ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 51 : PALI ROMAN Buddha.A. (madhurattha.)

                   Madhuratthavilasini nama khuddakanikayatthakatha
                           buddhavamsavannana
                            --------
                namo tassa bhagavato arahato sammasambuddhassa.
                           Gantharambhakatha
                       anantananam karunalayam layam
                       malassa buddham susamahitam hitam
                       namami dhammam bhavasamvaram varam
                       gunakaranceva niranganam ganam.
                       Pannaya settho jinasavakanam
                       yam dhammasenapati dhammarajam
                       apucchi sattharamaparaparagum
                       niranganam natiganassa majjhe.
                       Subuddhavamsenidha buddhavamso
                       visuddhavamsena vinayakena
                       hatavakasena 1- pakasito yo 2-
                       samadhivasena 3- tathagatena.
@Footnote: 1 Ma. hitavakasena      2 Si.,i. so      3 Si. samacitamsena
                       Yavajjakala avinasayanta
                       palikkamanceva ca paliyattham
                       tathanusandhim 1- sugatassa putta
                       yathasutamyeva samaharimsu.
                       Tasseva sambuddhavaranvayassa
                       sada jananam savanamatassa
                       pasadapannajananassa yasma
                       samvannananukkamato pavatta.
                       Sakkaccasaddhammaratena buddha-
                       sihena siladigunoditena
                       ayacitoham sucirampi kalam
                       tasmassa samvannanamarabhissam.
                       Sada jananam kalinasanassa 2-
                       ciratthitattham jinasasanassa
                       mamapi punnodayavuddhiyattham
                       pasadanatthanca mahajanassa.
                       Mahaviharagatapalimagga-
                       sannissita sankaradosahina
                       samasatoyam pana buddhavamsa-
                       samvannana hessati sarabhuta.
@Footnote: 1 Ma. gathanusandhim     2 Ma. kalisasanassa
                       Sotabbarupam pana buddhavamsa-
                       kathaya annam idha natthi yasma
                       pasadanam buddhagune ratanam
                       pavahanam papamahamalassa.
                       Tasma hi sakkaccasamadhiyutta
                       vihaya vikkhepamanannacitta
                       samvannanam vannayato suvannam 1-
                       nidhaya kannam madhuram sunatha.
                       Sabbampi hitva pana kiccamannam
                       sakkacca maccenidha 2- niccakalam
                       sotum kathetumpi budhena yutta
                       katha panayam atidullabhati.
     Tattha "buddhavamsasamvannana hessati sarabhuta"ti vuttatta buddhavamso
tava vavatthapetabbo. Tatridam vavatthanam:- ito hettha kappasatasahassadhikesu
catusu asankhyeyyesu uppannanam pancavisatiya buddhanam uppannakappadi-
paricchedavasena pavenivittharakatha "buddhavamso nama"ti veditabbo.
     Svayam kappaparicchedo namaparicchedo gottaparicchedo jatiparicchedo
nagaraparicchedo pituparicchedo matuparicchedo bodhirukkhaparicchedo dhammacakkappavattana-
paricchedo abhisamayaparicchedo savakasannipataparicchedo aggasavakaparicchedo
upatthakaparicchedo aggasavikaparicchedo parivarabhikkhuparicchedo ramsiparicchedo
@Footnote: 1 Ma. sucinnam                    2 Ma. sakkaccamannenidha
Sarirappamanaparicchedo bodhisattadhikaraparicchedo byakaranaparicchedo bodhisattapadhana-
paricchedo ayuparicchedo parinibbanaparicchedoti imehi paliya agatehi
bavisatiya paricchedehi paricchinno vavatthito.
     Palianarulho pana sambahulavaropettha anetabbo. So agaravasa-
paricchedo pasadattayaparicchedo natakitthiparicchedo aggamahesiparicchedo
puttaparicchedo yanaparicchedo abhinikkhamanaparicchedo padhanaparicchedo
upatthakaparicchedo viharaparicchedoti dasadha vavatthito hoti.
