārīrikāya dukkhāya vedanāya phuṭṭho samāno socati kilamati paridevati
urattāḷī 1- kandati sammohaṃ āpajjatī"ti. 2- Yāva ca tesaṃ pavatti, tāva avijjāyāti
punapi avijjāpaccayā saṅkhārāti sambandhameva hoti bhavacakkaṃ. Tasmā tesampi
jarāmaraṇeneva ekasaṅkhepaṃ katvā dvādaseva paṭiccasamuppādaṅgāni veditabbāni.
Evamettha aṅgānaṃ vavatthānatopi viññātabbo vinicchayo. Ayantāvettha
uddesavāravasena saṅkhepakathā.
                      Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
                          ------------
                          Avijjāpadaniddesa
     [226] Idāni niddesavāravasena vitthārakathā hoti. "avijjāpaccayā
saṅkhārā"ti hi vuttaṃ. Tattha avijjāpaccayesu saṅkhāresu dassetabbesu yasmā
putte kathetabbe paṭhamaṃ pitā kathiyati. Evaṃ hi sati "mittassa putto dattassa
putto"ti putto sukathito hoti. Tasmā desanākusalo satthā saṅkhārānaṃ
janakaṭṭhena pitusadisaṃ avijjaṃ tāva dassetuṃ tattha katamā avijjā, dukkhe
aññāṇantiādimāha.
@Footnote: 1 cha.Ma. uttāḷiṃ           2 saṃ.saḷā. 18/365/255 (syā)
     Tattha yasmā ayaṃ avijjā dukkhasaccassa yāthāvasarasalakkhaṇaṃ jānituṃ passituṃ
paṭivijjhituṃ na deti, chādetvā pariyonaddhitvā gaṇhitvā 1- tiṭṭhati, tasmā
"dukkhe aññāṇan"ti vuccati. Tathā yasmā dukkhasamudayassa, dukkhanirodhassa,
dukkhanirodhagāminīpaṭipadāya yāthāvasarasalakkhaṇaṃ jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na deti,
chādetvā pariyonaddhitvā gaṇhitvā tiṭṭhati, tasmā dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya
aññāṇanti vuccati. Imesu catūsu ṭhānesu suttantikapariyāyena aññāṇaṃ avijjāti
kathitaṃ.
     Nikkhepakaṇḍe 2- pana abhidhammapariyāyena "pubbante aññāṇan"ti
aparesupi catūsu ṭhānesu aññāṇaṃ gahitaṃ. Tattha pubbantoti 3- atīto addhā
atītāni khandhadhātuāyatanāni. Aparantoti 4- anāgato addhā anāgatāni
khandhadhātuāyatanāni. Pubbantāparantoti 5- tadubhayaṃ. Idappaccayatāti saṅkhārādīnaṃ
kāraṇāni avijjādīni aṅgāni. Paṭiccasamuppannadhammāti avijjādīhi nibbattā
saṅkhārādayo dhammā. Tatrāyaṃ avijjā yasmā atītānaṃ khandhādīnaṃ yāthāvasarasalakkhaṇaṃ
jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ na deti, chādetvā pariyonaddhitvā gaṇhitvā
tiṭṭhati, tasmā "pubbante aññāṇan"ti vuccati. Tathā yasmā anāgatānaṃ
khandhādīnaṃ .pe. Atītānāgatānaṃ khandhādīnaṃ .pe. Idappaccayatāya ceva
paṭiccasamuppannadhammānañca yāthāvasarasalakkhaṇaṃ jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ
na deti, chādetvā pariyonaddhitvā gaṇhitvā tiṭṭhati, tasmā
idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu aññāṇanti vuccati. Imesu aṭṭhasu
ṭhānesu abhidhammapariyāyena aññāṇaṃ avijjāti kathitaṃ.
     Evaṃ kiṃ kathitaṃ hoti? kiccato ceva jātito ca avijjā kathitā nāma
Hoti. Kathaṃ? ayaṃ hi avijjā imāni aṭṭha ṭhānāni jānituṃ passituṃ paṭivijjhituṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. ganthetvā. evamuparipi  2 abhi. 34/1063/250
@3 pāli., cha.Ma. pubbanteti
@4 pāli., cha.Ma. aparanteti  5 pāli., cha.Ma. pubbantāparanteti
Na detīti kiccato kathitā. Uppajjamānāpi ca 1- imesu aṭṭhasu ṭhānesu uppajjatīti
jātitopi kathitā. Evaṃ kathetvā puna "yaṃ evarūpaṃ aññāṇaṃ adassanan"tiādīni
pañcavīsati padāni avijjālakkhaṇaṃ dassetuṃ gahitāni.
     Tattha yasmā ayaṃ avijjā imehi aṭṭhahi padehi kathitāpi puna pañcavīsatiyā
padehi lakkhaṇe akathite sukathitā nāma na hoti, lakkhaṇe pana kathiteyeva
sukathitā nāma hoti. Yathā puriso naṭṭhagoṇaṃ pariyesamāno manusse puccheyya
"api ayyā setaṃ goṇaṃ passatha, rattaṃ goṇaṃ passathā"ti, te evaṃ vadeyyuṃ
"imasmiṃ raṭṭhe setarattānaṃ goṇānaṃ anto natthi, kinte goṇassa lakkhaṇan"ti.
Atha tena "saṅghāṭi vā naṅgalaṃ vā"ti vutte goṇo sukathito nāma bhaveyya.
Evameva yasmā ayaṃ avijjā aṭṭhahi padehi kathitāpi puna pañcavīsatiyā padehi
lakkhaṇe akathite sukathitā nāma na hoti, lakkhaṇe pana kathiteyeva sukathitā
nāma hoti, tasmā yānassā lakkhaṇadassanatthaṃ pañcavīsati padāni kathitāni,
tesampi vasena veditabbā.
     Seyyathīdaṃ:- ñāṇaṃ nāma paññā, sā atthatthaṃ kāraṇakāraṇaṃ catusaccadhammaṃ
viditaṃ pākaṭaṃ karoti. Ayaṃ pana avijjā uppajjitvā taṃ viditaṃ pākaṭaṃ kātuṃ na
detīti ñāṇapaccanīkato aññāṇaṃ. Dassanantipi paññā, sāpi tamākāraṃ passati.
Avijjā pana uppajjitvā taṃ passituṃ na detīti adassanaṃ. Abhisamayotipi paññā,
sā tamākāraṃ abhisameti. Avijjā pana uppajjitvā taṃ abhisametuṃ na detīti
anabhisamayo. Anubodho sambodho paṭivedhotipi paññā, sā tamākāraṃ anubujjhati
sambujjhati paṭivijjhati. Avijjā pana uppajjitvā taṃ anubujjhituṃ sambujjhituṃ
paṭivijjhituṃ na detīti ananubodho asambodho appaṭivedho. Saṅgāhaṇātipi
paññā, sā taṃ ākāraṃ gahetvā ghaṃsitvā gaṇhāti. Avijjā pana uppajjitvā
taṃ gahetvā ghaṃsitvā gaṇhituṃ na detīti asaṅgāhaṇā. Pariyogāhaṇātipi paññā,
sā taṃ ākāraṃ ogāhitvā anupavisitvā gaṇhāti. Avijjā pana uppajjitvā
@Footnote: 1 cha.Ma. ca-saddo na dissati
Taṃ ogāhitvā anupavisitvā gaṇhituṃ na detīti apariyogāhaṇā. Samapekkhanātipi
paññā, sā taṃ ākāraṃ samaṃ sammā ca pekkhati. Avijjā pana uppajjitvā
taṃ samaṃ sammā ca pekkhituṃ na detīti asamapekkhanā. Paccavekkhaṇātipi paññā,
sā taṃ ākāraṃ paccavekkhati. Avijjā pana uppajjitvā taṃ paccavekkhituṃ na
detīti apaccavekkhaṇā, nāssā kiñci kammaṃ paccakkhaṃ atthi, sayañca
apaccavekkhitvā kataṃ kammanti appaccakkhakammaṃ. Dummedhabhāvatāya dummijjhaṃ. 1-
Bālabhāvatāya bālyaṃ.
     Sampajaññantipi paññā, sā atthatthaṃ kāraṇakāraṇaṃ catusaccadhammaṃ sammā
pajānāti. Avijjā pana uppajjitvā taṃ ākāraṃ pajānituṃ na detīti asampajaññaṃ.
Mohanavasena moho. Pamohanavasena pamoho. Sammohanavasena sammoho.
Avindiyaṃ vindatītiādivasena avijjā. Vaṭṭasmiṃ ohanati osīdāpetīti avijjogho.
Vaṭṭasmiṃ yojetīti avijjāyogo. Appahīnavasena ceva punappunaṃ uppajjanato
ca avijjānusayo. Magge pariyuṭṭhitacorā addhike viya kusalacittaṃ pariyuṭṭhāti
gaṇhāti vilumpatīti avijjāpariyuṭṭhānaṃ. Yathā nagaradvāre palighasaṅkhātāya laṅgiyā
patitāya antonagare manussānaṃ bahinagaranikkhamanampi 2- bahinagare manussānaṃ
antonagarappavesanampi pacchijjati, evameva yassa sakkāyanagare ayaṃ patitā,
tassa nibbānasampāpakaṃ ñāṇagamanaṃ pacchijjatīti avijjālaṅgī nāma hoti.
Akusalañca taṃ mūlañca, akusalānaṃ vā mūlanti akusalamūlaṃ. Taṃ pana na aññaṃ,
idhādhippeto mohoti moho akusalamūlaṃ. Ayaṃ vuccati avijjāti ayaṃ evaṃlakkhaṇā
avijjā nāmāti vuccati. Evaṃ pañcavīsatipadavasena avijjāya lakkhaṇaṃ veditabbaṃ.
     Evaṃlakkhaṇā panāyaṃ avijjā dukkhādīsu aññāṇanti vuttāpi dukkhasaccassa
ekadeso hoti, sahajātā hoti, taṃ ārammaṇaṃ karoti, chādeti. Samudayasaccassa
na ekadeso hoti, sahajātā hoti, taṃ ārammaṇaṃ karoti, chādeti.
@Footnote: 1 cha.Ma. dummejjhaṃ           2 cha.Ma. bahinagaragamanampi
Nirodhasaccassa neva ekadeso hoti na sahajātā, na taṃ ārammaṇaṃ karoti, kevalaṃ
chādeti. Maggasaccassāpi na ekadeso, na sahajātā, na taṃ ārammaṇaṃ karoti,
kevalaṃ chādeti. Dukkhārammaṇatā avijjā uppajjati, tañca chādeti. Samudayārammaṇatā
avijjā uppajjati, tañca chādeti. Nirodhārammaṇatā avijjā na
uppajjati, tañca chādeti. Maggārammaṇatā avijjā na uppajjati, tañca chādeti.
     Dve saccā duddasattā gambhīrā, dve saccā gambhīrattā duddasā. Apica
kho pana dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ gambhīrañceva duddasañca. Tattha dukkhaṃ nāma pākaṭaṃ,
lakkhaṇassa pana duddasattā gambhīraṃ nāma jātaṃ. Samudayepi eseva nayo. Yathā
pana mahāsamuddaṃ maddetvā 1- ojāya nīharaṇaṃ nāma bhāro, sinerupādato
vālikāya uddharaṇaṃ nāma bhāro, pabbataṃ pīḷetvā rasassa nīharaṇaṃ nāma bhāro,
evameva dve saccāni gambhīratāyaeva duddasāni. Nirodhasaccaṃ pana atigambhīrañca
atiduddasañcāti evaṃ duddasattā gambhīrānaṃ gambhīrattā ca duddasānaṃ catunnaṃ
ariyasaccānaṃ paṭicchādakaṃ mohandhakāraṃ ayaṃ vuccati avijjāti.
                         Avijjāpadaniddeso.
                          ------------
                          Saṅkhārapadaniddesa
     saṅkhārapade heṭṭhā vuttasaṅkhāresu saṅkhārasaddena āgatasaṅkhāre anāmasitvā
avijjāpaccayasaṅkhāreyeva dassento tattha katame avijjāpaccayā saṅkhārā,
puññābhisaṅkhārotiādimāha. Tattha punāti attano kārakaṃ, pūreti cassa ajjhāsayaṃ,
pujjañca bhavaṃ nibbattetīti puñño. Abhisaṅkharoti vipākaṃ kaṭattārūpañcāti
abhisaṅkhāro. Puññova abhisaṅkhāro puññābhisaṅkhāro. Puññapaṭipakkhato apuñño,
apuññova abhisaṅkhāro apuññābhisaṅkhāro. Na iñjatīti āneñjaṃ, āneñjameva
@Footnote: 1 cha.Ma. manthetvā
Abhisaṅkhāro, āneñjañca bhavaṃ abhisaṅkharotīti āneñjābhisaṅkhāro. Kāyena pavattito,
kāyato vā pavatto, kāyassa vā saṅkhāroti kāyasaṅkhāro. Vacīsaṅkhāracittasaṅkhāresupi
eseva nayo.
     Tattha paṭhamattiko parivīmaṃsanasuttavasena gahito. Tattha hi "puññañce
saṅkhāraṃ abhisaṅkharoti, puññūpagaṃ hoti viññāṇaṃ. Apuññañce saṅkhāraṃ abhisaṅkharoti,
apuññūpagaṃ hoti viññāṇaṃ. Āneñjañce saṅkhāraṃ abhisaṅkharoti, āneñjūpagaṃ
hoti viññāṇan"ti 1- vuttaṃ. Dutiyattiko tadanantarassa vibhaṅgasuttantassa vasena
gahito. Sammādiṭṭhisuttapariyāyena 2- gahitotipi vuttaṃ vaṭṭatiyeva. Tattha hi "tayome
bhikkhave saṅkhāRā. Katame tayo. Kāyasaṅkhāro vacīsaṅkhāro cittasaṅkhāro"ti 3- vuttaṃ.
Kasmā panetesaṃ suttānaṃ vasena te gahitāti. Ayaṃ abhidhammo nāma na adhunākato,
nāpi bāhirakaisīhi vā sāvakehi vā devatāhi vā bhāsito. Sabbaññujinabhāsito
pana ayaṃ. Abhidhammepi hi suttepi ekasadisāva tanti niddiṭṭhāti imassa
padassa 4- dīpanatthaṃ.
     Idāni te saṅkhāre pabhedato dassetuṃ tattha katamo puññābhisaṅkhārotiādimāha.
Tattha kusalā cetanāti aniyamato catubhūmikacetanāpi vuttā. Kāmāvacarā
rūpāvacarāti niyamitattā pana aṭṭha kāmāvacarakusalacetanā pañca rūpāvacarakusalacetanāti
terasa cetanā puññābhisaṅkhāro nāma. Dānamayātiādīhi tāsaṃyeva cetanānaṃ
puññakiriyāvatthuvasena 5- pavatti dassitā. Tattha aṭṭha kāmāvacarāva dānasīlamayā
honti. Bhāvanāmayā pana terasapi. Yathā hi paguṇadhammaṃ sajjhāyamāno ekaṃ dve
anusandhigatepi na jānāti, pacchā āvajjento jānāti, evameva kasiṇaparikammaṃ
karontassa puguṇajjhānaṃ paccavekkhantassa paguṇakammaṭṭhānañca manasikarontassa
ñāṇavippayuttāpi bhāvanāmayā 6- hoti. Tena vuttaṃ "bhāvanāmayā pana terasapī"ti.
@Footnote: 1 saṃ.ni. 16/51/80     2 Ma.mū. 12/102/73        3 saṃ.ni. 16/2/4
@4 cha.Ma. imassatthassa     5 cha.Ma. puññakiriyavatthuvasena    6 cha.Ma. bhāvanā
     Tattha dānamayādīsu "dānaṃ ārabbha dānamadhikicca yā uppajjati cetanā
sañcetanā cetayitattaṃ, ayaṃ vuccati dānamayo puññābhisaṅkhāroti. Sīlaṃ ārabbha
.pe. Bhāvanaṃ ārabbha bhāvanamadhikicca yā uppajjati cetanā sañcetanā
cetayitattaṃ, ayaṃ vuccati bhāvanāmayo puññābhisaṅkhāro"ti 1- ayaṃ saṅkhepadesanā.
     Cīvarādīsu pana catūsu paccayesu rūpādīsu vā chasu ārammaṇesu annādīsu
vā dasasu dānavatthūsu taṃ taṃ dentassa tesaṃ tesaṃ 2- uppādanato paṭṭhāya
pubbabhāge pariccāgakāle pacchā somanassacittena anussaraṇe cāti tīsu kālesu
pavattā cetanā dānamayā nāma. Sīlaṃ paripūraṇatthāya pana pabbajissāmīti vihāraṃ
gacchantassa pabbajantassa manorathaṃ matthakaṃ pāpetvā "pabbajito vatamhi sādhu
suṭṭhū"ti āvajjantassa pāṭimokkhaṃ saṃvarantassa cīvarādayo paccaye paccavekkhantassa
āpāthagatesu rūpādīsu cakkhudvārādīni saṃvarantassa ājīvaṃ sodhentassa ca pavattā
cetanā sīlamayā nāma. Paṭisambhidāyaṃ 3- vuttena vipassanāmaggena cakkhuṃ aniccato
dukkhato anattato bhāventassa rūpe .pe. Dhamme. Cakkhuviññāṇaṃ .pe.
Manoviññāṇaṃ. Cakkhusamphassaṃ .pe. Manosamphassaṃ. Cakkhusamphassajaṃ vedanaṃ .pe.
Manosamphassajaṃ vedanaṃ. Rūpasaññaṃ .pe. Dhammasaññaṃ. Jarāmaraṇaṃ aniccato dukkhato
anattato bhāventassa pavattā cetanā bhāvanāmayā nāmāti ayaṃ vitthārakathā.
     Apuññābhisaṅkhāraniddese akusalā cetanāti dvādasaakusalacittasampayuttā
cetanā. Kāmāvacarāti kiñcāpi tattha ṭhapetvā dve domanassasahagatacetanā sesā
rūpārūpabhavepi uppajjanti, tattha pana paṭisandhiṃ na ākaḍḍhanti, kāmāvacareyeva
paṭisandhivasena vipākaṃ avacārentīti kāmāvacarātveva vuttā.
     Āneñjābhisaṅkhāraniddese kusalā cetanā arūpāvacarāti catasso
arūpāvacarakusalacetanā. Etā hi catasso aniñjanaṭṭhena ca aniñjanassa ca
abhisaṅkharaṇaṭṭhena āneñjābhisaṅkhāroti vuccanti. Rūpāvacaracatutthajjhānato hi tisso
@Footnote: 1 abhi. 35/769/395 (thokaṃ visadisaṃ)
@2 cha.Ma. tesaṃ  3 khu.paṭi. 31/92/69 (syā)
Kusalavipākakiriyācetanā dvādasa arūpāvacaracetanāti pañcadasa dhammā niccalaṭṭhena
aphandanaṭṭhena āneñjā nāma. Tattha rūpāvacarakusalacetanā aniñjā samānāpi
attanā sarikkhakampi asarikkhakampi saiñjanampi aniñjanampi rūpārūpaṃ janetīti
āneñjābhisaṅkhāro nāma na hoti. Vipākakiriyācetanā pana avipākattā vipākaṃ
na abhisaṅkharonti, tathā arūpāvacaravipākakiriyācetanāti 1- ekādasapi etā cetanā
āneñjāva na abhisaṅkhāRā. Catubbidhā pana arūpāvacarakusalacetanā yathā hatthiassādīnaṃ
sadisāva chāyā hoti, 2- evaṃ attanā sadisaṃ niccalaṃ arūpameva janetīti
āneñjābhisaṅkhāroti vuccatīti.
     Evaṃ puññābhisaṅkhāravasena terasa, apuññābhisaṅkhāravasena dvādasa,
āneñjābhisaṅkhāravasena catassoti sabbāpetā paripiṇḍitā ekūnatiṃsa cetanā
honti. Iti bhagavā apparimāṇesu cakkavāḷesu apparimāṇānaṃ sattānaṃ
uppajjanakakusalākusalacetanā mahātulāya dhārayamāno viya nāḷiyaṃ pakkhipitvā minamāno
viya ca sabbaññutaññāṇena paricchinditvā ekūnatiṃsameva dassesi.
     Idāni apparimāṇesu cakkavāḷesu apparimāṇā sattā kusalākusalakammaṃ
āyūhamānā yehi dvārehi āyūhanti, tāni tīṇi kammadvārāni dassento
tattha katamo kāyasaṅkhāro, kāyasañcetanātiādimāha. Tattha kāyasañcetanāti
kāyaviññattiṃ samuṭṭhāpetvā kāyadvārato pavattā aṭṭha kāmāvacarakusalacetanā
dvādasa akusalacetanāti samavīsati cetanā. Kāyadvāre ādānaggahaṇacopanaṃ
pāpayamānā uppannā vīsati kusalākusalacetanātipi vattuṃ vaṭṭati.
     Vacīsañcetanāti vacīviññattiṃ samuṭṭhāpetvā vacīdvārato pavattā tāyeva
vīsati cetanā. Vacīdvāre hanusañcopanaṃ vākyabhedaṃ pāpayamānā uppannā vīsati
cetanātipi vattuṃ vaṭṭati. Abhiññācetanā panettha parato viññāṇassa paccayo
na hotīti na gahitā. Yathā ca abhiññācetanā, evaṃ uddhaccacetanāpi na hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma.....cetanāpīti           2 cha.Ma. honti
Tasmā sāpi viññāṇassa paccayabhāvena 1- apanetabbā. Avijjāpaccayā pana
sabbāpetā honti.
