ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pageno pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 53 : PALI ROMAN Sangani.A. (atthasalini)

                         Kamavacarakusalavannana
                     kamavacarakusalapadabhajaniyavannana
     [1] Idani yathanikkhittaya matikaya sangahite dhamme pabhedato dassetum
"katame dhamma kusala"ti idam padabhajaniyam araddham. Tattha yadetam "yasmim samaye
kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti"ti pathamam kamavacaram kusalam dassitam, tassa
tava niddese dhammavavatthanavaro sangahavaro sunnatavaroti tayo mahavara honti.
Tesu dhammavavatthanavaro uddesaniddesavasena dvidha thito, tesu uddesavarassa
@Footnote: 1 ka. silavinasaka. evamuparipi   2 cha.Ma. visuddhibhavam sampatta   3  cha. samvijjanam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page102.

Puccha samayaniddeso dhammuddeso appanati cattaro pariccheda. Tesu katame dhamma kusalati ayam puccha nama. Yasmim samaye kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti .pe. Tasmim samayeti ayam samayaniddeso nama. Phasso hoti .pe. Avikkhepo hotiti ayam dhammuddeso nama. Ye va pana tasmim samaye annepi atthi paticcasamuppanna arupino dhamma, ime dhamma kusalati ayam appana nama. Evam catuhi paricchedehi thitassa uddesavarassa yvayam pathamo pucchaparicchedo. Tattha "katame dhamma kusala"ti ayam kathetukamyatapuccha. Pancavidha hi puccha aditthajotanapuccha ditthasamsandanapuccha vimaticchedanapuccha anumatipuccha kathetukamyatapucchati. etasam idam nanattam:- katama aditthajotanapuccha 1-? pakatiya lakkhanam annatam hoti adittham atulitam atiritam avibhutam avibhavitam, tassa nanaya dassanaya tulanaya tiranaya vibhutaya 2- vibhavanatthaya panham pucchati. Ayam aditthajotanapuccha. Katama ditthasamsandanapuccha? pakatiya lakkhanam natam hoti dittham tulitam Tiritam vibhutam vibhavitam, so annehi panditehi saddhim samsandanatthaya panham pucchati. Ayam ditthasamsandanapuccha. Katama vimaticchedanapuccha? pakatiya samsayapakkhanto 3- hoti vimatipakkhanto Dvelhakajato "evam nu kho, nanu kho, kinnu kho, kathannu kho"ti, so vimaticchedanatthaya panham pucchati. Ayam vimaticchedanapuccha. Katama anumatipuccha? bhagava bhikkhunam anumatiya panham pucchati "tam kim mannatha Bhikkhave rupam niccam va aniccam va"ti. Aniccam bhante. Yam pananiccam, dukkham va tam sukham vati. Dukkham bhante. Yam pananiccam dukkham viparinamadhammam, kallam nu tam samanupassitum "etam mama, esohamasmi, eso me atta"ti. No hetam bhanteti. 4- Ayam anumatipuccha. @Footnote: 1 khu. maha. 29/150 (tuvattakasuttaniddesa), @khu. cula. 30/12 (punnakamanavapanhaniddesa) @2 cha. vibhutatthaya 3 cha.Ma. samsayapakkhando. evamuparipi @4 vinaYu. 4/21/18, sam.kha. 17/79/72

--------------------------------------------------------------------------------------------- page103.

Katama kathetukamyatapuccha? bhagava bhikkhunam kathetukamyataya panham pucchati "cattarome bhikkhave satipatthana, katame cattaro"ti. 1- Ayam kathetukamyatapucchati. Tattha buddhanam purima tisso puccha natthi, kasma? buddhanam hi tisu addhasu Kinci sankhatam addhavinimuttam va asankhatam adittham anannatam ajotitam atulitam atiritam avibhutam avibhavitam nama natthi, tena tesam aditthajotanapuccha natthi. Yam pana bhagavata attano nanena patividdham, tassa annena samanena va brahmanena va devena va marena va brahmuna va saddhim samsandanakiccam natthi, tenassa ditthasamsandana puccha natthi. Yasma panesa akathamkathi tinnavicikiccho sabbadhammesu vihatasamsayo, tenassa vimaticchedanapuccha natthi. Itara pana dve puccha bhagavato atthi. Tasu ayam "kathetukamyatapuccha"ti veditabba. Tattha "katame"ti padena niddisitabbadhamme pucchati, "dhamma kusala"ti hi vacanamattena "kim kata, kim va karonti"ti na sakka natum. "katame"ti vutte pana nesam putthabhavo pannayati, tena vuttam "katameti padena niddisitabbadhamme pucchati"ti. "dhamma kusala"ti padadvayena pucchaya putthadhamme dasseti, tesam attho hettha pakasitoeva. Kasma panettha matikaya viya "kusala dhamma"ti avatva "dhamma kusala"ti padanukkamo katoti. Pabhedato dhammanam desanam dipetva pabhedavantadassanattham. Imasmim hi abhidhamme dhammava desetabba, te ca kusaladihi pabhedehi anekappabheda, tasma dhammaeva idha desetabba. Nayam voharadesana, te ca anekappabhedato desetabba, na dhammamattato. Pabhedato hi desana ghanavinibbhogapatisambhidananavaha hotiti "kusala dhamma"ti evam pabhedato dhammanam desanam dipetva idani ye tena pabhedena desetabba dhamma, te dassetum ayam "katame dhamma kusala"ti padanukkamo katoti veditabbo. Pabhedavantesu hi dassitesu pabhedo dassiyamano yujjati, suvinneyyo ca hotiti. Idani yasmim samaye kamavacaram kusalam cittanti ettha:- @Footnote: 1 di.Ma. 10/373/248

--------------------------------------------------------------------------------------------- page104.

Samaye niddisi cittam cittena samayam muni niyametvana dipetum dhamme tattha pabhedato. "yasmim samaye kamavacaram kusalam cittan"ti hi niddisanto bhagava samaye cittam niddisi. Kimkarana? tena samayaniyamitena cittena pariyosane "tasmim samaye"ti evam samayam niyamitva 1- atha vijjamanepi samayananatte yasmim samaye cittam hoti, tasmimyeva samaye phasso hoti vedana hotiti evam tasmim cittaniyamite samaye ete santatisamuhakiccarammanaghanavasena duranubodhappabhede phassavedanadayo dhamme bodhetunti attho. Idani yasmim samayetiadisu ayam anupubbapadavannana:- yasminti aniyamato bhummaniddeso. Samayeti aniyamanidditthaparidipanam. Ettavata aniyamato samayo niddittho hoti. Tattha samayasaddo:- samavaye khane kale samuhe hetuditthisu patilabhe pahane ca pativedhe ca dissati. Tatha hissa "appeva nama svepi upasankameyyama kalanca samayanca upadaya"ti 2- evamadisu samavayo attho. "ekova kho bhikkhave khano ca samayo ca brahmacariyavasaya"tiadisu 3- khano. "unhasamayo parilahasamayo"tiadisu 4- kalo. "mahasamayo pavanasmin"tiadisu 5- samuho. "samayopi kho te bhaddali appatividdho ahosi, bhagava kho savatthiyam viharati, bhagavapi mam janissati `bhaddali nama bhikkhu satthu sasane sikkhaya aparipurakari'ti. 6- Ayampi kho te bhaddali samayo appatividdho ahosi"tiadisu 7- hetu. "tena kho pana samayena uggahamano paribbajako samanamundikaputto 8- samayappavadake tindukacire 9- ekasalake mallikaya arame pativasati"tiadisu 10- ditthi. @Footnote: 1 cha.Ma. niyametvana 2 di.Si. 9/447/197 3 an. atthaka. 23/29/186 @4 vinaYu. 2/358/282 5 di.Ma. 10/332/216 6 ka. aparipurikariti @7 Ma.Ma. 13/135/111 8 Si. samanamandikaputto 9 ka. tindukacire @10 Ma.Ma. 13/260/234

--------------------------------------------------------------------------------------------- page105.

"ditthe dhamme ca yo attho yo cattho samparayiko atthabhisamaya dhiro panditoti pavuccati"ti- adisu 1- patilabho. "samma manabhisamaya antamakasi dukkhassa"tiadisu 2- pahanam. "dukkhassa pilanattho sankhatattho santapattho viparinamattho abhisamayattho"tiadisu 3- pativedho. Evamanekesu samayesu:- samavayo khano kalo samuho hetuyeva ca ete pancapi vinneyya samaya idha vinnuna. "yasmim samaye kamavacaram kusalan"ti imasmim hi kusaladhikare tesu navasu samayesu ete samavayadayo panca samaya panditena veditabba. Tesu paccayasamaggi samavayo khano pana eko ca navamo neyyo cakkani caturopi va. Ya hi esa sadharanaphalanipphadakattena santhita paccayanam samaggi, sa idha "samavayo"ti natabba. "ekova kho bhikkhave khano ca samayo ca brahmacariyavasaya"ti 4- evam vutto pana navamo khano "eko khano"ti veditabbo. Yani va panetani "cattarimani bhikkhave cakkani, yehi samannagatanam devamanussanam catucakkam pavattati"ti ettha patirupadesavaso sappurisupassayo 5- attasammapanidhi pubbe ca katapunnatati 6- cattari cakkani vuttani, tani va ekajjham katva okasatthena "khano"ti veditabbani. 7- Tani hi catucakkani kusaluppattiya okasabhutani. Evam samavayanca khananca natva itaresu:- tam tam upadaya pannatto kalo voharamattako punjo phassadidhammanam samuhoti vibhavito. "cittakalo rupakalo"tiadina nayena dhamme va "atito anagato"tiadina nayena dhammavuttim va "vijakalo ankurakalo"tiadina nayena dhammapatipatim @Footnote: 1 sam.sa. 15/129/106 2 Ma.mu. 12/28/16 3 khu.pati. 31/8/318 @4 an. atthaka. 23/29/186 5 cha.Ma. sappurisupanissayo @6 an. catukka. 21/31/37 7 Si. veditabbo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page106.

Va "uppadakalo jarakalo"tiadina nayena dhammalakkhanam va "vedayitakalo 1- sanjananakalo"tiadina nayena dhammakiccam va "nhanakalo panakalo"tiadina nayena sattakiccam va "gamanakalo thanakalo"tiadina nayena iriyapatham va "pubbanho sayanho diva ratti"tiadina nayena candimasuriyadiparivattanam va "addhamaso maso"tiadina nayena ahorattadisankhatam kalasancayam vati evam tam tam upadaya pannatto kalo nama. So panesa sabhavato avijjamanatta pannattimattakoevati veditabbo. Yo panesa phassavedanadinam dhammanam punjo, so idha "samuho"ti vibhavito. Evam kalasamuhepi natva itaro pana:- hetuti paccayo cettha 2- tassa dvaravasena va anekabhavopi vinneyyo paccayanam vasena va. Ettha hi paccayova hetu nama. Tassa dvaranam va paccayanam va vasena anekabhavo veditabbo. Katham? cakkhudvaradisu hi uppajjamananam cakkhuvinnanadinam cakkhurupaalokamanasikaradayo paccaya. Mahapakarane ca "hetupaccayo arammanapaccayo"ti- adina nayena catuvisati paccaya vutta, tesu thapetva vipakapaccayanca pacchajatapaccayanca sesa kusaladhammanam paccaya hontiyeva. Te sabbepi idha hetuti adhippeta. Evamassa imina dvaravasena va paccayavasena va anekabhavo veditabbo. Evamete samavayadayo panca attha idha samayasaddena pariggahitati veditabba. Kasma pana etesu yankinci ekam apariggahetva sabbesam pariggaho katoti? Tena tena tassa tassa atthavisesassa dipanato. Etesu hi samavayasankhato samayo anekahetuto vuttim dipeti. Tena ekakaranavado patisedhito hoti. Samavayo ca nama sadharanaphalanipphadane annamannapekkho hoti. Tasma "eko katta nama natthi"ti imampi attham dipeti, sabhavena hi karane sati karanantarapekkha ayuttati. Evam ekassa kassaci karakassa abhavadipanena "sayam katam sukhadukkhan"tiadi patisedhitam hoti. @Footnote: 1 cha.Ma. vediyanakalo 2 cha.Ma. paccayovettha

--------------------------------------------------------------------------------------------- page107.

Tattha siya "yam vuttam `anekahetuto vuttim dipeti'ti, tam na yuttam. Kimkarana? asamaggiyam ahetunam samaggiyampi ahetubhavapattito, na hi ekasmim andhe Datthum asakkonte andhasatam passati"ti. No na yuttam. Sadharanaphalanipphadakattena 1- hi thitabhavo samaggi, na anekesam samodhanamattam, na ca andhanam dassanam nama sadharanaphalam. Kasma? andhasate satipi tassa abhavato. Cakkhadinam pana tam sadharanaphalam, tesam bhave bhavato. Asamaggiyam ahetunampi ca samaggiyam hetubhavo siddho. Svayam asamaggiyam phalabhavena samaggiyancassa bhavena veditabbo, cakkhadinam hi vekalle cakkhuvinnanadinam abhavo avekalle ca bhavo paccakkhasiddho lokassati. Ayam tava samavayasankhatena samayena attho dipito. Yo panesa atthahi akkhanehi vivajjito 2- navamo khano patirupadesavasadiko ca catucakkasankhato okasatthena khano vutto, so manussattabuddhuppadasaddhammassavana- sammaditthitiadikam 3- khanasamaggim vina natthi, manussattadinam ca kanakacchapopamadihi 4- dullabhabhavo. iti khanassa dullabhatta sutthutaram khanayattam lokuttaradhammanam upakarabhutam kusalam dullabhameva. Evametesu khanasankhato samayo kusaluppattiya dullabhabhavam dipeti. Evam dipentena thanena 5- adhigatakhananam khanayattassa tassa kusalassa anutthanena moghakhanam kurumananam pamadaviharo patisedhito hoti. Ayam khanasankhatena samayena attho dipito. Yo panetassa kusalassa cittassa pavattikalo nama hoti, so atiparitto, sa cassa atiparittata "yatha ca bhikkhave tassa purisassa javo, yatha ca candimasuriyanam javo, yatha ca ya devata candimasuriyanam purato dhavanti, tasam devatanam javo, tato sighataram ayusankhara khiyanti"ti 6- imassa suttassa atthakathavasena veditabba. Tatra hi so rupajivitindriyassa tava parittako kalo vtto. Yava paccppannam 7- @Footnote: 1 Ma. sadharanaphalanipphadakatthena 2 cha.Ma. parivajjito @3 cha.Ma. manussattabuddhuppadasaddhammatthitiadikam, @Si. manussattabuddhuppadasammaditthiadikam 4 Ma.u. 14/252/220 @5 cha.Ma. anena 6 sam.ni. 16/228/252 7 cha.Ma. patuppannam, Si. panuppannam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page108.

Rupam titthati, tava solasa cittani uppajjitva bhijjanti. Iti tesam kalaparittataya upamapi natthi. Tenevaha "yavancidam bhikkhave upamapi na sukara, yava lahuparivattam cittan"ti. 1- Evametesu kalasankhato samayo kusalacittappavattikalassa atiparittatam dipeti. Evam dipentena thanena atiparittakalataya vijjutobhasena 2- muttavunanam viya duppatividdhamidam cittam, tasma etassa pativedhe mahaussaho ca adaro ca kattabboti ovado dinno hoti. Ayam kalasankhatena samayena attho dipito. Samuhasankhato pana samayo anekesampi sahuppattim dipeti. Phassadinam hi dhammanam punjo "samuho"ti vutto. Tasminca uppajjamanam cittam saha tehi dhammehi uppajjatiti anekesam sahuppatti dipita. Evam dipentena thanena ekasseva dhammassa uppatti patisedhita hoti, ayam samuhasankhatena samayena attho dipito. Hetusankhato pana samayo parayattavuttitam dipeti. "yasmim samaye"ti hi padassa yasma "yamhi hetumhi sati uppannam hoti"ti ayamattho, tasma hetumhi sati pavattito parayattavuttita dipita. Evam dipentena thanena dhammanam vasavattitadhimano 3- patisedhito hoti, ayam hetusankhatena samayena attho dipito hoti. Tattha yasmim samayeti kalasankhatassa samayassa vasena yasmim kaleti attho, samuhasankhatassa yasmim samuheti, khanasamavayahetusankhatanam yasmim khane sati, yayam samaggiya sati, yamhi hetumhi sati kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti, tasmimyeva sati phassadayopiti ayamattho veditabbo. Adhikaranam hi kalasankhato samuhasankhato ca samayo tattha vuttadhammananti adhikaranavasenettha bhummam, khanasamavayahetusankhatassa ca samayassa bhavena tesam bhavo lakkhiyatiti bhavenabhavalakkhanavasenettha bhummam. Kamavacaranti "katame dhamma kamavacara, hetthato avicinirayam pariyantam karitva uparito paranimmitavasavatti deve anto karitvatiadina 4- nayena vuttesu kamavacaradhammesu pariyapannam. Tatrayam vacanattho:- udanato dve kama vatthukamo ca kilesakamo ca. Tattha kilesakamo atthato chandaragova, vatthukamo tebhumikavattam. @Footnote: 1 an. ekaka. 20/48/9 2 cha.Ma. vijjulatobhasena @3 cha.Ma. savasavattitabhimano 4 abhi. 34/1287/294

--------------------------------------------------------------------------------------------- page109.

Kilesakamo cettha kametiti kamo, itaro pana kamiyatiti kamo. Yasmim pana padese duvidhopeso kamo pavattivasena avacarati, so catunnam apayanam manussanam channanca devalokanam vasena ekadasavidho padeso "kamo ettha avacarati"ti kamavacaro sasatthavacaro viya. Yatha hi yasmim padese sasatthapurisa avacaranti, so vijjamanesupi annesu dvippadacatuppadesu avacarantesu tesam abhilakkhitatta "sasatthavacaro"tveva vuccati. Evam vijjamanesupi annesu rupavacaradisu tattha avacarantesu tesam abhilakkhitatta ayam padeso "kamavacaro"tveva vuccati. Svayam yatha rupabhavo rupam, evam uttarapade lopam katva "kamo"tveva vuccati. Evamidam cittam imasmim ekadasapadesasankhate kame avacaratiti kamavacaram. Kincapi hi etam ruparupabhavesupi avacarati, yatha pana sangame avacaranato "sangamavacaro"ti laddhanamo nago nagare carantopi "sangamavacaro"tveva vuccati. Thalajalacara ca bahu panadayo athale ajale ca thitapi "thalaccara jalaccara"tveva vuccanti. Evamidam annattha avacarantampi kamavacaramevati veditabbam. Arammanakaranavasena va ettha kamo avacaratitipi kamavacaram. Kamancesa ruparupavacaresupi avacarati. Yatha pana "vadatiti vaccho, mahiyam setiti mahiso"ti vutte na satta yattaka vadanti, mahiyam va senti, sabbesam tam namam hoti, evam sampadamidam veditabbam. Apica kamabhavasankhate kame patisandhim avacaretitipi kamavacaram. Kusalanti kucchitanam salanadihi atthehi kusalam. Apica arogyatthena anavajjatthena kosalyasambhutatthena ca kusalam, yatheva hi "kacci nu bhoto kusalan"ti 1- rupakaye anaturataya agelannena nibyadhitaya arogyatthena kusalam vuttam. Evam arupadhammeva kilesaturataya kilesagelannassa ca kilesabyadhino ca abhavena arogyatthena kusalam veditabbam. Kilesavajjassa pana kilesadosassa kilesadarathassa ca abhava anavajjatthena kusalam, kosallam vuccati panna, kosallato sambhutatta kosalyasambhutatthena kusalam. @Footnote: 1 khu.ja. 27/146/345, khu.ja. 28/129/51

--------------------------------------------------------------------------------------------- page110.

Nanasampayuttam tava evam hotu, nanavippayuttam kathanti? tampi rulhisaddena kusalameva, yatha hi talapannehi akatva kilanjadihi katampi tamsarikkhatta rulhisaddena "talapannan"tveva 1- vuccati, evam nanavippayuttampi "kusalan"tveva veditabbam. Nippariyayena pana nanasampayuttam arogyatthena anavajjatthena kosalyasambhutatthenati tividhenapi "kusalan"ti namam labhati, nanavippayuttam duvidheneva. Iti yanca jatakapariyayena yanca bahirakasuttapariyayena yanca abhidhammapariyayena kusalam kathitam, sabbantantihipi atthehi imasmim citte labbhati. Tadetam lakkhanadivasena anavajjasukhavipakalakkhanam, akusalaviddhamsanarasam, vodanapaccupatthanam, yonisomanasikarapadatthanam. 2- Anavajjapadatthanam va savajjapatipakkhatta 2- va anavajjalakkhanameva kusalam, vodanabhavarasam, itthavipakapuccupatthanam, yathavuttapadatthanameva. Lakkhanadisu hi tesam tesam dhammanam sabhavo va samannam va lakkhanam nama, kiccam va sampatti va raso nama, upatthanakaro va phalam va paccupatthanam nama. Asannakaranam padatthanam nama. Iti yattha yattha lakkhanadini vakkhama, tattha tattha iminava nayena tesam nanattam veditabbam. Cittanti arammanam cintetiti cittam, vijanatiti attho, yasma va cittanti sabbacittasadharano esa saddo, tasma yadettha lokiyakusalakusalamahakiriyacittam, tam javanavithivasena attano santanam cinotiti cittam, vipakam kammakilesehi citanti cittam, apica sabbampi yathanurupato cittataya cittam, cittakaranataya cittanti evampettha attho veditabbo. Tattha yasma annadeva saragam cittam, annam sadosam, annam samoham, annam kamavacaram, annam rupavacaradibhedam, annam ruparammanam, annam saddadiarammanam, ruparammanesu capi annam nilarammanam, annam pitadiarammanam, saddadiaramnesu eseva nayo. Sabbesupi tesu annam hinam, annam majjhimam, annam panitam. Hinadisupi annam chandadhipateyyam, annam viriyadhipateyyam, annam cittadhipateyyam, annam vimamsadhipateyyam, tasmassa imesam sampayuttabhumiarammanahinamajjhimapanitadhipatinam @Footnote: 1 cha.Ma. talavantantveva 2-2 cha.Ma. avajjapatipakkhatta

--------------------------------------------------------------------------------------------- page111.

Vasena cittata veditabba. Kamancettha ekameva etam 1- cittam na hoti, cittanam pana antogadhatta etesu yankinci ekampi cittataya "cittan"ti vattum vattati. Evam tava cittataya cittam. Katham cittakaranatayati? lokasmim hi cittakammato uttarim annam cittam nama natthi, Tasmimpi caranam nama cittam aticittameva 2- hoti. Tam karontanam cittakaranam "evamvidhani ettha rupani kattabbani"ti 3- cittasanna uppajjati, taya cittasannaya lekhagahanaranjanaujjotanavattanadinipphadita cittakiriya uppajjanti. Tato caranasankhate citte annataram vicittarupam nipphajjati. Tato "imassa rupassa upari idam hotu, hettha idam hotu, ubhayapasse idan"ti cintetva yathacintitena kammena 4- sesacittarupanipphadanam hoti. Evam yankinci loke vicittam sippajatam, sabbantam citteneva kariyati. Evamimaya karanavicittataya tassa tassa cittassa nipphadakam cittampi tatheva cittam hoti. Yathacintitassa va anavasesassa abhinipphajjanato 5- tatopi cittameva cittataram. Tenaha bhagava:- "dittham vo bhikkhave caranam nama cittanti. Evambhante. Tampi kho bhikkhave caranam nama cittam citteneva cintitam, tenapi kho bhikkhave caranena cittena cittanneva cittataran"ti. 6- Tatha yadetam devamanussanirayatiracchanabhedasu gatisu kammalingasannavoharadibhedam ajjhattikam cittam, tampi cittakatameva. Kayakammadibhedam hi danasilavihimsasatheyyadi- nayappavattam kusalakusalakammam cittanipphaditam kammananattam kammananatteneva ca tasu tasu gatisu hatthapadakannaudaragivamukhadisanthanabhinnam lingananattam, lingananattato yathagahitasanthanavasena "ayam itthi, ayam puriso"ti uppajjamanaya sannaya sannananattam, sannananattato sannanurupena "itthi"ti va "puriso"ti va voharantanam voharananattam, voharananattavasena pana yasma "itthi bhavissami, puriso bhavissami, khattiyo bhavissami, brahmano bhavissami"ti evam tassa tassa attabhavassa janakakammam kariyati, tasma voharananattato kammananattam, tam panetam @Footnote: 1 cha.Ma. evam 2 Ma. adhicittameva 3 cha.Ma. katabbaniti @4 cha.Ma. kamena 5 cha.Ma. anipphajjanato 6 sam.kha. 17/100/119

--------------------------------------------------------------------------------------------- page112.

Kammananattam yathapatthitam bhavam nibbattentam yasma gativasena nibbatteti, tasma kammananattato gatinanattam kammananatteneva ca tesam tesam sattanam tassa tassa gatiya apadakadvippadakadita, tassa tassa upapattiya uccanicadita, tasmim tasmim attabhave suvannadubbannadita, lokadhammesu labhalabhadita ca pannayati. Tasma sabbameva tam devamanussanirayatiracchanabhedasu gatisu kammalingasannavoharadibhedam ajjhattikam cittam citteneva katanti veditabbam. Soyamattho 1- imassa sangitim anarulhassa suttassa vasena veditabbo. Vuttanhetam:- "kammananattaputhuttappabhedavavatthanavasena lingananattaputhuttappabhedavavatthanam bhavati, lingananattaputhuttappabhedavavatthanavasena sannananattaputhuttappabhedavavatthanam bhavati, sannananattaputhuttappabhedavavatthanavasena voharananattaputhuttappabhedavavatthanam bhavati, voharananattaputhuttappabhedavavatthanavasena kammananattaputhuttappabhedavavatthanam bhavati, kammananakaranam paticca sattanam gatiya nanakaranam pannayati apada duvippada catuppada bahuppada rupino arupino sannino asannino nevasanninasannino, kammananakaranam paticca sattanam upapattiya nanakaranam pannayati uccanicata hinappanitata sugataduggatata, kammananakaranam paticca sattanam attabhave nanakaranam pannayati suvannadubbannata sujatadujjatata susanthitadussanthitata, kammananakaranam paticca sattanam lokadhamme nanakaranam pannayati labhalabhe yasayase nindapasamsaya sukhadukkhe"ti. Aparampi vuttam:- "kammato lingato ceva lingasanna pavattare sannato bhedam gacchanti itthayam purisoti va. Kammuna 2- vattati 3- loko kammuna vattati paja kammanibandhana satta rathassaniva yayato. 4- @Footnote: 1 cha.Ma. svayamattho 2 Si. kammana @3 cha. vattate. evamuparipi 4 Ma.Ma. 13/460/452

--------------------------------------------------------------------------------------------- page113.

Kammena kittim labhate pasamsam kammena janinca vadhanca bandham tam kammananakaranam viditva kasma vade natthi kammanti loke. 1- Kammassaka manava satta kammadayada kammayoni kammabandhu kammapatisarana, kammam satte vibhajati yadidam hinappanitataya"ti. 2- Evam imaya karanacittataya cittassa cittata veditabba. Sabbanipi hi etani vicitrani citteneva katani. Aladdhokasassa pana cittassa, yam va pana avasesapaccayavikalam, tassa ekaccacittakaranabhavato yadetam cittena katam ajjhattikacittam vuttam, tatopi cittameva cittataram. Tenaha bhagava:- "naham bhikkhave ananam ekanikayampi samanupassami evam cittam, yathayidam bhikkhave tiracchanagata pana, tehipi kho bhikkhave tiracchanagatehi panehi cittanneva cittataran"ti. 3- Uppannam hotiti ettha vattamanabhutapagatokasakatabhumiladdhavasena uppannam nama anekappabhedam, tattha sabbampi uppadajarabhangasamangisankhatam vattamanuppannam nama, arammanarasam anubhavitva niruddham anubhutapagatasankhatam kusalakusalam, uppadadittayam anupatva niruddham bhutapagatasankhatam sesasankhatanca bhutapagatuppannam nama, "yanissa tani pubbe katani kammani"ti 4- evamadina nayena vuttam kammam atitampi samanam annam vipakam patibahitva attano vipakassokasam katva thitatta, tatha katokasanca vipakam anuppannampi samanam evam katokase ekantena uppajjanato okasakatuppannam nama, tasu tasu bhumisu asamuhatam akusalam bhumiladdhuppannam nama, ettha ca bhumiya bhumiladdhassa ca nanattam veditabbam:- bhumiti vipassanaya arammanabhuta tebhumika 5- pancakkhandha. Bhumiladdham nama tesu khandhesu uppattiraham 6- kilesajatam. Tena hesa bhumi @Footnote: 1 abhi. 37/785/453 2 Ma.u. 14/289/262 @3 sam.kha. 17/100/119 4 Ma.u. 14/248/215 @5 cha.Ma. tebhumaka 6 cha.Ma. uppattaraham

--------------------------------------------------------------------------------------------- page114.