          Tam sambahulavarampi           yathatthane mayam pana
          dassetvava gamissama 1-     tattha tattha samasato.
     So evam vavatthito pana:-
          kenayam desito kattha        kassatthaya ca desito
          kimatthaya kada kassa         vacanam kena cabhato.
          Sabbametam vidhim vatva         pubbameva samasato
          pacchaham buddhavamsassa          karissamatthavannananti
     tattha kenayam desitoti ayam buddhavamso kena desito? sabbadhammesu
appatihatananacarena dasabalena catuvesarajjavisaradena dhammarajena dhammasamina
tathagatena sabbannuna sammasambuddhena desito.
     Kattha desitoti kapilavatthumahanagare nigrodharamamahavihare
paramarucirasandassane devamanussanayananipatabhute ratanacankame cankamantena desito.
     Kassatthaya ca desitoti dvasitiya natisahassanam anekakotinanca
devamanussanam atthaya desito.
@Footnote: 1 Ma. kathessama
     Kimatthaya desitoti caturoghanittharanatthaya desito.
     Kada desitoti bhagava hi pathamabodhiyam visativassani anibaddhavaso
hutva yattha yattha phasukam hoti, tattha tattheva gantva vasi. Katham? pathamam
vassam isipatane dhammacakkam 1- pavattetva attharasa brahmakotiyo amatapanam
payetva baranasim upanissaya isipatane migadaye vasi. Dutiyam sassam rajagaham
upanissaya veluvane mahavihare. Tatiyacatutthanipi tattheva. Pancamam vesalim
upanissaya mahavane kutagarasalayam. Chattham makulapabbate. Sattamam tavatimsabhavane.
Atthamam bhaggesu sumsumaragirim upanissaya bhesakalavane. Navamam kosambiyam. Dasamam
palileyyakavanasande. Ekadasamam nalayam brahmanagame. Dvadasamam veranjayam.
Terasamam caliyapabbate. Cuddasamam jetavanamahavihare. Pancadasamam kapilavatthu-
mahanagare. Solasamam alavakam dametva caturasitipanasahassani amatapanam
payetva alaviyam. Sattarasamam rajagaheyeva. Attharasamam caliyapabbateyeva.
Tatha ekunavisatimam. Visatimam pana vassam rajagaheyeva vasi. Tena vuttam "bhagava
hi pathamabodhiyam visativassani anibaddhavaso hutva yattha yattha phasukam hoti,
tattheva ganatva vasi"ti. Tato patthaya savatthimyeva upanissaya jetavanamahavihare
ca pubbarame ca dhuvaparibhogavasena vasi.
     Yada pana sattha buddho hutva baranasiyam isipatane migadaye pathamam
vassam vasitva vutthavasso pavaretva uruvelam gantva tattha tayo mase
vasanto tebhatikajatile dametva bhikkhusahassehi kataparivaro phussamasapunnamayam
rajagaham gantva dve mase tattheva vasi, tada baranasito nikkhantassa
panassa panca masa jata. Sakalo hemanto atikkanto. Udayittherassa
@Footnote: 1 vi.maha. 4/13/13, sam.maha. 19/1081/367, khu.pati. 31/30/358
Agatadivasato sattatthadivasa vitivatta. So pana phaggunipunnamasiyam cintesi
"atikkanto hemanto, vasantakalo anuppatto, samayo tathagatassa kapilapuram
gantun"ti. So evam cintetva kulanagaragamatthaya satthimattahi gathahi
gamanavannam vannesi. Atha sattha cassa vacanam sutva natisangaham katukamo
hutva angamagadhavasinam kulaputtanam dasahi sahassehi kapilavatthuvasinam dasahi
sahassehiti sabbeheva visatiya khinasavasahassehi parivuto rajagahato nikkhamitva
divase divase yojanam gacchanto rajagahato satthiyojanam kapilavatthupuram dvihi
masehi sampapunitva tattha natinam vandapanattham yamakapatihariyam akasi.
Tadayam buddhavamso desito.
     Kassa vacananti savakapaccekabuddhanam asadharanam sammasambuddhasseva
vacanam.