     Manosañcetanāti ubhopi viññattiyo asamuṭṭhāpetvā manodvāre uppannā
sabbāpi ekūnatiṃsa cetanā. Iti bhagavā apparimāṇesu cakkavāḷesu apparimāṇā
sattā kusalākusalakammaṃ āyūhamānā imehi tīhi dvārehi āyūhantīti
āyūhanakammadvāraṃ dassesi.
     Imesaṃ pana dvinnampi tikānaṃ aññamaññaṃ sampayogo veditabbo. Kathaṃ?
Puññābhisaṅkhāro hi kāyaduccaritā viramantassa siyā kāyasaṅkhāro, vacīduccaritā
viramantassa siyā vacīsaṅkhāro. Evaṃ aṭṭha kusalacetanā kāmāvacarā puññābhisaṅkhāro
ca hoti kāyasaṅkhāro ca vacīsaṅkhāro ca. Manodvāre pana uppannā terasa
cetanā puññābhisaṅkhāro ca hoti cittasaṅkhāro ca. Apuññābhisaṅkhāropi
kāyaduccaritavaseneva pavattiyaṃ siyā kāyasaṅkhāro, vacīduccaritavasena pavattiyaṃ siyā
vacīsaṅkhāro, dve dvārāni muñcitvā manodvāre pavattiyaṃ siyā cittasaṅkhāroti
evaṃ apuññābhisaṅkhāro kāyasaṅkhāropi hoti vacīsaṅkhāropi cittasaṅkhāropi.
     Kāyasaṅkhāro pana siyā puññābhisaṅkhāro siyā apuññābhisaṅkhāro, na
āneñjābhisaṅkhāro. Tathā vacīsaṅkhāro. Cittasaṅkhāro pana siyā puññābhisaṅkhāro,
siyā apuññābhisaṅkhāro, siyā āneñjābhisaṅkhāroti ime avijjāpaccayā saṅkhārā
nāma.
     Kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ "ime saṅkhārā avijjāpaccayā hontī"ti?
Avijjābhāve bhāvato. Yassa hi dukkhādīsu avijjāsaṅkhātaṃ aññāṇaṃ appahīnaṃ
hoti, so dukkhe tāva pubbantādīsu ca aññāṇena saṃsāradukkhaṃ sukhasaññāya
gahetvā tassa hetubhūte tividhepi saṅkhāre ārabhati. Dukkhasamudaye 2- aññāṇena
@Footnote: 1 cha.Ma. paccayabhāve         2 cha.Ma. samudaye
Dukkhahetubhūtepi taṇhāparikkhāre saṅkhāre sukhahetuto maññamāno ārabhati.
Nirodhe pana magge ca aññāṇena dukkhassa anirodhabhūtepi gativisese
dukkhanirodhasaññī hutvā nirodhassa ca amaggabhūtesupi yaññāmaratapādīsu nirodhamaggasaññī
hutvā dukkhanirodhaṃ patthayamāno yaññāmaratapādimukhena tividhepi saṅkhāre ārabhati.
     Apica so tāya catūsu saccesu appahīnāvijjatāya visesato
jātijarārogamaraṇādianekādīnavavokiṇṇampi 1- puññaphalasaṅkhātaṃ dukkhaṃ dukkhato ajānanto
tassa adhigamāya kāyavacīcittasaṅkhārabhedaṃ puññābhisaṅkhāraṃ ārabhati devaccharakāmako
viya marupapātaṃ. Sukhasammatassāpi ca tassa puññaphalassa ante mahāpariḷāhajanakaṃ
vipariṇāmadukkhataṃ appassādatañca apassantopi tappaccayaṃ vuttappakārameva
puññābhisaṅkhāraṃ ārabhati sallabho 2- viya dīpasikhābhinipātaṃ madhubindugiddho viya ca
madhulittasatthadhārālehanaṃ.
     Kāmūpasevanādīsu ca savipākesu ādīnavaṃ apassanto sukhasaññāya ceva
kilesābhibhūtatāya ca dvārattayappavattampi apuññābhisaṅkhāraṃ ārabhati bālo viya
gūthakīḷanaṃ maritukāmo viya ca visakhādanaṃ. Āruppavipākesu cāpi saṅkhāravipariṇāmadukkhataṃ
anavabujjhamāno sassatādivipallāsena cittasaṅkhārabhūtaṃ āneñjābhisaṅkhāraṃ
ārabhati disāmuḷho viya pisācanagarābhimukhamaggagamanaṃ.
     Evaṃ yasmā avijjābhāvatova saṅkhārabhāvo, na abhāvato. Tasmā
jānitabbametaṃ "ime saṅkhārā avijjāpaccayā hontī"ti. Vuttampi cetaṃ "avidvā
bhikkhave avijjāgato puññābhisaṅkhārampi abhisaṅkharoti, apuññābhisaṅkhārampi
abhisaṅkharoti, āneñjābhisaṅkhārampi abhisaṅkharoti. Yato kho bhikkhave bhikkhuno
avijjā pahīnā, vijjā uppannā, so avijjāvirāgā vijjuppādā neva
puññābhisaṅkhāraṃ abhisaṅkharotī"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. pi-saddo na dissati       2 cha.Ma. salabho
     Etthāha:- gaṇhāma tāva etaṃ "avijjā saṅkhārānaṃ paccayo"ti, idaṃ
pana vattabbaṃ "katamesaṃ saṅkhārānaṃ kathaṃ paccayo hotī"ti. Tatridaṃ vuccati:-
           paccayo hoti puññānaṃ       duvidhānekadhā pana
           paresaṃ pacchimānaṃ sā        ekadhā paccayo matāti.
     Tattha puññānaṃ duvidhāti ārammaṇapaccayena ca upanissayapaccayena cāti
dvedhā paccayo hoti. Sā hi avijjā khayato vayato sammasanakāle kāmāvacarānaṃ
puññābhisaṅkhārānaṃ ārammaṇapaccayena paccayo hoti, abhiññācittena
samohacittajānanakāle rūpāvacarānaṃ. Avijjāsamatikkamanatthāya pana dānādīni ceva
kāmāvacarapuññakiriyāvatthūni pūrentassa rūpāvacarajjhānāni ca uppādentassa
dvinnampi tesaṃ upanissayapaccayena paccayo hoti. Tathā avijjāsammuḷhattā
kāmabhavarūpabhavasampattiyo patthetvā tāneva puññāni karontassa.
     Anekadhā pana paresanti apuññābhisaṅkhārānaṃ anekadhā paccayo hoti.
Kathaṃ? esā hi avijjā avijjaṃ ārabbha rāgādīnaṃ uppajjanakāle ārammaṇapaccayena,
Garuṃ katvā assādanakāle ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayehi, avijjāsammuḷhassa
anādīnavadassāvino pāṇātipātādīni karontassa upanissayapaccayena, dutiyajavanādīnaṃ
anantarasamanantarūpanissayāsevananatthivigatapaccayehi, 1- yaṅkiñci akusalaṃ karontassa
hetusahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatapaccayehīti anekadhā paccayo hoti.
     Pacchimānaṃ sā ekadhā paccayo matāti āneñjābhisaṅkhārānaṃ
upanissayapaccayeneva ekadhā paccayo matā. So panassā upanissayabhāvo
puññābhisaṅkhāre vuttanayeneva veditabbo.
     Etthāha:- kiṃ panāyamekāva avijjā saṅkhārānaṃ paccayo, udāhu aññepi
paccayā santīti. 2- Kimpanettha 3-:- yadi tāva ekāva, ekakāraṇavādo āpajjati.
@Footnote: 1 cha.Ma. anantarasamanantarānantarūpa....  2 cha.Ma. hontīti     3 cha.Ma. kiñcettha
Atha aññepi santi, avijjāpaccayā saṅkhārāti ekakāraṇaniddeso nupapajjatīti.
Na nupapajjati. Kasmā? yasmā
          Ekaṃ na ekato idha          nānekamanekatopi no ekaṃ
          phalamatthi atthi pana eka-       hetuphaladīpane attho.
    Ekato hi kāraṇato na idha kiñci ekaṃ phalamatthi, na anekaṃ. Nāpi
anekehi kāraṇehi ekaṃ, anekehi pana kāraṇehi anekameva hoti. Tathā hi
anekehi utupaṭhavībījasalilasaṅkhātehi kāraṇehi anekameva rūpagandharasādiaṅkurasaṅkhātaṃ
phalaṃ samuppajjamānaṃ dissati. Yampanetaṃ "avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā
viññāṇan"ti ekekahetuphaladīpanaṃ kataṃ, tattha attho atthi, payojanaṃ vijjati.
     Bhagavā hi katthaci padhānattā katthaci pākaṭattā katthaci asādhāraṇattā
desanāvilāsassa ca veneyyānañca anurūpato ekameva hetuṃ vā phalaṃ vā dīpeti.
"phassapaccayā vedanā"ti 1- hi ekameva hetuṃ phalañcāha. Phasso hi vedanāya
padhānahetu yathāphassaṃ vedanāvavatthānato. Vedanā ca phassassa padhānaphalaṃ
yathāvedanaṃ phassassa vavatthānato.
     "semhasamuṭṭhānā ābādhā"ti 2- pākaṭattā ekahetumāha. Pākaṭo hi
ettha semho, na kammādayo. "ye keci bhikkhave akusalā dhammā, sabbe te
ayonisomanasikāramūlakā"ti asādhāraṇattā ekahetumāha. Asādhāraṇo hi
ayonisomanasikāro akusalānaṃ, sādhāraṇāni vatthārammaṇādīnīti.
     Tasmā ayamidha avijjā vijjamānesupi aññesu vatthārammaṇasahajātadhammādīsu
saṅkhārakāraṇesu "assādānupassino taṇhā pavaḍḍhatī"ti 3- ca "avijjāsamudayā
āsavasamudayo"ti 4- ca vacanato aññesampi taṇhādīnaṃ saṅakhārahetūnaṃ hetūti
@Footnote: 1 dī.Ma. 10/97/50      2 khu.mahā. 29/22/14 (syā)
@3 saṃ.ni. 16/52/82      4 Ma.mū. 12/104/75
Padhānattā "avidvā bhikkhave avijjāgato puññābhisaṅkhārampi abhisaṅkharotī"ti
pākaṭattā asādhāraṇattā ca saṅkhārānaṃ hetubhāvena dīpitāti veditabbā.
Eteneva ca ekekahetuphalaparidīpanaparihāravacanena sabbattha ekekahetuphaladīpane
payojanaṃ veditabbanti.
     Etthāha:- evaṃ santepi ekantāniṭṭhaphalāya sāvajjāya avijjāya kathaṃ
puññāneñjābhisaṅkhārapaccayattaṃ yujjati. Na hi nimbabījato ucchu uppajjatīti.
Kathaṃ na yujjissati. Lokasmiñahi:-
            viruddho cāviruddho ca      sadisāsadiso tathā
            dhammānaṃ paccayo siddho     vipākāeva te ca na.
     Dhammānañhi ṭhānasabhāvakiccādiviruddho ca aviruddho ca paccayo loke
siddho. Purimacittañhi aparacittassa ṭhānaviruddho paccayo, purimasippādisikkhā ca
pacchā pavattamānānaṃ sippādikiriyānaṃ. Kammaṃ rūpassa sabhāvaviruddho paccayo,
khīrādīni ca dadhiādīnaṃ. Āloko cakkhuviññāṇassa kiccaviruddho, guḷādayo ca
āsavādīnaṃ. Cakkhurūpādayo pana cakkhuviññāṇādīnaṃ ṭhānāviruddhā paccayā.
Purimajavanādayo pacchimajavanādīnaṃ sabhāvāviruddhā kiccāviruddhā ca.
     Yathā ca viruddhāviruddhā paccayā siddhā, evaṃ sadisāsadisāpi. Sadisameva hi
utuāhārasaṅkhātaṃ rūpaṃ rūpassa paccayo hoti, sālibījādīni ca
sāliphalādīnaṃ. Asadisampi rūpaṃ arūpassa arūpañca rūpassa paccayo hoti,
golomāvilomavisāṇadadhitilapiṭṭhādīni ca dabbabhūtiṇakādīnaṃ. Yesañca dhammānaṃ te 1-
viruddhāviruddhā sadisāsadisā paccayā, na te dhammā tesaṃ dhammānaṃ vipākāyeva. Iti
ayaṃ avijjā vipākavasena ekantāniṭṭhaphalasabhāvavasena ca sāvajjāpi samānā sabbesampi
etesaṃ puññābhisaṅkhārādīnaṃ yathānurūpaṃ ṭhānakiccasabhāvaviruddhāviruddhapaccayavasena
sadisāsadisapaccayavasena ca paccayo hotīti veditabbā.
@Footnote: 1 cha.Ma. ye
     So cassā paccayabhāvo "yassa hi dukkhādīsu avijjāsaṅkhātaṃ aññāṇaṃ
appahīnaṃ hoti, so dukkhe tāva pubbantādīsu ca aññāṇena saṃsāradukkhaṃ
sukhasaññāya gahetvā tassa hetubhūte tividhepi saṅkhāre ārabhatī"tiādinā nayena
vuttoeva.
     Apica ayaṃ aññopi pariyāyo:-
           "cutūpapate saṃsāre          saṅkhārānañca lakkhaṇe
            yo paṭiccasamuppanna-        dhammesu ca vimuyhati.
            Abhisaṅkharoti so ete      saṅkhāre tividhe yato
            avijjā paccayo tesaṃ       tividhānampi yantato"ti.
     Kathañca pana yo etesu vimuyhati, so tividhepete saṅkhāre karotīti ce.
Cutiyā tāva vimuḷho sabbattha "khandhānaṃ bhedo maraṇan"ti cutiṃ agaṇhanto
satto marati, sattassa desantarasaṅkamanantiādīni vikappeti. Upapāte vimuḷho
sabbattha "khandhānaṃ pātubhāvo jātī"ti upapātaṃ agaṇhanto satto upapajjati,
sattassa navasarīrapātubhāvotiādīni vikappeti. Saṃsāre vimuḷho yo esa:-
           "khandhānañca paṭipāṭi         dhātuāyatanāna ca
            abbocchinnā 1- vattamānā  saṃsāroti pavuccatī"ti.
     Evaṃ vaṇṇito saṃsāro, taṃ evaṃ agaṇhanto "ayaṃ satto asmā lokā
paraṃ lokaṃ gacchati, parasmā lokā imaṃ lokaṃ āgacchatī"tiādīni vikappeti.
Saṅkhārānaṃ lakkhaṇe vimuḷho saṅkhārānaṃ sabhāvalakkhaṇaṃ sāmaññalakkhaṇañca
agaṇhanto saṅkhāre attato attaniyato dhuvato subhato sukhato ca vikappeti.
Paṭiccasamuppannadhammesu vimuḷho avijjādīhi saṅkhārādīnaṃ pavattiṃ agaṇhanto
"attā jānāti vā na jānāti vā, soeva karoti ca kāreti ca. So paṭisandhiyaṃ
upapajjati, tassa aṇuissarādayo kalalādibhāvena sarīraṃ saṇṭhapetvā indriyāni
@Footnote: 1 cha.Ma. abbocchinnaṃ
Sampādenti. So indriyasampanno phusati vedayati gaṇhiyati upādiyati ghaṭiyati,
so puna bhavantare bhavatī"ti vā "sabbe sattā niyatisaṅgatibhāvapariṇatā"ti 1- vā
vikappeti. So evaṃ avijjāya andhakato 2- evaṃ vikappento yathā nāma andho
paṭhaviyaṃ vicaranto maggampi amaggampi thalampi ninnampi samampi visamampi paṭipajjati,
evaṃ puññampi apuññampi āneñjampi saṅkhāraṃ abhisaṅkharotīti. Tenetaṃ vuccati:-
           "yathāpi nāma jaccandho        naro aparināyako
            ekadhā yāti maggena        ummaggenāpi 3- ekadhā.
            Saṃsāre saṃsaraṃ bālo         tathā aparināyako
            karoti ekadhā puññaṃ         apuññamapi ekadhā.
            Yadā ñatvā ca so dhammaṃ      saccāni abhisamessati
            tadā  avijjūpasamā          upasanto carissatī"ti.
     Ayaṃ avijjāpaccayā saṅkhārāti padasmiṃ vitthārakathā.
                    Avijjāpaccayā saṅkhārapadaniddeso.
                           ----------
                          Viññāṇapadaniddesa
     [227] Saṅkhārapaccayā viññāṇapadaniddese cakkhuviññāṇantiādīsu cakkhuviññāṇaṃ
kusalavipākaṃ akusalavipākanti duvidhaṃ hoti. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇāni.
Manoviññāṇaṃ pana kusalākusalavipākā dve manodhātuyo, tisso
ahetukamanoviññāṇadhātuyo, aṭṭha sahetukāni kāmāvacaravipākacittāni, pañca
rūpāvacarāni, cattāri arūpāvacarānīti bāvīsatividhaṃ hoti. Iti imehi chahi viññāṇehi
sabbānipi bāttiṃsa lokiyaviññāṇāni 4- saṅgahitāni honti. Lokuttarāni pana
vaṭṭakathāyaṃ na yujjantīti na gahitāni.
@Footnote: 1 dī.Sī. 9/168/54         2 cha.Ma. andhīkato
@3 Sī. kummaggenāpi          4 cha.Ma. lokiyavipākaviññāṇāni
     Tattha siyā:- kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ "idaṃ vuttappakāraṃ viññāṇaṃ
saṅkhārapaccayā hotī"ti. Upacitakammābhāve vipākābhāvato. Vipākañhetaṃ, vipākañca
na upacitakammābhāve uppajjati. Yadi uppajjeyya, sabbesaṃ sabbavipākāni
uppajjeyyuṃ, na ca uppajjantīti jānitabbametaṃ "saṅkhārapaccayā idaṃ viññāṇaṃ
hotī"ti.
     Katarasaṅkhārapaccayā kataraṃ viññāṇanti ce. Kāmāvacarapuññābhisaṅkhārapaccayā
tāva kusalavipākāni pañca cakkhuviññāṇādīni, manoviññāṇe ekā manodhātu,
dve manoviññāṇadhātuyo, aṭṭha kāmāvacaramahāvipākānīti soḷasa. Yathāha:-
            "kāmāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā
        vipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppannaṃ hoti. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇaṃ
        uppannaṃ hoti. Vipākā manodhātu uppannā hoti.
        Manoviññāṇadhātu uppannā hoti somanassasahagatā, manoviññāṇadhātu
        uppannā hoti upekkhāsahagatā, manoviññāṇadhātu uppannā
        hoti somanassasahagatā ñāṇasampayuttā. Somanassasahagatā ñāṇasampayuttā
        sasaṅkhārena. Somanassasahagatā ñāṇavippayuttā.
        Somanassasahagatā ñāṇavippayuttā sasaṅkhārena. Upekkhāsahagatā
        ñāṇasampayuttā. Upekkhāsahagatā ñāṇasampayuttā sasaṅkhārena.
        Upekkhāsahagatā ñāṇavippayuttā. Upekkhāsahagatā ñāṇavippayuttā
                         sasaṅkhārenā"ti. 1-
     Rūpāvacarapuññābhisaṅkhārapaccayā pana pañca rūpāvacaravipākāni. Yathāha:-
            "tasseva rūpāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā
        vipākaṃ vivicceva kāmehi .pe. Paṭhamaṃ jhānaṃ .pe. Pañcamaṃ jhānaṃ
        upasampajja viharatī"ti. 2-
     Evaṃ puññābhisaṅkhārapaccayā ekavīsatividhaṃ viññāṇaṃ hoti.
@Footnote: 1 abhi. 34/431,498/120,132         2 abhi. 34/499/133
     Apuññābhisaṅkhārapaccayā pana akusalavipākāni pañca cakkhuviññāṇādīni,
ekā manodhātu, ekā manoviññāṇadhātūti evaṃ sattavidhaṃ viññāṇaṃ hoti.
Yathāha:-
           "akusalassa kammassa katattā upacitattā vipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ
        uppannaṃ hoti. Tathā sotaghānajivhākāyaviññāṇaṃ, vipākā manodhātu,
        vipākā manoviññāṇadhātu uppannā hotī"ti. 1-
     Āneñjābhisaṅkhārapaccayā pana cattāri āruppavipākānīti evaṃ catubbidhaṃ
viññāṇaṃ hoti. Yathāha:-
           "tasseva arūpāvacarassa kusalassa kammassa katattā upacitattā
        vipākaṃ sabbaso rūpasaññānaṃ samatikkamā .pe. Ākāsānañcāyatanasaññāsahagataṃ
        .pe. Viññāṇañcāyatanasaññāsahagataṃ .pe.
        Ākiñcaññāyatanasaññāsahagataṃ .pe. Nevasaññānāsaññāyatanasaññāsahagataṃ
        sukhassa ca pahānā .pe. Catutthaṃ jhānaṃ upasampajja
        viharatī"ti. 2-
     Evaṃ yaṃ saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ hoti, taṃ ñatvā idānissa evaṃ pavatti
veditabbā:- sabbameva hi idaṃ pavattipaṭisandhivasena dvidhā pavattati. Tattha
dve pañcaviññāṇāni dve manodhātuyo somanassasahagatāhetukamanoviññāṇadhātūti
imāni terasa pañcavokārabhave pavattiyaññeva pavattanti. Sesāni ekūnavīsati
tīsu bhavesu yathānurūpaṃ pavattiyampi paṭisandhi pavattanti.