Laddha nama hoti. Tasma "bhumiladdhan"ti vuccati. Evametesu catusu uppannesu idha vattamanuppannam adhippetam. Tatrayam vacanattho:- pubbantato uddham uppadadiabhimukham pannanti uppannam. Uppannasaddo panesa atite patiladdhe samutthite avikkhambhite asamucchinne khanattayagateti anekesu atthesu dissati. Ayanhi "tena kho pana bhikkhave samayena kakusandho bhagava araham sammasambuddho loke uppanno"ti 1- ettha atite agato. "ayasmato anandassa atirekacivaram uppannam hoti"ti 2- ettha patiladdhe. "seyyathapi bhikkhave uppannam mahamegham, tamenam mahavato antarayeva antaradhapeti"ti 3- ettha samutthite. "uppannam gamiyacittam duppativinodiyanca, 4- uppannuppanne papake akusale dhamme thanaso antaradhapeti"ti 5- ettha avikkhambhite. "ariyam atthangikam maggam bhavento bahulikaronto uppannuppanne papake akusale dhamme thanaso antarayeva antaradhapeti"ti 6- ettha asamucchinne. "uppajjamanam uppannanti, amanta"ti 7- ettha khanattayagate. Svayamidhapi khanattayagateva datthabbo. Tasma uppannam hotiti ettha khanattayagatam hoti, vattamanam hoti, paccuppannam hotiti ayam sankhepattho. "cittam uppannam hoti"ti cetam desanasisameva, na pana cittam ekakameva uppajjati. Tasma yatha "raja agato"ti vutte na parisam pahaya ekakova agato, rajaparisaya pana saddhimyeva agatoti pannayati, evamidam cittampi paropannasakusala- dhammehi saddhimyeva uppannanti veditabbam. Pubbangamatthena pana "cittam uppannam hoti"ccetam 8- vuttam. Lokiyadhammanhi patva cittam jetthakam cittam dhuram cittam pubbangamam hoti, lokuttaradhammam patva panna jetthika panna dhura panna pubbangama. Teneva bhagava vinayapariyayam patva panham pucchanto "kimphassosi, kimvedanosi, kimsannosi, @Footnote: 1 sam.ni. 16/143/173 2 vinaYu. 2/461/2 3 sam.Ma. 19/157/47 @4 vinaYu. 8/325/279, an. pancaka. 22/160 duppativinodayasutta 5 vinaYu. 1/165/95 @6 sam.Ma. 19/156/47 7 abhi. 39/81/18 8 cha.Ma. hoticceva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page115.

Kimcetanosi"ti apucchitva "kimcitto tvam bhikkhu"ti 1- cittameva dhuram katva pucchati. "atheyyacitto aham bhagava"ti ca vutte "anapatti atheyyaphassassa"tiadini avatva "anapatti bhikkhu atheyyacittassa"ti 2- vadati. Na kevalanca vinayapariyayam, annampi 3- lokiyadesanam desento cittameva dhuram katva deseti. Yathaha "ye keci bhikkhave dhamma akusala akusalabhagiya akusalapakkhika, sabbe te manopubbangama, mano tesam dhammanam pathamam uppajjati. 4- Manopubbangama dhamma manosettha manomaya manasa ce padutthena bhasati va karoti va tato nam dukkhamanveti cakkamva vahato padam. Manopubbangama dhamma manosettha manomaya manasa ce pasannena bhasati va karoti va tato nam sukhamanveti chayava anupayini. 5- Cittena niyati loko cittena parikassati cittassa ekadhammassa sabbeva vasamanvagu. 6- Cittasankilesa bhikkhave satta sankilissanti, cittavodana visujjhanti. 7- Pabhassaramidam bhikkhave cittam, tanca kho agantukehi upakkilesehi upakkilittham. 8- Citte gahapati arakkhite kayakammampi arakkhitam hoti, vacikammampi arakkhitam hoti, manokammampi arakkhitam hoti. Citte gahapati rakkhite .pe. Citte gahapati byapanne .pe. Citte gahapati abyapanne .pe. Citte gahapati avassute .pe. Citte gahapati anavassute kayakammampi anavassutam hoti. Vacikammampi anavassutam hoti. Manokammampi anavassutam hoti"ti. 9- Evam lokiyadhammam patva cittam jetthakam hoti, cittam dhuram hoti, cittam pubbangamam hotiti veditabbam. Imesu pana suttesu ekam va dve va aggahetva suttanurakkhanatthaya sabbanipi gahitaniti veditabbani. @Footnote: 1 vinaYu. 1/151/84 2 vinaYu. 1/153/86 3 Ma. aparampi @4 an. ekaka. 20/56/10 5 khu.dha. 25/1-2/15 6 sam.sa. 15/62/44 @7 sam.kha. 17/100/119 8 an. ekaka. 20/51/9 9 an. tika. 20/110/255

--------------------------------------------------------------------------------------------- page116.

Lokuttaradhammam pucchanto pana "kataram phassam adhigatosi. Kataram vedanam. Kataram sannam. Kataram cetanam. Kataram cittan"ti apucchitva "kataram pannam tvam bhikkhu adhigatosi. Kim pathamam maggapannam, udahu dutiyam .pe. Tatiyam .pe. Catuttham maggapannam adhigatositi pannam jetthikam pannam dhuram katva pucchati. Pannuttara sabbe kusala dhamma na parihayanti. 1- Panna pana kimatthiya. 2- Pannavato bhikkhave ariyasavakassa tadanvaya saddha santhati, tadanvayam viriyam santhati, tadanvaya sati santhati, tadanvayo samadhi santhati"ti 3- evamadini panettha suttani datthabbani. Iti lokuttaradhammam patva panna jetthika hoti panna dhura hoti panna pubbangama hotiti veditabba. Ayam pana lokiyadesana, tasma cittam dhuram katva desento "cittam uppannam hoti"ti aha. Somanassasahagatanti satamadhuravedayitasankhatena somanassena saha ekuppadadibhavam gatam. Ayam pana sahagatasaddo tabbhave vokinne nissaye arammane samsattheti imesu atthesu dissati. Tattha "yayam tanha ponobbhavika 4- nandiragasahagata"ti 5- tabbhave veditabbo. Nandiragabhutati attho. "ya bhikkhave vimamsa kosajjasahagata kosajjasampayutta"ti 6- vokinne veditabbo. Antarantara uppajjamanena kosajjena vokinnati ayamettha attho. "atthikasannasahagatam satisambojjhangam bhaveti"ti 7- nissaye veditabbo. Atthikasannam nissaya atthikasannam bhavetva patiladdhanti attho. "labhi hoti rupasahagatanam va samapattinam, arupasahagatanam va"ti 8- arammane veditabbo. Ruparuparammanananti attho. "idam sukham imaya pitiya sahagatam hoti sahajatam samsattham sampayuttan"ti 9- samsatthe. Imasmim pade ayameva attho adhippeto. Somanassasamsattham hi idha somanassasahagatanti vuttam. Samsatthasaddopi cesa sadise avassute mittasanthave sahajateti ca 10- bahusu atthesu dissati. Ayanhi "kise thule ca vivajjetva samsattha yojita haya"ti 11- @Footnote: 1 an. atthaka. 23/83/280, an. dasaka. 24/58/85 2 Ma.mu. 12/451/403 @3 sam.Ma. 19/515/195 4 cha. ponobhavibha 5 abhi. 35/203/120 @6 sam.Ma. 19/832/245 7 sam.Ma. 19/238/140 8 abhi. 36/3/118 @9 abhi. 35/578/312 10 cha.Ma. ayam saddo na dissati 11 khu.ja. 28/1077 temiyajataka

--------------------------------------------------------------------------------------------- page117.

Ettha sadise agato. "samsatthava tumhe ayye viharatha"ti 1- avassute. "gihisamsattho viharati"ti 2- mittasanthave. "idam sukham imaya pitiya sahagatam hoti sahajatam samsattham sampayuttan"ti 3- sahajate. Idhapi sahajate adhippeto. Tattha sahagatam asahajatam asamsattham asampayuttam nama natthi, sahajatam pana samsattham sampayuttam hotipi na hotipi. Ruparupadhammesu hi ekato jatesu rupam arupena sahajatam hoti, na samsattham na sampayuttam. Tatha arupam rupena, rupanca rupena, arupam pana arupena saddhim niyamatova sahagatam sahajatam samsattham sampayuttameva hotiti tam sandhaya vuttam "somanassasahagatan"ti. Nanasampayuttanti nanena sampayuttam, samam ekuppadadipakarehi yuttanti attho. Yam panettha vattabbam siya, tam matikavannanaya vedanattike vuttanayameva. Tasma ekuppada ekanirodha ekavatthuka ekarammanati imina lakkhaneneva tam sampayuttanti veditabbam. Ukkatthaniddeso cesa, arupe pana vinapi ekavatthukabhavam sampayogo labbhati. Ettavata kim kathitam? kamavacarakusalesu somanassasahagatam tihetukam nanasampayuttam Asankharikam mahacittam kathitam. Katame dhamma kusalati hi aniyamitapucchaya catubhumikam kusalam gahitam. "kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti"ti vacanena pana tebhumikam kusalam pariccajitva atthavidham kamavacarakusalameva gahitam. "somanassasahagatan"ti vacanena tatova catubbidham upekkhasahagatam pariccajitva catubbidham somanassasahagatameva gahitam. "nanasampayuttan"ti vacanena tatova duvidham nanavippayuttam pariccajitva dve nanasampayuttaneva gahitani. Asankharikabhavo pana anabhatthatayeva na gahito. Kincapi na gahito, parato pana "sasankharena"ti vacanato idha "asankharena"ti avuttepi asankharikabhavo veditabbo. Sammasambuddho hi aditova idam mahacittam bhajetva dassetum niyametvava imam desanam arabhiti evamettha sannitthanam katanti veditabbam. Idani tameva cittam arammanato dassetum "ruparammanam va"tiadimaha. Bhagava hi arupadhamme 4- dassento vatthuna va dasseti arammanena va vattharammanehi @Footnote: 1 vinaYu. 3/730/49 2 sam.kha. 17/3/9 3 abhi. 35/578/312 4 cha.Ma. arupadhammam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page118.

Va sarasabhavena va. "cakkhusamphasso .pe. Manosamphasso. Cakkhusamphassaja vedana .pe. Manosamphassaja vedana. Cakkhuvinnanam .pe. Manovinnanan"ti- adisu hi vatthuna arupadhamma dassita. "rupasanna .pe. Dhammasanna. Rupasancetana .pe. Dhammasancetana"tiadisu arammanena. "cakkhunca paticca rupe ca uppajjati cakkhuvinnanam, tinnam sangati phasso .pe. Mananca paticca dhamme ca uppajjati manovinnanam, tinnam sangati phasso"tiadisu 1- vattharammanehi. "avijjapaccaya bhikkhave sankhaRa. Sankharapaccaya vinnanan"ti- adisu 2- sarasabhavena arupadhamma dassita. Idani 3- imasmim thane arammanena dassento "ruparammanam va"tiadimaha. Tattha catusamutthanam atitanagatapaccuppannam rupameva ruparammanam. Dvisamutthano atitanagatapaccuppanno saddova saddarammanam. Catusamutthano atitanagatapaccuppanno gandhova gandharammanam. Catusamutthano atitanagatapaccuppanno rasova rasarammanam. Catusamutthanam atitanagatapaccuppannam photthabbameva photthabbarammanam. Ekasamutthana dvisamutthana tisamutthana catusamutthana na kutopi samutthita 4- atitanagata- paccuppanna cittacetasika ceva tatha navattabba ca vuttavasesa cittagocarasankhata dhammayeva dhammarammanam. Ye pana anapathagata rupadayopi dhammarammanamicceva vadanti, te imina suttena patikkhipitabba. Vuttam hetam:- "imesam kho avuso pancannam indriyanam nanavisayanam nanagocaranam na annamannassa gocaravisayam paccanubhontanam mano patisaranam manova nesam gocaravisayam paccanubhoti"ti. 5- Etesam hi ruparammanadini gocaravisayo nama, tani manena paccanubhaviyamanani ruparammanadiniyevati ayamattho siddho hoti. Dibbacakkhunanadinanca rupadiarammanattatipi ayamattho siddhoyeva hoti. Anapathagataneva hi ruparammanadini @Footnote: 1 sam.sala. 18/60/30 2 sam.ni. 16/1/1 @3 cha.Ma. ayam patho na dissati 4 cha.Ma. nakutocisamutthana 5 Ma.mu. 12/455/405

--------------------------------------------------------------------------------------------- page119.

Dibbacakkhunanadinam arammanani, na ca tani dhammarammanani bhavantiti vuttanayeneva arammanavavatthanam veditabbam. Tattha 1- ekekam arammanam dvisu dvisu dvaresu apathamagacchati. Ruparammanam hi cakkhuppasadam ghatetva tamkhaneyeva manodvare apathamagacchati, bhavangacalanassa paccayo hotiti attho. Saddagandharasaphotthabbarammanesupi eseva nayo. Yatha hi sakuno akasenagantva rukkhagge niliyamanova rukkhasakhanca ghateti, chaya cassa pathaviyam patihannati, sakhaghatanachayapharanani apubbam acarimam ekakkhaneyeva bhavanti. Evam paccuppannarupadinam cakkhuppasadadighatananca bhavangacalanasamatthataya manodvare apathagamananca apubbam acarimam ekakkhaneyeva hoti. Tato bhavangam vicchinditva cakkhudvaradisu uppannanam avajjanadinam votthavanapariyosananam 2- anantara tesam arammananam annatarasmim idam mahacittam uppajjati. Suddhamanodvare pana pasadaghatanakiccam natthi, pakatiya ditthasutaghayitasayitaphuttha- vasenaeva etani arammanani apathamagacchanti. Katham? idhekacco katasudhakammam haritalamanosiladivannavicittam paggahitananappakaradhajapatakam maladamavinaddham dipamalaparikkhittam atimanoramaya siriya virocamanam alankatapatiyattam mahacetiyam padakkhinam katva solasasu padapitthikasu 3- pancapatitthitena vanditva anjalim paggayha olokento 4- buddharammanam pitim gahetva titthati. Tassa evam cetiyam passitva buddharammanam pitim nibbattetva aparabhage yattha katthaci gatassa rattitthanadivatthanesu nisinnassa avajjamanassa alankatapatiyattam mahacetiyam cakkhudvare apatham agatasadisameva hoti, padakkhinam katva cetiyavandanakalo viya hoti. Evam tava ditthavasena ruparammanam apathamagacchati. Madhurena pana sarena dhammakathikassa va dhammakatham kathentassa sarabhanakassa va sarena bhanantassa saddam sutva aparabhage yattha katthaci nisiditva avajjamanassa dhammakatha va sarabhannam va sotadvare apatham agatam viya hoti, sadhukaram datva sunanakalo viya hoti. Evam sutavasena saddarammanam apathamagacchati. @Footnote: 1 Ma. ettha 2 cha.Ma. votthabbanapariyosananam, Si. votthapanapariyosananam @3 Si. padapithikasu 4 cha.Ma. ullokento

--------------------------------------------------------------------------------------------- page120.

Sugandham pana gandham va malam va labhitva asane va cetiye va gandharammanena cittena pujam katva aparabhage yattha katthaci nisiditva avajjamanassa tam gandharammanam ghanadvare apatham agatam viya hoti, pujakaranakalo viya hoti. Evam ghayitavasena gandharammanam apathamagacchati. Panitam pana khadaniyam va bhojaniyam va sabrahmacarihi saddhim samvibhajitva paribhunjitva aparabhage yattha katthaci kudrusakadibhojanam labhitva "asukakale panitabhojanam sabrahmacarihi saddhim samvibhajitva paribhuttan"ti avajjamanassa tam rasarammanam jivhadvare apatham agatam viya hoti, paribhunjanakalo viya hoti. Evam sayitavasena rasarammanam apathamagacchati. Mudukam pana sukhasamphassam mancapitham va attharanam va papuranam 1- va paribhunjitva aparabhage yattha katthaci dukkhaseyyam kappetva "asukakale me mudukam mancapitham attharanam papuranam paribhuttan"ti avajjamanassa tam photthabbarammanam kayadvare apatham agatam viya hoti, sukhasamphassam vediyanakalo 2- viya hoti. Evam phutthavasena photthabbarammanam apathamagacchati:- evam suddhamanodvare pasadaghatanakiccam natthi, pakatiya ditthasutaghayitasayitaphutthavasena etani arammanani apathamagacchantiti veditabbani. Idani pakatiya ditthadinam vasena apathagamane ayamaparopi atthakathamuttako nayo hoti:- dittham sutam ubhayasambandhanti ime tava ditthadayo veditabba. Tattha dittham nama pancadvaravasena gahitapubbam. Sutanti paccakkhato adisva anussavavasena gahita rupadayova. Etehi dvihipi sambandham ubhayasambandham nama. Iti imesampi ditthadinam vasena etani manodvare apathamagacchantiti veditabbani. Tattha ditthavasena tava apathagamanam hettha pancahi nayehi vuttameva. Ekacco pana sunati "bhagavato punnatisayanibbattam 3- evarupam nama rupam, atimadhuro saddo. Kasminci padese kesanci pupphanam atimanunno gandho. Kesanci @Footnote: 1 cha.Ma. pavuranam 2 cha.Ma. vedayitakalo 3 Si.,Ma. punnatisayaphalanibbattam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page121.

Phalanam atimadhuro raso. Kesanci papuranadinam atisukho samphasso"ti. Tassa cakkhuppasadadighatanam vina sutamattaneva tani rupadini manodvare apathamagacchanti. Athassetam cittam tasmim rupe va sadde va pasadavasena gandhadisu ariyanam datukamatavasena annehi dinnesu anumodanavasena va pavattati. Evam sutavasena etani manodvare apathamagacchanti. Aparena pana yathavuttani rupadini ditthani va sutani va honti, tassa "idisam rupam ayatim uppajjanakabuddhassapi bhavissati"tiadina nayena cakkhuppasadadighatanam vina ditthasutasambandheneva tani manodvare apathamagacchanti. Athassa 1- hettha vuttanayeneva tesu annatararammanam idam mahacittam pavattati. Evam ubhayasambandhavasena etani manodvare apathamagacchanti. Idampi ca mukhamattameva, saddharuciakaraparivitakkaditthinijjhanakkhantiadinam pana vasena vittharato etesam manodvare apathupagamanam 2- veditabbameva. Yasma pana evam apathamagacchantani bhutanipi honti abhutanipi, tasma ayam nayo atthakathayam na gahito. Evam ekekarammanam javanam dvisu dvisu dvaresu uppajjatiti veditabbam. Ruparammanam hi javanam cakkhudvarepi uppajjati manodvarepi. Saddadiarammanesupi eseva nayo. Tattha manodvare uppajjamanam ruparammanam javanam danamayam silamayam bhavanamayanti tividham hoti. Tesu ekekam kayakammam vacikammam manokammanti tividhameva hoti. Saddagandharasaphotthabbadhammarammanesupi eseva nayo. Tattha rupam tava arammanam katva uppajjamanam etam mahakusalacittam nilapitalohitaodatavannesu pupphavatthudhatusu 3- annataram subhanimittasankhatam ittham kantam manapam rajaniyam 4- vannam arammanam katva uppajjati. Nanu cetam ittharammanam lobhassa vatthu, katham etam cittam kusalam nama jatanti? niyamitavasena, parinamitavasena, samudacaravasena, abhujitavasenati. Yassa hi "kusalameva maya kattabban"ti kusalakarane @Footnote: 1 Ma. tassa 2 cha.Ma. apathagamanam 3 cha.Ma. pupphavatthadhatusu 4 Ma. rajjaniyam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page122.

Cittam niyamitam hoti, akusalapavattito nivattetva kusalakaraneyeva parinamitam, abhinhakaranena kusalasamudacareneva samudacaranam, 1- patirupadesavasasappurisupa- nissayasaddhammassavanapubbekatapunnatadihi ca upanissayehi yoniso ca abhogo pavattati, tassa imina niyamitavasena parinamitavasena samudacaravasena abhujitavasena ca kusalam nama jatam hoti. Arammanavasena panettha somanassasahagatabhavo veditabbo. Ittharammanasmim hi uppannatta etam somanassasahagatam jatam, saddhabahulatadini cettha karananiyeva. Assaddhanam hi micchaditthikananca 2- ekantam ittharammanabhutam tathagatarupampi disva somanassam nuppajjati. Ye ca kusaluppattiyam 3- anisamsam na passanti, tesam parehi ussahitanam kusalam karontanampi somanassam nuppajjati. Tasma saddhabahulata visuddhaditthita anisamsadassavitati evampettha somanassasahagatabhavo veditabbo. Apica ekadasadhamma pitisambojjhangassa uppadaya samvattanti buddhanussati dhammanussati samghanussati silanussati caganussati devatanussati upasamanussati lukhapuggalaparivajjanata siniddhapuggalasevanata pasadaniyasuttantapaccavekkhanata tadadhimuttatati imehipi karanehettha somanassasahagatabhavo veditabbo. Imesam pana vittharo bojjhangavibhange avibhavissati. Kammato upapattito indriyaparipakato kilesaduribhavatoti imehi panettha karanehi nanasampayuttata veditabba. Yo hi paresam dhammam deseti, anavajjani sippayatanakammayatanavijjatthanani sikkhapeti, dhammakathikam sakkaram katva dhammam kathapeti, "ayatim pannava bhavissami"ti patthanam thapetva 4- nanappakaram danam deti, tassa evarupam kammam upanissaya kusalam uppajjamanam nanasampayuttam uppajjati. Abyapajjhe 5- loke uppannassa vapi tassa tattha sukhino dhammapada plavanti, "dandho bhikkhave satuppado, atha so satto khippamyeva visesagami 6- hoti"ti 7- imina nayena upapattim nissayapi uppajjamanam kusalam nanasampayuttam uppajjati. Tatha indriyaparipakam upagatanam pannadasakappattanam indriyaparipakam nissayapi kusalam @Footnote: 1 cha.Ma. samudacaritam 2 cha.Ma. micchaditthinanca 3 cha.Ma. kusalappavattiyam @4 cha.Ma. patthapetva 5 cha.Ma. abyapajje 6 ka. visesabhagi @7 an. catukka. 21/191/210

--------------------------------------------------------------------------------------------- page123.

Uppajjamanam nanasampayuttam uppajjati. Yehi pana kilesa vikkhambhita, tesam kilesaduribhavam nissayapi uppajjamanam kusalam nanasampayuttam uppajjati. Vuttampi cetam:- "yoga ve jayate bhuri ayoga bhurisankhayo etam dvidha patham natva bhavaya vibhavaya ca tathattanam niveseyya yatha bhuri pavaddhati"ti. 1- Evam kammato upapattito indriyaparipakato kilesaduribhavatoti imehi karanehi nanasampayuttata veditabba. Apica satta dhamma dhammavicayasambojjhangassa uppadaya samvattanti paripucchakata vatthuvisadakiriyata indriyasamattapatipadanata duppannapuggalaparivajjanata pannavanta- puggalasevanata gambhirananacariyapaccavekkhanata tadadhimuttatati imehi karanehettha nanasampayuttata veditabba. Imesam pana vittharo bojjhangavibhange avibhavissati. Evam nanasampayuttam hutva uppannancetam asankharena appayogena anupayacintanaya uppannatta asankharikam 2- nama jatam. Tayidam rajaniyavannarammanam hutva uppajjamanameva tividhena niyamena uppajjati danamayam va hoti silamayam va bhavanamayam va. Katham? yada hi nilapitalohitodatesu pupphadisu annataram labhitva vannavasena Abhujitva "vannadanam mayhan"ti buddharatanadini pujeti, tada danamayam hoti. Tatridam vatthu:- bhandagarikasamghamitto kira ekam suvannakhacitam vattham labhitva "idampi vattham suvannavannam, sammasambuddhopi suvannavanno, suvannavannam vattham suvannavannasseva anucchavikam, amhakanca vannadanam bhavissati"ti mahacetiye aropesi. Evarupepi kale danamayam hotiti veditabbam. Yada pana tatharupameva deyyadhammam labhitva "mayham kulavamso kulatanti kulappaveni esa, kulavattam etan"tibuddharatanadini pujeti, tada silamayam hoti. Yada pana tadisena vatthuna ratanattayapujam katva "ayam vanno khayam gacchissati, vayam gacchissati"ti khayavayam patthapeti, tada bhavanamayam hoti. @Footnote: 1 khu.dha. 25/282/56 2 cha.Ma. asankharam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page124.

Danamayam pana hutva vattamanampi yada tini ratanani sahatthena pujentassa pavattati, tada kayakammam hoti. Yada tini ratanani pujento puttadaradasa- kammakaraporisadayopi anapetva pujapeti, tada vacikammam hoti. Yada tameva vuttappakaram vijjamanakavatthum arabbha "vannadanam dassami"ti cinteti, tada manokammam hoti. Vinayapariyayam patva hi "dassami karissamiti vaca bhinna hoti"ti 1- imina lakkhanena danam nama hoti. Abhidhammapariyayam patva pana vijjamanakavatthum arabbha "dassami"ti manasa cintitakalato patthaya kusalam hoti. Aparabhage kayena va vacaya va kattabbam karissatiti vuttam. Evam danamayam kayavacimanokammavasena tividham hoti. Yada pana tam vuttappakaram vatthum labhitva kulavamsadivasena sahattha ratanattayam pujeti, tada silamayam kayakammam hoti. Yada kulavamsadivaseneva puttadaradayo anapetva pujapeti, tada vacikammam hoti. Yada "mayham kulavamso kulatanti kulappaveni esa, kulavattam etan"ti vijjamanakavatthum arabbha "vannadanam dassami"ti cinteti, tada manokammam hoti. Evam silamayam kayavacimanokammavasena tividham hoti. Yada pana tam vuttappakaram vatthum labhitva tini ratanani pujetva cankamanto khayavayam patthapeti, tada bhavanamayam kayakammam hoti. Vacaya sammasanam patthapentassa vacikammam hoti. Kayangavacangani acopetva manasava sammasanam patthapentassa manokammameva hoti. Evam bhavanamayam kayavacimanokammavasena tividham hoti. Evamettha 2- ruparammanam kusalam tividhapunnakiriyavatthuvasena navahi kammadvarehi bhajetva dassesi dhammaraja. Saddarammanadisupi eseva nayo. Bherisaddadisu hi rajaniyasaddam arammanam katva hettha vuttanayeneva tihi niyamehetam kusalam uppajjati. Tattha saddam kandamulam viya uppatetva niluppalahatthakam viya ca hatthe thapetva datum nama na sakka, savatthukam pana katva dento saddadanam deti nama. Tasma yada "saddadanam dassami"ti bherimudingadisu annataraturiyena tinnam ratananam @Footnote: 1 vinaYu. 2/659/100 2 cha.ma, evametam. evamuparipi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page125.

Upaharam karoti, "saddadanam me"ti bheriadini thapapeti, dhammakathikabhikkhunam sarabhesajjatelaphanitadini deti, dhammassavanam ghoseti, sarabhannam bhanati, dhammakatham katheti, upanisinnakakatham anumodanakatham katheti, 1- tada danamayam hoti. Yada etadeva vidhanam kulavamsadivasena vattavasena karoti, tada silamayam hoti. Yada sabbametam katva "ayam ettako saddo brahmalokappamanopi hutva khayam gamissati, vayam gamissati"ti sammasanam patthapeti, tada bhavanamayam hoti. Tattha danamayam tava yada bheriadini gahetva sahattha upaharam karoti, niccupaharatthaya thapentopi sahattha thapeti, "saddadanam me"ti dhammassavanam ghosetum gacchati, dhammakatham sarabhannam katum va gacchati, tada kayakammam hoti. Yada "gacchatha tata, amhakam saddadanam tinnam ratananam upaharam karotha"ti anapeti, "saddadanam me"ti cetiyangane 2- "imam bherim, imam mudingam thapetha"ti anapeti, sayameva dhammassavanam ghoseti, dhammakatham katheti, sarabhannam bhanati, tada vacikammam hoti. Yada kayangavacangani acopetva "saddadanam dassami"ti vijjamanakavatthum manasa pariccajati, tada manokammam hoti. Silamayampi "saddadanam nama mayham kulavamso kulatanti kulappaveni"ti bheriadini sahattha upaharam karontassa bheriadini sahattha cetiyanganadisu thapentassa dhammakathikanam sarabhesajjam sahattha dadantassa vattasisena dhammassavanaghosanadhammakathakathanasarabhannabhananatthaya ca gacchantassa kayakammam hoti. "saddadanam nama amhakam kulavamso kulatanti kulappaveni, gacchatha tata, buddharatanadinam upaharam karotha"ti anapentassa kulavamsavaseneva attana dhammakatham va sarabhannam va karontassa ca vacikammam hoti. "saddadanam nama mayham kulavamso, saddadanam dassami"ti kayangavacangani acopetva manasava vijjamanakavatthum pariccajantassa manokammam hoti. Bhavanamayampi yada cankamanto sadde khayavayam patthapeti, tada kayakammam hoti. Kayangam va pana acopetva vacaya sammasantassa vacikammam hoti. Kayangavacangani acopetva manasava saddayatanam sammasantassa manokammam hoti. Evam saddarammanampi kusalam tividhapunnakiriyavatthuvasena navahi kammadvarehi bhajetva dassesi dhammaraja. @Footnote: 1 cha. karoti 2 cha.Ma. cetiyanganesu

--------------------------------------------------------------------------------------------- page126.