     Kenabhatoti acariyaparamparaya abhato. Ayam hi sariputtatthero
bhaddaji tisso kosiyaputto siggavo moggalliputto sudatto dhammiko dasako
sonako revatoti evamadihi yava tatiyasangitikala abhato, tato uddhampi
tesamyeva sissanusissehiti evam tava acariyaparamparaya yavajjakala abhatoti
veditabbo.
     Ettavata:-
            "kenayam desito tattha     kassatthaya ca desito
             kimatthaya kada kassa      vacanam kena cabhato"ti
ayam gatha vuttattha hoti.
                         --------------
                             Nidanakatha
                            bahiranidana
     evam abhatassa panassa imani atthavannana hoti, sa panayam
atthavannana yasma durenidanam avidurenidanam santikenidananti imani tini
nidanani dassetvava vannita suvannita nama hoti. Ye ca nam sunanti, tehi
samudagamato patthaya vinnatatta suvinnatava hoti, tasma tani nidanani
dassetvava vannayissama.
     Tattha adito patthaya tava tesam nidananam paricchedo veditabbo.
Tatrayam sankhepato atthadipana:- dipankaradasabalassa padamule katabhiniharassa
mahasattassa yava vessantarattabhava cavitva tusitabhavane 1- nibbatti, tava
pavatta katha durenidanam nama. Tusitabhavanato cavitva yava bodhimande
sabbannutananappatti, tava pavatta katha avidurenidanam nama. "ekam samayam
bhagava savatthiyam viharati jetavane anathapindikassa arame"ti ca, "rajagahe
viharati veluvane kalandakanivape"ti ca, "vesaliyam viharati mahavane kutagara-
salayan"ti ca evam mahabodhimande sabbannutannanappattito yava parinibbanamanca
etasmim antare bhagava yattha yattha vihasi, tam tam santikenidanam namati
veditabbam. Ettavata sankhepeneva tinnam duravidurasantikenidananam vasena
bahiranidanavannana samatta hotiti.
                         Bahiranidanam nitthitam.
                         --------------
@Footnote: 1 Ma. tusitapure
                           Abbhantaranidana
                       1. Ratanacankamanakandavannana
     idani pana:-
              [1] "brahma ca lokadhipati sahampati 1-
                   katanjali anadhivaram ayacatha
                   santidha sattapparajakkhajatika
                   desehi dhammam anukampimam pajan"ti 2-
adinayappavattassa abbhantaranidanassa atthavannana hoti.
     Ettha "ekam samayam bhagava rajagahe viharati veluvane kalandakanivape"ti-
adisuttantesu viya "ekam samayam bhagava sakkesu viharati kapilavatthusmim
nigrodharame, atha kho ayasma sariputto yena bhagava tenupasankami,
upasankamitva bhagavantam buddhavamsam apucchi"ti evamadina nayena nidanam
avatva kasma "brahma ca lokadhipati sahampati, katanjali anadhivaram
ayacatha"tiadina nayena nidanam vuttanti? vuccate:- bhagavato sabbadhamma-
desanakaranabhutaya brahmuno dhammasenayacanaya sandassanattham vuttanti.
         "kadayam dhammadesanattham     ajjhittho brahmuna  jino
          kada tattha ca kenayam    gatha hi samudirita"ti?
     vuccate:- buddhabhutassa pana bhagavato atthame sattahe sattha
dhammadesanatthaya brahmuna ajjhittho ayacito.