     Kathaṃ? kusalavipākāni tāva cakkhuviññāṇādīni pañca kusalavipākena vā
Akusalavipākena vā nibbattassa yathākkamaṃ paripākamupagatindriyassa cakkhvādīnaṃ
āpāthagataṃ iṭṭhaṃ vā iṭṭhamajjhattaṃ vā rūpādiārammaṇaṃ ārabbha cakkhvādipasādaṃ
nissāya dassanasavanaghāyanasāyanaphusanakiccaṃ sādhayamānāni pavattanti. Tathā
akusalavipākāni pañca. Kevalañhi tesaṃ aniṭṭhaṃ aniṭṭhamajjhattaṃ vā rūpādiārammaṇaṃ
@Footnote: 1 abhi. 34/562/158        2 abhi. 34/501/134
Hoti, ayameva viseso. Dasāpi cetāni niyatadvārārammaṇavatthuṭṭhānāni niyatakiccāneva
ca bhavanti.
     Tato kusalavipākānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ anantarā kusalavipākā manodhātu
tesaññeva ārammaṇamārabbha hadayavatthuṃ nissāya sampaṭicchannakiccaṃ sādhayamānā
pavattati. Tathā akusalavipākānaṃ anantarā akusalavipākā. Idañca pana dvayaṃ
aniyatadvārārammaṇaṃ niyatavatthuṭṭhānaṃ niyatakiccañca hoti.
     Somanassasahagatā pana ahetukamanoviññāṇadhātu kusalavipākamanodhātuyā
anantaraṃ tassāeva ārammaṇaṃ ārabbha hadayavatthuṃ nissāya santīraṇakiccaṃ
sādhayamānā ca chasu dvāresu balavārammaṇe kāmāvacarasattānaṃ yebhuyyena
lobhasampayuttajavanāvasāne bhavaṅgavīthiṃ pacchinditvā javanena gahitārammaṇe
tadārammaṇavasena ca sakiṃ vā dvikkhattuṃ vā pavattati, cittappavattigaṇanāyaṃ pana
sabbadvāresu tadārammaṇe dveeva cittavārā āgatā. Idaṃ pana cittaṃ
tadārammaṇanti ca piṭṭhibhavaṅganti cāti dve nāmāni labhati. Aniyatadvārārammaṇaṃ
niyatavatthukaṃ aniyataṭṭhānakiccañca hotīti evaṃ tāva terasa pañcavokārabhave
pavattiññeva pavattantīti veditabbāni. Sesesu ekūnavīsatiyā cittesu na kiñci
attano attano anurūpāya paṭisandhiyā na pavattati.
     Pavattiyaṃ pana kusalākusalavipākā tāva dve ahetukamanoviññāṇadhātuyo
pañcasu dvāresu 1- kusalākusalavipākamanodhātūnaṃ anantaraṃ santīraṇakiccaṃ chasu
dvāresu pubbe vuttanayeneva tadārammaṇakiccaṃ attanā dinnapaṭisandhito uddhaṃ
asati bhavaṅgupacchedake cittuppāde bhavaṅgakiccaṃ ante cutikiccañcāti cattāri
kiccāni sādhayamānā niyatavatthukā aniyatadvārārammaṇaṭṭhānakiccā hutvā
pavattanti.
@Footnote: 1 cha.Ma. pañcadvāre
     Aṭṭha kāmāvacarasahetukacittāni pavattiyaṃ vuttanayeneva chasu dvāresu
tadārammaṇakiccaṃ attanā dinnapaṭisandhito uddhaṃ asati bhavaṅgupacchedake cittuppāde
bhavaṅgakiccaṃ ante cutikiccañcāti tīṇi kiccāni sādhayamānāni niyatavatthukāni
aniyatadvārārammaṇaṭṭhānakiccāni hutvā pavattanti.
     Pañca rūpāvacarāni cattāri ca arūpāvacarāni attanā dinnapaṭisandhito
uddhaṃ asati bhavaṅgupacchedake cittuppāde bhavaṅgakiccaṃ ante cutikiccañcāti
kiccadvayaṃ sādhayamānāni pavattanti. Tesu rūpāvacarāni niyatavatthārammaṇāni
aniyataṭṭhānakiccāni, itarāni avatthukāni niyatārammaṇāni aniyataṭṭhānakiccāni
hutvā pavattantīti evaṃ tāva bāttiṃsavidhampi viññāṇaṃ pavattiyaṃ saṅkhārapaccayā
pavattati. Tatrassa te te saṅkhārā kammapaccayena ca upanissayapaccayena ca
paccayā honti.
     Tattha yānetāni ekādasa tadārammaṇacittāni vuttāni, tesu ekampi
rūpārūpabhave tadārammaṇaṃ hutvā na pavattati. Kasmā? bījābhāvā. Tattha hi
kāmāvacaravipākasaṅkhātaṃ paṭisandhibījaṃ natthi, yaṃ rūpādīsu ārammaṇesu pavattiyaṃ
tassa janakaṃ bhaveyya. Cakkhuviññāṇādīnampi rūpabhave abhāvo āpajjatīti ce. Na
indriyappavattiyānubhāvato dvāravīthibhede cittaniyamato ca.
     Yathā cetaṃ tadārammaṇaṃ ekantena rūpārūpabhave nappavattati, tathā sabbepi
akāmāvacaradhamme nānubandhati. Kasmā? ajanakattā ceva janakassa ca asadisattā.
Tañhi yathā nāma gehā nikkhamitvā bahi gantukāmo taruṇadārako attano
janakaṃ pitaraṃ vā aññaṃ vā pitusadisaṃ hitakāmaṃ ñātiṃ aṅguliyaṃ gahetvā anubandhati,
na aññaṃ rājapurisādiṃ. Tathā etampi bhavaṅgārammaṇato bahi nikkhamitukāmaṃ
sabhāgatāya attano janakaṃ pitaraṃ vā pitusadisaṃ vā kāmāvacarajavanameva anubandhati,
na aññaṃ mahaggataṃ anuttaraṃ vā.
     Yathā cetaṃ mahaggatalokuttaradhamme nānubandhati, tathā yadā ete
kāmāvacaradhammāpi mahaggatārammaṇā hutvā pavattanti, tadā tepi nānubandhati.
Kasmā? aparicitadesattā accantaparittārammaṇattā ca. Tañhi yathā pitaraṃ vā
Pitusadisaṃ vā ñātiṃ anubandhantopi taruṇadārako gharadvāraantaravīthicatukkādimhi
pariciteyeva dese anubandhati, na araññaṃ vā yuddhabhūmiṃ vā gacchantaṃ. Evaṃ
kāmāvacaradhamme anubandhantampi amahaggatādimhi pariciteyeva dese pavattamāne
te 1- dhamme anubandhati, na mahaggatalokuttaradhamme ārabbha pavattamāneti.
     Yasmā cassa "sabbo kāmāvacaravipāko kiriyāmanodhātu kiriyāahetukamanoviññāṇadhātu
somanassasahagatā ime dhammā parittārammaṇā"ti evaṃ accantaparittameva
ārammaṇaṃ vuttaṃ. Tasmāpetaṃ mahaggatalokuttarārammaṇe kāmāvacaradhammepi
nānubandhatīti veditabbaṃ.
     Kiṃ vā imāya yuttikathāya. Aṭṭhakathāyaṃ hi ekanteneva vuttaṃ:- ekādasa
tadārammaṇacittāni nāmagottaṃ ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na gaṇhanti.
Paṇṇattiṃ ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati, tilakkhaṇārammaṇikavipassanāya
tadārammaṇaṃ na labbhati, vuṭṭhānagāminiyā balavavipassanāya tadārammaṇaṃ
na labbhati, rūpārūpadhamme ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati,
micchattaniyatadhammesu tadārammaṇaṃ na labbhati, sammattaniyatadhammesu tadārammaṇaṃ na
labbhati, lokuttaradhamme ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati, abhiññāñāṇaṃ
ārabbha javane javite tadārammaṇaṃ na labbhati, paṭisambhidāñāṇaṃ ārabbha javane
javite tadārammaṇaṃ na labbhati, kāmāvacare dubbalārammaṇe tadārammaṇaṃ na
labbhati, chasu dvāresu balavārammaṇe āpāthagateyeva labbhati, labbhamānañca
kāmāvacareyeva labbhati, rūpārūpabhaveyeva tadārammaṇaṃ nāma natthīti.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
     Yaṃ pana vuttaṃ "sesesu ekūnavīsatiyā cittesu na kiñci attano
anurūpāya paṭisandhiyā na pavattatī"ti, taṃ atisaṅkhittattā dubbijānaṃ. Tenassa
vitthāranayadassanatthaṃ vuccati "katī paṭisandhiyo, katī paṭisandhicittāni, kena kattha
paṭisandhi hoti, kiṃ paṭisandhiyā ārammaṇan"ti.
     Asaññīpaṭisandhiyā saddhiṃ vīsati paṭisandhiyo, vuttappakārāneva ekūnavīsati
paṭisandhicittāni. Tattha akusalavipākāya ahetukamanoviññāṇadhātuyā catūsu 1- apāyesu
paṭisandhi hoti, kusalavipākāya manussaloke jaccandhajātibadhirajātiummattakaeḷa-
mūganapuṃsakādīnaṃ. Aṭṭhahi sahetukamahāvipākehi kāmāvacaradevesu ceva manussesu ca
puññavantānaṃ paṭisandhi hoti, pañcahi rūpāvacaravipākehi rūpībrahmaloke, catūhi
arūpāvacaravipākehi arūpaloketi yena ca yattha paṭisandhi hoti, sāeva tassa 2-
anurūpapaṭisandhi nāma.
     Saṅkhepato paṭisandhiyā tīṇi ārammaṇāni honti kammaṃ kammanimittaṃ
gatinimittanti. Tattha kammaṃ nāma āyūhitā kusalākusalacetanā. Kammanimittaṃ nāma
yaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā kammaṃ āyūhati. Tattha atīte kappakoṭisatasahassamatthakasmimpi
kamme kate tasmiṃ khaṇe kammaṃ vā kammanimittaṃ vā āgantvā
upaṭṭhāti.
     Tatridaṃ kammanimittassa upaṭṭhāne vatthu:- gopakasīvalī 3- kira nāma
tālapiṭṭhikavihāre cetiyaṃ kāresi. Tassa maraṇamañce nipannassa cetiyaṃ upaṭṭhāsi.
So tadeva nimittaṃ gaṇhitvā kālaṃ katvā devaloke nibbatti. Aññā
sammuḷhakālakiriyā nāma hoti. Parammukhaṃ gacchantassa hi pacchato tikhiṇena
asinā sīsaṃ chindanti, nipajjitvā niddāyantassāpi tikhiṇena asinā sīsaṃ
chindanti, udake osīdāpetvā mārenti. Evarūpepi kāle aññataraṃ kammaṃ
vā kammanimittaṃ vā upaṭṭhāti. Aññaṃ lahukamaraṇaṃ nāma atthi.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati       2 cha.Ma. tassā    3 cha.Ma. gopakasīvali
Nikhādanadaṇḍakamatthakasmiṃ hi nilīnamakkhikaṃ muggarena paharitvā piṃsanti. 1- Evarūpepi
kāle kammaṃ vā kammanimittaṃ vā upaṭṭhāti. Evaṃ piṃsayamānāya pana makkhikāya paṭhamaṃ
kāyadvārāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ nāvaṭṭeti, manodvārāvajjanameva āvaṭṭeti. Atha
javanaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati. Dutiyavāre kāyadvārāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti,
tato kāyaviññāṇaṃ sampaṭicchannaṃ santīraṇaṃ voṭṭhabbananti vīthicittāni pavattanti.
Javanaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati. Tatiyavāre manodvārāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ āvaṭṭeti,
atha javanaṃ javitvā bhavaṅgaṃ otarati, etasmiṃ ṭhāne kālakiriyaṃ karoti. Idaṃ
kimatthaṃ ābhataṃ? arūpadhammānaṃ visayo nāma evaṃ lahukoti dīpanatthaṃ.
     Gatinimittaṃ nāma nibbattanakaokāse eko vaṇṇo upaṭṭhāti. Tattha
niraye upaṭṭhahante lohakumbhīsadiso hutvā upaṭṭhāti, manussaloke upaṭṭhahante
mātu kucchi kambalayānasadisā hutvā upaṭṭhāti, devaloke upaṭṭhahante
kapparukkhavimānasayanādīni upaṭṭhahanti. Evaṃ kammaṃ kammanimittaṃ gatinimittanti
saṅkhepato paṭisandhiyā tīṇi ārammaṇāni honti.
     Aparo nayo:- paṭisandhiyā tīṇi ārammaṇāni honti atītaṃ paccuppannaṃ
navattabbañca, asaññīpaṭisandhi anārammaṇā. 2- Tattha viññāṇañcāyatana-
nevasaññānāsaññāyatanapaṭisandhīnaṃ atītameva ārammaṇaṃ, dasannaṃ kāmāvacarānaṃ atītaṃ
vā paccuppannaṃ vā, sesānaṃ navattabbaṃ. Evaṃ tīsu ārammaṇesu pavattamānā
pana paṭisandhi yasmā atītārammaṇassa vā navattabbārammaṇassa vā cuticittassa
anantarameva pavattati, 3- paccuppannārammaṇaṃ pana cuticittaṃ nāma natthi, tasmā
dvīsu ārammaṇesu aññatarārammaṇāyeva cutiyā anantaraṃ tīsu ārammaṇesu
aññatarārammaṇāya paṭisandhiyā sugatiduggativasena pavattanākāro veditabbo.
     Seyyathīdaṃ? kāmāvacarasugatiyaṃ tāva ṭhitassa pāpakammino puggalassa "tānissa
Tamhi samaye olambantī"tiādivacanato 4- maraṇamañce nipannassa yathūpacitaṃ pāpakammaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. pisanti         2 cha.Ma. anārammaṇāti
@3 cha.Ma. hoti          4 Ma.u. 14/248/215
Vā kammanimittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchati. Taṃ ārabbha uppannāya
tadārammaṇapariyosānāya suddhāya vā javanavīthiyā anantaraṃ bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā
cuticittaṃ uppajjati. Tasmiṃ niruddhe tadeva āpāthagataṃ kammaṃ vā kammanimittaṃ
vā ārabbha anupacchinnakilesabalavavināmitaṃ 1- duggatipariyāpannaṃ paṭisandhicittaṃ
uppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā atītārammaṇā paṭisandhi.
     Aparassa maraṇasamaye vuttappakārakammavasena nirayādīsu 2- aggijālavaṇṇādikaṃ
duggatinimittaṃ manodvāre āpāthamāgacchati. Tassa dvikkhattuṃ bhavaṅge uppajjitvā
niruddhe taṃ ārammaṇaṃ ārabbha ekaṃ āvajjanaṃ, maraṇassa āsannabhāvena
mandībhūtavegattā pañca javanāni, dve tadārammaṇānīti tīṇi vīthicittāni
uppajjanti. Tato bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ. Ettāvatā ekādasa
cittakkhaṇā atītā honti. Athāvasesapañcacittakkhaṇāyuke tasmiṃyeva ārammaṇe
paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇā
paṭisanadhi.
     Aparassa maraṇasamaye pañcannaṃ dvārānaṃ aññatarasmiṃ rāgādihetubhūtaṃ
hīnārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Tassa yathākkamena uppannavoṭṭhabbanāvasāne
maraṇassāsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni dve tadārammaṇāni ca
uppajjanti. Tato bhavaṅgavisayamārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ. Ettāvatā dve
bhavaṅgāni, āvajjanaṃ, dassanaṃ, sampaṭicchannaṃ, santīraṇaṃ, voṭṭhabbanaṃ, pañca
javanāni, dve tadārammaṇāni, ekaṃ cuticittanti pañcadasa cittakkhaṇā atītā
honti. Athāvasesaekacittakkhaṇāyuke tasmiṃyeva ārammaṇe paṭisandhicittaṃ. Uppajjati.
Ayampi atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇā paṭisandhi. Esa
tāva atītārammaṇāya sugaticutiyā anantarā atītapaccuppannārammaṇāya
duggatipaṭisandhiyā pavattanākāro.
@Footnote: 1 cha..... balavināmitaṃ. evamuparipi     2 cha.Ma. narakādīsu
     Duggatiyaṃ ṭhitassa pana upacitānavajjakammassa vuttanayeneva taṃ anavajjakammaṃ
vā kammanimittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchatīti kaṇhapakkhe sukkapakkhaṃ ṭhapetvā
sabbaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Ayamatītārammaṇāya duggaticutiyā anantarā
atītapaccuppannārammaṇāya sugatipaṭisandhiyā pavattanākāro.
     Sugatiyaṃ ṭhitassa pana upacitānavajjakammassa "tānissa tamhi samaye
olambantī"tiādivacanato maraṇamañce nipannassa yathūpacitaṃ anavajjakammaṃ vā
kammanimittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchati. Tañca kho upacitakāmāvacarānavajjakammasseva.
Upacitamahaggatakammassa pana kammanimittameva āpāthamāgacchati. Taṃ
ārabbha uppannāya tadārammaṇapariyosānāya suddhāya vā javanavīthiyā anantaraṃ
bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā cuticittamuppajjati. Tasmiṃ niruddhe tadeva āpāthagataṃ
kammaṃ vā kammanimittaṃ vā ārabbha anupacchinnakilesabalavavināmitaṃ sugatipariyāpannaṃ
paṭisandhicittamuppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā atītārammaṇā
navattabbārammaṇā vā paṭisandhi.
     Aparassa maraṇasamaye kāmāvacarānavajjakammavasena manussaloke mātukucchivaṇṇasaṅkhātaṃ
vā devaloke uyyānakapparukkhādivaṇṇasaṅkhātaṃ vā sugatinimittaṃ manodvāre
sandhiāpāthamāgacchati. Tassa duggatinimitte dassitānukkameneva cuticittānantaraṃ
paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ atītārammaṇāya cutiyā anantarā
paccuppannārammaṇā paṭisandhi.
     Aparassa maraṇasamaye ñātakā "ayaṃ tāta tavatthāya buddhapūjā kariyati,
cittaṃ pasādehī"ti vatvā pupphadāmadhajapaṭākādivasena rūpārammaṇaṃ vā
dhammassavanaturiyapūjādivasena saddārammaṇaṃ vā dhūpavāsagandhādivasena 1- gandhārammaṇaṃ vā
"idantāta sāyassu, tavatthāya dātabbaṃ deyyadhamman"ti vatvā madhuphāṇitādivasena
rasārammaṇaṃ vā "idantāta phusassu, tavatthāya dātabbaṃ deyyadhamman"ti vatvā
cīnapaṭāsomārapaṭādivasena phoṭṭhabbārammaṇaṃ vā pañcadvāre upasaṃharanti. Tassa
@Footnote: 1 cha.Ma. dhūmavāsagandhādivasena
Tasmiṃ āpāthagate rūpādiārammaṇe yathākkamena uppannavoṭṭhabbanāvasāne
maraṇassāsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni dve tadārammaṇāni ca
uppajjanti. Tato bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ, tadavasāne
tasmiṃyeva ekacittakkhaṇaṭṭhitike ārammaṇe paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayampi
atītārammaṇāya cutiyā anantarā paccuppannārammaṇā paṭisandhi.
     Aparassa pana paṭhavīkasiṇajjhānādivasena paṭiladdhamahaggatassa sugatiyaṃ ṭhitassa
maraṇasamaye kāmāvacarakusalakammakammanimittagatinimittānaṃ aññataraṃ paṭhavīkasiṇādikaṃ vā
nimittaṃ mahaggatacittaṃ vā manodvāre āpāthamāgacchati. Cakkhusotānaṃ vā
aññatarasmiṃ kusaluppattihetubhūtaṃ paṇītamārammaṇaṃ āpāthamāgacchati, tassa yathākkamena
uppannavoṭṭhabbanāvasāne maraṇassāsannabhāvena mandībhūtavegattā pañca javanāni
uppajjanti. Mahaggatagatikānaṃ pana tadārammaṇaṃ natthi. Tasmā javanānantaraṃyeva
bhavaṅgavisayaṃ ārammaṇaṃ katvā ekaṃ cuticittaṃ uppajjati. Tassāvasāne
kāmāvacaramahaggatasugatīnaṃ aññatarasugatipariyāpannaṃ yathūpaṭṭhitesu ārammaṇesu
aññatarārammaṇaṃ paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayaṃ navattabbārammaṇāya cutiyā 1-
anantarā atītapaccuppannanavattabbānaṃ aññatarārammaṇā paṭisandhi.
     Etenānusārena āruppacutiyāpi anantarā paṭisandhi veditabbā. Ayaṃ
atītanavattabbārammaṇāya sugaticutiyā anantarā atītanavattabbapaccuppannārammaṇāya
paṭisandhiyā pavattanākāro.
     Duggatiyaṃ ṭhitassa pana pāpakammino vuttanayeneva taṃ kammaṃ kammanimittaṃ
gatinimittaṃ vā manodvāre, pañcadvāre pana akusaluppattihetubhūtaṃ ārammaṇaṃ
āpāthamāgacchati. Athassa yathānukkamena cuticittāvasāne duggatipariyāpannaṃ tesu
ārammaṇesu aññatarārammaṇaṃ paṭisandhicittaṃ uppajjati. Ayamatītārammaṇāya
@Footnote: 1 cha.Ma. sugaticutiyā
Duggaticutiyā anantarā atītapaccuppannārammaṇāya paṭisandhiyā pavattanākāroti.