Mulagandhadisupi rajaniyagandham arammanam katva hettha vuttanayeneva tihi niyamehetam kusalam uppajjati. Tattha yada mulagandhadisu yankinci gandham labhitva gandhavasena abhujitva "gandhadanam mayhan"ti buddharatanadini pujeti, tada danamayam hotiti sabbam vannadane vuttanayeneva vittharato veditabbam. Evam gandharammanampi kusalam tividhapunnakiriyavatthuvasena navahi kammadvarehi bhajetva dassesi dhammaraja. Mularasadisu pana rajaniyarasam arammanam katva hettha vuttanayeneva tihi niyamehetam kusalam uppajjati. Tattha yada mularasadisu yankinci rajaniyam rasavatthum labhitva rasavasena abhujitva "rasadanam mayhan"ti deti pariccajati, tada danamayam hotiti sabbam vannadane vuttanayeneva vittharato veditabbam. Silamaye panettha "samghassa adatva paribhunjanam nama amhakam na acinnan"ti dvadasannam bhikkhusahassanam dapetva sadurasam paribhunjantassa 1- dutthagamaniabhayaranno vatthum adim katva mahaatthakathaya vatthuni agatani, ayameva viseso. Evam rasarammanampi kusalam tividhapunnakiriyavatthuvaseneva navahi kammadvarehi bhajetva dassesi dhammaraja. Photthabbarammanepi pathavidhatu tejodhatu vayodhatuti tini mahabhutani photthabbarammanam nama. Imasmim thane etesam vasena yojanam akatva mancapithadivasena katabba, yada hi mancapithadisu yankinci rajaniyam photthabbavatthum labhitva photthabbavasena abhujitva "photthabbadanam mayhan"ti deti pariccajati, tada danamayam hotiti sabbam vannadane vuttanayeneva vittharato veditabbam. Evam photthabbarammanampi kusalam tividhapunnakiriyavatthuvasena navahi kammadvarehi bhajetva dassesi dhammaraja. Dhammarammane pana 2- cha ajjhattikayatanani, tini lakkhanani, tayo arupino khandha, pannarasa sukhumarupani, nibbanapannattiti ime dhammayatane pariyapanna ca apariyapanna ca dhamma dhammarammanam nama. Imasmim pana thane etesam vasena yojanam akatva ojadanapanadanajivitadanavasena katabba. Ojadisu hi rajaniyam dhammarammanam arammanam katva hettha vuttanayeneva tihi niyamehetam kusalam uppajjati. @Footnote: 1 cha.Ma. paribhuttassa 2 cha.Ma. ayam saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page127.

Tattha yada "ojadanam mayhan"ti sappinavanitadini deti, "panadanan"ti attha panani deti, "jivitadanan"ti salakabhattapakkhiyabhattasamghabhattadini 1- deti, aphasukabhikkhunam bhesajjam deti, vejjam paccupatthapeti, jalam jalapeti, 2- kuminam 3- viddhamsapeti, sakunapanjaram viddhamsapeti, bandhanamokkham karapeti, maghatabherim carapeti, 4- annanipi jivitaparittanattham evarupani kammani karoti, tada danamayam hoti. Yada pana "ojadanapanadanajivitadanani mayham kulavamso kulatanti kulappaveni"ti vattasisena ojadanadini pavatteti, tada silamayam hoti. Yada dhammarammanasmim khayavayam patthapeti, tada bhavanamayam hoti. Danamayam pana hutva vattamanampi yada ojadanapanadanajivitadanani sahattha deti, tada kayakammam hoti. Yada puttadaradayo anapetva dapeti, tada vacikammam hoti. Yada kayangavacangani acopetva "ojadanapanadanajivitadanavasena vijjamanakavatthum dassami"ti manasa cinteti, tada manokammam hoti. Yada pana vuttappakaram vijjamanakavatthum kulavamsadivasena sahattha deti, tada silamayam kayakammam hoti. Yada kulavamsadivaseneva puttadaradayo anapetva dapeti, tada vacikammam hoti. Yada kulavamsadivaseneva "vuttappakaram vijjamanakavatthum dassami"ti manasava cinteti, tada manokammam hoti. Cankamitva dhammarammane khayavayam patthapentassa pana bhavanamayam kayakammam hoti, kayangam acopetva vacaya khayavayam patthapentassa vacikammam hoti, kayangavacangani acopetva manasava dhammarammane khayavayam patthapentassa manokammam hoti. Evam bhavanamayam kayavacimanokammavasena tividham hoti. Evamettha dhammarammanampi kusalam tividhapunnakiriyavatthuvasena navahi kammadvarehi bhajetva dassesi dhammaraja. Evamidam cittam nanavatthusu nanarammanavasena dipitam. Idam pana ekavatthusmim nanarammanavasena labbhatiyeva. Katham? catusu hi paccayesu civare cha arammanani labbhanti. Navarattassa hi civarassa vanno manapo dassaniyo hoti, idam vannarammanam. @Footnote: 1 cha.Ma. salakabhattasamghabhattadini 2 cha.Ma. phalapeti @3 cha.Ma. kuminam 4 cha.Ma. carapeti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page128.

Paribhogakale pana patapatasaddam karoti, idam saddarammanam. Yo tattha kalakacchakadigandho, 1- idam gandharammanam. Rasarammanam pana paribhogarasavasena kathitam. Ya tattha sukhasamphassata, idam photthabbarammanam. Civaram paticca uppanna sukha vedana, idam dhammarammanam. Pindapate rasarammanam nippariyayeneva labbhati, evam catusu paccayesu nanarammanavasena yojanam katva danamayadibhedo veditabbo. Imassa pana cittassa arammanameva nibandham 2- vina arammanena anuppajjanato. Dvaram pana anibandham. Kasma? kammassa anibandhatta, kammasminhi anibandhe Dvarampi anibandhameva hoti. Kamavacarakusaladvarakatha kayakammadvaravannana imassa panatthassa pakasanattham imasmim thane mahaatthakathayam dvarakatha kathita. Tattha tini kammani, tini kammadvarani, panca vinnanani, panca vinnanadvarani, cha phassa, cha phassadvarani, attha asamvara, attha asamvaradvarani, attha samvara, attha samvaradvarani, dasa kusalakammapatha, dasa akusalakammapathati idam ettakam dvarakathaya matikathapanam nama. Tattha kincapi tini kammani pathamam vuttani, tani pana thapetva adito tava tini kammadvarani bhajetva dassitani. Katamani tini? kayakammadvaram vacikammadvaram manokammadvaranti. Tattha catubbidho kayo upadinnako aharasamutthano utusamutthano cittasamutthanoti. Tattha cakkhayatanadini jivitindriyapariyantani attha kammasamutthanarupanipi, kammasamutthananeva catasso dhatuyo vanno gandho raso ojati attha upadinnakakayo nama. Taneva attha aharajani aharasamutthanikakayo nama, attha utujani utusamutthanikakayo nama, attha citatjani cittasamutthanikakayo nama. @Footnote: 1 Ma. kalagacchakadigandho 2 cha.Ma. nibaddham. evamuparipi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page129.

Tesu kayakammadvaranti neva upadinnakakayassa namam, na itaresam. Cittasamutthanesu pana atthasu rupesu eka vinnatti atthi, idam kayakammadvaram nama, yam sandhaya vuttam "katamantam rupam kayavinnatti? ya kusalacittassa va akusalacittassa va abyakatacittassa va abhikkamantassa va patikkamantassa va alokentassa va vilokentassa va samminjentassa 1- va pasarentassa va kayassa thambhana santhambhana santhambhitattam vinnatti vinnapana vinnapitattam, idantam rupam kayavinnatti"ti. 2- "abhikkamissami patikkamissami"ti hi cittam uppajjamanam rupam samutthapeti. Tattha ya pathavidhatu apodhatu tejodhatu vayodhatu tannissito vanno gandho raso ojati imesam atthannam rupakalapanam abbhantare cittasamutthana vayodhatu, sa attana sahajatam rupakayam santhambheti santhareti 3- caleti abhikkamapeti patikkamapeti. Tattha ekavajjanavithiyam sattasu javanesu pathamacittasamutthita vayodhatu attana sahajatam rupakayam santhambhetum santharetum sakkoti, aparaparam pana caletum na sakkoti. Dutiyadisupi eseva nayo. Sattamacittena pana samutthita vayodhatu hettha chahi cittehi samutthitam vayodhatum upatthambhanapaccayam labhitva attana sahajatam rupakayam santhambhetum santharetum caletum abhikkamapetum patikkamapetum alokapetum vilokapetum samminjapetum pasarapetum sakkoti, tena gamanam nama jayati, agamanam nama jayati, gamanagamanam nama jayati, "yojanam gato, dasayojanam gato"ti vattabbatam apajjapeti. Yatha hi sattahi yugehi akaddhitabbe sakate pathamayuge yuttagona yugam tava santhambhetum santharetum sakkonti, cakkam pana nappavattenti. Dutiyadisupi eseva nayo. Sattamayuge pana gone yojetva yada cheko sarathi dhure nisiditva yottani adaya sabbapurimato patthaya patodayatthiya gone akoteti. Tada sabbeva ekabala hutva dhuranca santharenti, cakkani ca pavattenti "sakatam gahetva dasayojanam gata visatiyojanam gata"ti vattabbatam apadenti. Evam sampadamidam veditabbam. @Footnote: 1 cha. saminjentassa, Ma. samanchantassa, ka. samminjantassa. evamuparipi @2 abhi. 34/635/195 3 cha.Ma. sandhareti. evamuparipi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page130.

Tattha yo cittasamutthanikakayo, na so vinnatti. Cittasamutthanaya pana vayodhatuya sahajatam rupakayam santhambhetum santharetum caletum paccayo bhavitum samattho eko akaravikaro atthi, ayam vinnatti nama. Sa attha rupani viya na cittasamutthana. Yatha pana aniccadibhedanam dhammanam jaramaranatta "jaramaranam bhikkhave aniccam sankhatan"tiadi 1- vuttam, evam cittasamutthananam rupanam vinnattitaya sapi cittasamutthana nama hoti. Vinnapanatta panesa vinnattiti vuccati. Kim vinnapetiti? ekam kayikakaranam. Cakkhupathasmim hi thito hattham va padam va ukkhipati, sisam va bhamukam va caleti. Ayam hatthadinam akaro cakkhuvinneyyo hoti, vinnatti pana na cakkhuvinneyya, manovinneyyaeva. Cakkhuna hi hatthavikaradivasena vipphandamanam vannarammanameva passati, vinnattim pana manodvarikacittena cintetva "idancidanca esa kareti manne"ti janati. Yatha hi aranne nidaghasamaye udakatthane manussa "imaya sannaya idha udakassa atthibhavam janissanti"ti rukkhagge talapannadini bandhapenti, surapanadvare dhajam ussapenti, uccam va pana rukkham vato paharitva caleti, antoudake maccheva calante upari pubbulakani utthahanti, mahoghassa gatamaggapariyante tinapannakasatam 2- ussaditam 3- hoti. Tattha talapannadhajasakhacalanapubbulakatinapannakasate disva yatha cakkhuna aditthampi "ettha udakam bhavissati, sura bhavissati, ayam rukkho vatena pahato bhavissati, antoudake maccho bhavissati, ettakam thanam ajjhottharitva ogho gato bhavissati"ti manovinnanena janati, evameva vinnattipi na cakkhuvinneyya, manovinneyyava. Cakkhuna hi hatthavikaradivasena vipphandamanam vannarammanameva passati, vinnattim pana manodvarikacittena cintetva "idancidanca esa kareti manne"ti janati. Na kevalancesa vinnapanatova vinnatti nama, vinneyyatopi pana vinnattiyeva nama. Ayanhi paresam antamaso tiracchanagatanampi pakata hoti, tattha tattha @Footnote: 1 sam.ni. 16/20/26 2 Si. tinapannasatam 3 cha.Ma. ussaritam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page131.

Sannipatita hi sonasingalakakagonadayo dandam va leddum va gahetva paharanakare dassite "ayam no paharitukamo"ti natva yena va tena va palayanti. Pakarakuddadiantarikassa 1- pana parassa apakatakalopi atthi, kincapi tasmim khane apakata, sammukhibhutanam pana pakatatta vinnattiyeva nama hoti. Cittasamutthanikakaye calante tisamutthaniko calati na calatiti. Sopi tatheva calati, tamgatiko tadanuvattikova hoti. Yatha hi udake gacchante udake patitani sukkhadandakatinapannadinipi udakagatikaneva bhavanti, tasmim gacchante gacchanti, titthante titthanti. Evam sampadamidam veditabbam. Evamesapi cittasamutthanesu rupesu vinnatti kayakammadvaram namati veditabba. Ya pana tasmim dvare siddha cetana, yaya panam hanati, 2- adinnam adiyati, micchacaram carati, panatipatadihi viramati. Idam kayakammam nama. Evam paravadimhi sati kayo dvaram, tamhi dvare siddha cetana kayakammam kusalam va akusalam vati thapetabbam. Paravadimhi pana asati kusalam va akusalam va abyakatam vati tikam puretvava thapetabbam. Tattha yatha nagaradvaram katatthaneyeva titthati, angulimattampi 3- aparaparam na sankamati, tena tena pana dvarena mahajano sancarati, evameva dvare dvaram na carati, 4- kammam pana tasmim tasmim dvare uppajjanato carati. Tenahu porana:- "dvare caranti kammani na dvara dvaracarino tasma dvarehi kammani annamannam vavatthita"ti. Tattha kammenapi dvaram namam labhati, dvarenapi kammam. Yatha hi vinnanadinam uppajjanatthanani vinnanadvaram phassadvaram asamvaradvaram samvaradvaranti namam labhanti, evam kayakammassa uppajjanatthanam "kayakammadvaran"ti namam labhati. Vacikammamanokammadvaresupi eseva nayo. Yatha pana tasmim tasmim rukkhe adhivattha devata simbalidevata palasadevata pucimandadevata phandanadevatati tena tena rukkhena @Footnote: 1 Si. pakarakuddadiantaritassa, cha.Ma. pakarakuttadiantarikassa 2 Ma. hanti @3 cha.Ma. angulamattampi 4 cha.Ma. sancarati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page132.

Namam labhati, evameva kayadvarena katam kammam kayakammanti dvarena namam labhati, vacikammamanokammesupi eseva nayo. Tattha anno kayo annam kammam, kayena pana katattatam "kayakamman"ti vuccati. Tenahu atthakathacariya:- "kayena ce katam kammam kayakammanti vuccati kayo ca kayakammanca annamannam vavatthita. Suciya ce katam kammam sucikammanti vuccati suci ca sucikammanca annamannam vavatthita. Vasiya ce katam kammam vasikammanti vuccati vasi ca vasikammanca annamannam vavatthita. Purisena ce katam kammam purisakammanti vuccati puriso ca purisakammanca annamannam vavatthita. Evamevam. Kayena ce katam kammam kayakammanati vuccati kayo ca kayakammanca annamannam vavatthita"ti. Evam sante neva dvaravavatthanam yujjati, na kammavavatathanam. Katham? kayavinnattiyam Hi "dvare caranti kammani"ti vacanato vacikammampi pavattati, tenassa "kayakammadvaran"ti vavatthanam na yuttam. Kayakammanca vacivinnattiyampi pavattati, tenassa "kayakamman"ti vavatthanam na yujjatiti. No na yujjati. Kasma? yebhuyyavuttitaya ceva tabbahulavuttitaya ca. Kayakammameva hi yebhuyyena kayavinnattiyam pavattati, na itaraniti. 1- Tasma kayakammassa yebhuyyena pavattito tassa kayakammadvarabhavo siddho, brahmanagamaambavananagavanadinam brahmanagamadibhavo viyati dvaravavatthanam yujjati. Kayakammam pana kayadvareyeva bahulam pavattati, appam vacidvare. Tasma kayadvare bahulam pavattito etassa kayakammabhavo siddho, vanacarakathulakumarikadigocaranam vanacarakadibhavo viyati evam kammavavatthanampi yujjatiti. Kayakammadvarakatha nitthita @Footnote: 1 cha.Ma. iti-saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page133.

Vacikammadvarakatha vacikammadvarakathayam pana cetanaviratisaddavasena tividha vaca nama. Tattha "catuhi bhikkhave angehi samannagata vaca subhasita hoti, no dubbhasita, anavajja ca ananuvajja ca vinnunan"ti 1- ayam cetanavaca nama. "ya catuhi vaciduccaritehi arati virati .pe. Ayam vuccati sammavaca"ti 2- ayam virativaca nama. "vaca gira byappatho udiranam ghoso ghosakammam vaca vacibhedo"ti 3- ayam saddavaca nama. Tasu vacikammadvaranti neva cetanaya namam, na viratiya. Sahasadda pana eka vinnatti atthi, idam vacikammadvaram nama. Yam sandhaya vuttam "katamantam rupam vacivinnatti? ya kusalacittassa va akusalacittassa va abyakatacittassa va vaca gira byappatho udiranam ghoso ghosakammam vaca vacibhedo, ayam vuccati vaca. Ya taya vacaya vinnatti vinnapana vinnapitattam, idantam rupam vacivinnatti"ti. 4- "idam vakkhami, etam vakkhami"ti hi vitakkayato vitakkavippharasaddo nama uppajjati. Ayam na sotavinneyyo, manovinneyyoti mahaatthakathayam agato. Agamatthakathasu pana "vitakkavippharasaddanti vitakkavippharavasena uppannam vippalapantanam 5- suttappamattadinam saddam. Sutvati tam sutva, yam vitakkayato tassa so saddo uppanno, tassa vasena `evampi te mano, itthampi te mano'ti adisati"ti vatva vatthunipi kathitani. Patthanepi "cittasamutthanam saddayatanam sotavinnanassa arammanapaccayena paccayo"ti agatam. Tasma vina vinnattighatanaya uppajjamano asotavinneyyo vitakkavippharasaddo nama natthi. "idam vakkhami, etam vakkhami"ti uppajjamanam pana cittam pathavidhatu apodhatu tejodhatu vayodhatu vanno gandho raso ojati attha rupani samutthapeti. Tesam abbhantare cittasamutthana pathavidhatu upadinnakam ghatiyamanava uppajjati. Tena pathavidhatusanghatanena 1- saheva saddo uppajjatiti ayam cittasamutthano saddo nama. Ayam na vinnatti, tassa pana @Footnote: 1 sam.sa. 15/213/228 2 abhi. 35/206/127 3 abhi. 34/722/206 @4 abhi. 34/636/195 5 Ma. vilapantanam 6 cha.Ma. dhatusanghattanena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page134.

Cittasamutthanaya pathavidhatuya upadinnakaghatanassa paccayabhuto eko akaravikaro atthi. Ayam vacivinnatti nama. Ito param "sa attha rupani viya na cittasamutthana"ti- adi sabbam hettha vuttanayeneva veditabbam. Idhapi hi "tissa, datta, mitta"ti pakkosantassa saddam sutva vinnattim manodvarikacittena cintetva "idancidanca esa kareti manne"ti janati. Kayavinnatti viya ca ayampi tiracchanagatanampi pakata hoti. "ehi yahi"ti hi saddam sutva tiracchanagatapi "idam namesa kareti manne"ti natva agacchanti ceva gacchanti ca. "tisamutthanikakayam 1- caleti na caleti"ti ayam pana varo idha na labbhati. Purimacittasamutthanaya upatthambhanakiccampi natthi. Ya pana tasmim vacidvarepi siddha cetana, yaya musa katheti, pesunnam katheti, pharusam katheti, sampham palapati, 2- musavadadihi viramati. Idam vacikammam nama. Ito param sabbam kammavavatthanam dvara vavatthananca hettha vuttanayeneva veditabbanti. Vacikammadvarakatha nitthita. -------------- Manokammadvarakatha manokammadvarakathayam pana kamavacara divasena catubbidho mano mano nama. Tattha kamavacaro catupannasavidho hoti, rupavacaro pannarasavidho, arupavacaro dvadasavidho, lokuttaro atthavidhoti sabbopi ekunanavutividho hoti. Tattha "ayam nama mano manodvaram na hoti"ti na vattabbo. Yatha hi ayam nama cetana kammam na hotiti na vattabba, antamaso pancavinnanasampayuttapi hi cetana mahapakarane "kamman"tveva niddittha, evameva ayam nama mano manodvaram na hotiti na vattabboti. 3- Etthaha:- kammam nametam kim karotiti? ayuhati abhisankharoti, pindam karoti, ceteti kappeti pakappetiti, evam sante pancavinnanacetana kim ayuhati @Footnote: 1 ka. tesamutthanikakayam 2 ka. samphappalapam lapati 3 cha.Ma. iti-saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page135.

Abhisankharoti, pindam karoti, ceteti kappeti pakappetiti? sahajatadhamme. Sapi hi sahajate sampayuttakkhandhe ayuhati abhisankharoti, pindam karoti, ceteti kappeti pakappetiti. Kim va imina vadena, 1- sabbasangahikavasena hetam vuttam. Idam panettha sannitthanam:- tebhumikakusalakusalavasena 2- ekunatimsatividho mano manokammadvaram nama. Ya pana tasmim manodvare siddha cetana, yaya abhijjhabyapadamicchadassanani ceva anabhijjhaabyapadasammadassanani ca ganhati. Idam manokammam nama. Ito param sabbam kammavavatthanam dvaravavatthananca hettha vuttanayeneva veditabbanti. Imani tini kammadvarani nama. Manokammadvarakatha nitthita. ------------ Kammakatha idani yani tini kammani thapetva imani kammadvarani dassitani, tani adim katva avasesassa dvarakathaya matikathapanassa vittharakatha hoti, tini hi kammani kayakammam vacikammam manokammanti, kim panetam kammam namati? cetana ceva ekacce ca cetanasampayuttaka dhamma. Tattha cetanaya kammabhave imani suttani:- "cetanaham bhikkhave kammam vadami, cetayitva kammam karoti kayena vacaya manasa. 3- Kaye va hananda sati kayasancetanahetu uppajjati ajjhattam sukhadukkham. Vacaya va ananda sati vacisancetanahetu uppajjati ajjhattam sukhadukkham. Mane va ananda sati manosancetanahetu uppajjati ajjhattam sukhadukkham. 4- Tividha bhikkhave kayasancetana akusalam kayakammam dukkhudrayam dukkhavipakam, catubbidha bhikkhave vacisancetana akusalam .pe. Tividha bhikkhave manosancetana kusalam manokammam sukhudrayam sukhavipakam. 5- Sacayam ananda @Footnote: 1 Ma. varena 2 cha.Ma. tebhumakakusalakusalo @3 an. chakka. 22/63 nibbedhikasutta, abhi. 37/539/328 @4 sam.ni. 16/25/39, an. catukka. 21/171/181 @5 an. dasaka. 24/217/244, abhi. 37/539/329

--------------------------------------------------------------------------------------------- page136.

Samiddhi moghapuriso potaliputtassa 1- paribbajakassa evam puttho evam byakareyya `sancetaniyam avuso potaliputta kammam katva kayena vacaya manasa sukhavedaniyam sukham so vediyati .pe. Adukkhamasukhavedaniyam adukkhamasukham so vediyati'ti. Evam byakaramano kho ananda samiddhi moghapuriso potaliputtassa paribbajakassa sammabyakaramano byakareyya"ti. 2- Imani tava cetanaya kammabhave suttani, cetanasampayuttadhammanam pana kammabhavo kammacatukkena dipito. Vuttam hetam:- "cattarimani bhikkhave kammani yani maya sayam abhinna sacchikatva paveditani. Katamani cattari? atthi bhikkhave kammam kanham kanhavipakam. Atthi bhikkhave kammam sukkam sukkavipakam. Atthi bhikkhave kammam kanhasukkam kanhasukkavipakam. Atthi bhikkhave kammam akanham asukkam akanhaasukkavipakam kammam kammakkhayaya samvattati. 3- Katamanca bhikkhave kammam akanham asukkam akanhaasukkavipakam kammam kammakkhayaya samvattati? yadidam satta bojjhanga satisambojjhango .pe. Upekkhasambojjhango. Idam vuccati bhikkhave kammam akanham asukkam akanhaasukkavipakam kammam kammakkhayaya samvattati. 4- Katamanca bhikkhave kammam akanham asukkam akanhaasukkavipakam kammam kammakkhayaya samvattati? ayameva ariyo atthangiko maggo. Seyyathidam, sammaditthi .pe. Sammasamadhi. Idam vuccati bhikkhave kammam akanham asukkam akanhaasukkavipakam kammam kammakkhayaya samvattati"ti. 4- Evamime bojjhangamaggangappabhedato pannarasa dhamma kammacatukkena dipita. Abhijjha byapado micchaditthi anabhijjha abyapado sammaditthiti imehi pana chahi saddhim ekavisati cetanasampayuttaka dhamma veditabba. @Footnote: 1 cha.Ma. pataliputtassa, Ma. potaliputtassa 2 Ma.A. 14/300/271, abhi. 37/539/329 @3 an. catukka. 21/232/258 4 an. catukka. 21/237/264

--------------------------------------------------------------------------------------------- page137.

Tattha lokuttaramaggo bhajapiyamano kayakammadini tini kammani bhajati. Yam hi kayena dussilyam ajjhacarati, tamha samvaro kayikoti veditabbo. Yam vacaya dussilyam ajjhacarati, tamha samvaro vacasikoti veditabbo. Iti sammakammanto kayakammam, sammavaca vacikammam. Etasmim dvaye gahite sammaajivo tappakkhakatta gahitova hoti. Yam pana manena dussilyam ajjhacarati, tamha samvaro manasikoti veditabbo. So ditthisankappavayamasatisamadhivasena pancavidho hoti. Ayam pancavidhopi manokammam nama. Evam lokuttaramaggo bhajapiyamano tini kammani bhajati. Imasmim thane dvarasamsandanam nama hoti. Kayavacidvaresu hi copanam patva kammapatham appattampi atthi, manodvare ca samudacaram patva kammapatham appattampi atthi, tam gahetva tamtamdvarapakkhikameva akamsu. Tatrayam nayo:- yo "migavam gamissami"ti dhanum sajjeti, jiyam vatteti, sattim niseti, bhattam bhunjati, vattham paridahati. Ettavata kayadvare copanam pattam hoti. So aranne divasam caritva antamaso sasavilaramattampi na labhati. Idam akusalam kayakammam nama hoti na hotiti? na hoti. Kasma? kammapatham appattataya, kevalam pana kayaduccaritam nama hotiti veditabbam. Macchaggahanadipayogesupi eseva nayo. Vacidvarepi "migavam gamissami, vegena dhanuadini sajjetha"ti anapetva purimanayeneva aranne kinci alabhantassa kincapi vacidvare copanam pattam, kammapatham appattataya pana kayakammam 1- na hoti, kevalam vaciduccaritam nama hotiti veditabbam. Manodvare pana vadhakacetanaya uppannamattayaeva kammapathabhedova hoti, so ca kho byapadavasena, na panatipatavasena. Akusalanhi kayakammam kayavacidvaresu samutthati, na manodvare. Tatha akusalam vacikammam. Akusalam manokammam pana tisupi dvaresu samutthati. Tatha kusalani kayavacimanokammani. Katham? sahatthapi hi panam hanantassa adinnam adiyantassa micchacaram carantassa Kammam kayakammameva hoti, dvarampi kayadvarameva hoti. Evam tava akusalam kayakammam @Footnote: 1 Si., ka. vacikammam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page138.

Kayadvare samutthati. Tehi pana cittehi sahajata abhijjhabyapadamicchaditthiyo cetanapakkhika va bhavanti abboharika va. "gaccha, itthannamam jivita voropehi, itthannamam bhandam avahara"ti anapentassa pana kammam kayakammam hoti, dvaram pana vacidvaram. Evam akusalam kayakammam vacidvare samutthati. Tehi pana cittehi sahajata abhijjhabyapadamicchaditthiyo cetanapakkhika va bhavanti abboharika va. Ettaka 1- acariyanam samanatthakatha nama. Vitandavadi panaha "akusalam kayakammam manodvarepi samutthati"ti. So "tayo sangahe arulhasuttam aharahi"ti vutto idam kulumbasuttam 2- nama ahari:- "puna caparam bhikkhave idhekacco samano va brahmano va iddhima cetovasippatto annissa kucchigatam gabbham papakena manasanupekkhako 3- hoti `aho vatayam 4- kucchigato gabbho na sotthina abhinikkhameyya'ti, evam bhikkhave kulumbassa upaghato hoti"ti. Idam suttam aharitva aha "evam cintitamatteyeva panassa 5- kucchigato gabbho phenapindo viya viliyati, ettha kuto kayangacopanam va vacangacopanam va, manodvarasmimyeva pana idam akusalam kayakammam samutthati"ti. Tamenam "tava suttassa attham tulayissama"ti vatva evam tulayimsu:- tvam iddhiya parupaghatam vadesi, iddhi nama cesa adhitthana iddhi vikubbana iddhi manomaya iddhi nanavipphara iddhi samadhivipphara iddhi ariya iddhi kammavipakaja iddhi punnavato iddhi vijjamaya iddhi tattha tattha sammapayogapaccaya ijjhanatthena iddhiti dasavidha. 6- Tattha kataram iddhim vadesiti? bhavanamayanti. Kim pana bhavanamayaya iddhiya parupaghatakammam hotiti? amanta, 7- ekacce acariya "ekavaram hoti"ti vadanti. Yatha hi param paharitukamena udakabharite ghate @Footnote: 1 Si. ettika 2 Ma. kulumpasuttam 3 cha.Ma. manasa anupekkhako @4 Ma. vatassayam 5 cha.Ma. manasa, Si. parassa @6 khu.pati. 31/9/417 7 cha.Ma. ama

--------------------------------------------------------------------------------------------- page139.