@Footnote: 1 cha.Ma. sahampati     2 khu. buddha. 33/1/435
Tatrayam anupubbikatha:- mahapuriso kira katabhiniharo mahabhinikkhamanadivase
vivatapakatabibhacchasayanasanacetika natakitthiyo disva ativa samviggahadayo
patekadesavacchannam channam amantetva "arinaravaramanthakam kanthakam 1- nama
turangavaramahara"ti kanthakam aharapetva channasahayo varaturangamaruyha nagaradvare
adhivatthaya devataya nagaradvare vivate nagarato nikkhamitva tini rajjani tena
rattavasesena atikkamitva anomasatto anomaya nama nadiya tire thatva
channamevamaha "../../bdpicture/channam tvam mama imani annehi asadharanani 2- abharanani
kanthakanca varaturangamadaya kapilavatthupuram 3- gacchahi"ti channam vissajjetva
asitoraganiluppalasadisenasina sakesamakutam chinditva akase ukkhipitva
devadattiyam pattacivaram gahetva sayameva pabbajitva anupubbena carikam caramano
anilabalasamuddhutatarangabhangam asangam gangam nadim uttaritva maniganaramsijala-
vijjotitarajagaham rajagaham nama nagaram pavisitva tattha issariyamadamattam janam
parihasento viya ca uddhatavesassa janassa lajjamuppadayamano viya ca vayakantihi
nagarajanahadayani attani bandhanto viya ca dvattimsavaramahapurisalakkhanavirajitaya
rupasiriya sabbajananayanani vilumpamano viya ca rupipadasancaro punnasancayo
viya ca pabbato viya ca gamanena nissango santindriyo santamanaso yugamattam
pekkhamano rajagaham pindaya caritva yapanamattam bhattam gahetva nagarato
nikkhamitva pandavapabbatapasse chayudakasampanne sucibhumibhage 4- paramaramaniye
pavivitte okase nisiditva patisankhanabalena missakabhattam paribhunjitva
pandavagiranusarena 5- bimbisarena magadhamaharajena mahapurisassa santikam gantva
namagottam pucchitva tena pamuditahadayena "mama rajjabhagam ganhahi"ti rajjena
@Footnote: 1 Si. kanthakam, Ma. kantakam      2 Si. asubharani    3 cha.Ma. kapilapuram
@4 Si.,i. subhumibhage         5 Si. mandaragirisarena
Nimantiyamano "alam maharaja na mayham rajjenattho aham rajjam pahaya
lokahitatthaya padhanamanuyunjitva loke vivatacchado buddho bhavissamiti
nikkhanto"ti vatva tena ca "buddho hutva sabbapathamam mama vijitam
osareyyatha"ti vutto "sadhu"ti tassa patinnam datva alaranca
udakanca 1- upasankamitva tesam dhammadesanaya saram avindanto tato pakkamitva
uruvelayam chabbassani dukkarakarikam karontopi amatam adhigantum asakkonto
olarikaharapatisevanena sariram santappesi.
     Tada pana uruvelayam senanigame 2- senanigamakutumbikassa dhita sujata
nama darika vayappatta ekasmim nigrodharukkhe patthanamakasi "sacaham samajatikam
kulagharam gantva pathamagabbhe puttam labhissami, balikammam karissami"ti. Tassa sa
patthana samijjhi. Sa visakhapunnamadivase 3- "ajja balikammam karissami"ti patova
payasam anayasam paramamadhuram sampatipadesi. Bodhisattopi tadaheva katasarirapatijaggano
bhikkhacarakalam agamayamano patova gantva tasmim nigrodharukkhamule nisidi. Atha
kho punna nama dasi tassa dhati rukkhamulasodhanatthaya gata bodhisattam
pacinalokadhatum olokayamanam nisinnam sanjhappabhanuranjitavarakanakagirisikharasadisa-
sarirasobham timiranikaranidhanakaram kamalavanavikasanakaram ghanavivaramupagatam 4- divasakaramiva
taruvaramupagatam munidivasakaramaddasa. Sarirato cassa nikkhantahi pabhahi sakalanca tam
rukkham suvannavannam disva tassa etadahosi "ajja amhakam devata rukkhato
oruyham sahattheneva balim patiggahetukama hutva nisinna"ti. Sa vegena
gantva sujataya etamattham arocesi.