Ettāvatā ekūnavīsatividhassāpi viññāṇassa paṭisandhivasena pavatti dīpitā hoti.
     Tayidaṃ sabbampi evaṃ
              pavattamānaṃ sandhimhi       dvidhā kammena vattati
              missādīhi ca bhedehi      bhedassa duvidhādiko.
     Idañhi ekūnavīsatividhampi vipākaviññāṇaṃ paṭisandhimhi pavattamānaṃ dvidhā
kammena vattati. Yathāsakaṃ hi etassa janakaṃ kammaṃ nānākhaṇikakammapaccayena ceva
upanissayapaccayena ca paccayo hoti. Vuttañhetaṃ "kusalākusalakammaṃ vipākassa
upanissayapaccayena paccayo"ti. 1- Evaṃ pavattamānassa 2- panassa missādīhi
bhedehi duvidhādikopi bhedo veditabbo. Seyyathīdaṃ: idañhi paṭisandhivasena
ekadhā vattamānampi rūpena saha missāmissabhedato duvidhaṃ, kāmarūpārūpabhavabhedato
tividhaṃ, aṇḍajajalābujasaṃsedajaopapātikayonivasena catubbidhaṃ, gativasena pañcavidhaṃ,
viññāṇaṭṭhitivasena sattavidhaṃ, sattāvāsavasena aṭṭhavidhaṃ hoti. Tattha
              missaṃ dvidhā bhāvabhedā    sabhāvaṃ tattha ca dvidhā
              dve vā tayo vā dasakā  omato ādinā saha.
     Missaṃ dvidhā bhāvabhedāti yañhetamettha aññatra arūpabhavā rūpamissaṃ
paṭisandhiviññāṇaṃ uppajjati, taṃ rūpabhave itthindriyapurisindriyasaṅkhātena
bhāvena vinā uppattito kāmabhave aññatra jātipaṇḍakapaṭisandhiyā bhāvena saha
uppattito sabhāvaṃ abhāvanti duvidhaṃ hoti.
     Sabhāvaṃ tattha ca dvidhāti tatthāpi ca yaṃ sabhāvaṃ, taṃ itthīpurisabhāvānaṃ
aññatarena saha uppattito duvidhameva hoti.
     Dve vā tayo vā dasakā, omato ādinā sahāti yañhetamettha missaṃ
amissanti dvaye ādibhūtaṃ rūpamissaṃ paṭisandhiviññāṇaṃ, tena saha
@Footnote: 1 abhi. 40/423/138,140     2 cha.Ma. vattamānassa
Vatthukāyadasakavasena dve vā vatthukāyabhāvadasakavasena tayo vā dasakā omato
uppajjanti, natthi ito paraṃ rūpaparihānīti. Taṃ panetaṃ evaṃ omakaparimāṇaṃ
uppajjamānaṃ aṇḍajajalābujanāmikāsu dvīsu yonīsu jātiuṇṇāya ekena
aṃsunā uddhatatelasappimaṇḍappamāṇaṃ kalalanti laddhasaṅkhyaṃ 1- hutvā uppajjati.
Tattha yonīnaṃ gativasena sambhavabhedo veditabbo. Etāsu hi
             niraye bhummavajjesu       devesu ca na yoniyo
             tisso purimikā honti     catassopi gatittaye.
     Tattha devesu cāti casaddena yathā niraye ca bhummavajjesu ca devesu,
evaṃ nijjhāmataṇhikapetesu ca purimikā tisso yoniyo na santīti veditabbā.
Opapātikāeva hi te honti. Sese pana tiracchānapittivisayamanussasaṅkhāte
gatittaye pubbe vajjitabhummadevesu ca catasso yoniyo honti. Tattha
             tiṃsa nava ceva rūpīsu       sattati ukkaṃsatova rūpāni
             saṃsedajopapātīsu         athavā avakaṃsato tiṃsa.
     Rūpībrahmesu tāva opapātikayonikesu cakkhusotavatthudasakānaṃ jīvitanavakassa
cāti catunnaṃ kalāpānaṃ vasena tiṃsa ca nava ca paṭisandhiviññāṇena saha rūpāni
uppajjanti. Rūpībrahme pana ṭhapetvā aññesu saṃsedajopapātikesu ukkaṃsato
cakkhusotaghānajivhākāyabhāvavatthudasakānaṃ vasena sattati. Tāni ca niccaṃ devesu.
Tattha vaṇṇo gandho raso ojā catasso cāpi dhātuyo cakkhupasādo jīvitindriyanti
ayaṃ dasarūpaparimāṇo rūpapuñjo cakkhudasako nāma. Evaṃ sesā veditabbā.
Avakaṃsato pana jaccandhabadhiraaghānakanapuṃsakassa jivhākāyavatthudasakānaṃ vasena tiṃsa
rūpāni uppajjanti. Ukkaṃsāvakaṃsānaṃ pana antare anurūpato vikappo
veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. laddhasaṅkhaṃ
     Evaṃ viditvā puna
           khandhārammaṇagatihetu-      vedanāpītivitakkavicārehi
           bhedābhedaviseso        cutisandhīnaṃ pariññeyyo.
     Yā hesā missāmissato duvidhā paṭisandhi, yā cassā atītānantarā cuti,
tāsaṃ imehi khandhādīhi bhedābhedaviseso ñātabboti attho.
     Kathaṃ? kadāci catukkhandhāya āruppacutiyā anantarā catukkhandhāva
Ārammaṇatopi abhinnā paṭisandhi hoti, kadāci amahaggatabahiddhārammaṇāya
mahaggataajjhattārammaṇā. Ayaṃ tāva arūpabhūmīsuyeva nayo. Kadāci pana catukkhandhāya
āruppacutiyā anantarā pañcakkhandhā kāmāvacarapaṭisandhi, kadāci pañcakkhandhāya
kāmāvacaracutiyā rūpāvacaracutiyā vā anantarā catukkhandhā āruppapaṭisandhi. Evaṃ
atītārammaṇāya cutiyā paccuppannārammaṇā 1- paṭisandhi, ekaccasugaticutiyā
ekaccaduggatipaṭisandhi, ahetukacutiyā sahetukapaṭisandhi, duhetukacutiyā
tihetukapaṭisandhi, upekkhāsahagatacutiyā somanassasahagatapaṭisandhi, appītikacutiyā
sappītikapaṭisandhi, avitakkacutiyā savitakkapaṭisandhi, avicāracutiyā savicārapaṭisandhi,
avitakkāvicāracutiyā savitakkasavicārapaṭisandhīti tassa tassa viparītato ca yathāyogaṃ
yojetabbaṃ.
           Laddhappaccayamiti dhamma-     mattametaṃ bhavantaramupeti
           nāssa tato saṅkanti      na tato hetuṃ vinā hoti.
     Iti hetaṃ laddhappaccayaṃ rūpārūpadhammamattaṃ uppajjamānaṃ bhavantaramupetīti
vuccati, na satto, na jīvo. Tassa nāpi atītabhavato idha saṅkanti atthi, nāpi
tato hetuṃ vinā idha pātubhāvo. Tayidaṃ pākaṭena manussacutipaṭisandhikkamena
pakāsayissāma:-
     atītabhavasmiṃ hi sarasena upakkamena vā samāsannamaraṇassa asayhānaṃ
sabbaṅgapaccaṅgasandhibandhanacchedakānaṃ māraṇantikavedanāsattānaṃ sannipātaṃ
asahantassa ātape pakkhittaharitatālapaṇṇamiva kamena upasussamāne sarīre
@Footnote: 1 cha.Ma. atītanavattabbapaccuppannārammaṇā
Niruddhesu cakkhvādīsu indriyesu hadayavatthumatte patiṭṭhitesu
kāyindriyamanindriyajīvitindriyesu taṃkhaṇāvasesahadayavatthusannissitaṃ viññāṇaṃ
garusamāsevitāsannapubbakatānaṃ aññataraṃ laddhāvasesapaccayasaṅkhārasaṅkhātaṃ kammaṃ vā
tadupaṭṭhāpitaṃ vā kammanimittagatinimittasaṅkhātaṃ visayamārabbha pavattati. Tadevaṃ
pavattamānaṃ taṇhāavijjānaṃ appahīnattā avijjāpaṭicchāditādīnave tasmiṃ visaye taṇhā
nāmeti, sahajātasaṅkhārā khipanti. Taṃ santativasena taṇhāya nāmiyamānaṃ saṅkhārehi
khipiyamānaṃ 1- orimatīrarukkhavinibandharajjumālambitvā mātikātikkamako viya purimañca
nissayaṃ jahati, aparañca kammasamuṭṭhāpitaṃ nissayaṃ āsādayamānaṃ vā anāsādayamānaṃ
vā 2- ārammaṇādīhiyeva paccayehi pavattati.
     Ettha ca purimaṃ cavanato cuti, pacchimaṃ bhavantarādipaṭisandhānato paṭisandhīti
vuccati. Tadetaṃ nāpi purimabhavā idhāgataṃ, nāpi tato kammasaṅkhāragativisayādihetuṃ 3-
vinā pātubhūtanti veditabbaṃ.
           Siyuṃ nidassanānettha       paṭighosādikā atha
           santānabandhato natthi      ekatā nāpi nānatā.
     Ettha cetassa viññāṇassa purimabhavato idha anāgamane atītabhavapariyāpannahetūhi
ca uppāde paṭighosapadīpamuddāpaṭibimbappakārā dhammā nidassanāni
siyuṃ. Yathā hi paṭighosapadīpamuddacchāyā saddādihetukā aññatra agantvā
honti, evameva idaṃ cittaṃ. Ettha ca santānabandhato natthi, ekatā nāpi nānatā.
Yadi hi santānabandhe sati ekantamekatā bhaveyya, na khīrato dadhi sambhūtaṃ
siyā. Athāpi ekantanānatā bhaveyya, na khīrasāmīno 4- dadhi siyā. Esa nayo
sabbesu hetuhetusamuppannesu. Evañca sati sabbalokavohāralopo siyā. So ca
aniṭṭho, tasmā ettha na ekantamekatā vā nānatā vā upagantabbāti.
@Footnote: 1 cha.Ma. khippamānaṃ     2 cha.Ma. assādayamānaṃ vā anassādayamānaṃ vā
@3 cha.Ma. kammasaṅkhāranativisayādihetuṃ            4 cha.Ma. khīrassādhīno
     Etthāha:- nanu evaṃ asaṅkantipātubhāve sati ye imasmiṃ manussattabhāve
khandhā, tesaṃ niruddhattā phalapaccayassa ca kammassa tattha agamanato aññassa
aññato ca taṃ phalaṃ siyā. Upabhuñjake ca asati kassa taṃ phalaṃ siyā. Tasmā
na sundaramidaṃ vidhānanti. Tatridaṃ vuccati:-
          santāne yaṃ phalaṃ etaṃ       nāññassa na ca aññato
          bījānaṃ abhisaṅkhāro         etassatthassa sādhako.
     Ekasantānasmiṃ hi phalamuppajjamānaṃ tattha ekantaṃ ekattanānattānaṃ
paṭisiddhattā aññassāti vā aññatoti vā na hoti. Etassa ca panatthassa
bījānaṃ abhisaṅkhāro sādhako. Ambabījādīnañhi abhisaṅkhāresu katesu tassa tassa 1-
bījassa santāne laddhapaccayo kālantare phalaviseso uppajjamāno na aññabījānaṃ,
nāpi aññābhisaṅkhārapaccayā uppajjati. Na ca tāni bījāni te abhisaṅkhārā
vā phalaṭṭhānaṃ pāpuṇanti. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Vijjāsipposathādīhi 2-
cāpi bālasarīre upayuttehi kālantare vuḍḍhasarīrādīsu phaladehi ayamattho veditabbo.
     Yampi vuttaṃ "upabhuñjake ca asati kassetaṃ 3- phalaṃ siyā"ti, tattha
          phalassuppattiyāeva         siddhā bhuñjakasammati
          phaluppādena rukkhassa        yathā phalati sammati.
     Yathā hi rukkhasaṅkhātānaṃ dhammānaṃ ekadesabhūtassa rukkhaphalassa uppattiyāeva
rukkho phalatīti vā phalitoti vā vuccati, tathā devamanussasaṅkhātānaṃ khandhānaṃ
ekadesabhūtassa upabhogasaṅkhātassa sukhadukkhaphalassa uppādeneva devo vā manusso
vā upabhuñjatīti vā sukhitoti vā dukkhitoti vā vuccati. Tasmā na ettha
aññena upabhuñjakena nāma koci attho atthīti.
     Yopi vadeyya "evaṃ santepi ete saṅkhārā vijjamānā vā phalassa
paccayā siyuṃ avijjamānā vā. Yadi ca vijjamānā, pavattikkhaṇeyeva nesaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. tassa       2 cha.Ma. vijjāsipposadhādīhi     3 cha.Ma. kassa taṃ
Vipākena bhavitabbaṃ. Athāpi 1- avijjamānā, pavattito pubbe ca pacchā ca
niccaphalāvahā siyun"ti. So evaṃ vattabbo:-
          katattā paccayā ete     na ca niccaphalāvahā
          pāṭibhogādikaṃ tattha        veditabbaṃ nidassanaṃ.
     Katattāeva hi saṅkhārā attano phalassa paccayā honti, na vijjamānattā
vā avijjamānattā vā. Yathāha "kāmāvacarassa kusalassa kammassa katattā
upacitattā vipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ uppannaṃ hotī"tiādi. 2- Yathārahassa ca attano
phalassa paccayā hutvā na puna phalāvahā honti vipakkavipākattā. Etassa
catthassa vibhāvane idaṃ pāṭibhogādikaṃ nidassanaṃ veditabbaṃ.
     Yathā hi loke yo kassaci atthassa niyyātanatthaṃ pāṭibhogo hoti, bhaṇḍaṃ
vā kiṇāti, iṇaṃ vā gaṇhāti, tassa taṃkiriyākaraṇamattameva tadatthaniyyātanādimhi
paccayo hoti, na kiriyāya vijjamānatā vā avijjamānatā vā. Na ca
tadatthaniyyātanādito parampi dhārakova hoti. Kasmā? niyyātanādīnaṃ katattā. Evaṃ
katattāva saṅkhārāpi attano phalassa paccayā honti, na ca yathārahaṃ phaladānato
parampi phalāvahā hontīti. Ettāvatā missāmissavasena dvedhāpi pavattamānassa
paṭisandhiviññāṇassa saṅkhārapaccayā pavatti dīpitā hoti.
     Idāni sabbesveva tesu bāttiṃsaviññāṇesu sammohavighātatthaṃ
             paṭisandhipavattīnaṃ         vasenete bhavādisu
             vijānitabbā saṅkhārā    yathā yesañca paccayā.
     Tattha tayo bhavā, catasso yoniyo, pañca gatiyo, satta viññāṇaṭṭhitiyo,
nava sattāvāsāti ete bhavādayo nāma. Etesu bhavādīsu paṭisandhiyaṃ pavatte
cete yesaṃ vipākaviññāṇānaṃ paccayā, yathā ca paccayā honti, tathā vijānitabbāti
attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. atha         2 abhi. 34/431/120
     Tattha puññābhisaṅkhāre tāva kāmāvacaraaṭṭhacetanābhedo puññābhisaṅkhāro
avisesena kāmabhave sugatiyaṃ navannaṃ vipākaviññāṇānaṃ paṭisandhiyaṃ
nānākkhaṇikakammapaccayena ceva upanissayapaccayena cāti dvidhā paccayo.
Rūpāvacarapañcakusalacetanābhedo puññābhisaṅkhāro rūpabhave paṭisandhiyaṃeva pañcannaṃ.
Vuttappabhedakāmāvacaro pana kāmabhave sugatiyaṃ upekkhāsahagatāhetukamanoviññāṇadhātuvajjānaṃ
sattannaṃ parittavipākaviññāṇānaṃ vuttanayeneva dvidhā paccayo pavatte, no
paṭisandhiyaṃ. Sveva rūpabhave pañcannaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte,
no paṭisandhiyaṃ. Kāmabhave pana duggatiyaṃ aṭṭhannampi parittavipākaviññāṇānaṃ
tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ.
     Tattha niraye mahāmoggallānattherassa narakacārikādīsu iṭṭhārammaṇasamāyogena
so paccayo hoti. Tiracchānesu pana nāgasupaṇṇapetamahiddhikesu ca
iṭṭhārammaṇaṃ labbhatiyeva. Sveva kāmabhave sugatiyaṃ soḷasannampi kusalavipākaviññāṇānaṃ
tatheva paccayo pavatte ca paṭisandhiyaṃ ca. Avisesena puññābhisaṅkhāro
rūpabhave dasannaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ca paṭisandhiyaṃ ca.
     Dvādasākusalacetanābhedo apuññābhisaṅkhāro kāmabhave duggatiyaṃ ekassa
viññāṇassa tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ, no pavatte. Channaṃ pavatte, no
paṭisandhiyaṃ. Sattannampi akusalavipākaviññāṇānaṃ pavatte ca paṭisandhiyaṃ ca.
Kāmabhave pana sugatiyaṃ tesaṃyeva sattannaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ.
Rūpabhave catunnaṃ viññāṇānaṃ 1- tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. So
ca kho kāmāvacare aniṭṭharūpadassanasaddasavanavasena. Brahmaloke pana aniṭṭhā
rūpādayo nāma natthi, tathā kāmāvacaradevalokepi.
     Āneñjābhisaṅkhāro pana 2- arūpabhave catunnaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva
paccayo pavatte ca paṭisandhiyaṃ ca.
@Footnote: 1 cha.Ma. vipākaviññāṇānaṃ     2 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati
     Kāmāvacarakusalākusalato pana sabbasaṅgāhikanayena vīsaticetanābhedopi
kāyasaṅkhāro kāmabhave dasannaṃ vipākaviññāṇānaṃ paṭisandhiyaṃ nānākhaṇikakammapaccayena
ceva upanissayapaccayena cāti dvidhā paccayo. Sveva kāmabhave terasannaṃ, rūpabhave
navannaṃ vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Sveva
kāmabhave tevīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ca paṭisandhiyaṃ ca.
Vacīsaṅkhārepi eseva nayo.
     Ekūnatiṃsacetanābhedopi 1- pana cittasaṅkhāro tīsu bhavesu ekūnavīsatiyā
vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ, no pavatte. Sveva dvīsu bhavesu
heṭṭhā vuttānaṃ terasannañca navannañcāti dvāvīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ
tatheva paccayo pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Tīsu pana bhavesu dvattiṃsāyapi
vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo pavatte ceva paṭisandhiyañca. Evaṃ tāva bhavesu
paṭisandhipavattīnaṃ vasena te saṅkhārā yesaṃ paccayā, yathā ca paccayā honti,
tathā vijānitabbā. Eteneva nayena yoniādīsupi veditabbā.
     Tatridaṃ ādito paṭṭhāya mukhamattappakāsanaṃ:- imesu hi saṅkhāresu yasmā
puññābhisaṅkhāro tāva dvīsu bhavesu paṭisandhiṃ datvā sabbamattano vipākaṃ janeti,
tathā aṇḍajādīsu catūsu yonīsu, devamanussasaṅkhātāsu dvīsu gatīsu,
nānattakāyanānattasaññīnānattakāyaekattasaññīekattakāyanānattasaññīekattakāyaekatta-
saññīsaṅkhātāsu manussānañceva paṭhamadutiyatatiyajjhānabhūmīnañca vasena catūsu
viññāṇaṭṭhitīsu. Asaññasattāvāse panesa rūpamattamevābhisaṅkharotīti catūsuyeva
sattāvāsesu ca paṭisandhiṃ datvā sabbamattano vipākaṃ janeti. Tasmā esa etesu dvīsu
bhavesu catūsu yonīsu dvīsu gatīsu catūsu viññāṇaṭṭhitīsu catūsu sattāvāsesu ca
ekavīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ vuttanayeneva paccayo hoti yathāsambhavaṃ paṭisandhiyaṃ
pavatte ca.
@Footnote: 1 cha.Ma. aṭṭhavīsatiekūnatiṃsacetanābhedopi
     Apuññābhisaṅkhāro pana yasmā ekasmiṃyeva kāmabhave catūsu yonīsu
avasesāsu tīsu gatīsu nānattakāyaekattasaññīsaṅkhātāya ekissā viññāṇaṭṭhitiyā
tādiseyeva ca ekasmiṃ sattāvāse paṭisandhivasena vipaccati, tasmā esa ekasmiṃ
bhave catūsu yonīsu tīsu gatīsu ekissā viññāṇaṭṭhitiyā ekamhi ca sattāvāse
sattannaṃ vipākaviññāṇānaṃ vuttanayeneva paccayo hoti paṭisandhiyaṃ pavatte ca.
     Āneñajābhisaṅkhāro pana yasmā ekasmiṃ arūpabhave ekissā opapātikayoniyā
ekissā devagatiyā ākāsānañcāyatanādīsu tīsu viññāṇaṭṭhitīsu
ākāsānañcāyatanādīsu ca catūsu sattāvāsesu paṭisandhivasena vipaccati, tasmā
esa ekasmiṃyeva bhave ekissā yoniyā ekissā gatiyā 1- tīsu viññāṇaṭṭhitīsu
catūsu sattāvāsesu catunnaṃ viññāṇānaṃ vuttanayeneva paccayo hoti paṭisandhiyaṃ
pavatte ca.