Khitte ghatopi bhijjati, udakampi nassati, evameva bhavanamayaya iddhiya ekavaram parupaghatakammam hoti, tato patthaya pana sa nassatiti. Atha nam "bhavanamayaya iddhiya neva ekavaram, na dve vare parupaghatakammam hoti"ti vatva vacasannattim 1- agacchantam 2- pucchimsu "bhavanamaya iddhi kim kusala va akusala va abyakata va. Sukhaya vedanaya sampayutta, dukkhaya vedanaya sampayutta, adukkhamasukhaya vedanaya sampayutta. Savitakkasavicara avitakkavicaramatta avitakkaavicaRa. Kamavacara rupavacara arupavacara"ti. Imam pana panham yo janati, so evam vakkhati "bhavanamaya iddhi kusala va hoti abyakata va, adukkhamasukhavedaniyaeva, avitakkaavicaraeva, rupavacaraeva"ti. So vattabbo "panatipatacetana kusaladisu kataram kotthasam bhajati"ti. Jananto vakkhati "panatipatacetana akusala ca dukkhavedaniya ca savitakkasavicara ca kamavacaraeva"ti. Evam sante tava panho neva kusalattikena sameti, na vedanattikena, na vitakkattikena, na bhummantarenati. Kim pana evam mahantam suttam niratthakanti? no niratthakam. Tvam panassa Attham na janasi, iddhima cetovasippattoti ettha hi na bhavanamaya iddhi adhippeta, athabbaniddhi 3- ca pana adhippeta. Sa hi ettha labbhamana labbhati. Sa pana kayavacidvarani muncitva katum na sakka, athabbaniddhika hi sattaham alonakam bhunjitva dabbe attharitva pathaviyam sayamana tapam caritva 4- sattame divase susanabhumim sajjetva sattame pade thatva hattham vattetva mukhena vijjam parijappanti, atha nesam kammam samijjhati. Evam ayampi iddhi kayavacidvarani muncitva katum na sakkati "na kayakammam manodvare samutthati"ti nitthamettha gantabbam. Hatthamuddhaya pana musavadadini kathentassa kammam vacikammam, dvaram pana kayadvaram hoti. Evam akusalam vacikammampi kayadvare samutthati. Tehi pana cittehi @Footnote: 1 cha.Ma. tam sannattim 2 cha. agacchantam @3 Si. athabbaniddhi, cha. athabbaniddhi 4 Ma. paccaritva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page140.

Sahajata abhijjhabyapadamicchaditthiyo cetanapakkhika va bhavanti abboharika va. Vacibhedam pana katva musavadadini kathentassa kammampi vacikammam, dvarampi vacidvarameva. Evam akusalam vacikammam vacidvare samutthati. Tehi pana cittehi sahajata abhijjhabyapadamicchaditthiyo cetanapakkhika va bhavanti abboharika va. Ettaka acariyanam samanatthakatha nama. Vitandavadi panaha "akusalam vacikammam manodvarepi samutthati"ti. So "tayo sangahe arulhasuttam aharahi"ti vutto idam uposathakkhandhakato suttam ahari:- "yo pana bhikkhu yavatatiyam anussaviyamane saramano santim apattim navikareyya, sampajanamusavadassa hoti"ti. 1- Idam suttam aharitva aha "evam apattim anavikaronto tunhibhutova annam apattim apajjati, ettha kuto kayangacopanam va vacangacopanam va, manodvarasmimyeva pana idam akusalam vacikammam samutthati"ti. So vattabbo "kim panetam suttam neyyattham, udahu nitatthan"ti. Nitatthameva mayham suttanti. So "ma evam avaca, tulayissamassa atthan"ti vatva evam pucchitabbo "sampajanamusavade kim hoti"ti. Jananto "sampajanamusavade dukkatam hoti"ti vakkhati. Tato vattabbo "vinayassa dve mulani kayo ca vaca ca, sammasambuddhena hi sabbapattiyo imesuyeva dvisu dvaresu pannatta, manodvare apattipannapanam nama natthi, tvam ativiya vinaye pakatannu, yo satthara apannatte thane apattim pannapesi, sammasambuddham abbhacikkhasi, jinacakkam paharasi"tiadivacanehi nigganhitva uttarim panham so evam pucchitabbo "sampajanamusavado kim kiriyato samutthati, udahu akiriyato"ti. Jananto "kiriyato "ti vakkhati, tato vattabbo "anavikaronto kataram kiriyam karoti"ti. Addha hi kiriyam apassanto vighatam apajjissati, tato imassa suttassa atthena sannapetabbo. Ayanhettha attho:- yvayam "sampajanamusavado hoti"ti vutto, so apattito kim hoti, katarapatti hotiti attho. @Footnote: 1 vinaYu. 4/134/148

--------------------------------------------------------------------------------------------- page141.

Dukkatapatti hoti, sa ca kho na musavadalakkhanena, bhagavato pana vacanena vacidvare akiriyasamutthana apatti hotiti veditabba. Vuttampi cetam:- "analapanto manujena kenaci vaca giram no ca pare bhaneyya apajjeyya vacasikam na kayikam panha mesa kusalehi cintita"ti. 1- Evam "akusalam vacikammam na manodvare samutthati"ti nitthamettha gantabbam. Yada pana abhijjhasahagatena cetasava kayangam copento hatthaggahadini karoti, byapadasahagatena cetasa dandaparamasadini, micchaditthisahagatena cetasa "khandhasivadayo settha"ti tesam abhivadanaanjalikammabhutapithakaparibhandadini 2- karoti, tada kammam manokammam hoti, dvaram pana kayadvaram. Evam akusalam manokammam kayadvare samutthati, cetana panettha abboharika. Yada pana abhijjhasahagatena cetasa vacangam copento "aho vata yam parassa, tam mamassa"ti paravittupakaranam abhijjhayati, byapadasahagatena cetasa "ime satta hannantu va vajjhantu 3- va ucchijjantu va, ma va ahesun"ti vadati, micchaditthisahagatena cetasa "natthi dinnam, natthi yitthan"tiadini vadati, tada kammam manokammam hoti, dvaram pana vacidvaram. Evam akusalam manokammam vacidvare samutthati, cetana panettha abboharika. Yada pana kayangavacangani acopetva raho nisanno abhijjhabyapadamiccha- ditthisahagatani cittani uppadeti, tada kammam manokammam, dvarampi manodvarameva. Evam akusalam manokammam manodvare samutthati. Imasmim pana thane cetanapi cetanasampayuttaka dhammapi manodvareyeva samutthahanti. Evam akusalam manokammam tisupi dvaresu samutthatiti veditabbam. @Footnote: 1 vinaYu. 8/479/441 2 Si...bhutapindika... 3 cha.Ma. bajjhantu

--------------------------------------------------------------------------------------------- page142.

Yam pana vuttam "tatha kusalani kayavacimanokammani"ti, tatrayam nayo:- yada hi kenaci karanena vattum asakkonto "panatipata adinnadana kamesumicchacara pativiramami"ti imani sikkhapadani hatthamuddhaya ganhati, tada kammam kayakammam, dvarampi kayadvarameva. Evam kusalam kayakammam kayadvare samutthati, tehi cittehi sahagata anabhijjhadayo cetanapakkhika va honti abboharika va. Yada pana taneva sikkhapadani vacibhedam katva ganhati, tada kammam kayakammam, dvaram pana vacidvaram hoti. Evam kusalam kayakammam vacidvare samutthati, tehi cittehi sahagata anabhijjhadayo cetanapakkhika va honti abboharika va. Yada pana tesu sikkhapadesu diyamanesu kayangavacangani acopetva manasava "panatipata adinnadana kamesumicchacara pativiramami"ti ganhati, tada kammam kayakammam, dvaram pana manodvaram hoti. Evam kusalam kayakammam manodvare samutthati, tehi cittehi sahagata anabhijjhadayo cetanapakkhika va honti abboharika va. Musavada veramaniadini pana cattari sikkhapadani vuttanayeneva kayadihi ganhantassa kusalam vacikammam tisu dvaresu samutthatiti veditabbam. Idhapi anabhijjhadayo cetanapakkhika va honti abboharika va. Anabhijjhadisahagatehi pana cittehi kayangam copetva cetiyanganasammajjanagandhamala- dipujanacetiyavandanadini karontassa kammam manokammam hoti, dvaram pana kayadvaram. Evam kusalam manokammam kayadvare samutthati, cetana panettha abboharika. Anabhijjhasahagatena cittena vacangam copetva "aho vata yam parassa vittupakaranam, na 1- tam mamassa"ti anabhijjhayato abyapadasahagatena cittena "sabbe satta avera abyapajjha 2- anigha sukhi attanam pariharantu"ti vadantassa sammaditthisahagatena cittena "atthi dinnan"tiadini udaharantassa kammam manokammam hoti, dvaram pana vacidvaram. Evam kusalam manokammam vacidvare samutthati, cetana panettha abboharika. Kayangavacangani pana acopetva raho nisinnassa manasava anabhijjhadisahagatani @Footnote: 1 Si.,Ma. na-saddo na dissati 2 cha. abyapajja, Ma. abyabajjha

--------------------------------------------------------------------------------------------- page143.

Cittani uppadentassa kammam manokammam, dvarampi manodvarameva. Evam kusalam manokammam manodvare samutthati. Imasmim pana thane cetanapi cetanasampayutta- dhammapi manodvareyeva samutthahanti. Tattha anattisamutthitesu panatipataadinnadanesu kammampi kayakammam, dvarampi kammavaseneva "kayadvaran"ti vadanto kammam rakkhati, dvaram bhindati nama. Hatthamuddhasamutthitesu musavadadisu dvarampi kayadvaram, kammampi dvaravaseneva "kayakamman"ti vadanto dvaram rakkhati, kammam bhindati nama. Tasma "kammam rakkhami"ti dvaram na bhinditabbam. "dvaram rakkhami"ti kammam na bhinditabbam, yathavutteneva pana nayena kammanca dvaranca veditabbam, evam kathento hi neva kammam na dvaram bhindatiti. Kammakatha nitthita. ---------- Idani panca vinnanani, panca vinnanadvaranitiadisu cakkhuvinnanam sotavinnanam ghanavinnanam jivhavinnanam kayavinnananti imani panca vinnanani nama. Cakkhuvinnanadvaram sotaghanajivhakayavinnanadvaranti imani panca vinnanadvarani nama. Imesam pancannam dvaranam vasena uppanna cetana neva kayakammam hoti, na vacikammam, manokammameva hotiti veditabba. 1- Cakkhusamphasso sotaghanajivhakayamanosamphassoti ime pana cha samphassa nama. Cakkhusamphassadvaram sotaghanajivhakayamanosamphassadvaranti imani cha samphassadvarani nama. Cakkhuasamvaro sotaghanajivhapasadakayacopanakayaasamvaro vacaasamvaro manoasamvaroti ime attha asamvara nama. Te atthato dussilyam mutthassaccam annanam akkhanti kosajjanti ime panca dhamma honti. Tesu ekadhammopi pancadvare votthabbanapariyosanesu cittesu nuppajjati, javanakkhaneyeva uppajjati. Javane uppannopi pancadvare "asamvaro"ti vuccati. @Footnote: 1 ka. veditabbam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page144.

Cakkhuvinnanasahajato hi phasso cakkhusamphasso nama, cetana manokammam nama, tam cittam manokammadvaram nama. Ettha pancavidho asamvaro natthi. Sampaticchannasahajato phasso manosamphasso nama, cetana manokammam nama, tam cittam manokammadvaram nama. Etthapi asamvaro natthi. Santiranavotthabbanesupi eseva nayo. Javanasahajato pana phasso manosamphasso nama, cetana manokammam nama, tam cittam manokammadvaram nama. Ettha asamvaro cakkhuasamvaro nama hoti. Sotaghanajivhapasadakayadvaresupi eseva nayo. Yada pana rupadisu annatararammanam manodvarikajavanam vina vacidvarena suddham kayadvarasankhatam copanam papayamanam uppajjati, tada tena cittena sahajato phasso manosamphasso nama, cetana kayakammam nama, tam pana cittam abboharikam, copanassa uppannatta "manodvaran"ti sankhyam na gacchati. Ettha asamvaro copanakayaasamvaro nama. Yada tadisamyeva javanam vina kayadvarena suddham vacidvarasankhatam copanam papayamanam uppajjati, tada tena cittena sahajato phasso manosamphasso nama, cetana vacikammam nama, tam pana cittam abboharikam, copanassa uppannatta "manodvaran"ti sankhyam na gacchati. Ettha asamvaro vacaasamvaro nama. Yada pana tadisam javanacittam vina kayavacidvarehi suddham manodvarameva hutva uppajjati, tada tena cittena sahajato phasso manosamphasso nama, cetana manokammam nama, tam pana cittam manokammadvaram nama. Ettha asamvaro manoasamvaro nama. Iti imesam atthannam asamvaranam vasena cakkhuasamvaradvaram sotaghanajivhapasadakayacopanakayavaca- manoasamvaradvaranti imani attha asamvaradvarani veditabbani. Cakkhusamvaro sotaghanajivhapasadakayacopanakayavacamanosamvaroti ime pana attha samvara nama. Te atthato silam sati nanam khanti viriyanti ime panca dhamma honti. Tesupi ekadhammopi pancadvare votthabbanapariyosanesu cittesu nuppajjati, javanakkhaneeva uppajjati. Javane uppannopi pancadvare "samvaro"ti vuccati. Tassa sabbassapi "cakkhuvinnanasahajato hi phasso cakkhusamphasso"ti adina asamvare

--------------------------------------------------------------------------------------------- page145.

Vuttanayeneva uppatti veditabba. Iti imesam atthannam samvaranam vasena cakkhusamvaradvaram .pe. Manosamvaradvaranti imani attha samvaradvarani veditabbani. Akusalakammapathakatha panatipato adinnadanam kamesumicchacaro musavado pisunavaca pharusavaca samphappalapo abhijjha byapado micchaditthiti ime pana dasa akusalakammapatha nama. Tattha panassa atipato 1- panatipato nama, panavadho panaghatoti vuttam hoti. Panoti cettha voharato satto, paramatthato jivitindriyam. Tasmim pana pane panasannino jivitindriyupacchedakaupakkamasamutthapika kayavacidvaranam annataradvarappavatta vadhakacetana panatipato. So gunavirahitesu tiracchanagatadisu panesu khuddake pane appasavajjo, mahasarire mahasavajjo. Kasma? payogamahantataya. Payogasamattepi vatthumahantataya. Gunavantesu manussadisu appagune pane appasavajjo, mahagune mahasavajjo. Sariragunanam pana samabhave sati kilesanam upakkamananca mudutaya appasavajjo, tibbataya mahasavajjoti veditabbo. Tassa panca sambhara honti pano, panasannita, vadhakacittam, upakkamo, tena marananti. Cha payoga sahatthiko, anattiko, nissaggiyo, thavaro, vijjamayo, iddhimayoti. Imasmim pana atthe vitthariyamane atipapanco hoti. Tasma tam na vittharayama annam ca evarupam, atthikehi pana samantapasadikavinayatthakatham 2- oloketva gahetabbam. Adinnassa adanam adinnadanam, parassa bhandaharanam 3- theyyam corikati vuttam hoti. Tattha adinnanti parapariggahitam, yattha paro yathakamam karitam apajjanto adandaraho ananuvajjo 4- ca hoti, tasmim pana parapariggahite parapariggahitasannino tadadayakaupakkamasamutthapika theyyacetana adinnadanam. Tam hine parasantake @Footnote: 1 Ma. ativa pato 2 vinaYu. A. 1/536 (sya) @3 cha.Ma. parassaharanam 4 cha.Ma. anupavajjo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page146.

Appasavajjam, panite mahasavajjam. Kasma? vatthuppanitataya. Vatthusamatte sati gunadhikanam santake vatthusmim mahasavajjam. Tamtamgunadhikam upadaya tato tato hinagunassa santake vatthusmim appasavajjam. Tassa panca sambhara honti parapariggahitam, parapariggahitasannita, theyyacittam, upakkamo, tena harananti. Cha payoga sahatthikadayova. Te ca kho yathanurupam theyyavaharo pasayhavaharo paticchannavaharo parikappavaharo kusavaharoti imesam pancannam avaharanam vasena pavattanti ayamettha sankhepo, vittharo pana samantapasadikayam 1- vutto. Kamesumicchacaroti ettha pana kamesuti methunasamacaresu. Micchacaroti ekantanindito lamakacaro. Lakkhanato pana asaddhammadhippayena kayadvarappavatta agamaniyatthanavitikkamacetana kamesumicchacaro. Tattha agamaniyatthanam nama purisanam tava maturakkhita piturakkhita matapiturakkhita bhaturakkhita bhaginirakkhita natirakkhita gottarakkhita dhammarakkhita sarakkha saparidandati maturakkhitadayo dasa, dhanakkita chandavasini bhogavasini patavasini odapattakini obhatacumbata, dasi ca bhariya, kammakari ca bhariya, dhajahata, muhuttikati eta dhanakkitadayo dasati visati itthiyo. Itthisu pana dvinnam sarakkhasaparidandanam dasannanca dhanakkitadinanti dvadasannam itthinam anne purisa, idam agamaniyatthanam nama. So panesa micchacaro siladigunavirahite agamaniyatthane appasavajjo, siladigunasampanne mahasavajjo. Tassa cattaro sambhara agamaniyavatthu, tasmim sevanacittam, sevanappayogo, maggena maggapatipattiadhivasananti. Eko payogo sahatthikoeva. Musati visamvadanapurekkharassa atthabhanjako vacipayogo kayapayogo va. Visamvadana- dhippayena pana parassa paravisamvadakakayavacipayogasamutthapika 2- cetana musavado. Aparo nayo, musati abhutam ataccham vatthu. Vadoti tassa bhutato tacchato vinnapanam. @Footnote: 1 vinaYu. A. 1/458 (sya) @2 Si. parassa param visamvadaka kayavacipayogasamutthapika, cha.Ma. panassa paravisamvadaka...

--------------------------------------------------------------------------------------------- page147.

Lakkhanato pana atatham vatthum tathato param vinnapetukamassa tathavinnattisamutthapika cetana musavadoti. 1- So yamattham bhanjati, tassa appataya appasavajjo, mahantataya mahasavajjo. Apica gahatthanam attano santakam adatukamataya natthitiadinayappavatto appasavajjo, sakkhina hutva atthabhanjanattham vutto mahasavajjo. Pabbajitanam appakampi telam va sappim va labhitva hassadhippayena 2- "ajja game telam nadi manne sandati"ti puranakathanayena pavatto appasavajjo, aditthamyeva pana ditthantiadina nayena vadantanam mahasavajjo. Tassa cattaro sambhara honti atatham vatthum, 3- visamvadanacittam, tajjo vayamo, parassa tadatthavijanananti. Eko payogo sahatthikova. So ca kayena va kayapatibaddhena va vacaya va paravisamvadakakiriyakaranena datthabbo. Taya ce kiriyaya paro tamattham janati, ayam kiriyasamutthapikacetanakkhaneyeva musavadakammuna bajjhati. Yasma ca yatha kayakayapatibaddhavacahi param visamvadeti, tatha "imassa imam bhanahi"ti anapentopi pannam likhitva purato nissajjantopi 4- "ayamattho evam datthabbo"ti kuttadisu likhitva thapentopi, tasma ettha anattikanissaggiyathavarapi payoga yujjanti. atthakathasu pana anagatatta vimamsitva gahetabba. Pisunavacatiadisu yaya vacaya yassa tam vacam bhasati, tassa hadaye attano piyabhavam parassa ca pesunnabhavam 5- karoti, sa pisunavaca. Yaya pana attanampi parampi pharusam karoti, ya vaca sayampi pharusa neva kannasukha na hadayangama, ayam pharusavaca. Yena sampham palapati niratthakam, so samphappalaPo. Tesam mulabhuta cetanapi pisunavacadinamameva labhati, saeva ca idha adhippetati. Tattha sankilitthacittassa paresam va bhedaya attano piyakamyataya va kayavacipayogasamutthapika cetana pisunavaca. Sa yassa bhedam karoti, tassa appagunataya appasavajja, mahagunataya mahasavajja. @Footnote: 1 cha.Ma. iti-saddo na dissati 2 cha.Ma. hasadhippayena @3 cha.Ma. vatthu 4 Si. nissajantopi 5 cha.Ma. sunnabhavam, Si. piyasunnabhavam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page148.

Tassa cattaro sambhara bhinditabbo paro, "iti ime nana 1- bhavissanti"ti bhedapurekkharata va "iti aham piyo bhavissami vissasiko"ti piyakamyata va, tajjo vayamo, tassa tadatthavijanananti. Pare pana abhinne kammapathabhedo natthi, bhinneeva hoti. Parassa mammacchedakakayavacipayogasamutthapika ekantapharusacetana pharusavaca. Tassa avibhavatthamidam vatthu:- eko kira darako matuvacanam anadiyitva arannam gacchati, tam mata nivattetum asakkonti "canda tam mahisi 2- anubandhatu"ti akkosi. Athassa tatheva aranne mahisi utthasi, darako "yam mama mata mukhena kathesi, tam ma hotu, yam cittena cintesi, tam hotu"ti saccakiriyam akasi. Mahisi tattheva baddha viya atthasi. Evam mammacchedakopi payogo cittasanhataya pharusavaca na hoti. Matapitaro hi kadaci puttake evampi vadanti "cora vo khandakhandikam karontu"ti, uppalapattampi ca nesam upari patantam na icchanti. Acariyupajjhaya ca kadaci nissitake evam vadanti "kim ime ahirika anottappino vadanti, 3- nikkaddhatha 4- ne"ti, atha ca nesam agamadhigamasampattim icchanti. Yatha ca cittasanhataya pharusavaca na hoti, evam vacanasanhataya apharusavacapi na hoti. Na hi marapetukamassa "imam sukham sayapetha"ti vacanam apharusavaca hoti, cittapharusataya panesa pharusavacava. Sa yam sandhaya pavattita, tassa appagunataya appasavajja, mahagunataya mahasavajja. Tassa tayo sambhara akkositabbo paro, kupitacittam, akkosanati. 5- Anatthavinnapika kayavacipayogasamutthapika akusalacetana samphappalaPo. So asevanamandataya appasavajjo, asevanamahantataya mahasavajjo. Tassa dve sambhara bharatayuddhasitaharanadiniratthakakathapurekkharata, tatharupikathakathanancati. Pare pana tam katham agganhante kammapathabhedo natthi, parena samphappalape gahiteyeva hoti. @Footnote: 1 Si. vina 2 cha.Ma. mahimSi. evamuparipi @3 cha.Ma. caranti 4 cha.Ma. niddhamatha 5 cha.Ma. akkosananti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page149.

Abhijjhayatiti abhijjha, parabhandabhimukhi hutva tanninnataya pavattatiti attho. Sa "aho vata idam mamassa"ti evam parabhandabhijjhayanalakkhana. Adinnadanam viya appasavajja mahasavajja ca. Tassa dve sambhara parabhandam, attano parinamanancati. Parabhandavatthuke hi lobhe uppannepi na tava kammapathabhedo hoti, yava "aho vata idam mamassa"ti attano na parinameti. Hitasukham byapadayatiti byapado, so paravinasaya manopadosalakkhano. Pharusavaca viya appasavajjo mahasavajjo ca. Tassa dve sambhara parasatto ca tassa ca vinasacintati. Parasattavatthuke hi kodhe uppannepi na tava kammapathabhedo hoti, yava "aho vatayam ucchijjeyya vinasseyya"ti tassa vinasam 2- na cinteti. 3- Yathabhuccaggahanabhavena miccha passatiti micchaditthi, sa "natthi dinnan"ti adina nayena viparitadassanalakkhana. Samphappalapo viya appasavajja mahasavajja ca. Apica aniyata appasavajja, niyata mahasavajja. Tassa dve sambhara vatthuno ca gahitakaraviparitata, yatha ca tam ganhati, tathabhavena tassupatthananti. Tattha natthikahetukaakiriyaditthihieva kammapathabhedo hoti, na annaditthihi. Imesampi dasannam akusalakammapathanam dhammato kotthasato arammanato vedanato mulato cati pancahakarehi vinicchayo veditabbo. Tattha dhammatoti etesu hi patipatiya satta cetanadhammava honti, abhijjhadayo tayo cetanasampayutta. Kotthasatoti patipatiya satta micchaditthi cati ime attha kammapathaeva honti, no mulani. Abhijjhabyapada kammapatha ceva mulani ca. Abhijjha hi mulam patva lobho akusalamulam hoti, byapado doso akusalamulam hoti. Arammanatoti panatipato jivitindriyarammanato sankhararammano hoti. Adinnadanam sattarammanam va hoti sankhararammanam va. Micchacaro photthabbavasena @Footnote: 1 cha.Ma. akkosananti 2 cha.Ma. vinasanam 3 cha.Ma. cintesi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page150.

Sankhararammano hoti, sattarammanotipi eke. Musavado sattarammano va sankhararammano va. Tatha pisunavaca. Pharusavaca sattarammanava. Samphappalapo ditthasutamutavinnatavasena sattarammano va sankhararammano va. Tatha abhijjha. Byapado sattarammanova. Micchaditthi tebhumikadhammavasena sankhararammanava. Vedanatoti panatipato dukkhavedano hoti. Kincapi hi rajano coram disva hasamanapi "gacchatha nam ghatetha"ti vadanti, sannitthapakacetana pana nesam dukkhasampayuttava hoti. Adinnadanam tivedanam, tanhi parabhandam disva hatthatutthassa ganhato sukhavedanam hoti, bhitabhitassa 1- ganhato dukkhavedanam. Tatha vipakanissandaphalani paccavekkhantassa, gahanakale majjhattabhave thitassa pana ganhato adukkhamasukhavedanam hotiti. Micchacaro sukhamajjhattavasena dvivedano, sannitthapakacitte pana majjhattavedano na hoti. Musavado adinnadane vuttanayeneva tivedano. Tatha pisunavaca. Pharusavaca dukkhavedana. Samphappalapo tivedano. Paresu hi sadhukaram dadantesu 2- 3- celadini ukkhipantesu 3- hatthatutthassa sitaharanabharatayuddhadini kathanakale so sukhavedano hoti, pathamadinnavetanena ekena paccha agantva "adito patthaya kathehi"ti vutte "ananusandhikam pakinnakakatham kathessami nukho, no"ti domanassitassa kathanakale dukkhavedano hoti, majjhattassa kathayato adukkhamasukhavedano hoti. Abhijjha sukhamajjhattavasena dvivedana. Tatha micchaditthi. Byapado dukkhavedano. Mulatoti panatipato dosamohavasena dvimulako hoti. Adinnadanam dosamohavasena va lobhamohavasena va. Micchacaro lobhamohavaseneva. Musavado dosamohavasena va lobhamohavasena va. Tatha pisunavaca samphappalapo ca. Pharusavaca dosamohavasena. Abhijjha mohavasena ekamula. Tatha byapado. Micchaditthi lobhamohavasena dvimulati. Akusalakammapathakatha nitthita. @Footnote: 1 cha.Ma. bhitatasitassa 2 cha.Ma. dentesu 3-3 cha.Ma. celukkhepadini khipantesu

--------------------------------------------------------------------------------------------- page151.

Kusalakammapathakatha panatipatadihi pana viratiyo anabhijjhaabyapadasammaditthiyo cati ime dasa kusalakammapatha nama. Tattha panatipatadayo vuttatthaeva. Panatipatadihi etaya viramanti, sayam va viramati, viramanamattameva va etanti virati. Ya panatipata viramantassa "ya tasmim samaye panatipata arati virati"ti 1- evam vutta kusalacittasampayutta virati, sa pabhedato tividha hoti sampattavirati samadanavirati samucchedaviratiti. Tattha asamadinnasikkhapadanam attano jativayabahusaccadini paccavekkhitva "ayuttam amhakam evarupam papam katun"ti sampattavatthum avitikkamantanam uppajjamana virati "sampattavirati"ti veditabba. Tatridam vatthum:- sihaladipe cakkanassa upasakassa 2- viya. Tassa kira daharakaleyeva matuya rogo uppajji. Vejjena ca "allasasamamsam laddhum vattati"ti vuttam. Tato cakkanassa bhata "gaccha tata, khettam ahindahi"ti cakkanam pesesi. So tattha gato, tasmim pana samaye eko saso tarunasassam khaditum agato hoti. So tam disva vegena dhavanto valliya baddho "kiri kiri"ti saddamakasi. Cakkano tena saddena gantva tam gahetva cintesi "matu bhesajjam karomi"ti, puna cintesi "na metam patirupam, yvaham 3- matu jivitakarana param jivita voropeyyan"ti. Atha nam "gaccha aranne sasehi saddhim tinodakam paribhunja"ti munci. Bhatara ca "kim tata saso laddho"ti pucchito tam pavattim arocesi. 4- Tato nam bhata paribhasi. So matu santikam gantva "yatoham jato, nabhijanami sancicca panam jivita voropeta"ti saccam vatva atthasi, tavadevassa mata aroga ahosi. Samadinnasikkhapadanam pana sikkhapadasamadane ca taduttarinca attano jivitam paric- cajitva vatthum avitikkamantanam uppajjamana virati "samadanavirati"ti veditabba, dantaravaddhamanapabbatavasiupasakassa 5- viya. So kira ambariyaviharavasino 6- pingalassa @Footnote: 1 abhi. 34/300/89 2 Ma. jagganaupasakassa 3 Si. yamaham @4 cha.Ma. acikkhi 5 cha.Ma. uttaravaddhamana........ @6 Ma. ambatissaviharavasino

--------------------------------------------------------------------------------------------- page152.