     Tato sujata sanjatasaddha hutva sabbalankarena alankaritva satasahassagghanikam
suvannapatim paramamadhurassa madhupayasassa puretva aparaya suvannapatiya
@Footnote: 1 Si. alaranca uddakanca        2 Si. senaninigame, Ma. senanigame
@3 cha.Ma. vesakha...evamuparipi     4 Si.,i ghanavivaragatam
Pidahitva sisenadaya nigrodharukkhabhimukhi agamasi. Sa gacchanti duratova tam
bodhisattam rukkhadevatamiva sakalam tam rukkham sarirappabhaya suvannavannam katva
punnasancayamiva rupavantam nisinnam disva pitisomanassajata sujata
"rukkhadevata"ti sannaya ditthatthanato patthaya onatonata gantva sisato tam
suvannapatim otaretva mahasattassa hatthe thapetva pancapatitthitena vanditva
"yatha mama manoratho nipphanno, evam tumhakampi nipphajjatu"ti vatva
pakkami.
     Atha kho bodhisattopi suvannapatim gahetva neranjaraya nadiya tiram
gantva suppatitthitassa nama titthassa tire suvannapatim thapetva nhatva 1-
paccuttaritva ekunapannasapinde karonto tam payasam paribhunjitva "sacaham
ajja buddho bhavissami, 2- ayam suvannapati patisotam gacchatu"ti khipi. Sa pati
patisotam gantva kalassa nama nagarajassa bhavanam pavisitva tinnam buddhanam
thalakani ukkhipitva tesam hettha atthasi.
     Mahasatto tattheva vanasande divaviharam vitinametva sayanhasamaye
sotthiyena 3- nama tinaharakena mahapurisassa akaram natva dinna attha
tinamutthiyo gahetva bodhimandamaruyha dakkhinadisabhage atthasi. So pana
padeso paduminipatte udakabindu viya akampittha.  mahapuriso 4- "ayam padeso mama
gunam dharetum asamattho"ti pacchimadisabhagamagamasi. Sopi tatheva kampittha. Puna
uttaradisabhagamagamasi. Sopi tatheva kampittha puna puratthimadisabhagamagamasi. Tattha
pallankappamanatthanam niccalam ahosi. Mahapuriso "idam thanam kilesa-
viddhamsanatthanan"ti sannitthanam katva tani tinani agge gahetva calesi. Tani
@Footnote: 1 cha.Ma. nhatva. evamuparipi            2 Si.,i. bhavami
@3 Ma. sottiyena. suddhiyena             4 Si. bodhisatto
Tulikaggena paricchinnani viya ahesum. Bodhisatto "bodhim apatvava imam
pallankam na bhindissami"ti caturangaviriyam adhitthahitva pallankam abhujitva
bodhikkhandham pitthito katva puratthabhimukho nisidi.
     Tankhananneva sabbalokabhiharo maro bahusahassam mapetva diyaddhayojanasatikam
himagirisikharasadisam girimekhalam nama arivaravaranam varavaranam abhiruyha navayojanikena
dhanuasipharasusarasattisabalenatibahalena marabalena samparivuto samanta 1- pabbato
viya ajjhottharanto mahasapattam viya mahasattam samupagami. Mahapuriso suriye dharanteyeva
atitumulam marabalam vidhamitva vikasitajayasumanakusumasadisassa civarassa upari patamanehi
rattapavalankurasadisaruciradassanehi bodhirukkhankurehi pitiya viya pujiyamano eva
pathamayame pubbenivasanussatinanam labhitva majjhimayame dibbacakkhunanam
visodhetva pacchimayame paticcasamuppade nanam otaretva vattavivattam
sammasanto arunodake buddho hutva:-
          "anekajatisamsaram         sandhavissam anibbisam
           gahakaram 2- gavesanto    dukkha jati punappunam
           gahakaraka ditthosi        puna geham na kahasi.