     Kāyasaṅkhāropi yasmā ekasmiṃ kāmabhave catūsu yonīsu pañcasu gatīsu dvīsu
viññāṇaṭṭhitīsu dvīsu ca sattāvāsesu paṭisandhiṃ datvā sabbamattano vipākaṃ
janeti, tasmā esa ekasmiṃ bhave catūsu yonīsu pañcasu gatīsu dvīsu viññāṇaṭṭhitīsu
dvīsu ca sattāvāsesu tevīsatiyā vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo paṭisandhiyaṃ
pavatte ca. Vacīsaṅkhārepi eseva nayo.
     Cittasaṅkhāro pana yasmā ekaṃ sattāvāsaṃ ṭhapetvā na katthaci na vipaccati,
tasmā esa tīsu bhavesu catūsu yonīsu pañcasu gatīsu sattasu viññāṇaṭṭhitīsu
aṭṭhasu sattāvāsesu yathāyogaṃ dvattiṃsāyapi vipākaviññāṇānaṃ tatheva paccayo
paṭisandhiyaṃ pavatte ca. Aviññāṇake pana sattāvāse saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ
natthi.
     Apica puññābhisaṅkhāro asaññīsattesu 2- kaṭattārūpānaṃ nānākhaṇikakammapaccayena
paccayoti. Evaṃ:-
@Footnote: 1 cha.Ma. devagatiyā            2 cha.Ma. asaññasattesu
              Paṭisandhipavattīnaṃ         vasenete bhavādisu
              vijānitabbā saṅkhārā    yathā yesañca paccayāti.
                    Saṅkhārapaccayā viññāṇapadaniddeso.
                         --------------
                          Nāmarūpapadaniddesa
     [228] Viññāṇapaccayā nāmarūpaniddese:-
              desanābhedato sabba-    bhavādīsu pavattito
              saṅgahā paccayanayā      viññātabbo vinicchayo.
     Desanābhedatoti "tattha katamaṃ rūpaṃ, cattāro ca mahābhūtā catunnañca
mahābhūtānaṃ upādāyarūpan"ti 1- evaṃ tāva suttante ca idha ca rūpapadassa
abhedato ekasadisā desanā katā, nāmapadassa pana bhedato.
     Suttantasmiñhi "tattha katamaṃ nāmaṃ, vedanā saññā cetanā phasso
manasikāro"ti 1- vuttaṃ. Idha "vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho"ti.
Tattha hi yampi cakkhuviññāṇapaccayā nāmaṃ uppajjati, uppannañca cittassa
ṭhiti arūpīnaṃ dhammānaṃ āyūti evaṃ aññadhammasannissayena aggahetabbato pākaṭaṃ,
taṃ dassento cetanāphassamanasikāravasena saṅkhārakkhandhaṃ tidhā bhinditvā dvīhi
khandhehi saddhiṃ desesi. Idha pana tattha vuttañca avuttañca sabbaṃ nāmaṃ
saṅgaṇhanto "tayo khandhā vedanākkhandho saññākkhandho saṅkhārakkhandho"ti āha.
     Kiṃ pana ime tayo khandhāva nāmaṃ, viññāṇaṃ nāmaṃ nāma na hotīti.
No na hoti. Tasmiṃ pana viññāṇe gayhamāne nāmaviññāṇassa ca
paccayaviññāṇassa cāti dvinnaṃ viññāṇānaṃ sahabhāvo āpajjati. Tasmā viññāṇaṃ
paccayaṭṭhāne ṭhapetvā paccayanibbattaṃ nāmaṃ dassetuṃ tayova khandhā vuttāti. Evaṃ
tāva desanābhedato viññātabbo vinicchayo.
@Footnote: 1 Ma.mū. 12/100/72, saṃ.ni. 16/2/4
     Sabbabhavādīsu pavattitoti ettha pana nāmaṃ ekaṃ sattāvāsaṃ ṭhapetvā
sabbabhavayonigativiññāṇaṭṭhitisesasattāvāsesu pavattati. Rūpaṃ dvīsu bhavesu catūsu
yonīsu pañcasu gatīsu purimāsu catūsu viññāṇaṭṭhitīsu pañcasu ca sattāvāsesu
pavattati. Evaṃ pavattamāne cetasmiṃ nāmarūpe yasmā abhāvakagabbhaseyyakānaṃ
aṇḍajānañca paṭisandhikkhaṇe vatthukāyavasena rūpato dve santatisīsāni tayo ca
arūpino khandhā pātubhavanti, tasmā tesaṃ vitthārena rūparūpato vīsati dhammā
tayo ca arūpino khandhāti ete tevīsatidhammā viññāṇapaccayā nāmarūpanti
veditabbā. Aggahitaggahaṇena pana ekasantatisīsato nava rūpadhamme apanetvā
cuddasa, sabhāvakānaṃ bhāvadasakaṃ pakkhipitvā tettiṃsa. Tesampi aggahitaggahaṇena
santatisīsadvayato aṭṭhārasa rūpadhamme apanetvā paṇṇarasa.
     Yasmā ca opapātikasattesu brahmakāyikādīnaṃ paṭisandhikkhaṇe cakkhusotavatthudasakānaṃ
jīvitindriyanavakassa ca vasena rūparūpato cattāri santatisīsāni tayo
ca arūpino khandhā pātubhavanti, tasmā tesaṃ vitthārena rūparūpato  ekūnacattāḷīsa
dhammā tayo ca arūpino khandhāti ete dvācattāḷīsa dhammā viññāṇapaccayā
nāmarūpanti veditabbā. Aggahitaggahaṇena pana santatisīsattayato sattavīsati
dhamme apanetvā paṇṇarasa.
     Kāmabhave pana yasmā sesaopapātikānaṃ saṃsedajānaṃ vā sabhāvakaparipuṇṇāyatanānaṃ
paṭisandhikkhaṇe rūparūpato satta santatisīsāni tayo ca arūpino khandhā
pātubhavanti, tasmā tesaṃ vitthārena rūparūpato sattati dhammā tayo ca arūpino
khandhāti ete tesattati dhammā viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbā.
Aggahitaggahaṇena pana santatisīsachakkato catupaññāsa dhamme apanetvā ekūnavīsati.
Esa ukkaṃsato. Avakaṃsena pana taṃtaṃrūpasantatisīsavikalānaṃ tassa tassa vasena
hāpetvā hāpetvā saṅkhepato ca vitthārato ca paṭisandhiviññāṇapaccayā
nāmarūpasaṅkhātā veditabbā. Arūpīnaṃ pana tayova arūpino khandhā, asaññīnaṃ rūpato
jīvitindriyanavakamevāti esa tāva paṭisandhiyaṃ nayo.
     Pavatte pana sabbattha rūpapavattidese paṭisandhicittassa ṭhitikkhaṇe paṭisandhicittena
saha pavattaututo utusamuṭṭhānaṃ suddhaṭṭhakaṃ pātubhavati. Paṭisandhicittaṃ
pana rūpaṃ na samuṭṭhāpeti. Taṃ hi yathā papāte patitapuriso parassa paccayo hotuṃ
na sakkoti, evaṃ vatthudubbalatāya dubbalattā rūpaṃ samuṭṭhāpetuṃ na sakkoti,
paṭisandhicittato pana uddhaṃ paṭhamabhavaṅgato pabhūti cittasamuṭṭhānakaṃ suddhaṭṭhakaṃ.
Saddapātubhāvakāle paṭisandhikkhaṇato uddhaṃ pavattaututo ceva cittato ca saddanavakaṃ.
Ye pana kabaḷiṅkārāhārupajīvino gabbhaseyyakasattā, tesaṃ
          "yañcassa bhuñjatī mātā        annaṃ pānañca bhojanaṃ
           tena so tattha yāpeti       mātukucchigato naro"ti. 1-
     Vacanato mātarā ajjhoharitāhārena anugate sarīre opapātikānaṃ
sabbapaṭhamaṃ attano mukhagataṃ kheḷaṃ ajjhoharaṇakāle āhārasamuṭṭhānaṃ suddhaṭṭhakanti
idaṃ āhārasamuṭṭhānassa suddhaṭṭhakassa utucittasamuṭṭhānānañca ukkaṃsato dvinnaṃ
navakānaṃ vasena chabbīsatividhaṃ, pubbe ekekacittakkhaṇe tikkhattuṃ uppajjamānaṃ
vuttaṃ kammasamuṭṭhānañca 2- sattatividhanti channavutividhaṃ rūpaṃ tayo ca arūpino
khandhāti samāsato navanavuti dhammā. Yasmā vāsaddo aniyato kadācideva
pātubhāvato. Tasmā duvidhampi taṃ apanetvā ime sattanavuti dhammā yathāsambhavaṃ
sabbasattānaṃ viññāṇapaccayā nāmarūpanti  veditabbā. Tesaṃ hi suttānampi
pamattānampi vicarantānampi khādantānampi pivantānampi divā ca rattiñca
ete viññāṇapaccayā pavattanti. Tañca nesaṃ viññāṇapaccayabhāvaṃ parato
vaṇṇayissāma.
     Yaṃ panetamettha kammajarūpaṃ, taṃ bhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāvāsesu
sabbapaṭhamaṃ patiṭṭhahantampi tisamuṭṭhānikarūpena anupatthaddhaṃ na sakkoti saṇṭhātuṃ,
nāpi tisamuṭṭhānikaṃ tena anupatthaddhaṃ. Athakho vātabbhāhatāpi catuddisāvavatthāpitā
naḷakalāpādayo 3- viya ummivegabbhāhatāpi mahāsamudde katthaci laddhapatiṭṭhā
@Footnote: 1. saṃ.sa. 15/235/248  2 cha.Ma. ca-saddo na dissati  3 cha.Ma. naḷakalāpiyo
Bhinnavāhanikā viya ca aññamaññupatthaddhānevetāni apatamānāni saṇṭhahitvā 1-
ekampi vassaṃ dvepi vassāni .pe. Vassasatampi yāva tesaṃ sattānaṃ āyukkhayo
vā puññakkhayo vā, tāva pavattantīti evaṃ sabbabhavādīsu pavattitopettha
viññātabbo vinicchayo.
     Saṅgahāti ettha ca yaṃ āruppe pavattipaṭisandhīsu pañcavokārabhave ca
pavattiyā viññāṇapaccayā nāmameva, yañca asaññīsu sabbattha pañcavokārabhave
ca pavattiyā viññāṇapaccayā rūpameva, yañca pañcavokārabhave sabbattha
viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, taṃ sabbaṃ nāmañca rūpañca nāmarūpañca nāmarūpanti evaṃ
ekadesasarūpekasesanayena saṅgahetvā viññāṇapaccayā nāmarūpanti veditabbaṃ.
Asaññīsu viññāṇābhāvā ayuttanti ce. Nāyuttaṃ. Idaṃ hi:-
            nāmarūpassa yaṃ hetu       viññāṇantaṃ dvidhā mataṃ
            vipākamavipākañca         yuttameva tato 2- idaṃ.
     Yañhi nāmarūpassa hetu viññāṇaṃ, taṃ vipākāvipākabhedato dvidhā mataṃ.
Idañca asaññīsattesu 3- kammasamuṭṭhānattā pañcavokārabhave
pavattaabhisaṅkhāraviññāṇapaccayā rūpaṃ, tathā pañcavokāre pavattiyaṃ kusalādicittakkhaṇe
kammasamuṭṭhānanti yuttameva idaṃ. Evaṃ saṅgahatopettha viññātabbo vinicchayo.
     Paccayanayāti ettha hi:-
            nāmassa pākaviññāṇaṃ      navadhā hoti paccayo
            vatthurūpassa navadhā        sesarūpassa aṭṭhadhā.
            Abhisaṅkhāraviññāṇaṃ        hoti rūpassa ekadhā
            tadaññaṃ pana viññāṇaṃ       tassa tassa yathārahaṃ.
     Yañhetaṃ paṭisandhiyaṃ pavattiyaṃ vā vipākasaṅkhātaṃ nāmaṃ, tassa rūpamissassa
vā amissassa 4- vā paṭisandhikaṃ vā aññaṃ vā vipākaviññāṇaṃ
@Footnote: 1 Sī. saṅgahitvā      2 cha.Ma. yato
@3 cha.Ma. asaññasattesu  4 cha.Ma. rūpaamissassa
Sahajātaaññamaññanissayasampayuttavipākaāhāraindriyaatthiavigatapaccayehi navadhā paccayo
hoti. Vatthurūpassa paṭisandhiyaṃ sahajātaaññamaññanissayavipākaāhāraindriya-
  vippayuttaatthiavigatapaccayehi navadhā paccayo hoti. Ṭhapetvā pana vatthurūpaṃ
sesarūpassa imesu navasu aññamaññapaccayaṃ apanetvā sesehi aṭṭhahi paccayehi
paccayo hoti. Abhisaṅkhāraviññāṇaṃ pana asaññasattarūpassa vā pañcavokāre
vā kammajarūpassa suttantikapariyāyato 1- upanissayavasena ekadhāva paccayo hoti.
Avasesaṃ paṭhamabhavaṅgato pabhūti sabbampi viññāṇaṃ tassa tassa nāmarūpassa yathārahaṃ
paccayo hotīti veditabbaṃ. Vitthārato pana tassa paccayanaye dassiyamāne sabbāpi
paṭṭhānakathā vitthāretabbā hotīti na taṃ ārabhāma.
     Tattha siyā:- kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ "paṭisandhiyaṃ nāmarūpaṃ viññāṇapaccayo
hotī"ti. Suttato yuttito ca. Sutte hi "cittānuparivattino dhammā"tiādinā 2-
nayena bahudhā vedanādīnaṃ viññāṇapaccayatā siddhā. Yuttito pana:-
            cittajena hi rūpena       idha diṭṭhena sijjhati
            adiṭṭhassāpi rūpassa       viññāṇaṃ paccayo iti.
     Citte hi pasanne vā appasanne vā tadanurūpāni rūpāni uppajjamānāni
diṭṭhāni, diṭṭhena ca adiṭṭhassānumānaṃ hotīti iminā idha diṭṭhena cittajarūpena
adiṭṭhassāpi paṭisandhirūpassa viññāṇaṃ paccayo hotīti jānitabbametaṃ.
Kammasamuṭṭhānassāpi hi tassa cittasamuṭṭhānasseva viññāṇapaccayatā paṭṭhāne 3-
āgatāti. Evaṃ paccayanayatopettha viññātabbo vinicchayo.
     Ettha ca "viññāṇapaccayā nāmarūpan"ti bhāsamānena bhagavatā yasmā
upaparikkhamānānaṃ paṇḍitānaṃ paramatthato nāmarūpamattameva pavattamānaṃ dissati,
@Footnote: 1 cha.Ma. suttantikapariyāyena       2 abhi. 34/62/12
@3 abhi. 40/53,419/18,131
Na satto na poso. Tasmā appaṭivattiyaṃ samaṇena vā brāhmaṇena vā
devena vā mārena vā brahmunā vā kenaci vā lokasmiṃ anuttaraṃ dhammacakkaṃ
pavattitaṃ hotīti.
                    Viññāṇapaccayā nāmarūpapadaniddeso.
                           -----------
                          Saḷāyatanapadaniddesa
     [229] Nāmarūpapaccayā saḷāyatananiddese:-
            nāmaṃ khandhattayaṃ rūpaṃ        bhūtavatthādikaṃ mataṃ
            katekasesaṃ tantassa        tādisasseva paccayo.
     Yañhetaṃ saḷāyatanassa paccayabhūtaṃ nāmarūpaṃ, tattha nāmanti vedanādikhandhattayaṃ.
Rūpaṃ pana sakasantatipariyāpannaṃ niyamato cattāri bhūtāni cha vatthūni jīvitindriyanti
evaṃ bhūtavatthādikaṃ matanti veditabbaṃ. Taṃ pana "nāmañca rūpañca nāmarūpañca
nāmarūpan"ti evaṃ katekasesaṃ "../../bdpicture/chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañca saḷāyatanan"ti evaṃ
katekasesseva saḷāyatanassa paccayoti veditabbaṃ. Kasmā? yasmā āruppe
nāmameva paccayo. Tañca chaṭṭhāyatanasseva, na aññassa. "nāmapaccayā
chaṭṭhāyatanan"ti hi abyākatavāre vakkhati. Idha saṅgahitameva hi tattha vibhattanti
veditabbaṃ.
     Tattha siyā:- kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ "nāmarūpaṃ saḷāyatanassa paccayo"ti.
Nāmarūpabhāve bhāvato. Tassa tassa hi nāmassa rūpassa ca bhāve taṃ taṃ āyatanaṃ
hoti, na aññathā. Sā panassa tabbhāvabhāvitā 1- paccayanayasmiṃyeva āvībhavissati.
Tasmā:-
            paṭisandhiyaṃ pavatte vā         hoti yaṃ yassa paccayo
            yathā ca paccayo hoti         tathā neyyaṃ vibhāvinā.
@Footnote: 1 cha.Ma. tabbhāvabhāvībhāvatā
     Tatrāyaṃ atthadīpanā:-
            nāmameva hi āruppe         paṭisandhipavattisu
            paccayo sattadhā chaṭṭhā        hoti taṃ avakaṃsato.
     Kathaṃ? paṭisandhiyaṃ tāva avakaṃsato sahajātaaññamaññanissayasampayuttavipāka-
atthiavigatapaccayehi sattadhā nāmaṃ chaṭṭhāyatanassa paccayo hoti. Kiñci panettha
hetupaccayena, kiñci āhārapaccayenāti evaṃ aññathāpi paccayo hoti. Tassa
vasena ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.
     Pavattepi vipākaṃ vuttanayeneva paccayo hoti. Itaraṃ pana avakaṃsato
vuttappakāresu paccayesu vipākapaccayavajjehi chahi paccayehi 1- paccayo hoti. Kiñci
panettha hetupaccayena, kiñci āhārapaccayenāti evaṃ aññathāpi paccayo hoti.
Tassa vasena ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.
            Aññasmimpi bhave nāmaṃ        tatheva paṭisandhiyaṃ
            chaṭṭhassa itaresantaṃ          chahākārehi paccayo.
     Āruppato hi aññasmimpi pañcavokārabhave taṃ vipākanāmaṃ hadayavatthuno
sahāyaṃ hutvā chaṭṭhassa manāyatanassa yathā āruppe vuttaṃ, tatheva avakaṃsato
sattadhā paccayo hoti. Itaresaṃ pana taṃ 2- pañcannaṃ cakkhvāyatanādīnaṃ catumahābhūtasahāyaṃ
hutvā sahajātanissayavipākavippayuttaatthiavigatavasena chahākārehi paccayo
hoti. Kiñci panettha hetupaccayena, kiñci āhārapaccayenāti evaṃ aññathāpi
paccayo hoti. Tassa vasena ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.
            Pavattepi tathā hoti         pākaṃ pākassa paccayo
            apākaṃ avipākassa           chadhā chaṭṭhassa paccayo.
    Pavattepi hi pañcavokārabhave yathā paṭisandhiyaṃ, tatheva vipākanāmaṃ vipākassa
chaṭṭhāyatanassa avakaṃsato sattadhā paccayo hoti. Avipākaṃ pana avipākassa chaṭṭhassa
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati        2 cha.Ma. etaṃ
Avakaṃsatova tato vipākapaccayaṃ apanetvā chadhāva paccayo hoti. Vuttanayeneva
panettha ukkaṃsāvakaṃso veditabbo.
            Tattheva sesapañcannaṃ         vipākaṃ paccayo bhave
            catudhā avipākampi           evameva pakāsitaṃ.
     Tattheva hi pavatte sesānaṃ cakkhvāyatanādīnaṃ pañcannaṃ cakkhupasādādivatthukampi
itarampi vipākanāmaṃ pacchājātavippayuttaatthiavigatapaccayehi catudhā paccayo hoti.
Yathā ca vipākaṃ, avipākampi evameva pakāsitaṃ. Tasmā kusalādibhedampi tesaṃ catudhā
paccayo hotīti veditabbaṃ. Evantāva nāmameva paṭisandhiyaṃ pavatte vā yassa
yassāyatanassa paccayo hoti, yathā ca hoti, tathā veditabbaṃ.
            Rūpaṃ panettha āruppa-        bhave bhavati paccayo
            na ekāyatanassāpi          pañcakkhandhabhave pana.
            Rūpato sandhiyaṃ vatthu          chadhā chaṭṭhassa paccayo
            bhūtāni catudhā honti         pañcannaṃ avisesato.
     Rūpato hi paṭisandhiyaṃ vatthurūpaṃ chaṭṭhassa manāyatanassa
sahajātaaññamaññanissayavippayuttaatthiavigatapaccayehi chadhā paccayo hoti. Cattāri pana
bhūtāni avisesato paṭisandhiyaṃ pavatte ca yaṃ yaṃ āyatanaṃ uppajjati, tassa tassa
vasena pañcannampi cakkhvāyatanādīnaṃ sahajātanissayaatthiavigatapaccayehi catudhā
paccayā honti.
            Tidhā jīvitametesaṃ           āhāro ca pavattiyaṃ
            tāneva chadhā chaṭṭhassa        vatthu tasseva pañcadhā.