Buddharakkhitattherassa santike sikkhapadani gahetva khettam kasati. Athassa gono nattho, so tam gavesanto dantaravaddhamanapabbatam aruhi. Tatra nam mahasappo aggahesi. So cintesi "imayassa tikhinavasiya sisam chindami"ti, puna cintesi "na metam patirupam, yvaham bhavaniyassa garuno santike sikkhapadani gahetva bhindeyyan"ti. Evam yavatatiyam cintetva "jivitam pariccajami, na sikkhapadan"ti amse thapitam tikhinadandavasim aranne chaddesi, tavadeva nam mahasappo 1- muncitva agamasiti. Ariyamaggasampayutta virati samucchedaviratiti veditabba, yassa 2- uppattito pabhuti "panam ghatessama"ti 3- ariyapuggalanam cittampi na uppajjatiti. Idani yatha akusalanam, evam imesampi kusalakammapathanam dhammato kotthasato arammanato vedanato mulatoti pancahakarehi vinicchayo veditabbo. Tattha dhammatoti etesu hi patipatiya satta cetanapi vattanti viratiyopi, ante tayo cetanasampayuttava. Kotthasatoti patipatiya satta kammapathaeva, no mulani, ante tayo kammapatha ceva mulani ca. Anabhijjha hi mulam patva alobho kusalamulam hoti, abyapado adoso kusalamulam, sammaditthi amoho kusalamulam. Arammanatoti panatipatadinam arammananeva etesam arammanani, vitik kamitabbatoyeva hi virati 4- veramani nama hoti. Yatha pana nibbanarammano ariyamaggo kilese pajahati, evam jivitindriyadiarammanapete kammapatha panatipatadini dussilyani pajahantiti veditabba. Vedanatoti sabbe sukhavedana va honti majjhattavedana va, kusalam patva hi dukkhavedana nama natthi. Mulatoti patipatiya satta kammapatha nanasampayuttacittena viramantassa alobhaadosaamohavasena timula honti, nanavippayuttacittena viramantassa dvimula. @Footnote: 1 cha.Ma. mahavalo 2 Si. tassa @3 cha.Ma. ghatessamiti 4 cha.Ma. ayam patho na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page153.

Anabhijjha nanasampayuttacittena viramantassa dvimula hoti, nanavippayuttacittena viramantassa ekamula. Alobho pana attanava attano mulam na hoti. Abyapadepi eseva nayo. Sammaditthi alobhadosavasena dvimulavati ime dasa kusalakammapatha nama. Kammapathasamsandanakatha idani imasmim thane kammapathasamsandanam nama veditabbam. Pancasamphassadvaravasena hi uppanno asamvaro akusalam manokammameva hoti. Manosamphassadvaravasena uppanno tinipi kammani honti. So hi kayadvare copanam patto akusalam kayakammam hoti, vacidvare akusalam vacikammam, ubhayattha copanam appatto akusalam manokammam hoti. Pancaasamvaradvaravasena uppanno akusalam manokammameva hoti. Copanakayaasamvaradvaravasena uppanno akusalam kayakammameva hoti. Vacaasamvaradvaravasena uppanno akusalam vacikammameva hoti. Manoasamvaradvaravasena uppanno akusalam manokammameva hoti. Tividham kayaduccaritam akusalam kayakammameva hoti. Catubbidham vaciduccaritam akusalam vacikammameva hoti. Tividham manoduccaritam akusalam manokammameva hoti. Pancasamphassadvaravasena uppanno samvaropi kusalam manokammameva hoti. Manosamphassadvaravasena uppanno pana ayampi asamvaro viya tinipi kammani honti. Pancasamvaradvaravasena uppannopi kusalam manokammameva hoti. Copanakayasamvaradvaravasena uppanno kusalam kayakammameva hoti. Vacasamvaradvaravasena uppanno kusalam vacikammameva hoti. Manosamvaradvaravasena uppanno kusalam manokammameva hoti. Tividham kayasucaritam kusalam kayakammameva hoti. Catubbidham vacisucaritam kusalam vacikammameva hoti. Tividham manosucaritam kusalam manokammameva hoti. Akusalam kayakammam pancasamphassadvaravasena nuppajjati, manosamphassadvaravaseneva uppajjati. Tatha akusalam vacikammam. Akusalam manokammam pana chasamphassadvaravaseneva uppajjati, tam kayavacidvaresu copanam pattam akusalam kayakammavacikammam hoti, copanam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page154.

Appattam akusalam manokammameva hoti. Yatha ca pancasamphassadvaravasena, evam pancaasamvaradvaravasenapi akusalam kayakammam nuppajjati. Copanakayaasamvaradvaravasena pana vacaasamvaradvaravasena ca uppajjati, manoasamvaradvaravasena nuppajjati. Akusalam vacikammampi pancaasamvaradvaravasena nuppajjati, copanakayavacaasamvaradvaravasena uppajjati, manoasamvaradvaravasena nuppajjati. Akusalam manokammam atthaasamvaradvaravasenapi uppajjateva. Kusalakayakammadisupi eseva nayo. Ayam pana viseso, yatha akusalakayakammavacikammani manoasamvaradvaravasena nuppajjanti, na tatha etani. Etani pana kayangavacangam acopetva sikkhapadani ganhantassa manosamvaradvarepi uppajjanti. Evam tattha kamavacarakusalacittam tividhakammadvaravasena uppajjati, pancavinnanadvaravasena nuppajjati, "yampidam cakkhusamphassapaccaya uppajjati vedayitam sukham va dukkham va adukkhamasukham va"ti imina pana nayena chasamphassadvaravasena uppajjati, atthaasamvaradvaravasena nuppajjati, atthasamvaradvaravasena uppajjati, dasaakusalakammapathavasena nuppajjati, dasakusalakammapathavasena uppajjati. Tasma idam cittam tividhakammadvaravasena va uppannam hoti 1- chasamphassadvaravasena va atthasamvaradvaravasena va dasakusalakammapathavasena va, "kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti .pe. Ruparammanam va .pe. Dhammarammanam va"ti vutte sabbam vuttameva hotiti. Dvarakatha nitthita. ---------- Yam yam va panarabbhati ettha ayam yojana, hettha vuttesu ruparammanadisu ruparammanam va arabbha, arammanam katvati attho. Saddarammanam va .pe. Dhammarammanam va arabbha uppannam hoti. Ettavata etassa 2- cittassa etesu arammanesu yankinci ekameva arammanam anunnatasadisam @Footnote: 1 cha.Ma. hotu 2 Si. ekassa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page155.

Hoti. Idanca ekasmim samaye ekassa va puggalassa ruparammanam arabbha uppannam, puna annasmim samaye annassa va puggalassa saddadisupi annataram arammanam arabbha uppajjatieva. Evam uppajjamanassa cassa ekasmim bhave pathamam ruparammanam arabbha pavatti hoti, paccha saddarammananti ayampi kamo natthi. Rupadisu capi pathamam nilarammanam, paccha pitarammananti ayampi niyamo natthi. Iti imam sabbarammanatanceva kamabhavanca kamabhavepi ca nilapitadisu niyamabhavam dassetum "yam yam va panarabbha"ti aha. Idam vuttam hoti:- imesu rupadisu na yankinci ekameva, athakho yam yam va panarabbha uppannam hoti, evam uppajjamanampi ca "pathamam ruparammanam, paccha saddarammanam arabbha"ti evampi anuppajjitva yam yam va panarabbha uppannam hoti, patilomato va anulomato va ekantarikadvikantarikadinayena va ruparammanadisu yam va tam va arammanam katva uppannam hotiti attho. Ruparammanesupi 1- ca "pathamam nilarammanam, paccha pitarammanan"ti iminapi niyamena anuppajjitva yam yam va panarabbha nilapitakadisu ruparammanesu yam va tam va ruparammanam arabbha uppannam hotiti attho. Saddarammanadisupi eseva nayo. Ayam tava eka yojana. Ayam pana apara:- rupam arammanam etassati ruparammanam .pe. Dhammo arammanam etassati dhammarammanam. Iti ruparammanam va .pe. Dhammarammanam va cittam uppannam hotiti vatva puna "yam yam va panarabbha"ti aha. Tassattho:- etesu rupadisu hettha vuttanayeneva yam va tam va panarabbha uppannam hotati. Mahaatthakathayam pana "yevapanake 2- abhinavam natthi, hettha gahitameva gahitan"ti vatva "rupam va arabbha .pe. Dhammam va arabbha idam va idam va arabbhati kathetum idam vuttan"ti ettakameva agatam. @Footnote: 1 Si. ruparammanepi 2 Si.,Ma. yamvapanake

--------------------------------------------------------------------------------------------- page156.

Kamavacarakusaladhammuddesakatha dhammuddesavaraphassapancamakarasivannana tasmim samayeti idam aniyamanidditthassa samayassa niyamato patiniddesavacanam. Tasma "yasmim samaye kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti, tasmimyeva samaye phasso hoti .pe. Avikkhepo hoti"ti ayamattho veditabbo. Tattha yatheva cittam, evam phassadisupi "phasso hoti. Kim hoti? kamavacaro hoti, kusalo hoti, uppanno hoti, somanassasahagato hoti"tiadina nayena labbhamanapadavasena yojana katabba. Vedanaya hi "somanassasahagata"ti pannindriye ca "nanasampayuttan"ti na labbhati, tasma "labbhamanapadavasena"ti vuttam. Idam atthakathamuttakam acariyanam matam, na panetam sarato datthabbam. Kasma panettha phassova pathamam vuttoti? cittassa pathamabhinipatatta. Arammanasmim Hi cittassa pathamabhinipato hutva phasso arammanam phusamano uppajjati, tasma pathamam vutto. Phassena pana phusitva vedanaya vediyati, 1- sannaya sanjanati, cetanaya ceteti, tena vuttam "phuttho bhikkhave vedeti, phuttho sanjanati, phuttho ceteti"ti. 2- Apica ayam phasso nama yatha pasadam patva thambho nama sesadabbasambharanam balavapaccayo, tulasanghatabhittipadakutagopanasisinghatakapakkhapasakamukhavattiyo thambhabaddha 3- thambhe patitthita, evameva sahajatasampayuttadhammanam balavapaccayo hoti. Thambhasadiso hi esa, avasesa dabbasambharasadisati tasmapi pathamam vutto. Idam pana akaranam, ekacittasmim hi uppannadhammanam 4- "ayam pathamam uppanno, ayam paccha"ti idam vattum na labbha, balavapaccayabhavepi phassassa karanam na dissati, desanavareneva phasso pathamam vutto. "vedana hoti, phasso hoti. Sanna hoti, phasso hoti. Cetana hoti, phasso hoti. Cittam hoti, phasso hoti. Vedana hoti, sanna hoti, cetana hoti, vitakko hoti"ti aharitumpi hi vatteyya, desanavarena pana phassova pathamam vuttoti veditabbo. Yatha cettha, evam sesadhammesupi pubbaparakkamo nama na pariyesitabbo. Vacanatthalakkhanarasadihi pana dhammaeva pariyesitabba. @Footnote: 1 cha.Ma. vedayati 2 sam. sala. 18/93/46 @3 Si. thambhe baddha, Ma.thambhabaddha, 4 Si. uppannadhamma

--------------------------------------------------------------------------------------------- page157.

Seyyathidam:- phusatiti phasso, so ayam phusanalakkhano, sanghatanaraso, sannipatapaccupatthano, apathagatavisayapadatthano. Ayam hi arupadhammopi samano arammane phusanakareneva pavattatiti phusanalakkhano. Ekadesena ca analliyamanopi rupam viya cakkhum saddo viya ca sotam cittam arammananca sanghatetiti sanghatanaraso, vattharammanasanghatanato va uppannatta sampattiatthenapi rasena sanghatanarasoti veditabbo. Vuttam hetam atthakathayam "catubhumikaphasso hi nophusanalakkhano nama natthi. Sanghatanaraso pana pancadvarikova hoti, pancadvarikassa hi phusanalakkhanotipi sanghatanarasotipi namam. Manodvarikassa phusanalakkhanotveva namam, na sanghatanaraso"ti. Idanca vatva idam suttam abhatam "yatha maharaja dve menda yujjheyyum, tesu yatha eko mendo, evam cakkhu datthabbam. Yatha dutiyo mendo, evam rupam datthabbam. Yatha tesam sannipato, evam phasso datthabbo. Evam phusanalakkhano ca phasso sanghatanaraso ca. Yatha maharaja dve pani samma vatteyyum 1- .pe. Dve pani vatteyyum. Yatha eko pani, evam cakkhu datthabbam. Yatha dutiyo pani, evam rupam datthabbam. Yatha tesam sannipato, evam phasso datthabbo. Evam phusanalakkhano ca phasso sanghatanaraso ca"ti 2- vittharo. Yatha va "cakkhuna rupam disva"tiadisu 3- cakkhuvinnanadini cakkhuadinamena vuttani, evamidhapi tani cakkhuadinameneva vuttaniti veditabbani. Tasma "evam cakkhu datthabban"tiadisu "evam cakkhuvinnanam datthabban"ti imina nayena attho veditabbo. Evam sante cittarammanasanghatanato imasmimpi sutte kiccattheneva rasena sanghatanarasoti siddho hoti. Tikasannipatasankhatassa 4- pana attano karanassa vasena paveditatta sannipatapaccupatthano. Ayanhi tattha tattha "tinnam sangati phasso"ti 5- evam karanassa @Footnote: 1 cha.Ma. vajjeyyum. evamuparipi 2 milinda 8/61 3 abhi. 34/1352/302 @4 Ma. tinnam sannipatasankhatassa 5 sam.ni. 16/43/69

--------------------------------------------------------------------------------------------- page158.

Vasena paveditoti. Imassa ca suttapadassa tinnam sangatiya phassoti ayamattho, na sangatimattameva phassoti. Evam paveditatta pana tenevakarena paccupatthatiti sannipatapaccupatthanoti vutto, phalatthena pana paccupatthanenesa vedanapaccupatthano nama hoti. Vedanam hesa paccupatthapeti, uppadetiti attho. Uppadiyamano ca yatha bahiddha unhapaccayapi lakhasankhatadhatunissita usma attano nissaye mudubhavakari hoti, na attano paccayabhutepi bahiddha vitacchitangarasankhate unhabhave. Evam vattharammanasankhato anno paccayopi samano cittanissitatta attano nissayabhute citteyeva esa vedanuppadako hoti, na attano paccayabhutepi vatthumhi arammane vati veditabbo. Tajjasamannaharena pana indriyena ca parikkhitte 1- visaye anantarayena uppajjanato esa "apathagatavisayapadatthano"ti vuccati. Vediyatiti vedana, sa vedayitalakkhana, anubhavanarasa itthakarasambhogarasa va, cetasikaassadapaccupatthana, passaddhipadatthana. Catubhumikavedana hi novedayitalakkhana nama natthi. "anubhavanarasata pana sukhavedanayameva labbhati"ti vatva puna tam vadam patikkhipitva "sukhavedana va hotu dukkhavedana va adukkhamasukhavedana va, sabba anubhavanarasa"ti vatva ayamattho dipito. Arammanarasanubhavanatthanam patva sesasampayuttadhamma ekadesamattakameva anubhavanti. Phassassa hi phusanamattakameva hoti, sannaya sanjananamattakameva. Cetanaya cetanamattakameva, vinnanassa vijananamattakameva. Ekamsato pana issaravataya visavitaya 2- samibhavena vedanava arammanarasam anubhavati. Raja viya hi vedana, sudo viya sesadhamma. Yatha sudo nanaggarasabhojanam sampadetva pelaya pakkhipitva lanchanam datva ranno santike otaretva lanchanam bhinditva pelam vivaritva sabbasupabyanjanehi aggam 3- adaya bhajane pakkhipitva @Footnote: 1 cha.Ma. parikkhate 2 cha.Ma. vissavitaYu. evamuparipi 3 cha.Ma. aggaggam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page159.

Sadosaniddosabhavavimamsanattham ajjhoharati, tato ranno nanarasabhojanam upaneti. 1- Raja issaravatayavisavitaya sami hutva icchiticchitam bhunjati. Tattha hi sudassa bhattavimamsanamattamiva avasesadhammanam arammanarasassa ekadesanubhavanam. Yatha hi sudo bhattekadesamattameva vimamsati, evam sesadhammapi arammanarasekadesameva anubhavanti. Yatha pana raja issaravataya visavitaya sami hutva yadicchitam bhunjati, evam vedanapi issaravataya visavitaya samibhavena arammanarasam anubhavati, tasma "anubhavanarasa"ti vuccati. Dutiye atthavikappe ayam idha adhippeta vedana yatha va tatha va arammanassa itthakarameva sambhunjatiti "itthakarasambhogarasa"ti vutta. Cetasikaassadato panesa attano sabhaveneva upatthanam sandhaya "cetasikaassadapaccupatathana"ti vutta. Yasma pana passaddhakayo sukham vedeti, tasma "passaddhipadatthana"ti veditabba. Niladibhedam arammanam sanjanatiti sanna, sa sanjananalakkhana, paccabhinnanarasa. Catubhumikasanna hi nosanjananalakkhana nama natthi, sabba sanjananalakkhanava. Ya panettha abhinnanena sanjanati, sa paccabhinnanarasa nama hoti. Tassa vaddhakissa darumhi abhinnanam katva puna tena abhinnanena tam paccabhinnanakale 2- purisassa kalatilakadihi abhinnanam sallakkhetva puna tena abhinnanena "asuko nama eso"ti tassa paccabhinnanakale ranno pilandhanagopayikabhandagarikassa 3- tasmim tasmim pilandhane namapannakam bandhitva "asukapilandhanam nama ahara"ti vutte dipam jaletva ratanagabbham pavisitva pannakam vacetva tassa tasseva pilandhanassa aharanakale ca pavatti veditabba. Aparo nayo:- sabbasangahikavasena hi sanjananalakkhana sanna, puna sanjananapaccayanimittakaranarasa daruadisu tacchakadayo viya, yathagahitanimittavasena @Footnote: 1 cha.Ma. upanameti 2 cha.Ma. paccabhijananakale. evamuparipi @3 cha.Ma. pilandhanagopakabhandagarikassa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page160.

Abhinivesakaranapaccupatthana hatthidassakaandha viya, arammane anogalhavuttitaya aciratthanapaccupatthana va vijju viya, yathaupatthitavisayapadatthana, tinapurisakesu migapotakanam "purisa"ti uppannasanna viya. Ya panettha nanasampayutta hoti, sa sanna nanameva anuvattati sasambharapathaviadisu sesadhamma pathaviadini viyati veditabba. Cetayatiti cetana, saddhim attana sampayuttadhamme arammane abhisandahatiti attho. Sa cetayitalakkhana, cetanabhavalakkhanati attho. Ayuhanarasa, catubhumikacetana hi nocetayitalakkhana nama natthi, sabba cetayitalakkhanava. Ayuhanarasata pana kusalakusalesueva hoti. Kusalakusalakammayuhanatthanam hi patva sesasampayuttadhammanam ekadesamattakameva kiccam hoti, cetana pana atirekaussaha atirekavayama digunaussaha digunavayama. Tenahu porana "thavariyasabhavasanthita ca panesa cetana"ti. Thavariyoti khettasami vuccati. Yatha hi khettasamipuriso pancapannasabalipurise gahetva "layissami"ti ekato khettam otarati. Tassa atireko ussaho atireko vayamo diguno ussaho diguno vayamo hoti, nirantaram "ganhatha"tiadini vadati, simam acikkhati, tesam surabhattagandhamaladini janati, maggam samakam harati. Evam sampadamidam veditabbam. Khettasamipuriso viya hi cetana, pancapannasabalipurisa viya cittangavasena uppanna pancapannasa kusala dhamma, khettasamipurisassa digunussahadigunavayamakaranakalo viya kusalakusalakammayuhanatthanam patvava cetanaya digunussaho digunavayamo hoti. Evamassa ayuhanarasata veditabba. Sa panesa samvidahanapaccupatthana. Samvidahamana hi ayam upatthahati, 1- sakiccaparakiccasadhaka jetthasissamahavaddhakiadayo viya. Yatha hi jetthasisso upajjhayam duratova agacchantam disva sayam adhiyamano itarepi darake attano attano ajjhayanakamme 2- pavattayati, tasmim adhiyitum araddhe tepi adhiyanti tadanuvattitaya. @Footnote: 1 cha. upatthati 2 Ma. ajjhena kamme

--------------------------------------------------------------------------------------------- page161.

Yatha ca mahavaddhaki sayam tacchanto itarepi tacchake attano attano tacchanakamme pavattayati, tasmim hi tacchitum araddhe te tacchanti tadanuvattitaya. Yatha ca yodhanayako sayam yujjhamano itarepi yodhe sampaharavuttiyam pavattayati, tasmim hi yujjhitum araddhe tepi anuvattamana yujjhanti tadanuvattitaya, evamesapi attano kiccena arammane pavattamana annepi sampayuttadhamme attano attano kiriyaya pavatteti, tassa hi attano kiccam araddhaya tamsampayuttapi arabhanti. Tena vuttam "sakiccaparakiccasadhaka jetthasissamahavaddhakiadayo viya"ti. Accayikakammanussaranadisu ca panayam sampayuttadhammanam ussahanabhavena pavattamana pakata hotiti veditabba. "arammanam cintetiti cittan"tiadina nayena cittassa vacanattho vuttoeva. Lakkhanadito pana vijananalakkhanam cittam, pubbangamarasam, sandhanapaccupatthanam 1-, namarupapadatthanam. Catubhumikacittam hi novijananalakkhanam nama natthi, sabbam vijananalakkhanameva. Dvaram pana patva arammanavibhavanatthane cittam pubbangamam purecarikam hoti. Cakkhuna hi dittham ruparammanam citteneva vijanati .pe. Manena vinnatam dhammarammanam citteneva vijanati. Yatha hi nagaraguttiko nama nagaramajjhe singhatake nisiditva "ayam nevasiko, ayam agantuko"ti agatagatam janam upadhareti vavatthapeti, evam sampadamidam datthabbam. Vuttampi cetam mahatherena 2-:- "yatha maharaja nagaraguttiko nama majjhe nagare singhatake nisinno puratthimato disato purisam agacchantam passeyya, pacchimato. Dakkhinato. Uttarato disato purisam agacchantam passeyya, evameva kho maharaja yam cakkhuna rupam passati, tam vinnanena vijanati. Yam sotena saddam sunati. Ghanena gandham ghayati. Jivhaya rasam sayati. Kayena photthabbam phusati. Manasa dhammam vijanati, tam vinnanena vijanati"ti. 3- Evam dvaram patva arammanavibhavanatthane cittameva pubbangamam purecarikam, tasma "pubbangamarasan"ti vuccati. @Footnote: 1 cha.Ma. sandahanapaccupatthanam. evamuparipi 2 Si. nagasenattherena @3 milinda. 15/63

--------------------------------------------------------------------------------------------- page162.

Tadetam pacchimam pacchimam uppajjamanam purimam purimam nirantaram katva sandhanameva upatthatiti sandhanapaccupatthanam. Pancavokarabhave panassa niyamato namarupam, catuvokarabhave namameva padatthanam. Tasma "namarupapadatthanan"ti vuttam. Kim panetam cittam purimanidditthacittena saddhim ekameva, udahu annanti? Ekameva. Atha kasma purimaniddittham puna vuttanti? avicaritam etam atthakathayam. Ayam panettha yutti:- yatha hi rupadini upadaya pannatta suriyadayo na atthato rupadihi anne honti. Teneva "yasmim samaye suriyo udeti, tasmim samaye tassa tejasankhatam rupam pannayati"ti evam vuccamanepi na rupadihi anno suriyo nama atthi, na 1- tatha cittam, phassadayo dhamme upadaya pannapiyati, atthato panetam tehi annameva. Tena "yasmim samaye cittam uppannam hoti, ekamseneva tasmim samaye phassadihi atthato annameva tam hoti"ti imassa atthassa dipanatthaya etam puna vuttanti veditabbam. Yatha ca "yasmim samaye rupupapattiya maggam bhaveti .pe. Pathavikasinam. Tasmim samaye phasso hoti, vedana hoti"tiadisu 2- pana bhaventena vavatthapite samaye yo bhaveti, na so atthato uppajjati nama. Teneva tattha yatha "phasso hoti, vedana hoti"ti vuttam, na evam "yo bhaveti, so hoti"ti vuttam. "yasmim samaye kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti"tiadisu pana cittena vavatthapite samaye samayavavatthapitam cittam na tatha atthato nuppajjati. Yatheva pana tada phasso hoti, vedana hoti, tatha cittampi hotiti imassapi atthassa dipanatthamidam puna vuttanti veditabbam. Idam panettha sannitthanam, uddesavare sanganhanattham niddesavare ca vibhajanattham. Purimena hi cittasaddena kevalam samayo vavatthapito. Tasmim pana cittena vavatthapitasamaye ye dhamma honti, tesam dassanattham "phasso hoti"tiadi araddham. Cittancapi tasmim samaye hotiyeva. Tasma tassapi sanganhanatthametam puna vuttam. Imasmim pana thane etasmim avuccamane "katamam tasmim samaye cittan"ti na sakka @Footnote: 1 Si. na-saddo na dissati 2 abhi. 34/160/50

--------------------------------------------------------------------------------------------- page163.

Bhaveyya niddesavare vibhajitum, evamassa vibhajanameva parihayetha. Tasmayeva tassa niddesavare vibhajanatthampi etam puna vuttanti veditabbam. Yasma va "uppannam hotiti ettha cittam uppannanti etam desanasisameva, na pana cittam ekameva uppajjati"ti atthakathayam vicaritam. Tasma "cittam uppannan"ti etthapi cittameva aggahetva paropannasakusaladhammehi saddhimyeva cittam gahitam. Evam tattha sankhepato sabbepi cittacetasikadhamme gahetva idha sarupeneva pabhedato dassetum "phasso hoti"tiadi araddham. Iti phassadayo viya cittampi vuttamevati 1- veditabbam. Dhammuddesavarajhanangarasivannana vitakketiti vitakko, vitakkanam va vitakko, uhananti vuttam hoti. Svayam arammane cittassa abhiniropanalakkhano. So hi arammane cittam aropeti. Yatha hi koci rajavallabham natim va mittam va nissaya rajageham arohati, evam vitakkam nissaya cittam arammanam arohati. Tasma so arammane cittassa abhiniropanalakkhanoti vutto. Nagasenatthero panaha "akotanalakkhano vitakko. Yatha maharaja bheri akotita atha paccha anuravati anusaddayati, evameva kho maharaja yatha akotana, evam vitakko datthabbo. Yatha paccha anuravana anusaddayana, evam vicaro datthabbo"ti. 2- Svayam ahananapariyahananaraso. Tatha hi tena yogavacaro arammanam vitakkahatam vitakkapariyahatam karotiti vuccati. Arammane cittassa anayanapaccupatthano. Arammane tena cittam vicaratiti vicaro, vicaranam va vicaro, anusancarananti vuttam hoti. Svayam arammananumajjanalakkhano. Tattha sahajatanuyojanaraso, cittassa anuppabandhapaccupatthano. Santepi ca nesam katthaci aviyoge olarikatthena pubbangamatthena ca ghandabhighato 3- viya abhiniropanatthena cetaso pathamabhinipato vitakko, sukhumatthena anumajjanasabhavatthena ca ghandanuravo viya anuppabandho @Footnote: 1 ka. vattabbamevati 2 milinda. 13-14/64 (thokam visadisam) 3 cha. ghantabhighato

--------------------------------------------------------------------------------------------- page164.

Vicaro. Vippharava cettha vitakko pathamuppattikale paripphandanabhuto cittassa akase uppatitukamassa pakkhino pakkhavikkhepo viya padumabhimukhapato viya ca gandhanubandhacetaso 1- bhamarassa. Santavutti vicaro natiparipphandanabhavo cittassa akase uppatitassa pakkhino pakkhappasaranam viya paribbhamanam viya ca padumabhimukhapatitassa bhamarassa padumassa uparibhage. Dukanipatatthakathayam 2- pana "akase gacchato mahasakunassa ubhohi pakkhehi vatam gahetva pakkhe sannisidapetva gamanam viya arammane cetaso abhiniropanabhavena pavatto vitakko. So hi ekaggo hutva appeti. Vataggahanattham pakkhe phandapayamanassa gamanam viya anumajjanabhavena pavatto vicaro. So hi arammanam anumajjati"ti vuttam. Tam anuppabandhena 3- pavattiyam ativiya yujjati. So pana nesam viseso pathamadutiyajjhanesu pakato hoti. Apica malaggahitam kamsabhajanam ekena hatthena dalham gahetva itarena hatthena cunnatelavalandupakena parimajjantassa dalham gahanahattho viya vitakko, parimajjanahattho viya vicaro. Tatha kumbhakarassa dandappaharena cakkam bhamayitva bhajanam karontassa uppilanahattho viya vitakko, ito cito ca sancaranahattho viya vicaro. Tatha mandalam karontassa majjhe sannirulhitva 4- thitakantako viya abhiniropano vitakko, bahi paribbhamanakantako viya anumajjanto 5- vicaro. Pinayatiti piti, sa sampiyayanalakkhana, kayacittapinanarasa pharanarasa va, odagyapaccupatthana. Sa panesa khuddakapiti 6- khanikapiti okkantikapiti ubbengapiti 7- pharanapititi pancavidha hoti. Tattha khuddakapiti sarire lomahamsamattameva katum sakkoti. Khanikapiti khane khane vijjuppadasadisa hoti. Okkantikapiti samuddatiram vici viya kayam okkamitva okkamitva bhijjati. Ubbengapiti balavati hoti, kayam uddhaggam katva akase langhapanappamanappatta. Tatha hi punnavallikavasi mahatissatthero punnamidivase 8- @Footnote: 1 cha. gandhanubaddhacetaso 2 cha.Ma. atthakathayam @3 cha.Ma. anuppabandhanena 4 cha. sannirumbhitva, Ma. sannirujjhitva @5 Si. anumajjano, cha.Ma. anumajjamano 6 cha. khuddikapiti. evamuparipi @7 cha.Ma. ubbegapiti. evamuparipi 8 cha.Ma. punnamadivase

--------------------------------------------------------------------------------------------- page165.