           Sabba te phasuka bhagga  gahakutam visankhatam
           visankharagatam cittam        tanhanam khayamajjhaga"ti 3-
imam udanam udanetva 4- sattaham vimuttisukhapatisevanena vitinametva atthame
divase samapattito vutthaya devatanam kankham natva tasam kankhavidhamanattham
akase uppatitva yamakapatihariyam dassetva tasam kankham vidhamitva pallankato
isakam pacinanissite uttaradisabhage thatva "imasmim vata me pallanke
@Footnote: 1 Si. samantato                 2 Si. gahakarakam
@3 khu.dha. 25/153-4/44          4 Si. udanento
Sabbannutannanam patividdhan"ti cattari asankhyeyyani kappasatasahassanca puritanam
paraminam phaladhigamatthanam pallankanceva bodhirukkhanca animisehi akkhihi olokayamano
sattaham vitinamesi, tam thanam animisacetiyam nama jatam.
     Atha pallankassa ca thitatthanassa ca antare puratthimapacchimato ayate
ratanacankame cankamanto sattaham vitinamesi, tam thanam ratanacankamacetiyam nama
jatam. Tato pacchimadisabhage devata ratanagharam nama mapesum, tattha pallankena
nisiditva abhidhammapitakam visesato cettha anantanayasamantapatthanam vicinanto
sattaham vitinamesi. Tam thanam ratanagharacetiyam nama jatam. Evam bodhisamipeyeva
cattari sattahani vitinametva pancame sattahe bodhirukkhamula yena
ajapalanigrodho tenupasankami, tatthapi dhammam vicinantoyeva vimuttisukhanca
patisamvedento ajapalanigrodhe sattaham vitinamesi.
     Evam aparam sattaham mucalinde nisidi. Tassa nisinnamattasseva bhagavato
sakalacakkavalagabbham purento mahaakalamegho udapadi. Tasmim pana uppanne
mucalindo nagaraja cintesi   "ayam mahamegho satthari mayham bhavanam pavitthamatte
uppanno vasagaramassa laddhum vattati"ti. So sattaratanamayam devavimanasadisam
dibbavimanam nimminitum samatthopi "evam kate na mayham mahapphalam bhavissati,
dasabalassa kayaveyyavaccam karissami"ti atimahantam attabhavam katva sattharam
sattakkhattum bhogehi parikkhipitva upari mahantam phanam katva atthasi. Atha
bhagava parikkhepassa antova mahati okase sabbaratanamaye paccagghapallanke 1-
upari viniggalantavividhasurabhikusumadamavitane vividhasurabhigandhavasite gandhakutiyam
viharanto viya vihasi. Evam bhagava tam sattaham tattha vitinametva tato aparam
@Footnote: 1 Si.,i. mandape pallanke
Sattaham rajayatane nisidi. Tatthapi vimuttisukhapatisamvediyeva. Ettavata
sattasattahani paripunnani ahesum. Etthantare bhagava jhanasukhena phalasukhena
ca vitinamesi.
     Athassa sattasattahatikkame "mukham dhovissami"ti cittam uppajji. Sakko
devanamindo agadaharitakam aharitva adasi. Athassa sakko nagalatadantakatthanca
mukhadhovanaudakanca adasi. Tato bhagava dantakattham khaditva anotattadahodakena
mukham dhovitva rajayatanamule nisidi. Tasmim samaye catuhi lokapalehi upanite
paccagghe selamaye patte tapussabhallikanam vanijanam manthanca madhupindikanca
patiggahetva paribhunjitva paccagantva ajapalanigrodharukkhamule nisidi. Athassa
tattha nisinnamattasseva attana adhigatassa dhammassa gambhirabhavam paccavekkhantassa
sabbabuddhanam acinno "adhigato kho mayayam dhammo gambhiro duddaso
duranubodho santo panito atakkavacaro nipuno panditavedaniyo"ti 1- paresam
dhammam adesetukamatakarappatto parivitakko udapadi.