     Etesaṃ pana cakkhvādīnaṃ pañcannampi paṭisandhiyaṃ pavatte ca
atthiavigataindriyavasena rūpajīvitaṃ tidhā paccayo hoti.
     Āhāro cāti āhāro ca atthiavigatāhāravasena tidhāva paccayo hoti.
So ca kho ye sattā āhārūpajīvino, tesaṃ āhārānugate kāye pavattiyaṃyeva,
no paṭisandhiyaṃ. Tāni pana pañca cakkhvāyatanādīni chaṭṭhassa cakkhusotaghānajivhā-
kāyaviññāṇasaṅkhātassa manāyatanassa nissayapurejātaindriyavippayutataatthiavigatavasena
chahi ākārehi paccayā honti pavatte, no paṭisandhiyaṃ. Ṭhapetvā pana pañca viññāṇāni
tasseva avasesamanāyatanassa vatthurūpaṃ nissayapurejātavippayuttaatthiavigatavasena
pañcadhā paccayo hoti pavatteyeva, 1- no paṭisandhiyaṃ. Evaṃ rūpameva
paṭisandhiyaṃ pavatte vā yassa yassāyatanassa paccayo hoti, yathā ca hoti, tathā
veditabbaṃ.
            Nāmarūpaṃ panubhayaṃ            hoti yaṃ yassa paccayo
            yathā ca tampi sabbattha       viññātabbaṃ vibhāvinā.
     Seyyathīdaṃ? paṭisandhiyaṃ tāva pañcavokārabhave khandhattayavatthurūpasaṅkhātaṃ nāmarūpaṃ
Saḷāyatanassa 2- sahajātaaññamaññanissayavipākasampayuttavippayuttaatthiavigatapaccayādīhi
paccayo hotīti idamettha mukhamattaṃ. Vuttanayānusārena pana sakkā sabbaṃ
yojetunti na ettha vitthāro dassitoti.
                   Nāmarūpapaccayā saḷāyatanapadaniddeso.
                          ------------
                           Phassapadaniddesa
     [230] Saḷāyatanapaccayā phassaniddese:-
            chaḷeva phassā saṅkhepā      cakkhusamphassaādayo
            viññāṇamiva bāttiṃsa         vitthārena bhavanti te.
     Saṅkhepato hi pāliyaṃ cakkhusamphassotiādayo chaḷeva phassā āgatā.
Vitthārena pana cakkhusamphassādayo pañca kusalavipākā pañca akusalavipākāti dasa,
@Footnote: 1 cha.Ma. pavatte            2 cha.Ma. chaṭṭhāyatanassa
Sesā bāvīsati lokiyavipākaviññāṇasampayuttā ca bāvīsatīti evaṃ sabbepi
saṅkhārapaccayā vuttaviññāṇamiva bāttiṃsa honti. Yaṃ panetassa bāttiṃsavidhassāpi
phassassa paccayo saḷāyatanaṃ, tattha
            chaṭṭhena saha ajjhattaṃ        cakkhvādiṃ bāhirehipi
            saḷāyatanamicchanti           chahi saddhiṃ vicakkhaṇā.
     Tattha ye tāva "upādinnakapavattikathā ayana"ti ekasantatipariyāpannameva
paccayaṃ paccayuppannañca dīpenti, te chaṭṭhāyatanapaccayā phassoti pālianusārato
āruppe chaṭṭhāyatanañca aññattha sabbasaṅgāhato 1- saḷāyatanañca phassassa
paccayoti ekadesasarūpekasesaṃ katvā chaṭṭhena saha ajjhattaṃ cakkhvādisaḷāyatananti 2-
icchanti. Tañhi chaṭṭhāyatanañca saḷāyatanañcāti 3- 4- etesaṃ ekasese kate 4-
saḷāyatanantveva saṅkhyaṃ gacchati. Ye pana paccayuppannameva ekasantatipariyāpannaṃ
dīpenti, paccayaṃ pana bhinnasantānampi, te yaṃ yaṃ āyatanaṃ phassassa paccayo
hoti, taṃ sabbaṃ dīpentā bāhirampi pariggahetvā tadeva chaṭṭhena saha ajjhattaṃ
bāhirehipi rūpāyatanādīhi saddhiṃ saḷāyatananti icchanti. Tampi hi chaṭṭhāyatanañca
saḷāyatanañcāti 5- etesaṃ ekasese kate saḷāyatanantveva saṅkhyaṃ gacchati.
     Etthāha:- na sabbāyatanehi eko phasso sambhoti, nāpi ekamhā
āyatanā sabbe phassā, ayañca saḷāyatanapaccayā phassoti ekova vutto, so
kasmāti. Tatridaṃ vissajjanaṃ:- saccametaṃ. Sabbehi eko ekamhā vā sabbe
na sambhonti, sambhoti pana anekehi eko, yathā cakkhusamphasso cakkhvāyatanā
rūpāyatanā cakkhuviññāṇasaṅkhātā manāyatanā avasesā sampayuttadhammāyatanā
cāti evaṃ sabbattha yathānurūpaṃ yojetabbaṃ. Tasmāeva hi:-
          eko panekāyatanap-         pabhavo iti dīpito
          phasso yaṃ ekavacana-          niddesenīdha tādinā.
@Footnote: 1 cha.Ma. sabbasaṅgahato               2 cha.Ma. cakkhādiṃ saḷāyatananti
@3 cha.Ma. iti-saddo na dissati          4-4 ime pāṭhā na dissanti
@5 cha.Ma. saḷāyatanañca saḷāyatananti
     Ekavacananiddesenāti saḷāyatanapaccayā phassoti iminā hi ekavacananiddesena
anekehi āyatanehi eko phasso hotīti tādinā dīpitoti attho. Āyatanesu
pana:-
          chadhā pañca tato ekaṃ         navadhā bāhirāni cha
          yathāsambhavametassa            paccayatte vibhāvaye.
     Tatrāyaṃ vibhāvanā:- cakkhvāyatanādīni tāva pañca cakkhusamphassādibhedato
pañcavidhassa phassassa nissayapurejātindriyavippayuttaatthiavigatavasena chadhā paccayā
honti. Tato paraṃ ekaṃ vipākamanāyatanaṃ anekabhedassa vipākamanosamphassassa
sahajātaaññamaññanissayavipākaāhārindriyasampayuttaatthiavigatavasena navadhā paccayo
hoti. Bāhiresu pana rūpāyatanaṃ cakkhusamphassassa ārammaṇapurejātaatthiavigatavasena
catudhā paccayo hoti. Tathā saddāyatanādīni sotasamphassādīnaṃ. Manosamphassassa
pana tāni ca dhammāyatanañca tathā ca ārammaṇapaccayamatteneva cāti evaṃ
bāhirāni cha yathāsambhavametassa paccayatte vibhāvayeti.
                    Saḷāyatanapaccayā phassapadaniddeso.
                         ---------------
                          Vedanāpadaniddesa
     [231] Phassapaccayā vedanāniddese:-
            dvārato vedanā vuttā      cakkhusamphassajādikā
            chaḷeva tā pabhedena         ekūnanavutī matā.
     Cakkhusamphassajā vedanātiādinā hi nayena pāliyaṃ imā cakkhusamphassajādikā
dvārato chaḷeva vedanā vuttā. Tā pana pabhedena ekūnanavutiyā cittehi
sampayuttattā ekūnanavutīti matā.
            Vedanāsu panetāsu          idha bāttiṃsa vedanā
            vipākacittayuttāva           adhippetāti bhāsitā.
            Aṭṭhadhā tattha pañcannaṃ        pañcadvāramhi paccayo
            sesānaṃ ekadhā phasso       manodvārepi so tathā.
     Tattha hi pañcadvāre cakkhupasādādivatthukānaṃ pañcannaṃ vedanānaṃ
cakkhusamphassādiko phasso sahajātaaññamaññanissayavipākaāhārasampayuttaatthiavigatavasena
aṭṭhadhā paccayo hoti. Sesānaṃ pana ekekasmiṃ dvāre
sampaṭicchannasantīraṇatadārammaṇavasena pavattānaṃ kāmāvacaravipākavedanānaṃ cakkhuphassādiko
phasso upanissayavasena ekadhāva paccayo hoti.
     Manodvārepi so tathāti manodvārepi hi tadārammaṇavasena pavattānaṃ
kāmāvacaravipākavedanānaṃ so sahajātamanosamphassasaṅkhāto phasso tatheva aṭṭhadhā
paccayo hoti. Paṭisandhibhavaṅgacutivasena ca pavattānaṃ tebhūmikavipākavedanānampi.
Yā panetā manodvāre tadārammaṇavasena pavattā kāmāvacaravedanā, tāsaṃ
manodvāre āvajjanasampayutto manosamphasso upanissayavasena ekadhā paccayo
hotīti.
                     Phassapaccayā vedanāpadaniddeso.
                           -----------
                           Taṇhāpadaniddesa
     [232] Vedanāpaccayā taṇhāniddese:-
            rūpataṇhādibhedena           cha taṇhā idha dīpitā
            ekekā tividhā tattha        pavattākārato matā.
     Imasmiṃ hi vedanāpaccayā taṇhāniddese "seṭṭhiputto brāhmaṇaputto"ti
pitito nāmavasena putto viya imā rūpataṇhā .pe. Dhammataṇhāti ārammaṇato
nāmavasena cha taṇhā dīpitā pakāsitā kathitāti attho. Tattha rūpe taṇhā
rūpataṇhāti iminā nayena vacanattho 1- veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. padattho
     Tāsu ca pana taṇhāsu ekekā taṇhā pavattiākārato kāmataṇhā
bhavataṇhā vibhavataṇhāti evaṃ tividhā matā. Rūpataṇhāeva hi yadā cakkhussāpāthamāgataṃ
rūpārammaṇaṃ kāmassādavasena assādayamānā pavattati, tadā kāmataṇhā nāma
hoti. Yadā tadevārammaṇaṃ dhuvaṃ sassatanti pavattāya diṭṭhiyā 1- saddhiṃ pavattati,
tadā bhavataṇhā nāma hoti. Sassatadiṭṭhisahagato hi rāgo bhavataṇhā icceva 2-
vuccati. Yadā pana tadevārammaṇaṃ "ucchijjati vinassatī"ti pavattāya ucchedadiṭṭhiyā
saddhiṃ pavattati, tadā vibhavataṇhā nāma hoti. Ucchedadiṭṭhisahagato hi rāgo
vibhavataṇhāti vuccati. Eseva nayo saddataṇhādīsupīti etā aṭṭhārasa taṇhā
honti.
     Tā ajjhattarūpādīsu aṭṭhārasa, bahiddhā aṭṭhārasāti chattiṃsa. Iti atītā
chattiṃsa, anāgatā chattiṃsa, paccuppannā chattiṃsāti aṭṭhasataṃ taṇhā honti.
Tā pana saṅkhippamānā rūpādiārammaṇavasena cha kāmataṇhādivasena vā tissova
taṇhā hontīti veditabbā. Yasmā panime sattā puttaṃ assādetvā putte
mamattena dhātiyā viya rūpādiārammaṇavasena uppajjamānaṃ vedanaṃ assādetvā
vedanāya mamattena rūpādiārammaṇadāyakānaṃ cittakāragandhabbagandhikasudda-
tantavāyarasāyanavidhāyakavejjādīnaṃ mahāsakkāraṃ karonti, tasmā sabbāpesā
vedanāpaccayā taṇhā hotīti veditabbā.
            Yasmā cettha adhippetā      vipākasukhavedanā
            ekāva ekadhāvesā        tasmā taṇhāya paccayo.
     Ekadhāti upanissayapaccayena paccayo hoti. Yasmā vā
            dukkhī sukhaṃ patthayati           sukhī bhiyyopi icchati
            upekkhā pana santattā       sukhamicceva bhāsitā.
@Footnote: 1 cha.Ma. sassatadiṭṭhiyā         2 cha.Ma. bhavataṇhāti
            Taṇhāya paccayā tasmā       honti tissopi vedanā
            vedanāpaccayā taṇhā        iti vuttā mahesinā.
            Vedanāpaccayā cāpi         yasmā nānusayaṃ vinā
            hoti tasmā na sā hoti      brāhmaṇassa vusīmatoti.
                    Vedanāpaccayā taṇhāpadaniddeso.
                          ------------
                          Upādānapadaniddesa
     [233] Taṇhāpaccayā upādānaniddese:-
            upādānāni cattāri         tāni atthavibhāgato
            dhammasaṅkhepavitthārā         kamato ca vibhāvaye.
     Pāliyaṃ hi upādānanti kāmupādānaṃ .pe. Attavādupādānanti imāni
cattāri upādānāni udāhaṭāni. 1- Tesaṃ ayaṃ atthavibhāgo:- vatthusaṅkhātaṃ
kāmaṃ upādiyatīti kāmupādānaṃ. Kāmo ca so upādānañcātipi kāmupādānaṃ.
Upādānanti daḷhaggahaṇaṃ. Daḷhattho hi ettha upasaddo upāyāsaupakaṭṭhādīsu
viya. Tathā diṭṭhi ca sā upādānañcāti diṭṭhupādānaṃ. Diṭṭhiṃ upādiyatīti vā
diṭṭhupādānaṃ. Sassato attā ca loko cātiādīsu hi purimadiṭṭhiṃ uttaradiṭṭhi
upādiyati. Tathā sīlabbataṃ upādiyatīti sīlabbatupādānaṃ. Sīlabbatañca taṃ
upādānañcātipi sīlabbatupādānaṃ. Gosīlagovattādīni hi evaṃ suddhīti abhinivesato
sayameva upādānānīti. Tathā vadanti etenāti vādo, upādiyanti etenāti
upādānaṃ. Kiṃ vadanti upādiyanti vā? attānaṃ. Attano vādupādānaṃ
attavādupādānaṃ. Attavādamattameva vā attāti upādiyanti etenāti
attavādupādānaṃ. Ayaṃ tāva tesaṃ atthavibhāgo.
@Footnote: 1 cha.Ma. āgatāni
     Dhammasaṅkhepavitthāre pana kāmupādānaṃ tāva "tattha katamaṃ kāmupādānaṃ,
yo kāmesu kāmacchando kāmarāgo kāmanandī kāmataṇhā kāmasineho 1-
kāmapariḷāho kāmamucchā kāmajjhosānaṃ. Idaṃ vuccati kāmupādānan"ti āgatattā
saṅkhepato taṇhādaḷhattaṃ vuttaṃ. Taṇhādaḷhattaṃ nāma purimataṇhā upanissayapaccayena
daḷhasambhūtā uttarataṇhāeva. Keci panāhu "appattavisayapatthanā
taṇhā andhakāre corassa hatthappasāraṇaṃ viya. Sampattavisayaggahaṇamupādānaṃ
tasseva bhaṇḍaggahaṇaṃ viya appicchatāsantuṭṭhitāpaṭipakkhā ca te dhammā. Tathā
pariyesanārakkhadukkhamūlāti. Sesupādānattayaṃ pana saṅkhepato diṭṭhimattameva.
     Vitthārato pana pubbe rūpādīsu vuttāya aṭṭhasatappabhedāyapi taṇhāya
daḷhabhāvo kāmupādānaṃ. Dasavatthukā micchādiṭṭhi diṭṭhupādānaṃ. Yathāha "tattha
katamaṃ diṭṭhupādānaṃ, `natthi dinnaṃ natthi yiṭṭhaṃ .pe. Sacchikatvā pavedentī'ti
yā evarūpā diṭṭhi .pe. Vipariyesaggāho, idaṃ vuccati diṭṭhupādānan"ti. 2-
Sīlavatehi suddhiparāmasanaṃ pana sīlabbatupādānaṃ. Yathāha "tattha katamaṃ sīlabbatupādānaṃ,
ito bahiddhā samaṇabrāhmaṇānaṃ sīlena suddhi, vatena suddhi, sīlabbatena
suddhīti yā evarūpā diṭṭhi .pe. Vipariyesaggāho, idaṃ vuccati sīlabbatupā
dānan"ti. 3- Vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhi attavādupādānaṃ. Yathāha "tattha katamaṃ
attavādupādānaṃ, idha assutavā puthujjano 4- sappurisānaṃ adassāvī sappurisadhammassa
akovido 4- sappurisadhamme avinīto rūpaṃ attato samanupassati .pe. Vipariyesagāho,
idaṃ vuccati attavādupādānan"ti. 3- Ayamettha dhammasaṅkhepavitthāro.
     Kamatoti ettha pana tividho kamo uppattikkamo pahānakkamo desanākkamo
ca. Tattha anamatagge saṃsāre imassa paṭhamaṃ uppattīti abhāvato kilesānaṃ
nippariyāyena uppattikkamo na vuccati. Pariyāyena pana yebhuyayena ekasmiṃ bhave
@Footnote: 1 cha.Ma. kāmasneho         2 abhi. 34/1221/279, abhi. 35/938/457
@3 abhi. 34/1222/280, abhi. 35/938/458    4-4 pāliyaṃ ime pāṭhā natthi
Attaggāhapubbaṅgamo sassatucchedābhiniveso. Tato "sassato ayaṃ attā"ti gaṇhato
attavisuddhatthaṃ sīlabbatupādānaṃ, ucchijjatīti gaṇhato paralokanirapekkhassa
kāmupādānanti evaṃ paṭhamaṃ attavādupādānaṃ, tato diṭṭhisīlabbatakāmupādānānīti
ayametesaṃ ekasmiṃ bhave uppattikkamo
     diṭṭhupādānādīni cettha paṭhamaṃ pahīyanti sotāpattimaggavajjhattā.
Kāmupādānaṃ pacchā arahattamaggavajjhattāti ayametesaṃ pahānakkamo.
     Mahāvisayattā pana pākaṭattā ca etesu kāmupādānaṃ paṭhamaṃ desitaṃ.
Mahāvisayañhi taṃ aṭṭhacittasampayogā, appavisayāni itarāni catucittasampayogā.
Yebhuyyena ca ālayārāmatāya pajāya pākaṭaṃ kāmupādānaṃ, na itarāni. Kāmupādānaṃ
vā 1- vatthukāmānaṃ samadhigamatthaṃ kotuhalamaṅgalādibahulo hoti, na sassatadiṭṭhīti 2-
tadanantaraṃ diṭṭhupādānaṃ. Taṃ pabhijjamānaṃ sīlabbataattavādupādānavasena duvidhaṃ hoti.
Tasmiṃ dvaye gokiriyaṃ vā kukkurakiriyaṃ vā disvāpi veditabbato oḷārikanti
sīlabbatupādānaṃ paṭhamaṃ desitaṃ, sukhumattā ante attavādupādānanti ayametesaṃ
desanākkamo.
           Taṇhā ca purimassettha       ekadhā hoti paccayo
           sattadhā aṭṭhadhā vāpi       hoti sesattayassa sā.
     Ettha ca evaṃ desite upādānacatukke purimassa kāmupādānassa
kāmataṇhā upanissayavasena ekadhāva paccayo hoti taṇhābhinanditesu visayesu
uppattito. Sesattayassa pana sahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatahetuvasena
sattadhā vā upanissayena saha aṭṭhadhā vāpi paccayo hoti. Yadā ca sā
upanissayavasena paccayo hoti, tadā sahajātāva hotīti.
                    Taṇhāpaccayā upādānapadaniddeso.
                          ------------
@Footnote: 1 cha. kāmupādānavā             2 cha.Ma. sāssa diṭṭhīti
                            Bhavapadaniddesa
     [234] Upādānapaccayā bhavaniddese:-
           atthato dhammato ceva        sātthato bhedasaṅgahā
           yaṃ yassa paccayo ceva        viññātabbo vinicchayo.
     Tattha bhavatīti bhavo. Duvidhenāti dvihi ākārehi vavatthitoti 1- attho. Athavā
duvidhenāti paccatte karaṇavacanaṃ, duvidhoti vuttaṃ hoti. Atthīti saṃvijjati. Kammameva
bhavo kammabhavo, upapattiyeva bhavo upapattibhavo. Ettha ca upapatti bhavatīti bhavo,
kammaṃ pana yathā sukhakāraṇattā "sukho buddhānamuppādo"ti 2- vutto, evaṃ
bhavakāraṇattā phalavohārena bhavoti veditabbaṃ. Tattha katamo kammabhavoti tesu
dvīsu bhavesu yo kammabhavoti vutto, so katamoti attho. Puññābhisaṅkhārādayo
vuttatthāeva. Sabbanti anavasesaṃ. Bhavaṃ gacchati gameti cāti bhavagāmi. Iminā
lokuttaraṃ paṭikkhipati. Ayañhi vaṭṭakathā, tañca vivaṭṭanissitanti. Kariyatīti kammaṃ.
     Kāmabhavādīsu kāmasaṅkhāto bhavo kāmabhavo. Esa nayo rūpārūpabhavesu.
Saññāvataṃ bhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññābhavo. Vipariyāyena
asaññābhavo. Oḷārikasaññāya abhāvā sukhumāya ca bhāvā nevasaññānāsaññā
asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo. Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo
ekavokārabhavo. Eko vā vokāro assa bhavassāti ekavokārabhavo. Esa nayo
catuvokārapañcavokārabhavesu. Ayaṃ vuccati upapattibhavoti esa navavidhopi upapattibhavo
nāma vuccatīti. Evantāvettha atthato viññātabbo vinicchayo.