Sayam cetiyanganam gantva candalokam disva mahacetiyabhimukho hutva "imaya vata velaya catasso parisa mahacetiyam vandanti"ti pakatiya dittharammanavasena buddharammanam ubbengapitim uppadetva sudhatale pahatacitragenduko 1- viya akase uppatitva mahacetiyanganeyeva patitthasi. 2- Tatha girikandakaviharassa upanissaye vattakalakagame 3- eka kuladhitapi balavabuddharammanaya ubbengapitiya akase langhesi. Tassa kira matapitaro sayam dhammassavanatthaya viharam gacchanta "amma tvam garubhara, amhehi saddhim 4- akale vicaritum na sakkosi, mayam tuyham pattim katva dhammam sossama"ti agamamsu. Sa gantukamapi tesam vacanam patibahitum asakkonti ghare ohiyitva gharadvare thatva candalokena girikandake akasacetiyanganam olokenti cetiyassa dipapujam addasa catasso ca parisa malagandhadihi cetiyapujam katva padakkhinam karontiyo. Bhikkhusamghassa ca ganasajjhayasaddam assosi. Athassa "dhanna vatime manussa, ye viharam gantva evarupe cetiyangane anusancaritum evarupanca madhuram dhammakatham sotum labhanti"ti muttarasisadisam cetiyam passantiyaeva ubbengapiti udapadi, sa akase langhitva matapitunam purimataramyeva akasena 4- cetiyangane oruyha cetiyam vanditva dhammam sunamana atthasi. Atha nam matapitaro agantva "amma tvam katarena maggena agatasi"ti pucchimsu. Sa "akasena agatamhi, na maggena"ti vatva "amma akasena nama khinasava sancaranti, tvam katham agatasi"ti vutta 6- aha "mayham candalokena cetiyam olokentiya thitaya buddharammana balavapiti uppajjati, athaham neva attano thitabhavam va nisinnabhavam va annasim, gahitanimitteneva pana akasam langhitva cetiyangane patitthitamhi"ti. Evam ubbengapiti akase langhapanappamana hoti. @Footnote: 1 Si. pahatacitrabhenduko 2 cha.Ma. atthasi 3 Ma. vattagalakagame @4 cha.Ma. amhehi saddhinti patho na dissati 5 cha.Ma. akasato 6 cha.Ma. puttha

--------------------------------------------------------------------------------------------- page166.

Pharanapitiya pana uppannaya sakalasariram pharitva 1- puritavatthi viya mahata udakoghena pakkhandapabbatakucchi viya ca anuparipphutam hoti. Sa panesa pancavidha piti gabbham ganhanti paripakam gacchanti duvidham passaddhim paripureti kayapassaddhinca cittapassaddhinca, passaddhi gabbham ganhanti paripakam gacchanti duvidhampi sukham paripureti kayikanca cetasikanca, sukham gabbham ganhantam paripakam gacchantam tividham samadhim paripureti khanikasamadhim upacarasamadhim appanasamadhinti. Tasu thapetva appanasamadhipurikam itara dvepi idha yujjanti. Sukhayatiti sukham, yassuppajjati, tam sukhitam karotiti attho. Sutthu va khadati, khanati ca kayacittabadhanti sukham, somanassavedanayetam namam. Tassa lakkhanadini vedanapade vuttanayeneva veditabbani. Aparo nayo:- satalakkhanam sukham, sampayuttanam upabruhanarasam, anuggahanapaccupatthanam. Satipi ca nesam pitisukhanam katthaci avippayoge 2- ittharammanapatilabhatutthi piti, patiladdharasanubhavanam sukham. Yattha piti, tattha sukham, yattha sukham, tattha na niyamato piti. Sankharakkhandhasangahita piti, vedanakkhandhasangahitam sukham. Kantarakhinnassa vanantudakantadassanasavane 3- viya piti, vanacchayapavesanaudakaparibhogesu viya sukham. Yatha hi puriso mahakantaramaggam patipanno ghammapareto tasito pipasito patipathe purisam disva "kattha paniyam atthi"ti puccheyya, so "atavim uttaritvava jatassaravanasando atthi, tattha gantva labhissasi"ti vadeyya. So tassa katham sutva hatthapahattho bhaveyya, tato gacchanto bhumiyam patitani uppaladalanalapattadini 4- disva sutthutaram hatthapahattho hutva gacchanto allavatthe allakese purise passeyya, vanakukkutavanamoradinam 5- saddam suneyya, jatassarapariyante jatam manijalasadisam nilavanasandam passeyya. Sare jatani uppalapadumakumudadini passeyya, accham vippasannam udakam passeyya. So bhiyyo bhiyyo hatthapahattho hutva jatassaram otaritva yatharucim @Footnote: 1 cha. dhamitva 2 ka. aviyoge @3 cha.Ma. vanantodakadassanasavanesu 4 Ma....nalipattadini 5 cha.Ma. vanakukkutamoradinam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page167.

Nhatva 1- ca pivitva 2- ca patippassaddhadaratho bhisamulalapokkharadini khaditva niluppaladini pilandhitava mandalakamulani khandhe khipitva 3- uttaritva satakam nivasetva udakasatakam atape katva sitacchayaya mandamande vate paharante nipanno "aho sukham aho sukhan"ti vadeyya. Evam sampadamidam datthabbam. Tassa hi purisassa jatassaravanasandasavanato patthaya yava udakadassana hatthapahatthakalo viya pubbabhagarammane hatthapahatthakara piti. Nhatva ca pivitva ca sitacchayaya mandamande vate paharante "aho sukham aho sukhan"ti vadato nipannakalo viya balavappattam arammanarasanubhavanakarasanthitam sukham. Tasmim tasmim samaye pakatabhavato cetam vuttanti veditabbam, yattha pana piti, sukhampi tattha atthiti vuttamevetam. Cittassekaggatati cittassa ekaggabhavo, samadhissetam namam. Lakkhanadisu panassa atthakathayam tava vuttam:- "pamokkhalakkhano ca samadhi avikkhepalakkhano ca. Yatha hi kutagarakannika sesadabbasambharanam abandhanato pamukha hoti, evameva sabbakusaladhammanam samadhicittena ijjhanato sabbesampi tesam dhammanam samadhi pamokkho hoti. Tena vuttam:- "seyyathapi 4- maharaja kutagarassa ya kaci gopanasiyo, sabba ta kutangama honti kutaninna kutasamosarana kutapabbhara, 5- kutam tasam aggamakkhayati, evameva kho maharaja ye keci kusala dhamma, sabbe te samadhininna honti samadhipona samadhipabbhara, samadhi tesam aggamakkhayati"ti. 6- Yatha ca senangam patva raja nama yattha yattha sena osidati, tam tam thanam gacchati, tassa gatagatatthane sena paripurati, parasena bhijjitva rajanameva anuvattati, evameva sahajatadhammanam vikkhipitum vippakiritum appadanato samadhi avikkhepalakkhano nama hoti"ti. @Footnote: 1 cha.Ma. yatharuci nhatva 2 Si. pitva 3 cha. karitva @4 cha.Ma. yatha 5 cha.Ma. ayam patho na dissati 6 milinda.14/38

--------------------------------------------------------------------------------------------- page168.

Aparo pana nayo:- ayam cittassekaggatasankhato samadhi nama avisaranalakkhano va avikkhepalakkhano va, sahajatadhammanam sampindanaraso nhaniyacunnanam udakam viya. Upasamapaccupatthano nanapaccupatthano va. "samahito yathabhutam pajanati passati"ti 1- vuttam. Visesato sukhapadatthano. Nivate dipaccinam thiti viya cetaso thititi datthabbo. Indriyarasivannana saddahanti etaya, sayam va saddahati, saddahanamattameva va esati saddha, sava assaddhiyassa abhibhavanato adhipatiyatthena indriyam, adhimokkhalakkhane va indattam 2- karetiti indriyam, saddhaeva indriyam saddhindriyam. Sa panesa sampasadanalakkhana ca saddha pakkhandanalakkhana 3- ca. Yatha hi ranno cakkavattissa udakappasadako mani udake pakkhitto pankasevalapanakakaddamam sannisidapeti, udakam accham karoti vippasannam anavilam, evameva saddha uppajjamana nivarane vikkhambheti, kilese sannisidapeti, cittam pasadeti, anavilam karoti, pasannena cittena yogavacaro kulaputto danam deti, silam samadiyati, uposathakammam karoti, bhavanam arabhati. Evam tava saddha sampasadanalakkhanati veditabba. Tenaha ayasma nagaseno:- yatha maharaja raja cakkavatti caturanginiya senaya saddhim addhanamaggap- patipanno parittam udakam tareyya, tam udakam hatthihi ca assehi ca rathehi ca pattihi ca khubhitam 4- bhaveyya avilam lulitam kalalibhutam. Uttinno ca raja cakkavatti manusse anapeyya "paniyam bhane aharatha, tam pivissami"ti. Ranno ca udakappasadako mani bhaveyya. "evam deva"ti kho te manussa ranno cakkavattissa patisunitva tam udakappasadakamanim udake pakkhipeyyum. 5- Sahasa udake udake pakkhittamattena pankasevalapanakakaddamo ca sannisideyya, 5- accham bhaveyya udakam vippasannam anavilam, tato ranno cakkavattissa paniyam upanameyyum "pivatu devo paniyan"ti. @Footnote: 1 sam. sala. 18/99/76, sam. Ma. 19/1071/361 @2 cha.Ma. indattham. evamuparipi 3 cha. sampakkhandanalakkhana. evamuparipi @4 cha. sankhubhitam, Ma. sankhubbhitam 5-5 cha.Ma. tasmim udake pakkhittamatte @pankasevalapanakam vigaccheyya, kaddamo ca sannisideyya

--------------------------------------------------------------------------------------------- page169.

Yatha maharaja udakam, evam cittam datthabbam, yatha te manussa, evam yogavacaro datthabbo, yatha pankasevalapanakakaddamo, evam kilesa datthabba, yatha udakappasadakamani, evam saddha datthabba, yatha udakappasadakamanimhi pakkhittamatte pankasevalapanakakaddamo sannisidati, accham bhavati udakam vippasannam anavilam, evameva kho maharaja saddha uppajjamana nivarane vikkhambheti, vinivaranam cittam hoti accham vippasannam anavilanti. Yatha pana kumbhilamakaragaharakkhasadikinnam puram mahanadim agamma bhirukajana ubhosu tiresu titthanti, sangamasuro pana mahayodho agantva "kasma titthatha"ti 1- pucchitva "sappatibhayabhavena otaritum na visahama"ti vutte sunisitam asim gahetva "mama pacchato etha, ma bhayittha"ti vatva nadim otaritva agatagate kumbhiladayo patibahitva orimatirato manussanam sotthibhavam karonto parimatiram neti, parimatiratopi sotthina orimatiram aneti, evameva danam dadato silam rakkhato uposathakammam karoto bhavanam arabhato saddha pubbangama purecarika hoti. Tena vuttam "pakkhandanalakkhana ca saddha"ti. Aparo nayo:- saddahanalakkhana saddha okappanalakkhana va, pasadanarasa udakappasadakamani viya. Pakkhandanarasa va oghuttarano viya. Akalussiyapaccupatthana adhimuttipaccupatthana va, saddheyyavatthupadatthana sotapattiyangapadatthana va, sa hatthavittavijani viya datthabba. Viranam 2- bhavo viriyam, viranam va kammam viriyam, vidhina va nayena upayena iriyitabbam 3- pavattayitabbanti viriyam, tadeva kosajjassa abhibhavanato adhipatiyatthena indriyam, paggahanalakkhane va indattam karetiti indriyam. Viriyameva indriyam viriyindriyam. Tam panetam upatthambhanalakkhananca viriyam paggahanalakkhananca. Yatha hi jinnagharam agantukena thunupatthambhena titthati, evameva yogavacaro viriyupatthambhena upatthambhito hutva sabbakusaladhammehi na hayati na parihayati. Evam tavassa upatthambhanalakkhanata veditabba. Tenaha thero nagaseno:- @Footnote: 1 cha.Ma. thitatthati 2 cha.Ma. virassa 3 cha.Ma. irayitabbam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page170.

"yatha maharaja puriso gehepi patante tamannena daruna upatthambheyya, upatthambhitam santam evam tam geham na pateyya, evameva kho maharaja upatthambhanalakkhanam viriyam, viriyupatthambhita sabbe kusaladhamma na hayanti na parihayanti"ti. 1- Yatha pana khuddakaya ca mahatikaya ca senaya sangame pavatte khuddaka 2- sena oliyeyya, tato ranno aroceyya, raja balavahanam peseyya, tena paggahita sakasena parasenam parajeyya, evameva viriyam sahajatasampayuttadhammanam oliyitum osakkitum na deti, ukkhipati pagganhati. Tena vuttam "paggahanalakkhananca viriyan"ti. Aparo nayo:- ussahalakkhanam viriyam, sahajatadhammanam upatthambhanarasam, asamsidanabhavapaccupatthanam, "samviggo yoniso padahati"ti 3- vacanato samvegapadatthanam viriyarambhavatthupadatthanam va, samma araddham sabbasam sampattinam mulam hotiti datthabbam. Saranti etaya, sayam va sarati, saranamattameva va esati sati. Sa ca mutthassaccassa avibhavanato adhipatiyatthena indriyam, upatthanalakkhane va indattam karetiti indriyam, satieva indriyam satindriyam. Sa panesa apilapanalakkhana ca sati upagganhanalakkhana ca. Yatha hi ranno bhandagariko dasavidham ratanam gopayanto sayam pato 4- rajanam issariyasampattim sallakkhapeti sareti, evameva sati kusalakammam samma 5- sallakkhapeti sareti. 6- Tenaha thero:- "yatha maharaja ranno cakkavattissa bhandagariko rajanam cakkavattim sayam pato issariyasampattim 7- sarapeti `ettaka deva hatthi, ettaka assa, ettaka ratha, ettaka patti, ettakam hirannam, ettakam suvannam, ettakam sabbam sapateyyam, tam devo saratu'ti, evameva kho maharaja sati kusaladhamme apilapeti `ime cattaro satipatthana, ime cattaro sammappadhana, ime cattaro iddhipada, imani pancindriyani, imani panca balani, ime satta bojjhanga, ayam ariyo atthangiko maggo, ayam @Footnote: 1 milinda. 12/35 2 cha.Ma. khuddika 3 an. catukka. 21/113/131 @4 cha.Ma. patam. evamuparipi 5 cha.Ma. ayam patho na dissati 6 cha.Ma. sarapeti @7 cha.Ma. yasam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page171.

Samatho, ayam vipassana, 1- imani ariyasaccani, 1- ayam vijja, ayam vimutti, ime lokuttara dhammati. Evam kho maharaja apilapanalakkhana sati"ti. 2- Yatha pana ranno cakkavattissa parinayakaratanam ranno ahite ca hite ca natva ahite apayapeti, hite upayapeti, evameva sati hitahitanam dhammanam gatiyo samanvesitva 3- "ime kayaduccaritadayo dhamma ahita"ti ahite dhamme apanudeti, 4- "ime kayasucaritadayo dhamma hita"ti hite dhamme upagganhati. Tenaha thero:- "yatha maharaja ranno cakkavattissa parinayakaratanam ranno hitahite janati `ime ranno hita, ime ahita, ime upakara, ime anupakara'ti. Tato ahite apanudeti, hite upagganhati, evameva kho maharaja sati uppajjamana hitahitanam dhammanam gatiyo samanvesati `ime dhamma hita, ime dhamma ahita, ime dhamma upakara, ime dhamma anupakara'ti. Tato ahite dhamme apanudeti, hite dhamme upagganhati, evam kho maharaja upagganhanalakkhana sati"ti. Aparo nayo:- apilapanalakkhana sati, asammosanarasa, arakkhapaccupatthana visayabhimukhibhavapaccupatthana va. Thirasannapadatthana kayadisatipatthanapadatthana va. Arammane dalham patitthitatta pana esika viya cakkhudvaradirakkhanato dovariko viya ca datthabba. Arammane cittam samma adhiyati thapetiti samadhi, so ca vikkhepassa abhibhavanato adhipatiyatthena indriyam, avikkhepalakkhane va indattam karetiti indriyam, samadhiyeva indriyam samadhindriyam. Lakkhanadini panassa hettha vuttanayeneva veditabbani. Pajanatiti panna. Kim pajanatiti? "idam dukkhan"tiadina nayena Ariyasaccani. Atthakathayam pana "pannapetiti panna"ti vuttam. Kinti pannapetiti? "aniccam dukkham anatta"ti pannapeti. Sa ca avijjaya abhibhavanato adhipatiyatthena @Footnote: 1-1 cha.Ma. ime patha na dissanti 2 milinda. 13/36 @3 Si.,Ma. samannesitva 4 Ma. apanudati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page172.

Indriyam, dassanalakkhane va indattam karetiti indriyam, pannaeva indriyam pannindriyam. Sa panesa obhasanalakkhana ca panna pajananalakkhana ca. Yatha hi catubhittike gehe rattibhage dipe jalite andhakaro nirujjhati, aloko patubhavati, evameva obhasanalakkhana panna pannobhasasamo obhaso nama natthi. Pannavato hi ekapallankena nisinnassa dasasahassilokadhatu ekaloka hoti. Tenaha thero:- "yatha maharaja puriso andhakare gehe telapadipam 1- paveseyya. Pavittho padipo andhakaram viddhamseti obhasam janeti, alokam vidasseti, 2- pakatani ca rupani karoti, evameva kho maharaja panna uppajjamana avijjandhakaram viddhamseti vijjobhasam janeti, nanalokam vidasseti, pakatani ca ariyasaccani karoti. Evam kho maharaja obhasanalakkhana panna"ti. 3- Yatha va pana cheko bhisakko aturanam sappayasappayani bhesajjadini 4- janati, evam panna uppajjamana kusalakusale sevitabbasevitabbe hinappanite kanhasukke sappatibhagapatibhage dhamme pajanati. Vuttampi cetam dhammasenapatina "pajanati pajanatiti kho avuso tasma pannati 5- vuccati. Kinci pajanati? `idam dukkhan'ti pajanati"ti 6- vittharetabbam. Evamassa pajananalakkhanata veditabba. Aparo nayo:- yathasabhavapativedhalakkhana panna, akkhalitapativedhalakkhana va kusalissasakhittausupativedho viya. Visayobhasanarasa 7- padipo viya. Asammohapaccupatthana arannagatasudesako viya. Manatiti mano, vijanatiti attho. Atthakathacariya panahu "naliya minamano viya mahatulaya dharayamano viya ca arammanam minati janatiti 8- mano"ti. Tadeva mananalakkhane indattam karetiti indriyam, manoeva indriyam manindriyam. Hettha vuttacittassevetam vevacanam. @Footnote: 1 cha.Ma. padipam 2 cha.Ma. vidamseti. evamuparipi 3 milinda. 15/38 @4 cha.Ma. bhojanani 5 cha.Ma. pannavati @6 Ma.mu. 12/449/401 7 cha.Ma. visayobhasarasa 8 cha.Ma. pajanatiti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page173.

Pitisomanassasampayogato sobhanam mano assati sumano, sumanassa bhavo somanassam, satalakkhane indattam karetiti indriyam, somanassameva indriyam somanassindriyam. Hettha vuttavedanayevetam vevacanam. Jivanti tena tamsampayuttadhammati jivitam, anupalanalakkhane indattam karetiti indriyam, jivitameva indriyam jivitindriyam. Tam pavattasantatadhipateyyam hoti. Lakkhanadihi pana attana avina bhutanam 1- dhammanam anupalanalakkhanam jivitindriyam, tesam pavattanarasam, tesamyeva thapanapaccupatthanam, yapayitabbadhammapadatthanam. Santepi ca anupalanalakkhanadimhi vidhane atthikkhaneyeva tam te dhamme anupaleti udakam viya uppaladini. Yathasakam paccayuppannepi ca dhamme paleti dhati viya. Kumaram sayam pavattitadhammasambandheneva ca pavattati niyamako viya navam. 2- Na bhangato uddham pavattayati attano ca pavattayitabbananca abhava. Na bhangakkhane thapeti sayam bhijjamanatta khiyamano viya vattisneho padipasikham. 3- Na ca anupalanapavattanathapananubhavavirahitam yathavuttakkhane tassa tassa sadhanatoti datthabbam. Maggangarasivannana sammaditthitiadisu dassanatthena sammaditthi, abhiniropanatthena sammasankappo, paggahanatthena sammavayamo, upatthanatthena sammasati, avikkhepanatthena sammasamadhiti veditabbo. Vacanatthato pana samma passati, samma va taya passantiti sammaditthi. Samma sankappeti, samma va tena sankappentiti sammasankapPo. Samma vayamati, 4- samma va tena vayamantiti sammavayamo. Samma sarati, samma va taya sarantiti sammasati. Samma samadhiyati, samma va tena samadhiyantiti sammasamadhi. Apica pasattha sundara va ditthi sammaditthiti iminapi nayena tesam vacanattho veditabbo, lakkhanadini pana hettha vuttaneva. @Footnote: 1 cha.Ma. avinibhuttanam 2 cha.Ma. ayam patho na dissati @3 cha.Ma. dipasikham 4 cha.Ma. vayameti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page174.

Balarasivannana saddhabaladisupi saddhadini vuttatthaneva. Akampiyatthena pana balanti veditabbam. Evametesu assaddhiye na kampatiti na kampatiti saddhabalam. Kosajje na kampatiti viriyabalam. Mutthassacce na kampatiti satibalam. Uddhacce na kampatiti samadhibalam. Avijjaya na kampatiti pannabalam. Ahirike na kampatiti hiribalam. Anottappe na kampatiti ottappabalanti ayam ubhayapadavasena atthavannana hoti. Tattha purimani panca hettha lakkhanadihi pakasitaneva. Pacchimadvaye kayaduccaritadihi hiriyatiti hiri, lajjayetam adhivacanam. Tehiyeva ottappatiti 1- ottappam, papato ubbegassetam adhivacanam. Tesam nanakaranadipanattham "samutthanam adhipatilajjabhayalakkhanena ca"ti imam matikam thapetva ayam vittharakatha vutta. Ajjhattasamutthana hiri nama, bahiddhasamutthanam ottappam nama. Attadhipati hiri nama, lokadhipati ottappam nama. Lajjasabhavasanthita hiri nama, bhayasabhavasanthitam ottappam nama. Sappatissavalakkhana hiri nama, vajjabhirukabhayadassavilakkhanam ottappam nama. Tattha ajjhattasamutthanahirim catuhi karanehi samutthapeti jatim paccavekkhitva, vayam paccavekkhitva, surabhavam paccavekkhitva, bahusaccam paccavekkhitva. Katham? "papakaranannametam na jatisampannanam kammam, hinajaccanam kevattadinam idam kammam, madisassa jatisampannassa idam kammam katum na yuttan"ti evam tava jatim paccavekkhitva panatipatadipapam akaronto hirim samutthapeti. Tatha "papakaranannametam daharehi kattabbakammam, madisassa vaye thitassa idam kammam katum na yuttan"ti evam vayam paccavekkhitva panatipatadipapam akaronto hirim samutthapeti. Tatha "papakaranannametam 2- dubbalajatikanam kammam, na surabhavanam. Madisassa surabhavasampannassa idam kammam katum na yuttan"ti evam surabhavam paccavekkhitva panatipatadipapam akaronto hirim samutthapeti. Tatha "papakaranannametam andhabalanam @Footnote: 1 Si. ottapatiti 2 cha.Ma. papakammam nametam. evamuparipi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page175.

Kammam, na panditanam. Madisassa panditassa bahussutassa idam kammam katum na yuttan"ti evam bahusaccam paccavekkhitva panatipatadipapam akaronto hirim samutthapeti. Evam ajjhattasamutthanahirim catuhi karanehi samutthapeti. Samutthapetva ca pana attano citte hirim pavesetva papakammam na karoti, evam ajjhattasamutthana hiri nama hoti. Katham bahiddhasamutthanam ottappam nama? sace tvam papakammam karissasi, catusu Parisasu garahappatto bhavissasi. "garahissanti tam vinnu asucim nagariko yatha vivajjito silavantehi katham bhikkhu karissasi"ti evam paccavekkhanto hi bahiddhasamutthitena ottappena papakammam na karoti, evam bahiddhasamutthanam ottappam nama hoti. Katham attadhipati hiri nama? idhekacco kulaputto attanam adhipatim jetthakam Katva "madisassa saddhapabbajitassa bahussutassa dhutavadassa 1- na yuttam papakammam katun"ti papakammam na karoti. Evam attadhipati hiri nama hoti. Tenaha bhagava "so attanamyeva adhipatim jetthakam karitva akusalam pajahati, kusalam bhaveti, savajjam pajahati anavajjam bhaveti, suddham attanam pariharati"ti. 2- Katham lokadhipati ottappam nama? idhekacco kulaputto lokam adhipatim jetthakam katva papakammam na karoti. Yathaha:- "maha kho panayam lokasannivaso, mahantasmim kho pana lokasannivase santi samanabrahmana iddhimanto dibbacakkhuka paracittaviduno, te duratopi passanti, asannapi na dissanti, cetasapi cittam pajananti, tepi mam evam janisasanti `passatha bho imam kulaputtam, saddha agarasma anagariyam pabbajito samano vokinno viharati papakehi akusalehi dhammehi'ti. Santi devata iddhimantiyo 3- dibbacakkhuka paracittaviduniyo, ta duratopi passanti, asannapi na dissanti, cetasapi cittam pajananti, tapi mam evam janissanti `passatha bho imam kulaputtam, saddha agarasma anagariyam pabbajito samano vokinno viharati papakehi akusalehi @Footnote: 1 cha. dhutangadharassa, Ma. dhutangadharissa 2 an. tika. 20/40/142 @3 cha. iddhimantiniyo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page176.

Dhammehi'ti. So lokamyeva adhipatim jetthakam katva akusalam pajahati, kusalam bhaveti, savajjam pajahati anavajjam bhaveti, suddham attanam pariharati"ti. 1- Evam lokadhipati ottappam nama hoti. Lajjasabhavasanthita hiri, bhayasabhavasanthitam ottappanti ettha pana lajjati lajjanakaro, tena sabhavena santhita hiri. Bhayanti apayabhayam, tena sabhavena santhitam ottappam. Tadubhayampi papaparivajjane pakatam hoti. Ekacco hi yatha nama eko kulaputto uccarapassavadini karonto lajjitabbayuttakam ekam disva lajjanakarappatto bhaveyya 2- nilino lajjito, 2- evameva ajjhattam lajjidhammam okkamitva papakammam na karoti. Ekacco apayabhayabhito hutva papakammam na karoti. Tatridam opammam:- yatha hi dvisu ayogulesu eko sitalo bhaveyya guthamakkhito, eko unho aditto. Tattha pandito sitalam guthamakkhitatta jigucchanto na ganhati, itaram dahabhayena. Tattha sitalassa guthamakkhitassa jigucchaya 3- aganhanam viya ajjhattam lajjidhammam okkamitva papassa akaranam, unhassa dahabhayena aganhanam viya apayabhayena papassa akaranam veditabbam. Sappatissavalakkhana hiri, vajjabhirukabhayadassavilakkhanam ottappanti idampi dvayam papaparivajjaneeva pakatam hoti. Ekacco hi jatimahattapaccavekkhana satthumahattapaccavekkhana dayajjamahattapaccavekkhana sabrahmacarimahattapaccavekkhanati catuhi karanehi sappatissavalakkhanam hirim samutthapetva papam na karoti. Ekacco attanuvadabhayam paranuvadabhayam dandabhayam duggatibhayanti catuhi karanehi vajjabhirukabhayadassavilakkhanam ottappam samutthapetva papam na karoti. Tattha jatimahattapaccavekkhanadini ceva attanuvadabhayadini ca vittharetva kathetabbaniti. 4- Mularasivannana na lubbhanti etena, sayam va na lubbhati, na lubbhanamattameva va etanti alobho. Adosamohesupi eseva nayo. Tesu alobho arammane cittassa agedhalakkhano @Footnote: 1 an. tika. 20/40/142, 2-2 cha.Ma. hilito @3 cha.Ma. guthamakkhanajigucchaya 4 cha.Ma. iti-saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page177.

Alaggabhavalakkhano va kamaladale 1- jalabindu viya. Apariggahanaraso muttabhikkhu viya. Anallinabhavapaccupatthano asucimhi patitapuriso viya. Adoso acandikkalakkhano avirodhalakkhano va anukulamitto viya. Aghatavinayaraso parilahavinayaraso va candanam viya. Sommabhavapaccupatthano punnacando viya. Amoho lakkhanadihi 2- hettha pannindriyapade vibhavitoeva. Imesu pana tisu alobho maccheramalassa patipakkho, adoso duslilyamalassa, amoho kusalesu dhammesu abhavanaya patipakkho. Alobho cettha danahetu, adoso silahetu, amoho bhavanahetu. Tesu ca alobhena anadhikam ganhati luddhassa adhikagahanato. Adosena anunam dutthassa onagahanato. 3- Amohena aviparitam mulhassa viparitagahanato. Alobhena cettha vijjamanam dosam dosato dharento dose pavattati, luddho hi dosam paticchadeti. Adosena vijjamanam gunam gunato dharento gune pavattati, duttho hi gunam makkheti. Amohena yathavasabhavam 4- yathavasabhavato dharento yathavasabhave pavattati, mulho hi taccham "atacchan"ti ataccham ca "tacchan"ti ganhati. Alobhena ca piyavippayogadukkham na hoti, luddhassa piyasabhavato piyavippayogasahanato ca. Adosena appiyasampayogadukkham na hoti, dutthassa hi appiyasabhavato appiyasampayogasahanato ca. Amohena icchitalabhadukkham na hoti, amulhassa hi "tam kutettha labbha"ti 5- evamadi paccavekkhanasambhavato. Alobhena cettha jatidukkham na hoti alobhassa tanhapatipakkhatta 6- tanhamulakatta ca jatidukkhassa. Adosena jaradukkham na hoti tikkhadosassa khippam jarasambhavato. Amohena maranadukkham na hoti, sammohamaranam hi dukkham, na ca tam amulhassa hoti. Alobhena ca gahatthanam, amohena pabbajitanam, adosena pana sabbesampi sukhasamvasata hoti. Visesato cettha alobhena pittivisaye upapatti na hoti, yebhuyyena hi satta tanhaya pittivisayam upapajjanti, tanhaya ca patipakkho alobho. Adosena niraye @Footnote: 1 Ma. kamalatale 2 Si. amohalakkhanadi hi 3 cha.Ma. unaggahanato @4 Si. yathasabhavam 5 di. pa. 11/340/232, an. navaka. 23/30/335 @6 cha.Ma. tanhapatipakkhato

--------------------------------------------------------------------------------------------- page178.