     Atha brahma sahampati dasabalassa cetasa cetoparivitakkamannaya "nassati
vata bho loko, vinassati vata ko loko"ti 2- vacam niccharento dasasahassa-
cakkavalabrahmaganaparivuto sakkasuyamasantusitanimmitaparanimmitavasavattihi 3- anugato
agantva bhagavato purato paturahosi. So attano patitthanatthaya pathavim
nimminitva dakkhinam janumandalam pathaviyam nihantva jalajamalavikalakamalakulasadisam 4-
dasanakhasamodhanasamujjalamanlim sirasmim katva "desetu bhante bhagava dhammam, desetu
sugato dhammam, santi satta apparajakkhajatika, assavanata dhammassa parihayanti,
bhavissanti dhammassa annataro"ti, 5-
@Footnote: 1 di.maha. 10/64/31, Ma.mu. 12/281/242, sam.sa. 15/172/164, vi.maha. 4/7/6
@2 vi.maha. 4/8/7, sam.sa. 15/172/165, Ma.mu. 12/282/243
@3 cha.Ma....santusitaparanimmitavasavattihi      4 Si.,i. jalamanamalavikala...
@5 sam.sa. 15/172/165, vi.maha. 4/8/7
                    "paturahosi magadhesu pubbe
                     dhammo asuddho samalehi cintito
                     apapuretam amatassa dvaram
                     sunantu dhammam vimalenanubuddham.
                     Sele yatha pabbatamuddhanitthito
                     yathapi passe janatam samantato
                     tathupamam dhammamayam sumedha
                     pasadamaruyha samantacakkhu
                     sokavatinnam janatamapetasoko
                     avekkhassu jatijarabhibhutam.
                     Utthehi vira vijitasangama
                     satthavaha anana vicara loke
                     desassu 1- bhagava dhammam
                     annataro bhivsanti"ti, 2-
      "nanu tumhehi `buddho bodheyyam tinno tareyyam mutto moceyyan'ti:-
               `kim me annatavesena    dhammam sacchikatenidha
                sabbannutam papunitva     tarayissam sadevakan'ti, 3-
patthanam katva paramiyo puretva sabbannubhavam patto"ti ca, "tumhehi dhamme
adesiyamane ko hi nama anno dhammam desessati, kimannam lokassa saranam
tanam lenam parayanan"ti ca evamadihi anekehi nayehi bhagavantam dhammadesanattham
@Footnote: 1 ka. desetu   2 vi.maha. 4/8/7, Ma.mu. 12/282/243, sam.sa. 15/172/165
@3 khu.buddha. 33/55/453
Ayaci. Tena vuttam "buddhabhutassa pana bhagavato atthame sattahe sattha
dhammadesanatthaya brahmuna ayacito"ti.
     Idani "kada kattha ca kenayam, gatha hi samudirita"ti imesam panhanam
vissajjanaya 1- okaso anuppatto. Tattha kada vuttati? pathamamahasangitikale
vutta. Pathamamahasangiti namesa sangitikkhandhake 2- vuttanayeneva veditabba.
Kattha kena vuttati? bhagavati kira parinibbute rajagahanagare vebharapabbatapasse
Sattapanniguhadvare vijitasabbasattuna ajatasattuna magadhamaharajena
dhammasangayanattham karite paripunnacandamandalasankase datthabbasaramande mandape
dhammasanagatenayasmata anandattherena "brahma ca lokadhipati"ti ayam gatha
vuttati veditabba. Ayamettha gathasambandho.
     Ettavata:-
         "kadayam dhammadesanattham        ajjhittho brahmuna jino
          kada kattha ca kenayam       gatha hi samudirita"ti
ayampi gatha vuttattha hoti. Evam imina sambandhena vuttaya panassa
anuttanapadavannanam karissama.
     Tattha brahmati bruhito tehi tehi gunavisesehiti brahma. Ayam pana
brahmasaddo mahabrahmabrahmanatathagatamatapitusetthadisu dissati. Tatha hi
"dvisahasso brahma"tiadisu 3- mahabrahmati adhippeto.