      Dhammato pana ettha hi puññābhisaṅkhāro dhammato terasa cetanā,
apuññābhisaṅkhāro dvādasa, āneñjābhisaṅkhāro catasso. "sabbampi bhavagāmikamman"ti
etena sabbepete dhammā cetanāsampayuttā vā kammasaṅkhātā ācayagāmino
@Footnote: 1 cha.Ma. pavattitoti        2 khu.dha. 25/194/51
Dhammā saṅgahitā. Kāmabhavo pañca upādinnakkhandhā, tathā rūpabhavo, arūpabhavo
cattāro, saññābhavo catupañca, asaññābhavo eko upādinnakkhandho,
nevasaññānāsaññābhavo cattāro. Ekavokārabhavādayo ekacatupañcakkhandhā
upādinnakkhandhehīti evamettha dhammatopi viññātabbo vinicchayo.
     Sātthatoti yathā ca bhavaniddese, tatheva kāmañca saṅkhāraniddesepi
puññābhisaṅkhārādayova vuttā, evaṃ santepi purimā atītakammavasena idha paṭisandhiyā
paccayattā vuttā. Ime paccuppannakammavasena āyatiṃ paṭisandhiyā paccayattāti
puna vacanaṃ sātthakameva. Pubbe vā "tattha katamo puññābhisaṅkhāro, kusalacetanā
kāmāvacarā"ti evamādinā nayena cetanāva saṅkhārāti vuttā. Idha pana "sabbampi
bhavagāmikamman"ti vacanato cetanāsampayuttāpi. Pubbe ca viññāṇapaccayameva kammaṃ
saṅkhārāti vuttaṃ, idāni asaññābhavanibbattakampi. Kiṃ vā bahunā, avijjāpaccayā
saṅkhārāti ettha puññābhisaṅkhārādayova kusalākusalā dhammā vuttā. Upādānapaccayā
bhavoti idha pana upapattibhavassāpi saṅgahitattā kusalākusalābyākatā dhammā
vuttā. Tasmā sabbathāpi sātthakamevidaṃ punavacananti evamettha sātthatopi
viññātabbo vinicchayo.
     Bhedasaṅgahāti upādānapaccayā bhavassa bhedato ceva saṅgahato ca. Yaṃ hi
kāmupādānapaccayā kāmabhavanibbattakaṃ kammaṃ kariyati, so kammabhavo. Tadabhinibbattā
khandhā upapattibhavo. Eseva nayo rūpārūpabhavesu. Evaṃ kāmupādānapaccayā dve
kāmabhavā, tadantogadhāva saññābhavapañcavokārabhavā. Dve rūpabhavā, tadantogadhāva
saññābhavaasaññābhavaekavokārabhavapañcavokārabhavā. Dve arūpabhavā, tadantogadhāva
saññābhavanevasaññānāsaññābhavacatuvokārabhavāti saddhiṃ antogadhehi cha bhavā. Yathā
ca kāmupādānapaccayā saddhiṃ antogadhehi cha bhavā, tathā sesupādānapaccayāpīti
evaṃ upādānapaccayā bhedato saddhiṃ antogadhehi catuvīsati bhavā.
     Saṅgahato pana kammabhavaṃ upapattibhavañca ekato katvā kāmupādānapaccayā
saddhiṃ antogadhehi eko kāmabhavo, tathā rūpārūpabhavāti tayo bhavā. Tathā
sesupādānapaccayāpīti evaṃ upādānapaccayā saṅgahato saddhiṃ antogadhehi dvādasa
bhavā. Apica avisesena upādānapaccayā kāmabhavūpagaṃ kammaṃ kammabhavo, tadabhinibbattā
khandhā upapattibhavo. Esa nayo rūpārūpabhavesu. Evaṃ upādānapaccayā saddhiṃ
antogadhehi dve kāmabhavā dve rūpabhavā dve arūpabhavāti aparenapi pariyāyena
saṅgahato cha bhavā. Kammabhavaupapattibhavabhedaṃ vā anupagamma saddhiṃ antogadhehi
kāmabhavādivasena tayo bhavā honti. Kāmabhavādibhedañcāpi anupagamma
kammabhavaupapattibhavavasena dve bhavā honti. Kammaupapattibhedañca anupagamma
upādānapaccayā bhavatoti bhavavasena eko bhavo hotīti evamettha upādānapaccayassa
bhavassa bhedasaṅgahāpi viññātabbo vinicchayo.
     Yaṃ yassa paccayo cevāti yañcettha upādānaṃ yassa paccayo hoti, tatopi
viññātabbo vinicchayoti attho. Kiṃ panettha kassa paccayo hoti? yaṅkiñci
yassa kassaci paccayo hotiyeva. Ummattako viya hi puthujjano. So "idaṃ
yuttamidamayuttan"ti avicāretvā yassa kassaci upādānassa vasena yaṅkiñci bhavaṃ
patthetvā yaṅkiñci kammaṃ karotiyeva. Tasmā yadekacce "sīlabbatupādānena
rūpārūpabhavā na hontī"ti vadanti, taṃ na gahetabbaṃ. Sabbena pana sabbo
hotīti gahetabbaṃ. Seyyathīdaṃ? idhekacco anussavavasena vā diṭṭhānusārena vā
"kāmā nāmete manussaloke ceva khattiyamahāsālakulādīsu 1- chakāmāvacaradevaloke
ca samiddhā"ti cintetvā tesaṃ adhigamatthaṃ asaddhammassavanādīhi vañcito "iminā
kammena kāmā sampajjantī"ti maññamāno kāmupādānavasena kāyaduccaritādīnipi
karoti. So duccaritapāripūriyā apāye upapajjati. Sandiṭṭhike vā pana kāme
patthayamāno paṭiladdhe vā gopayamāno kāmupādānavasena kāyaduccaritādīni
@Footnote: 1 cha.Ma. khattiyamahāsālādīsu
Karoti. So duccaritapāripūriyā apāye upapajjati. Tatrāssa upapattihetubhūtaṃ
kammaṃ kammabhavo, kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññābhavapañcavokārabhavā
pana tadantogadhāeva.
     Aparo pana saddhammassavanādīhi upabrūhitañāṇo "iminā kammena kāmā
sampajjantī"ti maññamāno kāmupādānavasena kāyasucaritādīni karoti. So
sucaritapāripūriyā devesu vā manussesu vā upapajjati. Tatrāssa upapattihetubhūtaṃ
kammaṃ kammabhavo, kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññābhavapañcavokārabhavā
pana tadantogadhāeva. Iti kāmupādānaṃ sappabhedassa sāntogadhassa kāmabhavassa
paccayo hoti.
     Aparo "rūpārūpabhavesu tato samiddhatarā kāmā"ti sutvā vā parikappetvā
vā kāmupādānavaseneva rūpārūpasamāpattiyo nibbattetvā samāpattibalena
rūpārūpabrahmaloke upapajjati. Tatrāssa upapattihetubhūtaṃ kammaṃ kammabhavo,
kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo. Saññāasaññānevasaññānāsaññāeka-
vokāracatuvokārapañcavokārabhavā pana tadantogadhāeva. Iti kāmupādānaṃ sappabhedānaṃ
sāntogadhānaṃ rūpārūpabhavānampi paccayo hoti.
     Aparo "ayaṃ attā nāma kāmāvacarasampattibhave vā rūpārūpabhavānaṃ vā
aññatarasmiṃ ucchinno suucchinno hotī"ti ucchedadiṭṭhiṃ upādāya tadupagaṃ
kammaṃ karoti. Tassa taṃ kammaṃ kammabhavo, kammābhinibbattā khandhā upapattibhavo.
Saññābhavādayo pana tadantogadhāeva. Iti diṭṭhupādānaṃ sappabhedānaṃ sāntogadhānaṃ
tiṇṇampi kāmarūpārūpabhavānaṃ paccayo hoti.
     Aparo "ayaṃ attā nāma kāmāvacarasampattibhave vā rūpārūpabhavānaṃ vā
aññatarasmiṃ sukhī hoti, vigatapariḷāho hotī"ti attavādupādānena tadupagaṃ
kammaṃ karoti. Tassa taṃ kammaṃ kammabhavo, tadabhinibbattā khandhā upapattibhavo.
Saññābhavādayo pana tadantogadhāeva. Iti attavādupādānaṃ sappabhedānaṃ
sāntogadhānaṃ tiṇṇaṃ bhavānaṃ paccayo hoti.
     Aparo "idaṃ sīlabbataṃ nāma kāmāvacarasampattibhave vā rūpārūpabhavānaṃ
vā aññatarasmiṃ pūrentassa sukhaṃ pāripūriṃ gacchatī"ti sīlabbatupādānavasena
tadupagaṃ kammaṃ karoti. Tassa taṃ kammaṃ kammabhavo, tadabhinibbattā khandhā upapattibhavo.
Saññābhavādayo pana tadantogadhāeva. Iti sīlabbatupādānaṃ 1- sappabhedānaṃ
sāntogadhānaṃ tiṇṇaṃ bhavānaṃ paccayo hotīti evamettha yaṃ yassa paccayo hoti,
tatopi viññātabbo vinicchayo.
     Kiṃ panettha kassa bhavassa kathaṃ paccayo hotīti ce.
          Rūpārūpabhavānaṃ           upanissayapaccayo upādānaṃ
          sahajātādīhipi taṃ         kāmabhavassāti viññeyyaṃ.
     Rūpārūpabhavānañhi kāmabhavapariyāpannassa ca kammabhave kusalakammasseva
upapattibhavassa cetaṃ catubbidhampi upādānaṃ upanissayapaccayena ekadhā paccayo
hoti. Kāmabhave attanā sampayuttaakusalakammabhavassa sahajātaaññamaññanissaya-
sampayuttaatthiavigatahetupaccayappabhedehi sahajātādīhi paccayo hoti, vippayuttassa
pana upanissayapaccayenevāti.
                     Upādānapaccayā bhavapadaniddeso.
                           ----------
                       Jātijarāmaraṇādipadaniddesa
     [235] Bhavapaccayā jātiniddesādīsu jātiādīnaṃ vinicchayo saccavibhaṅge
vuttanayeneva veditabbo. Bhavoti panettha kammabhavova adhippeto. So hi jātiyā
paccayo na upapattibhavo. So ca 2- pana kammapaccayaupanissayapaccayavasena dvidhāva
paccayo hotīti.
@Footnote: 1 cha.Ma. sīlabbatupādānampi          2 cha.Ma. ca-saddo na dissati
     Tattha siyā:- kathaṃ panetaṃ jānitabbaṃ "bhavo jātiyā paccayo"ti ce.
Bāhirapaccayasamattepi hīnapaṇītatādivisesadassanato. Bāhirānañhi
janakajanettisukkasoṇitāhārādīnaṃ paccayānaṃ samattepi sattānaṃ yamakānampi sataṃ
hīnapaṇītatādiviseso dissati. So ca na ahetuko sabbadā ca sabbesañca abhāvato,
na ca 1- kammabhavato aññahetuko tadabhinibbattakasattānaṃ ajjhattasantāne aññassa kāraṇassa
abhāvatoti kammabhavahetukova. Kammañhi sattānaṃ hīnapaṇītatādivisesahetu. Tenāha
bhagavā "kammaṃ satte vibhajati yadidaṃ hīnappaṇītatāyā"ti. 2- Tasmā jānitabbametaṃ
"bhavo jātiyā paccayo"ti.
     Yasmā ca asati jātiyā jarāmaraṇaṃ nāma na hoti, sokādayo ca dhammā
na honti. Jātiyā pana sati jarāmaraṇañceva jarāmaraṇasaṅkhātadukkhadhammaphuṭṭhassa
ca bālassa jarāmaraṇābhisambandhā vā tena tena dukkhadhammena phuṭṭhassa anabhisambandhā
vā sokādayo ca dhammā honti. Tasmā ayaṃ jāti jarāmaraṇassa ceva sokādīnañca
paccayo hotīti veditabbā. Sā pana upanissayakoṭiyā ekadhāva paccayo hotīti.
                     Bhavapaccayā jātiādipadaniddeso.
     [242] Evametassātiādīnaṃ attho uddesavāre vuttanayeneva veditabbo.
Saṅgatiādīni samudayavevacanāneva.
     Yasmā panettha sokādayo avasāne vuttā, tasmā yā sā avijjā
"avijjāpaccayā saṅkhārā"ti evametassa bhavacakkassa ādimhi vuttā, sā
            sokādīhi avijjā         siddhā bhavacakkamaviditādimidaṃ
            kārakavedakarahitaṃ          dvādasavidhasuññatāsuññaṃ.
     Satataṃ samitaṃ pavattatīti veditabbaṃ. Kathaṃ panettha sokādīhi avijjā siddhā,
kathamidaṃ bhavacakkaṃ aviditādi, kathaṃ kārakavedakarahitaṃ, kathaṃ dvādasavidhasuññatāsuññanti
ce. Ettha hi sokadukkhadomanassupāyāsā avijjāya aviyogino, paridevo ca
@Footnote: 1 cha.Ma. ca-saddo na dissati           2 Ma.u. 14/289/262
Nāmamuḷhassāti tesu tāva siddhesu siddhāva hoti avijjā. Apica "āsavasamudayā
avijjāsamudayo"ti hi vuttaṃ, āsavasamudayā cete sokādayo honti. Kathaṃ?
vatthukāmaviyoge tāva soko kāmāsavasamudayā 1- hoti. Yathāha:-
           "tassa ce kāmayamānassa      chandajātassa jantuno
            te kāmā parihāyanti       sallaviddhova ruppatī"ti. 2-
     Yathāha 3- "kāmato jāyatī soko"ti. 4- Sabbepi cete diṭṭhāsavasamudayā
honti. Yathāha "tassa ahaṃ rūpaṃ mama rūpanti pariyuṭṭhaṭṭhāyino taṃ rūpaṃ vipariṇamati
aññathā hoti. Tassa rūpavipariṇāmaññathābhāvā uppajjanti sokaparidevadukkha-
domanassupāyāsā"ti. 5- Yathā ca diṭṭhāsavasamudayā, evaṃ bhavāsavasamudayāpi. Yathāha
"yepi te bhikkhave devā dīghāyukā vaṇṇavanto sukhabahulā uccesu vimānesu
ciraṭṭhitikā, 6- tepi tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā yebhuyyena bhayaṃ saṃvegaṃ santāsaṃ
āpajjantī"ti. 7- Pañca pubbanimittāni disvā maraṇabhayena santajjitānaṃ devānaṃ
viyāti. Yathā ca bhavāsavasamudayā, evaṃ avijjāsavasamudayāpi. Yathāha "sa kho so
bhikkhave bālo tividhaṃ diṭṭheva dhamme dukkhaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedetī"ti. 8-
     Iti yasmā āsavasamudayā ete dhammā 9- honti, tasmā ete sijjhamānā
avijjāhetubhūte 10- āsave sādhenti. Āsavesu ca siddhesu paccayabhāve bhāvato
avijjāpi siddhāva hotīti. Evaṃ tāvettha sokādīhi avijjā siddhā hotīti
veditabbā.
     Yasmā pana evaṃ paccayabhāve bhāvato avijjāya siddhāya puna avijjāpaccayā
saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇanti evaṃ hetuphalaparamparāya pariyosānaṃ
natthi, tasmā taṃ hetuphalasambandhavasena pavattaṃ dvādasaṅgaṃ bhavacakkaṃ aviditādīti
siddhaṃ hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. kāmāsavasamudayo    2 khu.su. 25/774/486      3 cha.Ma. yathā cāha
@4 khu.dha. 25/215/54      5 saṃ.kha. 17/1/3     6 ka. ciraṃ dīghamaddhānaṃ tiṭṭhanti
@7 saṃ.kha. 17/78/70, aṅ. catukka. 21/33/38   8 Ma.u. 14/246/214
@9 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati              10 cha.Ma. avijjāya hetubhūte
     Evaṃ sati "avijjāpaccayā saṅkhārā"ti idaṃ ādimattakathanaṃ virujjhatīti ce.
Nayidaṃ ādimattakathanaṃ, padhānadhammakathanaṃ panetaṃ. Tiṇṇañhi vaṭṭānaṃ avijjā
padhānā. Avijjāggahaṇena hi avasesaṃ kilesavaṭṭañca kammādīni ca bālaṃ
paliveṭhenti sappasiraggahaṇena sesaṃ sappasarīraṃ viya bāhaṃ. Avijjāsamucchede pana
kate tehi vimokkho hoti sappasiracchede kate paliveṭhitabāhāvimokkho viya.
Yathāha "avijjāyatveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho"tiādi. 1- Iti yaṃ
gaṇhato bandho muñcato ca vimokkho 2- hoti, tassa padhānadhammassa kathanamidaṃ,
na ādimattakathananti evamidaṃ bhavacakkaṃ aviditādīti veditabbaṃ. Tayidaṃ yasmā
avijjādīhi kāraṇehi saṅkhārādīnaṃ pavatti, tasmā tato aññena "brahmā
mahābrahmā seṭṭho sajjitā"ti evaṃ parikappitena brahmādinā vā saṃsārassa
kārakena "so kho pana me ayaṃ attā vado vadeyyo"ti evaṃ parikappitena
attanā vā sukhadukkhānaṃ vedakena rahitaṃ. Iti kārakavedakarahitanti veditabbaṃ.
     Yasmā panettha avijjā udayabbayadhammakattā dhuvabhāvena saṅkiliṭṭhattā
saṅkilesikattā ca subhabhāvena udayabbayapaṭipīḷitattā sukhabhāvena
paccayāyattavuttikattā 3- vasavattanabhūtena attabhāvena ca suññā. Tathā saṅkhārādīnipi
aṅgāni. Yasmā vā avijjā na attā, na attano, na attani, na attavatī, tathā
saṅkhārādīnipi aṅgāni. Tasmā dvādasavidhasuññatāsuññamidaṃ bhavacakkanti veditabbaṃ.
     Evañca viditvā puna:-
          tassa avijjātaṇhā        mūlamatītādayo tayo kālā
          dve aṭṭha dveeva ca     sarūpato tesu aṅgāni.
     Tassa kho panetassa bhavacakkassa avijjā taṇhā cāti dve dhammā
mūlanti veditabbā. Tadetaṃ pubbantāharaṇato avijjāmūlaṃ vedanāvasānaṃ,
aparantasandhānato 4- taṇhāmūlaṃ jarāmaraṇāvasānanti duvidhaṃ hoti. Tattha purimaṃ
@Footnote: 1 vinaYu. 4/3/3, saṃ.ni. 16/1/2     2 cha.Ma. mokkho
@3 cha.Ma.....vuttittā              4 cha.Ma. aparantasantānato
Diṭṭhicaritavasena vuttaṃ, pacchimaṃ taṇhācaritavasena. Diṭṭhicaritānañhi avijjā
taṇhācaritānañca 1- taṇhā saṃsāranāyikā. Ucchedadiṭṭhisamugghātāya vā paṭhamaṃ
phaluppattiyā hetūnaṃ anupacchedappakāsanato, sassatadiṭṭhisamugghātāya dutiyaṃ
uppannānaṃ jarāmaraṇappakāsanato, gabbhaseyyakavasena vā purimaṃ anupubbapavattidīpanato,
opapātikavasena pacchimaṃ sahuppattidīpanato.
     Atītapaccuppannānāgatā cassa tayo kālā. Tesu pāliyaṃ sarūpato
āgatavasena avijjā saṅkhārā cāti dve aṅgāni atītakālāni, viññāṇādīni
bhavāvasānāni aṭṭha paccuppannakālāni, jāti ceva jarāmaraṇañca dve
anāgatakālānīti veditabbāni. Puna:-
          hetuphalahetupubbaka-         tisandhicatubhedasaṅgahañcetaṃ
          vīsatiākārāraṃ            tivaṭṭamanavatthitaṃ bhamati.
Itipi veditabbaṃ. Tattha saṅkhārānañca paṭisandhiviññāṇassa ca antarā eko
hetuphalasandhi nāma, vedanāya ca taṇhāya ca antarā eko phalahetusandhi
nāma, bhavassa ca jātiyā ca antarā eko hetuphalasandhīti evamidaṃ
hetuphalahetupubbakatisandhīti veditabbaṃ. Sandhīnaṃ ādipariyosānavavatthitā panassa
cattāro saṅgahā honti. Seyyathīdaṃ? avijjāsaṅkhārā eko saṅgaho,
viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanā dutiyo, taṇhupādānabhavā tatiyo, jātijarāmaraṇaṃ
catutthoti evamidaṃ catubhedasaṅgahanti veditabbaṃ. Tattha
          atīte hetavo pañca        idāni phalapañcakaṃ
          idāni hetavo pañca        āyatiṃ phalapañcakanti
etehi pana vīsatiyā ākārehi arehi vīsatiākārāranti veditabbaṃ. Tattha
atīte hetavo pañcāti avijjā saṅkhārā cāti ime tāva dve vuttāeva.