Upapatti na hoti, dosena hi candajatitaya dosasadisam nirayam upapajjanti, dosassa ca patipakkho adoso. Amohena tiracchanayoniyam nibbatti na hoti, mohena hi niccasammulha 1- tiracchanayoniyam upapajjanti, mohassa patipakkho ca amoho. Etesu alobho ragavasena upagamanassa abhavam karoti, 2- adoso dosavasena apagamanassa, amoho mohavasena amajjhattabhavassa. Tihipi cetehi yathapatipatiya nekkhammasanna abyapadasanna avihimsasannati ima tisso sanna honti, asubhasanna appamanasanna dhatusannati ima ca tisso sanna honti. Alobhena pana kamasukhallikanuyogantassa parivajjanam, adosena attakilamathanuyogantassa parivajjanam hoti, amohena majjhimaya patipattiya patipajjanam. Tatha alobhena abhijjhakayaganthassa pabhedanam hoti, adosena byapadakayaganthassa, amohena sesaganthadvayassa. Purimani ca dve satipatthanani purimanam dvinnam anubhavena, pacchimani pacchimasseva anubhavena ijjhanti. Alobho cettha arogyassa paccayo hoti, aluddho hi lobhaniyampi asappayam na sevati, tena arogo hoti. Adoso yobbanassa, 3- aduttho hi valittacapalitavahena 4- dosaggina adayhamano digharattam yuva hoti. Amoho dighayukataya, amulho hi hitahitam natva ahitam parivajjamano hitanca patisevamano dighayuko hoti. Alobho cettha bhogasampattiya paccayo hoti, aluddhassa hi cagena bhogapatilabho. Adoso mittasampattiya adutthassa 5- mettaya mittanam patilabhato ceva aparihanato 6- ca. Amoho attasampattiya, amulho hi attano hitameva karonto attanam sampadeti. Alobho ca dibbaviharassa paccayo hoti, adoso brahmaviharassa, amoho ariyaviharassa. Alobhena cettha sakapakkhesu sattasankharesu nibbuto hoti tesam vinasena abhisangahetukassa dukkhassa abhava. Adosena parapakkhesu adutthassa verisupi verisannaya abhavato. Amohena udasinapakkhesu amulhassa sabbabhisangataya abhavato. @Footnote: 1 cha. niccasammulham, Ma. niccam sammulham 2 cha.Ma. abhavakaro @3 Si. yobbannassa 4 cha.Ma. valipalitavahena @5 cha.Ma. ayam patho na dissati 6 Si. aparihanito

--------------------------------------------------------------------------------------------- page179.

Alobhena ca aniccadassanam hoti, luddho hi upabhogasaya aniccepi sankhare aniccato na passati. Adosena dukkhadassanam, adosajjhasayo hi pariccattaaghata- vatthupariggaho sankhareyeva dukkhato passati. Amohena anattadassanam, amulho hi yathasabhavagahanakusalo 1- aparinayakam khandhapancakam aparinayakato bujjhati. Yatha ca etehi aniccadassanadini, evameva tepi aniccadassanadihi honti. Aniccadassanena hi alobho hoti, dukkhadassanena adoso, anattadassanena amoho hoti. Ko hi nama "aniccamidan"ti samma natva tassatthaya piham uppadeyya, sankhare va "dukkhan"ti jananto aparampi accantatikhinam kodhadukkham uppadeyya, attasunnatanca bujjhitva puna sammoham apajjeyyati. Kammapatharasivannana na abhijjhayatiti anabhijjha. Kayikacetasikasukham idhalokaparalokahitam gunanubhavapatiladdham kittisaddanca na byapadetiti abyapado. Samma passati, sobhana va ditthiti sammaditthi, alobhadinamyeva tani namani. Hettha panete dhamma mulavasena gahita, idha kammapathavasenati veditabba. Lokapaladukavannana hirottappanipi hettha balavasena gahitani, idha lokapalavasena. Lokam hi ime dve dhamma palenti. 2- Yathaha:- "dveme bhikkhave sukka dhamma lokam palenti. Katame dve? hiri ca ottappanca, ime kho bhikkhave dve sukka dhamma lokam palenti. Sace bhikkhave dve sukka dhamma lokam na paleyyum, nayidha pannayetha `mata'ti va `matuccha'ti va `matulani'ti va `acariyabhariya'ti va `garunam dara'ti va, sambhedam loko agamissa, 3- yatha ajelaka kukkutasukara sonasingala. Yasma @Footnote: 1 cha.Ma. yathavagahanakusalo 2 cha.Ma. palayanti 3 Ma. agamissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page180.

Ca kho bhikkhave ime dve sukka dhamma lokam palenti, tasma pannayati `mata'ti va `matuccha'ti `matulani'ti va `acariyabhariya'ti va `garunam dara'ti va"ti. 1- Passaddhadiyugalavannana kayassa passambhanam kayapassaddhi. Cittassa passambhanam cittapassaddhi. Kayoti cettha vedanadayo tayo khandha. Ubhopi paneta ekato katva kayacittadarathavupasamalakkhana kayacittapassaddhiyo, kayacittadarathanimmadanarasa, kayacittanam aparipphandanasitibhavapaccupatthana, kayacittapadatthana, kayacittanam avupasamakarauddhaccadikilesapatipakkhabhutati datthabba. Kayassa lahubhavo kayalahuta. Cittassa lahubhavo cittalahuta. Ta kayacittagarubhava- vupasamalakkhana, kayacittagarubhavanimmadanarasa, kayacittanam adandhatapaccupatthana, kayacittapadatthana, kayacittanam garubhavakarathinamiddhadikilesapatipakkhabhutati datthabba. Kayassa mudubhavo kayamuduta. Cittassa mudubhavo cittamuduta. Ta kayacittathaddhabhavavupasamalakkhana, kayacittathaddhabhavanimmadanarasa, appatighatapaccupatthana, kayacittapadatthana, kayacittanam thaddhabhavakaraditthimanadikilesapatipakkhabhutati datthabba. Kayassa kammannabhavo kayakammannata. Cittassa kammannabhavo cittakammannata. Ta kayacittaakammannabhavavupasamalakkhana, kayacittaakammannabhavanimmadanarasa, kayacittanam arammanakaranasampattipaccupatthana, kayacittapadatthana, kayacittanam akammannabhavakaravasesanivaranapatipakkhabhutati datthabba. Ta pasadaniyavatthusu pasadavaha, hitakiriyasu viniyogakkhemabhavavaha suvannavisuddhi viyati datthabba. Kayassa pagunnabhavo kayapagunnata. Cittassa pagunnabhavo cittapagunnata. Ta kayacittaagelannabhavalakkhana, kayacittagelannanimmadanarasa, niradinavapaccupatthana, kayacittapadatthana, kayacittagelannakaraassaddhiyadikilesapatipakkhabhutati datthabba. @Footnote: 1 an. duka. 20/9/51-52

--------------------------------------------------------------------------------------------- page181.

Kayassa ujukabhavo kayujukata. Cittassa ujukabhavo cittujukata. Ta kayacitta- ajjavalakkhana, kayacittakutilabhavanimmadanarasa, kayacittanam ajimhatapaccupatthana, kayacittapadatthana, kayacittanam kutilabhavakaramayasatheyyadikilesapatipakkhabhutati datthabba. Saratiti sati. Sampajanatiti sampajannam. Samantato pakarehi janatiti attho. Satthakasampajannam sappayasampajannam gocarasampajannam asammohasampajannanti imesam catunnam panassa vasena bhedo veditabbo. Lakkhanadini cetesam satindriyapannindriyesu vuttanayeneva veditabbani. Iti hettha vuttamevetam dhammadvayam puna imasmim thane upakaravasena gahitam. Kamacchandadayo paccanikadhamme sametiti samatho. Aniccadivasena vividhehi akarehi dhamme passatiti vipassana, pannavesa atthato. Imesampi dvinnam lakkhanadini hettha vuttaneva. Idha panete yuganaddhavasena 1- gahita. Sahajatadhamme pagganhatiti paggaho. Uddhaccasankhatassa vikkhepassa patipakkhabhavato na vikkhepoti avikkhePo. Etesampi lakkhanadini hettha vuttaneva. Idha panetam padadvayam viriyasamadhiyojanatthaya gahitanti veditabbam. Yevapanakavannana ye va pana tasmim samaye annepi atthi paticcasamuppanna arupino dhamma, ime dhamma kusalati "phasso hoti .pe. Avikkhepo hoti"ti na kevalam padapatipatiya uddittha ime paropannasadhammaeva, athakho yasmim samaye kamavacaram tihetukam somanassasahagatam pathamam asankharikam mahacittam uppannam hoti, tasmim samaye yevapanaka 2- annepi tehiyeva phassadihi sampayutta hutva pavattamana atthi attano attano anurupam paccayam paticca samuppanna rupabhavena arupino sabhavato upalabbhamana dhamma, sabbepi ime dhamma kusalati. 3- Ettavata cittangavasena paliyam arulhe paropannasadhamme dipetva yevapanakavasena aparepi nava dhamme dhammaraja dipeti. Tesu tesu hi suttapadesu @Footnote: 1 Si.,Ma. yuganandhavasena 2 cha.Ma. ye va pana 3 cha.Ma. iti-saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page182.

Chando adhimokkho manasikaro tatramajjhattata karuna mudita kayaduccaritavirati vaciduccaritavirati micchajivaviratiti ime nava dhamma pannayanti. Imasmim capi mahacitte kattukamyatakusaladhammacchando atthi, cittangavasena pana palim anarulho, 1- so idha yevapanakavasena gahito. Adhimokkho atthi, manasikaro atthi, tatramajjhattata atthi, mettapubbabhago atthi, so adose gahite gahitoeva hoti. Karunapubbabhago atthi, muditapubbabhago atthi, upekkhapubbabhago atthi, so pana tatramajjhattataya gahitaya gahitoeva hoti. Sammavaca atthi, sammakammanto atthi, sammaajivo atthi, cittangavasena pana palim anarulho, sopi idha yevapanakavasena gahito. Imesu pana navasu chando adhimokkho manasikaro tatramajjhattatati ime cattarova ekakkhane labbhanti, sesa nanakkhane. Yada hi imina cittena micchavacam pajahati, virativasena sammavacam pureti, tada chandadayo cattaro sammavaca cati ime panca ekakkhane labbhanti. Yada micchakammantam pajahati, virativasena sammakammantam pureti .pe. Micchaajivam pajahati, virativasena sammaajivam pureti .pe. Yada karunaya parikammam karoti .pe. Yada muditaya parikammam karoti, tada chandadayo cattaro muditapubbabhago cati ime panca ekakkhane labbhanti. Ito pana muncitva danam dentassa silam purentassa yogena 2- kammam karontassa cattari apannakanganeva labbhanti. Evametesu navasu yevapanakadhammesu chandoti kattukamyatayetam adhivacanam. Tasma so kattukamyatalakkhano chando, arammanapariyesanaraso, arammanena atthikatapaccupatthano, tadevassa padatthanam, arammanagahane cayam cetaso hatthappasaranam viya datthabbo. Adhimuccanam adhimokkho. So sannitthanalakkhano, asamsappanaraso, nicchayapaccupatthano, sannitthatabbadhammapadatthano, arammane niccalabhavena indakhilo viya datthabbo. @Footnote: 1 cha.Ma. paliyam na arulho. evamuparipi 2 cha.Ma. yoge

--------------------------------------------------------------------------------------------- page183.

Kiriya karo, manasmim 1- karo manasikaro, purimamanato visadisam manam karotitipi manasikaro. Svayam arammanapatipadako vithipatipadako javanapatipadakoti tippakaro. Tattha arammanapatipadako manasmim karoti manasikaro. So sarammanalakkhano, 2- sampayuttanam arammanena samyojanaraso, 3- arammanabhimukhabhavapaccupatthano, sankharakkhandhapariyapanno, arammanapatipadakattena sampayuttanam sarathi viya datthabbo. Vithipatipadakoti pana pancadvaravajjanassetam adhivacanam. Javanapatipadakoti manodvaravajjanassetam adhivacanam, na te idha adhippeta. Tesu dhammesu majjhattata tatramajjhattata. Sa cittacetasikanam samavahitalakkhana, onadhikanivaranarasa pakkhapatupacchedanarasa va, majjhattabhavapaccupatthana, cittacetasikanam ajjhupekkhanavasena samappavattanam ajaneyyanam ajjhupekkhanasarathi viya datthabba. Karunamudita brahmaviharaniddese avibhavissanti. Kevalam hi ta appanappatta rupavacara, idha kamavacarati ayameva viseso. Kayaduccaritato virati kayaduccaritavirati. Sesadvayepi 4- eseva nayo. Lakkhanadito paneta tissopi kayaduccaritadivatthunam avitikkamalakkhana, amaddanalakkhanati vuttam hoti. Kayaduccaritadivatthuto sankocanarasa, akiriyapaccupatthana, saddhahirottappa- appicchatadigunapadatthana, papakiriyatopi cittassa vimukhibhavabhutati datthabba. Iti phassadini chapannasa, yevapanakavasena vuttani navati sabbanipi imasmim dhammuddesavare pancasatthi dhammapadani bhavanti. Tesu ekakkhane kadaci ekasatthi bhavanti, kadaci samasatthi. Tani hi sammavacapuranadivasena vuttani 5- uppattiyam pancasu thanesu ekasatthi bhavanti. Tehi mutte ekasmim thane samasatthi bhavanti. Thapetva pana yevapanake paliyam yatharulhivasena 6- gayhamanani chapannasa honti, aggahitaggahanena panettha phassapancakam, vitakko vicaro piti cittekaggata @Footnote: 1 Ma. manasi 2 cha.Ma. saranalakkhano 3 cha.Ma. arammane sampayojanaraso @4 cha.Ma. sesapadadvayepi 5 cha.Ma. ayam patho na dissati 6 cha.Ma. yatharutavasena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page184.

Pancindriyani hiribalam ottappabalanti dve balani, alobho adosoti dve mulani, kayapassaddhi cittapassaddhitiadayo dvadasa dhammati samatimsa dhamma honti. Tesu samatimsaya dhammesu attharasa dhamma avibhattika honti, dvadasa dhamma savibhattika. Katame attharasa? phasso sanna cetana vicaro piti jivitindriyam kayapassaddhiadayo dvadasa dhammati ime attharasa avibhattika. Vedana cittam vitakko cittekaggata saddhindriyam viriyindriyam satindriyam pannindriyam hiribalam ottappabalam alobho adosoti ime dvadasa dhamma savibhattika. Tesu satta dhamma dvisu thanesu vibhatta, eko tisu, dve catusu, eko chasu, eko sattasu thanesu vibhatto. Katham? cittam vitakko saddha hiri ottappam alobho adosoti ime satta Dvisu thanesu vibhatta. Etesu hi cittam tava phassapancakam patva "cittam hoti"ti vuttam, indriyani patva "manindriyan"ti. Vitakko jhanangani patva "vitakko hoti"ti vutto, maggangani patva "sammasankappo"ti. Saddha indriyani patva "saddhindriyam hoti"ti vutta, balani patva "saddhabalan"ti. Hiri balani patva "hiribalam hoti"ti vutta, lokapaladukam patva "hiri"ti. Ottappepi eseva nayo. Alobho mulam patva "alobho hoti"ti vutto, kammapatham patva "anabhijjha"ti. Adoso mulam patva "adoso hoti"ti vutto, kammapatham patva "abyapado"ti. Ime satta dvisu thanesu vibhatta. Vedana pana phassapancakam patva "vedana hoti"ti vutta, jhanangani patva "sukhan"ti, indriyani patva "somanassindriyan"ti. Evamayam eko dhammo tisu thanesu vibhatto. Viriyam pana indriyani patva "viriyindriyam hoti"ti vuttam, maggangani patva "sammavayamo"ti, balani patva "viriyabalan"ti, pitthidukam patva "paggaho"ti.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page185.

Satipi indriyani patva "satindriyam hoti"ti vutta, maggangani patva "sammasati"ti, balani patva "satibalan"ti, pitthidukam 1- patva "sati hoti"ti vutta. Evam ime dve dhamma catusu thanesu vibhatta. Samadhi pana jhanangani patva "cittekaggata hoti"ti vutto, indriyani patva "samadhindriyan"ti, maggangani patva "sammasamadhi"ti, balani patva "samadhibalan"ti, pitthidukam patva "samatho, avikkhepo"ti. Evamayam eko dhammo chasu thanesu vibhatto. Panna pana indriyani patva "pannindriyam hoti"ti vutta, maggangani patva "sammaditthi"ti, balani patva "pannabalan"ti, mulani patva "amoho"ti, kammapatham patva "sammaditthi"ti, pitthidukam patva "sampajannam, vipassana"ti. Evamayam eko dhammo sattasu thanesu vibhatto. Sace pana koci vadeyya "ettha apubbam nama natthi, hettha gahitameva ganhitva tasmim tasmim thane 2- padam puritam, ananusandhika katha, uppatipatiya corehi abhatabhandasadisa, goyuthena gatamagge alulitatinasadisa, ajanitva kathita"ti. So "mahevan"ti patisedhetva vattabbo:- buddhanam desana ananusandhika nama natthi, sanusandhikava hoti. Ajanitva kathitapi natthi, sabba janitva kathitava. Sammasambuddho hi tesam tesam dhammanam kiccam janati, tam natva kiccavasena vibhattim aropento "attharasa dhamma ekekakicca"ti natva ekekasmim thane vibhattim aropesi. "satta dhamma dvedvekicca"ti natva dvisu dvisu thanesu vibhattim aropesi. "vedana tikicca"ti natva tisu thanesu vibhattim aropesi. 3- "viriyasatinam cattari cattari kiccani"ti 3- natva catusu catusu thanesu vibhattim aropesi. "samadhi chakicco"ti natva chasu thanesu vibhattim aropesi. "panna sattakicca"ti natva sattasu thanesu vibhattim aropesi. @Footnote: 1 Ma. upakaradukam 2 Si., Ma. thane pana 3-3 Si. "viriyam sati catukicca"ti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page186.

Tatridam opammam:- eko kira pandito raja rahogato cintesi "idam rajakulasantakam na yatha va tatha va khaditabbam, sippanucchavikam vetanam vaddhessami"ti. So sabbe sippake 1- sannipatapetva "ekekasippajananake pakkosatha"ti aha. Evam pakkosiyamana attharasa jana utthahimsu, tesam ekekam pativimsam 2- dapetva vissajjesi. "dve dve sippani jananta agacchantu"ti vutte pana satta jana agacchimsu, 3- tesam dve dve pativimse dapesi. "tini sippani jananta agacchantu"ti vutte ekova agacchi, tassa tayo pativimse dapesi. "cattari sippani jananta agacchantu"ti vutte dve jana agamimsu, tesam cattaro cattaro pativimse dapesi. "panca sippani jananta agacchantu"ti vutte ekopi nagacchi. "../../bdpicture/cha sippani jananta agacchantu"ti vutte ekova agacchi, tassa cha pativimse dapesi. "satta sippani jananta agacchantu"ti vutte ekova agacchi, tassa satta pativimse dapesi. Tattha pandito raja viya anuttaro dhammaraja, sippajananaka viya cittangavasena 4- uppanna dhamma, sippanucchavikam vetanavaddhanam viya kiccavasena tesam tesam dhammanam vibhattiaropanam. Sabbepi panete dhamma phassapancakavasena jhanangavasena indriyavasena maggangavasena 5- balavasena mulavasena kammapathavasena lokapalavasena passaddhivasena lahutavasena mudutavasena kammannatavasena pagunnatavasena ujukatavasena satisampajannavasena samathavipassanavasena paggahavikkhepavasenati sattarasa rasayo hontiti. Dhammuddesavarakatha nitthita. ------------ Kamavacarakusalaniddesavarakatha [2] Idani taneva dhammuddesavare paliarulhani chapannasa padani vibhajitva dassetum "katamo tasmim samaye phasso hoti"tiadina nayena niddesavaro araddho. @Footnote: 1 cha. sippike 2 cha.Ma. pativisam 3 cha.Ma. agamamsu. evamuparipi @4 cha.Ma. cittacittangavasena 5 cha.Ma. maggavasena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page187.

Tattha pucchaya tava ayamattho:- yasmim samaye kamavacaram kusalam somanassasahagatam tihetukam asankharikam mahacittam uppajjati, tasmim samaye phasso hotiti vutto, katamo so phassoti imina nayena sabbapucchasu attho veditabbo. Yo tasmim samaye phassoti tasmim samaye yo phusanakavasena uppanno phasso, so. "phasso"ti idam phassassa sabhavadipanato sabhavapadannama. Phusanati phusanakaro. Samphusanati phusanakarova upasaggavasena padam vaddhetva vutto. Samphusitattanti samphusitabhavo. Ayam panettha yojana:- yo tasmim samaye phusanakavasena phasso, ya tasmim samaye phusana, ya tasmim samaye samphusana, yam tasmim samaye samphusitattam. Athava yo tasmim samaye phusanakavasena 1- phasso annenapi pariyayena phusana samphusana samphusitattanti vuccati, ayam tasmim samaye phasso hotiti. Vedanadinampi niddesesu imina nayena padayojana veditabba. Ayam panettha sabbasadharano vibhattivinicchayo:- yanimani bhagavata pathamam kamavacaram kusalam mahacittam bhajetva dassentena atirekapannasapadani matikavasena thapetva puna ekekapadam gahetva vibhattim aropitani, tani vibhattim gacchantani tihi karanehi vibhattim gacchanti, nana hontani catuhi karanehi nana bhavanti. Aparadipana panettha dve thanani gacchanti. Katham? etani hi byanjanavasena Upasaggavasena atthavasenati imehi tihi karanehi vibhattim gacchanti. Tattha "kodho kujjhana kujjhitattam, doso dussana dussitattan"ti evam byanjanavasena vibhattigamanam veditabbam, ettha hi ekova kodho byanjanavasena evam vibhattim gato. "caro vicaro anuvicaro upavicaro"ti evam pana upasaggavasena vibhattigamanam veditabbam. "pandiccam kosallam nepunnam vebhabya cinta upaparikkha"ti evam atthavasena vibhattigamanam veditabbam. Tesu phassapadaniddese tava ima tissopi vibhattiyo labbhanti. "phasso phusana"ti hi byanjanavasena vibhattigamanam hoti, "samphusana"ti upasaggavasena, "samphusitattan"ti atthavasena. Imina nayena sabbapadaniddesesu vibhattigamanam veditabbam. @Footnote: 1 cha.Ma. phusanavasena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page188.

Nana hontanipi pana namananattena lakkhanananattena kiccananattena patikkhepananattenati imehi catuhi karanehi nana honti. Tattha "katamo tasmim samaye byapado hoti? yo tasmim samaye doso dussana"ti 1- ettha byapadoti va dosoti va dvepi ete kodhoeva namena nanattam gatati. Evam namananattena nanattam veditabbam. Rasatthena ca pancapi khandha ekova khandho hoti. Ettha pana rupam ruppanalakkhanam, vedana vedayitalakkhana, sanna sanjananalakkhana, cetana cetayitalakkhana, vinnanam vijananalakkhananti imina lakkhanananattena pancakkhandha honti. Evam lakkhanananattena nanattam veditabbam. Cattaro sammappadhana:- idha bhikkhu anuppannanam papakanam akusalanam dhammanam anuppadaya .pe. Cittam pagganhati padahatiti 2- evam ekameva viriyam kiccananattena catusu thanesu agatam. Evam kiccananattena nanattam veditabbam. Cattaro asaddhamma:- kodhagaruta, na saddhammagaruta, makkhagaruta, na saddhammagaruta, labhagaruta, na saddhammagaruta, sakkaragaruta, na saddhammagarutati 3- evamadisu pana patikkhepananattena nanattam veditabbam. Imani pana cattari nanattani na phasseyeva labbhanti, sabbesupi phassapancakadisu labbhanti. Phassassa hi "phasso"ti namam .pe. Cittassa "cittan"ti. Phasso ca phusanalakkhano, vedana vedayitalakkhana, sanna sanjananalakkhana, cetana cetayitalakkhana, vinnanam vijananalakkhanam. Tatha phasso phusanakicco, vedana anubhavanakicca, sanna sanjananakicca, cetana cetanakicca, 4- vinnanam vijananakiccanti evam kiccananattena nanattam veditabbam. Patikkhepananattam phassapancake natthi. Alobhadiniddese pana "alobho alubbhana alubbhitattan"tiadina nayena labbhatiti evam patikkhepananattena nanattam veditabbam. Evam sabbapadaniddesesu labbhamanavasena catubbidhampi nanattam veditabbam. @Footnote: 1 abhi. 34/419/116 2 di.Ma. 10/402/267, abhi 35/390/249 @3 an. catukka. 21/44/52 4 cha.Ma. cetayitakicca

--------------------------------------------------------------------------------------------- page189.

Aparadipana pana padatthuti va hoti dalhikammam vati evam dve thanani gacchati. Yatthikotiya uppilentena viya hi sakimeva "phasso"ti vutte etam padam phusitamanditavibhusitam 1- nama na hoti, punappunam byanjanavasena upasaggavasena atthavasena "phasso phusana samphusana samphusitattan"ti vutte phusitamanditavibhusitam nama hoti. Yatha hi daharakumaram nhapetva manoramavattham paridahapetva pupphani pilandhapetva akkhini anjapetva 2- athassa nalate ekameva manosilaya bindum kareyya, 3- tassa na ettavata cittatilako nama hoti, nanavannehi pana parivaretva bindusu katesu cittatilako nama hoti. Evam sampadamidam veditabbam. Ayam padatthuti nama. Byanjanavasena pana upasaggavasena atthavasena ca punappunam bhananameva dalhikammam nama. Yatha hi "avuso"ti va "bhante"ti va "yakkho"ti va "sappo"ti va vutte dalhikammam nama na hoti, "avuso avuso, bhante bhante, yakkho yakkho, sappo sappo"ti vutte pana dalhikammam nama hoti, evameva 4- sakideva yatthikotiya uppilentena viya "phasso"ti vutte padam dalhikammam nama na hoti, punappunam byanjanavasena upasagga- vasena atthavasena "phasso phusana samphusana samphusitattan"ti vutteyeva dalhikammam nama hotiti evam aparadipana dve thanani gacchati. Etassapi vasena labbhamanakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo. Ayam tasmim samaye phasso hotiti yasmim samaye pathamam kamavacaram mahakusalacittam uppajjati, tasmim samaye ayam phasso nama hotiti attho. Ayam tava phassapadaniddesassa vannana. Ito paresu pana vedanadipadanam niddesesu visesamattameva vannayissama. Sesam idha vuttanayeneva veditabbam. [3] Yam tasmim samayeti ettha kincapi "katama tasmim samaye vedana hoti"ti araddham, satapadavasena pana "yan"ti vuttam. Tajjamanovinnanadhatusamphassajanti ettha tajja vuccati tassa satassa sukhassa anucchavika saruppa, anucchavikatthopi @Footnote: 1 cha.Ma. phullita.... evamuparipi 2 cha.Ma. anjetva @3 cha.Ma. manosila bindum kareyyum 4 Si. evamevam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page190.

Hi ayam tajjasaddo hoti. Yathaha "tajjam tassaruppam katham manteti"ti. 1- Tehi va rupadihi arammanehi imassa ca sukhassa paccayehi jatatipi tajja. Manovinnanameva nissattatthena dhatuti manovinnanadhatu. Samphassato jatam, samphasse va jatanti samphassajam. Cittanissitatta cetasikam. Madhuratthena satam. Idam vuttam hoti "yam tasmim samaye yatha vuttena atthena tajjaya manovinnanadhatuya samphassajam cetasikam satam, ayam tasmim samaye vedana hoti"ti. Evam sabbapadehi saddhim yojana veditabba. Idani cetasikam sukhantiadisu cetasikapadena kayikasukham patikkhipati. Sukhapadena cetasikam dukkham. Cetosamphassajanti cittasamphasse jatam. Satam sukham vedayitanti satam vedayitam, na asatam vedayitam. Sukham vedayitam, na dukkham vedayitam. Parato pana tini padani itthilingavasena vuttani. Sata vedana, na asata. Sukha vedana, na dukkhati ayameva panettha attho. [4] Sannaniddese tajjamanovinnanadhatusamphassajati tassa kusalasannaya anucchavikaya manovinnanadhatuya samphassamhi jata. Sannati sabhavanamam. Sanjananati sanjananakaro. Sanjanitattanti sanjanitabhavo. [5] Cetananiddesopi 2- imina nayena veditabbo. Cittaniddese cittavicittataya cittam. Arammanam minamanam janatiti mano. Manasanti manoeva. "antalikkhacaro paso, yvayam carati manaso"ti 3- hi ettha manasa 4- sampayuttakadhammo "manaso"ti vutto. "kathanhi bhagava tuyham savako sasane rato appattamanaso sekho kalam kayira janesuta"ti. 5- Ettha arahattam "manasan"ti vuttam. Idha pana manova manasam, byanjanavasena hetam padam vaddhitam. @Footnote: 1 Ma.u. 14/253/221 2 cha.Ma. cetananiddesepi 3 sam.sa. 15/151/135 @4 cha.Ma. ayam patho na dissati 5 sam.sa. 15/159/146

--------------------------------------------------------------------------------------------- page191.