Yasmā pana avidvā paritassati, paritasito upādiyati, tassa upādānapaccayā
bhavo. Tasmā taṇhupādānabhavāpi gahitā honti. Tenāha "purimakammabhavasmiṃ moho
@Footnote: 1 cha.Ma. ca-saddo na dissati
Avijjā, āyūhanā saṅkhārā, nikanti taṇhā, upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā bhavo,
iti 1- ime pañca dhammā purimakammabhavasmiṃ idha paṭisandhiyā paccayā"ti. 2-
     Tattha purimakammabhavasminti purime kammabhave, atītajātiyaṃ kammabhave kariyamāneti
attho. Moho avijjāti yo tadā dukkhādīsu moho, yena mūḷho kammaṃ karoti,
sā avijjā. Āyūhanā saṅkhārāti taṃ kammaṃ karoto yā purimacetanā, 3- yathā
dānaṃ dassāmīti cittaṃ uppādetvā māsampi saṃvaccharampi dānūpakaraṇāni sajjentassa
uppannā purimacetanāyo. Paṭiggāhakānaṃ pana hatthe dakkhiṇaṃ patiṭṭhāpayato
cetanā bhavoti vuccati. Ekāvajjanesu vā chasu javanesu cetanā āyūhanasaṅkhārā
nāma, sattamā cetanā bhavo. Yā kāci vā pana cetanā bhavo, taṃsampayuttā
āyūhanasaṅkhārā nāma. Nikanti taṇhāti yā kammaṃ karontassa tassa phale
upapattibhave nikāmanā patthanā, sā taṇhā nāma. Upagamanaṃ upādānanti yaṃ
kammaṃ bhavassa paccayabhūtaṃ "idaṃ katvā asukasmiṃ nāma ṭhāne kāme sevissāmi
ucchijjissāmī"tiādinā nayena pavattaṃ upagamanaṃ gahaṇaṃ parāmasanaṃ, idaṃ upādānaṃ
nāma. Cetanā bhavoti āyūhanāvasāne pavattacetanā 4- bhavoti evamattho veditabbo.
     Idāni phalapañcakanti viññāṇādi vedanāvasānaṃ pāliyaṃ āgatameva. Yathāha
"idha paṭisandhi viññāṇaṃ, okkanti nāmarūpaṃ, pasādo āyatanaṃ, phuṭṭho phasso,
vedayitaṃ vedanā, ime pañca dhammā idhūpapattibhavasmiṃ pure katassa kammassa
paccayā"ti. 5- Tattha paṭisandhi viññāṇanti yaṃ bhavantarapaṭisandhānavasena uppannattā
paṭisandhīti vuttaṃ, 6- taṃ viññāṇaṃ. Okkanti nāmarūpanti yā gabbhe
rūpārūpadhammānaṃ okkanti āgantvā pavisanaṃ viya, idaṃ nāmarūpaṃ. Pasādo āyatananti
idaṃ cakkhvādipañcāyatanavasena vuttaṃ. Phuṭṭho phassoti yo ārammaṇaṃ phuṭṭho phusanto
uppanno, ayaṃ phasso. Vedayitaṃ vedanāti yaṃ paṭisandhiviññāṇena vā
saḷāyatanapaccayena vā phassena sahuppannaṃ vipākavedayitaṃ, sā vedanāti evamattho
veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ saddo natthi      2 khu.paṭi. 31/98/75      3 cha.Ma. purimacetanāyo
@4 cha.Ma. vuttacetanā         5 khu.paṭi. 31/98/75 (syā)   6 cha.Ma. vuccati
     Idāni hetavo pañcāti taṇhādayo pāliyaṃ āgatāva taṇhupādānabhavā.
Bhave pana gahite tassa pubbabhāgā taṃsampayuttā vā saṅkhārā gahitāva honti,
taṇhupādānaggahaṇena ca taṃsampayuttā yāya vā mūḷho kammaṃ karoti, sā
avijjā gahitāva hotīti evaṃ pañca. Tenāha "idha paripakkattā āyatanānaṃ
moho avijjā, āyūhanā saṅkhārā, nikanti taṇhā, upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā
bhavo, ime pañca dhammā idha kammabhavasmiṃ āyatiṃ paṭisandhiyā paccayā"ti. 1- Tattha
idha paripakkattā āyatanānanti paripakkāyatanassa kammakaraṇakāle sammoho
dassito. Sesaṃ uttānameva.
     Āyatiṃ phalapañcakanti viññāṇādīni pañca, tāni jātiggahaṇena vuttāni.
Jarāmaraṇaṃ pana tesaṃyeva jarāmaraṇaṃ. Tenāha "āyatiṃ paṭisandhi viññāṇaṃ,
okkanti nāmarūpaṃ, pasādo āyatanaṃ, phuṭṭho phasso, vedayitaṃ vedanā, ime
pañca dhammā āyatiṃ upapattibhavasmiṃ idha katassa kammassa paccayā"ti. 1- Evamidaṃ
vīsatiākārāraṃ hoti.
     Tattha purimabhavasmiṃ pañca kammasambhārā, etarahi pañca vipākadhammā.
Etarahi pañca kammasambhārā, anāgate pañca vipākadhammāti dasa dhammā kammaṃ,
dasa vipākoti dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammaṃ nāma, dvīsu ṭhānesu vipāko
vipāko nāmāti sabbampetaṃ bhavacakkaṃ paccayākāravaṭṭaṃ kammañceva kammavipāko
ca. Tathā dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammasaṅkhepo, dvīsu ṭhānesu vipāko vipākasaṅkhepoti
sabbampetaṃ kammasaṅkhepo ceva vipākasaṅkhepo ca. Dvīsu ṭhānesu kammaṃ
kammavaṭṭaṃ, dvīsu ṭhānesu vipāko vipākavaṭṭanti sabbampetaṃ kammavaṭṭañceva
vipākavaṭṭañca. Tathā dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammabhavo, dvīsu ṭhānesu vipāko
vipākabhavoti sabbampetaṃ kammabhavo ceva vipākabhavo ca. Dvīsu ṭhānesu kammaṃ
kammapavattaṃ, dvīsu vipāko vipākapavattanti sabbampetaṃ kammapavattañceva
vipākapavattañca.
@Footnote: 1 khu.paṭi. 31/98/75 (syā)
Tathā dvīsu ṭhānesu kammaṃ kammasantati, dvīsu vipāko vipākasantatīti sabbampetaṃ
kammasantati ceva vipākasantati ca. Dvīsu pana 1- ṭhānesu kammaṃ kiriyā nāma,
dvīsu vipāko kiriyāphalaṃ nāmāti sabbampetaṃ kiriyā ceva kiriyāphalañcāti.
                   Evaṃ samuppannamidaṃ sahetukaṃ
                   dukkhaṃ aniccaṃ calamittaraddhuvaṃ
                   dhammehi dhammā pabhavanti hetuso
                   na hettha attāva parova vijjati.
           Dhammā dhamme sañjanenti        hetusambhārapaccayā
           hetūnañca nirodhāya            dhammo buddhena desito
           hetūsu uparuddhesu             chinnaṃ vaṭṭaṃ na vaṭṭati.
           Evaṃ dukkhantakiriyāya           brahmacariyidha vijjati
           satte ca nupalabbhante          nevucchedo na sassataṃ.
     Tivaṭṭamanavatthitaṃ bhamatīti ettha pana saṅkhārabhavā kammavaṭṭaṃ,
avijjātaṇhupādānāni kilesavaṭṭaṃ, viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanā vipākavaṭṭanti
imehi tīhi vaṭṭehi tivaṭṭamidaṃ bhavacakkaṃ yāva kilesavaṭṭaṃ na upacchijjati, tāva
anupacchinnapaccayattā anavatthitaṃ punappunaṃ parivaṭṭanato bhamatiyevāti veditabbaṃ.
     Tayidamevaṃ bhamamānaṃ:-
           saccappabhavato kiccā           vāraṇā upamāhi ca
           gambhīranayabhedā ca             viññātabbaṃ yathārahaṃ.
     Tattha yasmā kusalākusalakammaṃ avisesena samudayasaccanti saccavibhaṅge vuttaṃ,
tasmā avijjāpaccayā saṅkhārāti avijjāya saṅkhārā dutiyasaccappabhavaṃ dutiyasaccaṃ,
saṅkhārehi viññāṇaṃ dutiyasaccappabhavaṃ paṭhamasaccaṃ. Viññāṇādīhi nāmarūpādīni
vipākavedanāpariyosānāni paṭhamasaccappabhavaṃ paṭhamasaccaṃ, vedanāya taṇhā
@Footnote: 2 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati
Paṭhamasaccappabhavaṃ dutiyasaccaṃ, taṇhāya upādānaṃ dutiyasaccappabhavaṃ dutiyasaccaṃ,
upādānato bhavo dutiyasaccappabhavaṃ paṭhamadutiyasaccadvayaṃ. Bhavato jāti dutiyasaccappabhavaṃ
paṭhamasaccaṃ, jātiyā jarāmaraṇaṃ paṭhamasaccappabhavaṃ paṭhamasaccanti evantāvidaṃ saccappabhavato
viññātabbaṃ yathārahaṃ.
     Yasmā panettha avijjā vatthūsu ca satte sammoheti, paccayo ca hoti
saṅkhārānaṃ pātubhāvāya. Tathā saṅkhārā saṅkhatañca abhisaṅkharonti, paccayā ca honti
viññāṇassa. Viññāṇampi vatthuñca paṭivijānāti, paccayo ca hoti nāmarūpassa
nāmarūpampi aññamaññañca upatthambheti, paccayo ca hoti saḷāyatanassa.
Saḷāyatanampi savisaye ca pavattati, 1- paccayo ca hoti phassassa. Phassopi ārammaṇañca
phusati, paccayo ca hoti vedanāya. Vedanāpi ārammaṇarasañca anubhavati, paccayo
ca hoti taṇhāya. Taṇhāpi rajjanīye ca dhamme rajjati, paccayo ca hoti
upādānassa. Upādānampi upādāniye ca dhamme upādiyati, paccayo ca hoti bhavassa.
Bhavopi nānāgatīsu ca vikkhipati, paccayo hoti jātiyā. Jātipi khandhe ca janeti, tesaṃ
abhinibbattibhāvena pavattattā paccayo ca hoti jarāmaraṇassa. Jarāmaraṇampi
khandhānaṃ pākabhedabhāvañca adhitiṭṭhati, paccayo ca hoti bhavantarapātubhāvāya,
sokādīnaṃ adhiṭṭhānattā. Tasmā sabbapadesu dvidhā pavattakiccatopi idaṃ
viññātabbaṃ yathārahaṃ.
     Yasmā cettha "avijjāpaccayā saṅkhārā"ti idaṃ kārakadassananivāraṇaṃ,
"saṅkhārapaccayā viññāṇan"ti attasaṅkantidassananivāraṇaṃ, viññāṇapaccayā
nāmarūpan"ti attātiparikappitavatthubhedadassanato ghanasaññānivāraṇaṃ, "nāmarūpapaccayā
saḷāyatanan"tiādīsu "attā passati .pe. Vijānāti phusati vediyati 2- gaṇhiyati
upādiyati bhavati jāyati jīyati mīyatī"ti evamādidassananivāraṇaṃ. Tasmā
micchādassananivāraṇatopetaṃ bhavacakkaṃ nivāraṇato viñañātabbaṃ yathārahaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. vattati    2 cha.Ma. vedayati
     Yasmā panettha salakkhaṇasāmaññalakkhaṇavasena dhammānaṃ adassanato andho
viya avijjā, andhassa upakkhalanaṃ viya avijjāpaccayā saṅkhārā, upakkhalitassa
patanaṃ viya saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, patitassa gaṇḍapātubhāvo viya viññāṇapaccayā
nāmarūpaṃ, gaṇḍabhedapīḷakā viya nāmarūpapaccayā saḷāyatanaṃ, gaṇḍapīḷakāghaṭṭanaṃ
viya saḷāyatanapaccayā phasso, ghaṭṭanadukkhaṃ viya phassapaccayā vedanā, dukkhassa
paṭikārābhilāso viya vedanāpaccayā taṇhā, paṭikārābhilāsena asappāyaggahaṇaṃ
viya taṇhāpaccayā upādānaṃ, upādinnaasappāyālepanaṃ viya upadānapaccayā bhavo,
asappāyālepanena gaṇḍavikārapātubhāvo viya bhavapaccayā jāti, gaṇḍavikārato
gaṇḍabhedo viya jātipaccayā jarāmaraṇaṃ.
     Yasmā vā panettha avijjā appaṭipattimicchāpaṭipattibhāvena satte
abhibhavati paṭalaṃ viya akkhīni, tadabhibhūto ca bālo ponobbhavikehi saṅkhārehi
attānaṃ veṭheti kosakārakimi viya kosappadesehi. Saṅkhārapariggahitaṃ viññāṇaṃ
gatīsu patiṭṭhaṃ labhati parināyakapariggahito viya rājakumāro rajje. Upapattinimittaṃ
parikappanato viññāṇaṃ paṭisandhiyaṃ anekappakāraṃ nāmarūpaṃ abhinibbatteti māyākāro
viya māyaṃ. Nāmarūpe patiṭṭhitaṃ saḷāyatanaṃ vuḍḍhiṃ viruḷhiṃ vepullaṃ pāpuṇāti
subhūmiyaṃ patiṭṭhito vanappagumbo viya. Āyatanaghaṭṭanato phasso jāyati
araṇīsahitābhimaddanato 1- aggi viya. Phassena phuṭṭhassa vedanā pātubhavati agginā
phuṭṭhassa dāho viya. Vedayamānassa taṇhā vaḍḍhati loṇūdakaṃ pivato pipāsā viya. Tasito
bhavesu abhilāsaṃ karoti pipāsito viya pānīye. Tadassupādānaṃ upādānena bhavaṃ
upādiyati āmisalobhena maccho balisaṃ viya. Bhave sati jāti hoti bīje sati
aṅkuro viya. Jātassa avassaṃ jarāmaraṇaṃ uppannassa rukkhassa patanaṃ viya. Tasmā
evaṃ upamāhipetaṃ bhavacakkaṃ viññātabbaṃ yathārahaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. araṇīsahitābhimanthanato
     Yasmā ca pana 1- bhagavatā atthatopi dhammatopi desanātopi paṭivedhatopi
gambhīrabhāvaṃ sandhāya "gambhīro cāyaṃ ānanda paṭiccasamuppādo gambhīrāvabhāso
cā"ti 2- vuttaṃ, tasmā gambhīrabhedatopetaṃ bhavacakkaṃ viññātabbaṃ yathārahaṃ.
     Tattha yasmā na jātito jarāmaraṇaṃ na hoti, na ca jātiṃ vinā aññato
hoti. Itthañca jātito samudāgacchatīti evaṃ jātipaccayasamudāgataṭṭhassa
duravabodhanīyato jarāmaraṇassa jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho gambhīro. Tathā jātiyā
bhavapaccayā .pe. Saṅkhārānaṃ avijjāpaccayasambhūtasamudāgataṭṭho gambhīro. Tasmā idaṃ
bhavacakkaṃ atthato gambhīranti 3- ayantāvettha atthagambhīratā. Hetuphalañhi atthoti
vuccati. Yathāha "hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā"ti. 4-
     Yasmā pana yenākārena yadavatthā ca avijjā tesaṃ tesaṃ saṅkhārānaṃ
paccayo hoti, tassa duravabodhanīyato avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho gambhīro.
Tathā saṅkhārānaṃ .pe. Jātiyā jarāmaraṇassa paccayaṭṭho gambhīro. Tasmā idaṃ
bhavacakkaṃ dhammagambhīranti ayamettha dhammagambhīratā. Hetuno hi dhammoti nāmaṃ.
Yathāha "hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā"ti. 4-
     Yasmā ca tassa 5- tena tena kāraṇena tathā tathā pavattetabbattā
desanāpi gambhīrā, na tattha sabbaññutaññāṇato aññaṃ ñāṇaṃ patiṭṭhaṃ labhati.
Tathā hetaṃ katthaci sutte anulomato, katthaci paṭilomato, katthaci anulomapaṭilomato,
katthaci vemajjhato paṭṭhāya anulomato vā paṭilomato vā. Katthaci tisandhicatusaṅkhepaṃ,
katthaci dvisandhitisaṅkhepaṃ, katthaci ekasandhidvisaṅkhepaṃ desitaṃ. Tasmā idaṃ
bhavacakkaṃ desanāgambhīranti ayaṃ desanāgambhīratā.
     Yasmā panettha yo avijjādīnaṃ sabhāvo, yena paṭividdhena avijjādayo
dhammā salakkhaṇato paṭividdhā honti, so duppariyogāhattā gambhīro. Tasmā idaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. pana-saddo na dissati     2 dī.Ma. 10/95/49, saṃ.ni. 16/60/89
@3 cha.Ma. atthagambhīranti          4 abhi. 35/720/360       5 cha.Ma. cassa
Bhavacakkaṃ paṭivedhagambhīraṃ. Tathā hettha avijjāya aññāṇādassanasaccāsappaṭivedhaṭṭho
gambhīro, saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇāyūhanasarāgavirāgaṭṭho, viññāṇassa suññata-
abyāpāraasaṅkantipaṭisandhipātubhāvaṭṭho, nāmarūpassa ekuppādavinibbhogā-
vinibbhoganamanaruppanaṭṭho, saḷāyatanassa adhipatilokadvārakhettavisayavisayībhāvaṭṭho, phassassa
phusanasaṅghaṭṭanasaṅgatisannipātaṭṭho, vedanāya ārammaṇarasānubhavanasukhadukkhamajjhatta-
bhāvanijjīvavedayitaṭṭho, taṇhāya abhinanditajjhosānasaritālatānadītaṇhāsamudda-
duppūraṇaṭṭho, upādānassa ādānaggahaṇābhinivesaparāmāsaduratikkamaṭṭho, bhavassa
āyūhanābhisaṅkharaṇayonigatiṭhitinivāsesu khipanaṭṭho, jātiyā jātisañjātiokkanti-
nibbattipātubhāvaṭṭho, jarāmaraṇassa khayavayabhedavipariṇāmaṭṭho gambhīroti ayamettha
paṭivedhagambhīratā.
     Yasmā panettha ekattanayo nānattanayo abyāpāranayo evaṃdhammatānayoti
cattāro atthanayā honti, tasmā nayabhedatopetaṃ bhavacakkaṃ viññātabbaṃ yathārahaṃ.
Tattha avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇanti evaṃ bījassa
aṅkurādibhāvena rukkhabhāvuppatti 1- viya santānānupacchedo ekattanayo nāma, yaṃ
sammā passanto hetuphalasambandhena pavattamānassa santānassa anupacchedāvabodhato
ucchedadiṭṭhiṃ pajahati, micchā passanto hetuphalasambandhena pavattamānassa
santānānupacchedassa ekattaggahaṇato sassatadiṭṭhiṃ upādiyati.
     Avijjādīnaṃ pana yathāsakalakkhaṇavavatthānaṃ nānattanayo nāma. Yaṃ sammā
passanto navanavānaṃ uppādadassanato sassatadiṭṭhiṃ pajahati, micchā passanto
ekasantānapatitassa bhinnasantānasseva nānattaggahaṇato ucchedadiṭṭhiṃ upādiyati.
     Avijjāya saṅkhārā mayā uppādetabbā, saṅkhārānaṃ vā viññāṇaṃ amhehīti
evamādibyāpārābhāvo abyāpāranayo nāma, yaṃ sammā passanto kārakassa
@Footnote: 1 cha.Ma. rukkhabhāvappatti
Abhāvāvabodhato attadiṭṭhiṃ pajahati, micchā passanto yo asatipi byāpāre
avijjādīnaṃ sabhāvaniyamasiddho hetubhāvo, tassa aggahaṇato akiriyadiṭṭhiṃ upādiyati.
     Avijjādīhi pana kāraṇehi saṅkhārādīnaṃyeva sambhavo khīrādīhi dadhiādīnaṃ
viya, na aññesanti ayaṃ evaṃdhammatānayo nāma, yaṃ sammā passanto paccayānurūpato
phalāvabodhato ahetukadiṭṭhiñca akiriyadiṭṭhiñca pajahati, micchā passanto paccayānurūpaṃ
phalappavattiṃ aggahetvā yato kutoci yassa kassaci asambhavaggahaṇato ahetukadiṭṭhiñceva
niyatavādañca upādiyatīti evamidaṃ bhavacakkaṃ:-
          saccappabhavato kiccā         vāraṇā upamāhi ca
          gambhīranayabhedā ca           viññātabbaṃ yathārahaṃ.
     Idañhi gambhīrato agādhaṃ nānānayaggahaṇato duratiyānaṃ 1- ñāṇāsinā
samādhipavarasilāyaṃ sunisitena:-
                     bhavacakkamapadāletvā
                     asanivicakkamiva niccanimmathanaṃ
                     saṃsārabhayamatīto
                     na koci supinantarepyatthi.
     Vuttampi cetaṃ bhagavatā "gambhīro cāyaṃ ānanda paṭiccasamuppādo gambhīrāvabhāso
ca, etassa ānanda dhammassa aññāṇā 2- ananubodhā 3- appaṭivedhā
evamayaṃ pajā tantākulakajātā guḷīgaṇṭhikajātā 4- muñjapabbajabhūtā apāyaṃ duggatiṃ
vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattatī"ti. 5- Tasmā attano vā paresaṃ vā hitāya sukhāya
paṭipanno avasesakiccāni pahāya:-
            gambhīre paccayākārap-       pabhede idha paṇḍito
            yathā gādhaṃ labhetheva         anuyuñje sadā satoti.
                     Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
                           -----------
@Footnote: 1 cha.Ma. durabhiyānaṃ          2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati        3 cha.Ma. ananubodho
@4 cha.Ma. kulagaṇṭhikajātā      5 dī.Ma. 10/95/49, saṃ.ni. 16/60/89



             The Pali Atthakatha in Roman Book 54 page 140-214. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=3266              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=3266              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=255              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=3732              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=3683              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=3683              Contents of The Tipitaka Volume 35 http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]