Hadayanti cittam. "cittam va te khipissami, hadayam va te phalessami"ti 1- ettha uro hadayanti vuttam. "hadaya hadayam manne annaya tacchati"ti 2- ettha cittam. "vakkam hadayan"ti 3- ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaratthena hadayanti vuttam. Tameva parisuddhatthena pandaram, bhavangam sandhayetam vuttam. Yathaha "pabhassaramidam bhikkhave cittam, tanca kho agantukehi upakkilesehi upakkilitthan"ti. 4- Tato nikkhantatta pana akusalampi gangaya nikkhanta nadiganga viya godhavarito nikkhanta godhavari viya ca "pandaran"tveva vuttam. Mano manayatananti idha pana manoggahanam manasseva ayatanabhavadipanattham. Tenetam dipeti "nayidam devayatanam viya manassa ayatanatta manayatanam, athakho manoeva ayatanam manayatanan"ti. Tattha nivasanatthanatthena 5- akaratthena samosaranatthanatthena 6- sanjatidesatthena karanatthena ca ayatanam veditabbam. Tatha hi loke "issarayatanam vasudevayatanan"tiadisu nivasanatthanam "ayatanan"ti vuccati. "suvannayatanam ratanayatanan"tiadisu 7- akaro. Sasane pana "manoramme ayatane, sevanti nam vihangama"tiadisu 8- samosaranatthanam. "dakkhinapatho gunnam ayatanan"tiadisu sanjatideso. "tatra tatreva sakkhibyatam 9- papunati sati satiayatane"tiadisu 10- karanam. Idha pana sanjatidesatthena samosaranatthanatthena karanatthenati tidhapi vattati. 11- Phassadayo hi dhamma ettha sanjayantiti sanjatidesatthenapi etam ayatanam. Bahiddha rupasaddagandharasaphotthabba arammanabhavenettha osarantiti samosaranatthanatthenapi ayatanam. Phassadinam pana sahajatadipaccayatthena karanatta karanatthenapi ayatananti veditabbam. Manindriyam vuttatthameva. @Footnote: 1 sam.sa. 15/237/249, khu.su. 25/182/369 2 Ma.mu. 12/63/41 @3 di.Ma. 10/377/251, Ma.mu. 12/110/79 4 an. ekaka. 20/49/9 @5 cha. nivasathanatthena, Ma. nivasanatthena 6 Ma. samosaranatthena @7 cha.Ma. rajatayatanantiadisu 8 an. pancaka. 22/38 (saddhasutta) @9 cha.Ma. sakkhibhabbatam 10 Ma.u. 14/158/144 @11 Si. tividhopi vattati, Ma. tividhapi vattanti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page192.

Vijanatiti vinnanam, vinnanameva khandho vinnanakkhandho. Tassa rasiadivasena attho veditabbo. "mahaudakakkhandhotveva sankham 1- gacchati"ti 2- ettha hi rasatthena khandho vutto. "silakkhandho samadhikkhandho"tiadisu 3- gunatthena. "addasa kho bhagava mahantam darukkhandhan"ti 4- ettha pannattimattatthena. Idha pana rulhito khandho vutto. Rasatthena hi vinnanakkhandhassa ekadeso ekam vinnanam. Tasma yatha rukkhassa ekadesam chindanto rukkham chindatiti vuccati, evameva vinnanakkhandhassa ekadesabhutam ekampi vinnanam rulhito vinnanakkhandhoti vuttam. Tajjamanovinnanadhatuti tesam phassadinam dhammanam anucchavika manovinnanadhatu. Imasmim hi pade ekameva cittam minanatthena mano, vijananatthena vinnanam, sabhavatthena va nissattatthena va dhatuti tihi namehi vuttam. Iti imasmim phassapancake phasso tava yasma phassoeva, na tajjamanovinnanadhatusamphassajo. Cittanca yasma tajjamanovinnanadhatueva, tasma imasmim padadvaye "tajjamanovinnanadhatu- samphassaja"ti pannatti na aropita. Vitakkapadadisu pana labbhamanapi idha pacchinnatta na uddhata. Imesanca pana phassapancakanam dhammanam patiyekkam patiyekkam vinibbhogam katva pannattim uddharamanena bhagavata dukkaram katam. Nanaudakanam hi nanatelanam va ekabhajane pakkhipitva divasam nimmathitanam vannagandharasanam nanataya disva va ghayitva va sayitva va nanakaranam sakka bhaveyya natum, evam santepi tam dukkaranti vuttam. Sammasambuddhena pana imesam arupinam cittacetasikanam dhammanam ekarammane vattamananam 5- patiyekkam patiyekkam vinibbhogam katva pannattim uddharamanena atidukkaram katam. Tenaha ayasma nagasenatthero:- @Footnote: 1 cha.Ma. sankhyam 2 an. catukka. 21/51/63 @3 di.pa. 11/311/204 4 sam. sala. 18/242/167 @5 cha.Ma. pavattamananam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page193.

Dukkaram maharaja bhagavata katanti. Kim pana bhante nagasena bhagavata dukkaram katanti? dukkaram maharaja bhagavata katam, yam imesam arupinam cittacetasikanam dhammanam ekarammane vattamananam vavatthanam akkhatam "ayam phasso, ayam vedana, ayam sanna, ayam cetana, idam cittan"ti. Opammam bhante karohiti. Yatha maharaja kocideva puriso navaya samuddam ajjhogahetva hatthaputena udakam gahetva jivhaya sayitva janeyya nu kho maharaja so puriso "idam gangaya udakam, idam yamunaya udakam, idam aciravatiya udakam, idam sarabhuya udakam, idam mahiya udakan"ti. Dukkaram bhante nagasena janitunti. Tato dukkarataram kho maharaja bhagavata katam, yam imesam arupinam cittacetasikanam dhammanam ekarammane vattamananam .pe. Idam cittanti. 1- [7] Vitakkaniddese takkanavasena takko, tassa "kittakam takkesi? kumbham takkesi, sakatam takkesi, yojanam takkesi, addhayojanam takkesi"ti evam takkanavasena pavatti veditabba. Idam takkassa sabhavapadam. Vitakkanavasena vitakko. Balavataratakkassetam namam. Sutthu kappanavasena sankappo, ekaggacittam arammane appetiti appana. Dutiyapadam upasaggavasena vaddhitam, balavatara va appana byappana. Arammane cittam abhiniropeti patitthapetiti cetaso abhiniropana. Yathavataya niyyanikataya ca kusalabhavappatto pasattho sankappoti sammasankapPo. [8] Vicaraniddese arammane caranavasena caro. Idamassa sabhavapadam. Vicaranavasena vicaro. Anugantva vicaranavasena anuvicaro, upagantva vicaranavasena upavicaroti. Upasaggavasena va padani vaddhitani. Arammane cittam saram viya jiyaya anusandahitva thapanato cittassa anusandhanata. 2- Arammanam anupekkhamano viya titthatiti anupekkhanata. Cittassa 3- vicaranavasena va upekkhanatati anupekkhanata. @Footnote: 1 milinda. 16/94 2 cha. anusandhanata 3 cha.Ma. ayam patho na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page194.

[9] Pitiniddese pititi sabhavapadam, pamuditassa bhavo pamojjam. Amodanakaro amodana. Pamodanakaro pamodana. Yatha bhesajjanam va telanam va unhodakasitodakanam va ekato karanam "modana"ti vuccati, evamayampi piti dhammanam ekato karanena modana, upasaggavasena pana mandetva "amodana pamodana"ti vutta. Hasetiti haso. Pahasetiti pahaso, hatthapahatthakaranam etam adhivacanam. Vittiti vittam, dhanassetam namam. Ayam pana somanassapaccayatta vittisarikkhatta vitti. Yatha hi dhanino dhanam paticca somanassam uppajjati, evam pitimato pitim paticca somanassam uppajjati. Tasma "vitti"ti vutta, tutthisabhavasanthitaya pitiya etam namam. Pitima pana puggalo kayacittanam uggatatta abbhuggatatta "udaggo"ti vuccati, udaggassa bhavo odagyam. Attano manata attamanata. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadatthanatta na attano mano nama hoti, abhiraddhassa sukhapadatthanatta attano mano nama hoti. Iti attano manata attamanata, sakamanata, sakamanassa bhavoti attho. Sa pana yasma na annassa kassaci attano manata, cittasseva paneso bhavo cetasiko dhammo, tasma "attamanata cittassa"ti vutta. [11] Cittassekaggataniddese acalabhavena arammane titthatiti thiti. Parato padadvayam upasaggavasena vaddhitam. Apica sampayuttadhamme arammanamhi sampindetva titthatiti santhiti. Arammanam ogahetva anupavisitva titthatiti avatthiti. Kusalapakkhasmim hi cattaro dhamma arammanam ogahanti saddha sati samadhi pannati. Teneva saddha "okappana"ti vutta, sati "apilapanata"ti, samadhi "avatthiti"ti, panna "pariyogahana"ti. Akusalapakkhe pana tayo dhamma arammanam ogahanti tanha ditthi avijjati. Teneva te "ogha"ti vutta. Cittekaggata panettha na balavati hoti. Yatha hi rajutthanatthane udakena sincitva sammatthe thokameva kalam rajo sannisidati, sukkhante puna pakatibhaveneva vutthati, evameva akusalapakkhe cittekaggata na balavati hoti. Yatha pana tasmim thane ghatehi udakam asincitva kuddalena khanitva akottanamaddanaghattanani katva upalitte

--------------------------------------------------------------------------------------------- page195.

Adase viya chaya pannayati, vassasatatikkame tammuhuttakatam viya hoti, evameva kusalapakkhe cittekaggata balavati hoti. Uddhaccavicikicchavasena pavattassa 1- visaharassa patipakkhato avisaharo, uddhaccavicikicchavaseneva gacchantam cittam vikkhipati nama, ayam pana tathavidho vikkhepo na hotiti avikkhePo. Uddhaccavicikicchavaseneva cittam visahatam nama hoti, ito cito ca hariyati, 2- ayam pana evam avisahatassa manasassa bhavoti avisahatamanasata. Samathoti tividho samatho cittasamatho adhikaranasamatho sabbasankharasamathoti. Tattha atthasu samapattisu cittekaggata cittasamatho nama. Tanhi agamma cittacalanam cittavipphandanam 3- sammati vupasammati. Tasma so cittasamathoti vuccati. Sammukhavinayadi sattavidho samatho adhikaranasamatho nama. Tanhi agamma tani adhikaranani sammanti vupasammanti, tasma so adhikaranasamathoti vuccati. Yasma pana sabbe sankhara nibbanam agamma sammanti vupasammanti, tasma tam sabbasankharasamathoti vuccati. Imasmim atthe cittasamatho adhippeto. Samadhilakkhane indattam karetiti samadhindriyam. Uddhacce na kampatiti samadhibalam. Sammasamadhiti yathavasamadhi niyyanikasamadhi kusalasamadhiti. [12] Saddhindriyaniddese buddhadigunanam saddahanavasena saddha, buddhadini va ratanani saddahati patiyayatiti 4- saddha. Saddahanati saddahanakaro. Buddhadigune ogahati bhinditva viya anupavisatiti okappana. Buddhadigunesu etaya satta ativiya pasidanti, sayam va abhippasidatiti abhippasado. Idani yasma saddhindriyadinam samasapadanam vasena annasmim pariyaye araddhe adipadam gahetvava padabhajanam kariyati, ayam abhidhamme dhammata, tasma puna saddhati vuttam. Yatha va itthiya indriyam itthindriyam, na tatha idam. Idam pana saddhava indriyam saddhindriyanti evam samanadhikaranabhavanapanatthampi puna "saddha"ti vuttam. Evam sabbapadaniddesesu adipadassa puna vacanapayojanam veditabbam. Adhimokkhalakkhane indattam karetiti saddhindriyam assaddhiye na kampatiti saddhabalam. @Footnote: 1 Ma. pavattitassa 2 Ma. pasariyati @3 cha.Ma. cittavipphanditam 4 cha.Ma. pattiyayatiti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page196.

[13] Viriyindriyaniddese cetasikoti idam viriyassa niyamato cetasikabhavadipanattham vuttam, idam hi viriyam "yadapi bhikkhave kayikam viriyam, tadapi viriyasambojjhango, yadapi cetasikam viriyam, tadapi viriyasambojjhangoti iti hidam uddesam gacchati"ti 1- evamadisu suttesu cankamadini karontassa uppannataya "kayikan"ti vuccamanampi kayavinnanam viya kayikam nama natthi, cetasikameva panetanti dipetum 2- "cetasiko"ti vuttam. Viriyarambhoti viriyasankhato arambho. Imina sesarambhe patikkhipati. Ayam hi arambhasaddo kamme apattiyam kiriyayam viriye himsaya vikopaneti anekesu atthesu agato. "yankinci dukkham sambhoti sabbam arambhapaccaya arambhanam nirodhena natthi dukkhassa sambhavo"ti 3- ettha hi kammam "arambho"ti agatam. "arambhati ca vippatisari ca hoti"ti 4- ettha apatti. "mahayanna maharambha, na te honti mahapphala"ti 5- ettha yupussapanadikiriya. "arambhatha nikkamatha, yunjatha buddhasasane"ti 6- ettha viriyam. "samanam gotamam uddissa panam arabhanti"ti 7- ettha himsa. "bijagamabhutagamasamarambha pativirato hoti"ti 8- ettha chedanabhanjanadikam vikopanam. Idha pana viriyameva adhippetam, tenaha "viriyarambhoti viriyasankhato arambho"ti. Viriyam hi arambhanavasena "arambho"ti vuccati. Idamassa sabhavapadam. Kosajjato nikkhamanavasena nikkamo. 9- Param param thanam akkamanavasena parakkamo. Uggantva yamanavasena uyyamo. Vayamanavasena 10- vayamo. Ussahanavasena ussaho. Adhimattussahanavasena ussolhi, 11- thirabhavatthena thamo. Cittacetasikanam dharanavasena avicchedato va pavattanavasena kusalasantanam dharetiti dhiti. @Footnote: 1 Si. Ma. 19/233/99 2 cha.Ma. dassetum @3 khu. su. 25/750/481 4 an. pancaka. 22/142 (arabhatisutta), abhi. 36/11/114 @5 sam. sa. 15/120/92, an. catukka. 21/39/47 6 sam. sa. 15/185/188 @7 Ma.Ma. 13/51/34 8 di.Si. 9/10/5, Ma.mu. 12/293/257 @9 Si. nikkhammo 10 cha.Ma. byayamanavasena 11 Si. ussolhi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page197.

Aparo nayo:- nikkamo ceso kamanam panudanaya. Parakkamo ceso bandhanacchedaya, uyyamo ceso oghassa nittharanaya, vayamo ceso parangamanatthena, ussaho ceso pubbangamatthena, ussolhi ceso adhimattatthena, thamo ceso palighugghatanataya, dhiti cesa 1- avatthitikaritayati. "kamam taco ca naharu ca, atthi ca avasussatu"ti 2- evam pavattikale asithilaparakkamanavasena asithilaparakkamata, thiraparakkamo dalhaparakkamoti attho. Yasma panetam viriyam kusalakammakaranatthane chandam na nikkhipati, dhuram na nikkhipati, na otareti na vissajjeti, anosakkitamanasatam avahati, tasma anikkhittachandata anikkhittadhuratati vuttam. Yatha pana tajjatike udakasambhinnatthane dhuravahagonam ganhathati vadanti, so jannukehi bhumiyam 3- uppiletvapi dhuram vahati, bhumiyam patitum na deti, evameva viriyam kusalakammakaranatthane dhuram ukkhipati pagganhati, tasma dhurasampaggahoti vuttam. Paggahalakkhane 4- indattam karetiti viriyindriyam. Kosajje na kampatiti viriyabalam. Yathavaniyyanikakusalavayamataya sammavayamo. [14] Satindriyaniddese saranavasena 5- sati. Idam satiya sabhavapadam. Punappunam saranato anussaranavasena anussati. Abhimukham gantva viya saranato patisaranavasena patissati. Upasaggavasena va vaddhitamattametam. Saranakaro saranata. Yasma pana "saranata"ti tinnam sarananampi namam, tasma tam patisedhetum puna satiggahanam katam. Satisankhata saranatati ayanhettha attho. Sutapariyattassa dharanabhavato dharanata. Anupavisanasankhatena ogahanatthena apilapanabhavo apilapanata. Yatha hi labukatahadini udake plavanti na anupavisanti, na tatha arammane sati, arammane 6- hi esa anupavisati, tasma apilapanatati vutta. Cirakatacirabhasitanam na sammusanabhavato asammusanata. Upatthanalakkhane jotanalakkhane ca indattam karetiti indriyam, satisankhatam indriyam satindriyam. Pamade na kampatiti satibalam. Yathavasati niyyanikasati kusalasatiti sammasati. @Footnote: 1 cha.Ma. ceso 2 Ma.Ma. 13/184/159, sam.ni. 16/22/29 3 cha.Ma. jannuna bhumim @4 cha.Ma. paggahalakkhane 5 cha.Ma. saranakavasena 6 cha.Ma. arammanam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page198.

[16] Pannindriyaniddese tassa tassa atthassa pakatakaranasankhatena pannapanatthena panna. Tena tena va aniccadina pakarena dhamme janatitipi panna. Idamassa sabhavapadam. Pajananakaro pajanana. Aniccadini vicinatiti vicayo. Pavicayoti upasaggena padam vaddhitam. Catusaccadhamme vicinatiti dhammavicayo. Aniccadinam sallakkhanavasena sallakkhana. Sayeva upasaggananattena upalakkhana paccupalakkhanati vutta. Panditassa bhavo pandiccam. Kusalassa bhavo kosallam. Nipunassa bhavo nepunnam. Aniccadinam vibhavanavasena vebhabya. Aniccadinam cintanakavasena cinta. Yassa va uppajjati, tam aniccadini cintayatitipi 1- cinta. Aniccadini upaparikkhatiti upaparikkha. Bhuriti pathaviya namam, ayam hi sanhatthena vitthatatthena ca bhuri viyati bhuri. Tena vuttam "bhuriti vuccati pathavi, taya pathavisamaya vitthataya vipulaya pannaya samannagatoti bhuripanno"ti. 2- Apica pannayetam adhivacanam bhuriti, bhute atthe ramatiti bhuri. Asani viya siluccaye kilese medhati himsatiti medha, khippam gahanadharanatthena va medha. Yassa uppajjati, tam attahitapatipattiyam sampayuttadhamme ca yathavalakkhana- pativedhe parinetiti 3- parinayika. Aniccadivasena dhamme vipassatiti vipassana. Samma pakarehi aniccadini janatiti sampajannam. Uppatham patipanne sindhave vithim aropanattham patodo viya uppathe dhavanakakutacittam vithim aropanattham vijjhatiti patodo viya patodo. 4- Pannava patodo pannapatodo. 4- Dassanalakkhane indattam karetiti indriyam, pannasankhatam indriyam pannindriyam. Avijjaya na kampatiti pannabalam. Kilesacchedanatthena pannava sattham pannasattham. Accuggatatthena pannava pasado pannapasado. Alokanatthena pannava aloko pannaaloko. Obhasanatthena pannava obhaso pannaobhaso. Pajjotanatthena pannava pajjoto pannapajjoto. Pannavato hi ekapallankena nisinnassa dasasahassilokadhatu ekaloka ekobhasa @Footnote: 1 cha.Ma. cintapetitipi 2 khu. maha. 29/27 (suddhatthakasuttaniddesa) @3 Ma. parinametiti 4-4 cha.Ma. ime patha na dissanti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page199.

Ekapajjota hoti, tenetam vuttam. Imesu pana tisu padesu ekapadenapi ekasmim atthe siddhe yanetani "cattarome bhikkhave aloka. Katame cattaro? candaloko suriyaloko agyaloko pannaloko. Ime kho bhikkhave cattaro aloka. Etadaggam bhikkhave imesam catunnam alokanam yadidam pannaloko"ti. Tatha "cattarome bhikkhave obhasa .pe. Cattarome bhikkhave pajjota"ti 1- sattanam ajjhasayavasena suttani desitani, tadanurupeneva idhapi desana kata. Attho hi anekehi akarehi vibhajjamano suvibhatto hoti, annatha ca anno bujjhati, annatha ca annoti. Ratikarakatthena 2- pana ratidayakatthena ratijanakatthena vittikatthena 3- dullabhapatubhavatthena atulatthena anomasattaparibhogatthena ca pannava ratanam pannaratanam. Na tena satta muyhanti, sayam va arammane na muyhati, 4- amuyhanamattameva va tanti 4- amoho. Dhammavicayapadam vuttatthameva. Kasma panetam puna vuttanti? amohassa mohapatipakkhabhavadipanattham. Tenetam dipeti "yvayam amoho, so na kevalam mohato anno dhammo, mohassa pana patipakkho dhammavicayasankhato amoho nama idha adhippeto"ti. Sammaditthiti yathavaniyyanikakusaladitthi. [19] Jivitindriyaniddese yo tesam arupinam dhammanam ayuti tesam sampayuttakanam arupadhammanam yo ayapanatthena aYu. Tasmim hi sati arupadhamma ayanti gacchanti pavattanti, tasma ayuti vuccati, idamassa sabhavapadam. Yasma pana te dhamma ayusmimyeva sati titthanti yapenti yapenti iriyanti vattanti palayanti, tasma thititiadini vuttani. Vacanattho panettha etaya titthantiti thiti. Yapentiti yapana. Tatha yapana. Evam bujjhanakasattanam 5- pana vasena purimapade rassattam katam. Etaya iriyantiti iriyana. Vattantiti vattana. Palayantiti palana. Jivanti etenati jivitam. Anupalanalakkhane indattam karetiti jivitindriyam. @Footnote: 1 an. catukka. 21/143-145/158-159 2 cha.Ma. ratikaranatthena 3 cha.Ma. cittikatatthena @4-4 cha.Ma. ime patha na dissanti 5 cha.Ma. bujjhantanam

--------------------------------------------------------------------------------------------- page200.

[30] Hiribalaniddese yam tasmim samayeti yena dhammena tasmim samaye, lingavipallasam va katva "yo dhammo tasmim samaye"tipi attho veditabbo. Hiriyitabbenati upayogatthe karanavacanam, hiriyitabbayuttakam kayaduccaritadidhammam hiriyati jigucchatiti attho. Papakananti lamakanam. Akusalanam dhammananti akosallasambhutanam dhammanam. Samapattiyati idampi upayogatthe karanavacanam, tesam dhammanam samapattim patilabham samangibhavam hiriyati jigucchatiti attho. [31] Ottappabalaniddese ottappitabbenati hetvatthe karanavacanam, ottappitabbayuttakena ottappassa hetubhutena kayaduccaritadina vuttappakaraya ca samapattiya ottappassa hetubhutaya ottappati bhayatiti attho. [32] Alobhaniddese alubbhanakavasena alobho, na lubbhatitipi alobho, idamassa sabhavapadam. Alubbhanati alubbhanakaro. Lobhasamangipuggalo lubbhito nama, na lubbhito alubbhito, alubbhitassa bhavo alubbhitattam, saragapatikkhepato 1- na saragoti asarago. Asarajjanati asarajjanakaro. Asarajjitassa bhavo asarajjitattam. Na abhijjhayatiti anabhijjha. Alobho kusalamulanti alobhasankhatam kusalamulam. Alobho hi kusalanam dhammanam mulam paccayatthenati kusalamulam, kusalanca tam paccayatthena mulancatipi kusalamulam. [33] Adosaniddese adussanakavasena adoso, na dussatitipi adoso, idamassa sabhavapadam. Adussanati adussanakaro. Adussitassa bhavo adussitattam. Byapadapatikkhepato 2- na byapadoti abyapado. Kodhadukkhapatikkhepato 3- na byapajjhoti abyapajjho. 4- Adosasankhatam kusalamulam adoso kusalamulam, tam vuttatthameva. [40-41] Kayapassaddhiniddesadisu yasma kayoti tayo khandha adhippeta, tasma vedanakkhandhassatiadi vuttam. Passambhanti etaya te dhamma vigatadaratha bhavanti samassasappattati passaddhi. Dutiyapadam upasaggavasena vaddhitam. Passambhanati passambhanakaro. Dutiyapadam upasaggavasena vaddhitam. Passaddhisamangitaya patipassambhitassa @Footnote: 1 cha. saragapatipakkhato 2 cha. byapadapatipakkhato @3 cha. kodhadukkhapatipakkhato 4 cha.Ma. abyapajjo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page201.

Khandhattayassa bhavo patipassambhitattam. Sabbapadehipi tinnam khandhanam kilesadarathapatipassaddhieva kathita, dutiyanayena vinnanakkhandhassa darathapatipassaddhi kathita. [42-43] Lahutati lahutakaro. Lahuparinamatati lahuparinamo etesam dhammananti lahuparinama, tesam bhavo lahuparinamata, sigham sigham pavattanasamatthatati 1- vuttam hoti. Adandhanatati garubhavapatikkhepavacanametam, abhariyatati attho. Avitthanatati manadikilesabharassa abhavena athaddhata. Evam pathamena tinnam khandhanam lahutakaro kathito, dutiyanayena 2- vinnanakkhandhassa lahutakaro kathito. [44-45] Mudutati mudubhavo. Maddavatati maddavam vuccati siniddham mattham, maddavassa bhavo maddavata. Akakkhalatati akakkhalabhavo. Akathinatati akathinabhavo. Idhapi purimanayena tinnam khandhanam, pacchimanayena vinnanakkhandhassa mudutakarova kathito. [46-47] Kammannatati kammani sadhuta, kusalakiriyaya viniyogakkhamatati attho. Sesapadadvayam byanjanavaseneva vaddhitam. Padadvayenapi hi purimanayena tinnam khandhanam, pacchimanayena vinnanakkhandhassa kammaniyakarova kathito. [48-49] Pagunatati pagunabhavo, anaturata niggilanatati attho. Sesapadadvayam byanjanavasena vaddhitam. Idhapi purimanayena tinnam khandhanam, pacchimanayena vinnanakkhandhassa niggilanakarova kathito. [50-51] Ujukatati ujukabhavo, ujukena akarena pavattanatati attho. Ujukassa khandhattayassa vinnanakkhandhassa ca bhavo ujukata. Ajimhatati gomuttavankabhavapatikkhePo. Avankatati candalekhavankabhavapatikkhePo. Akutilatati nangalakotivankabhavapatikkhePo. Yo hi papam katvava "na karomi"ti bhasati, so gantva paccosakkanataya gomuttavanko nama hoti. Yo papam karontova "bhayamaham papassa"ti bhasati, so yebhuyyena kutilataya candalekhavanko nama hoti. Yo papam karontova "ko @Footnote: 1 cha.Ma. parivattanasamatthatati 2 cha.Ma. nayena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page202.

Papassa na bhayeyya"ti bhasati, so natikutilataya nangalakotivanko nama hoti. Yassa va tinipi kammadvarani asuddhani, so gomuttavanko nama hoti. Yassa yani kanici dve, so candalekhavanko nama. Yassa yankinci ekam, so nangalakotivanko nama. Dighabhanaka panahu "ekacco bhikkhu sabbavaye ekavisatiya anesanasu chasu ca agocaresu carati, ayam gomuttavanko nama. Eko pathamavaye catuparisuddhisilam paripureti, lajji kukkuccako sikkhakamo hoti, majjhimavayapacchimavayesu purimasadiso, ayam candalekhavanko nama. Eko pathamavayepi majjhimavayepi catuparisuddhisilam pureti, lajji kukkuccako sikkhakamo hoti, pacchimavaye purimasadiso, ayam nangalakotivanko nama. Tassa kilesavasena evam vankassa puggalassa bhavo jimhata vankata kutilatati vuccati. Tasam patikkhepavasena ajimhatadika vutta. Khandhadhitthanadesana kata, khandhanam hi eta ajimhatadika, na 1- puggalassati. Evam sabbehipi imehi padehi purimanayena tinnam khandhanam, pacchimanayena vinnanakkhandhassati arupinam dhammanam nikkilesataya ujutakarova kathitoti veditabbo. Idani yvayam "ye va pana"ti appanavaro vutto, tena dhammuddesavare dassitanam yevapanakanamyeva sankhepato niddeso kathito hotiti. Niddesavarakatha nitthita. ---------------- Ettavata puccha samayaniddeso dhammuddeso appanati uddesavare catuhi paricchedehi, puccha samayaniddeso dhammuddeso appanati niddesavare catuhi paricchedehiti atthaparicchedapatimandito dhammavavatthanavaro nitthitova hoti.


             The Pali Atthakatha in Roman Book 53 page 101-202. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=2490&modeTY=2&pagebreak=1              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=2490&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=16              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=598              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=154              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=154              Contents of The Tipitaka Volume 34 http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

first pageprevious pageno pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]