                    "tamonudo buddho samantacakkhu
                     lokantagu sabbabhavativatto
                     anasavo sabbadukkhappahino 4-
                     saccavhayo brahmupasito 5- me"ti 6-
@Footnote: 1 Ma. padanam vissajjanassa   2 vi.cula. 7/437/274   3 Ma.u. 14/166/149
@4 ka. sabbadukkhappahano    5 cha.Ma. brahme upasito 6 khu.su. 25/1140/552
Ettha brahmano. "brahmati kho bhikkhave tathagatassetam adhivacanan"ti 1- ettha
tathagato. "brahmati matapitaro pubbacariyati vuccare"ti 2- ettha matapitaro
"brahmacakkam pavatteti"ti 3- ettha settho adhippeto. Idha pana pathamajjhanam
panitam bhavetva pathamajjhanabhumiyam nibbatto kappayuko mahabrahma adhippeto. 4-
Casaddo sampindanattho, brahma ca anne ca dasasu cakkavalasahassesu
brahmano cati attho, padapuranamatto va. Lokadhipatiti ettha lokoti
sankharaloko sattaloko okasalokoti tayo loka. Tesu idha sattaloko
adhippeto. Tassa issaro adhipatiti lokadhipati, lokekadesassapi adhipati
lokadhipatiti vuccati devadhipati naradhipati viya.
     Sahampatiti so kira kassapassa bhagavato sasane sahako nama thero
pathamajjhanam nibbattetva aparihinajjhano jivitapariyosane pathamajjhanabhumiyam
kappayukamahabrahma hutva nibbatto, tatra pana nam "sahampati brahma"ti
sanjananti. "sahakapati"ti vattabbe anussaragamam 5- katva rulhivasena
"sahampati"ti  vadanti. Katanjaliti katanjaliko, anjaliputam sirasi katvati
attho. Anadhivaranti accantavaro adhivaro nassa atthiti anadhivaro, na tato
adhiko varo atthiti va anadhivaro, anuttaroti attho, tam anadhivaram. Ayacathati
ayacittha ajjhesi.
     Idani yassatthaya so bhagavantam ayaci. Tamattham dassetum "santidha
sattatiadi vuttam. Tattha santiti samvijjanti upalabbhanti, buddhacakkhussa apatham
@Footnote: 1 pa.su. 1/3/37
@2 an.tika. 20/31/127, an.catukka. 21/63/80, khu.iti. 25/106/325.
@khu.ja. 28/18155 (sya)   3 Ma.mu. 12/148/107, sam.ni. 16/21/28,
@an.catukka. 21/8/10, an.pancaka. 22/11/10, khu.pati. 31/44/389
@4 pa.su. 1/3/38      5 Ma. anussaragamam
Agacchanta atthiti attho. Idhati ayam desapadese nipato. Svayam katthaci
sasanam upadaya vuccati. Yathaha "idheva bhikkhave samano, idha dutiyo samano,
idha tatiyo samano, idha catuttho samano, sunna parappavada samanebhi
annehi"ti. 1- Katthaci okasam. Yathaha:-
        "idheva titthamanassa       devabhutassa me sato
         punavayu 2- ca me laddho  evam janahi marisa"ti. 3-
Katthaci padapuranamattameva hoti. Yathaha "idhaham bhikkhave bhuttavi assam pavarito"ti. 4-
Katthaci lokam upadaya. Yathaha "idha tathagato loke uppajjati bahujanahitaya
bahujanasukhaya"ti. 5- Idhapi lokameva upadaya vuttoti veditabbo. Tasma
imasmim sattaloketi attho. Sattati rupadisu khandhesu chandaragena satta
visatta asatta lagga lagitati satta, sattati panino vuccanti.
Rulhisaddena pana vitaragesupi ayam voharo vattatiyeva.
     Apparajakkhajatikati pannamaye akkhimhi appam parittam ragadosamoharajam
etesam evamsabhava ca teti apparajakkhajatika, appam ragadirajameva va yesam
te apparajakkha, te apparajakkhasabhava apparajakkhajatikati evamettha attho
datthabbo. Tesam apparajakkhajatikanam. "sattanan"ti vibhattiviparinamam katva
"desehi dhamman"ti imina sambandham katva attho datthabbo. Desehiti
ayacanavacanametam, desehi kathehi upadisati attho. Dhammanti ettha ayam
dhammasaddo pariyattisamadhipannapakatisabhavasunnatapunnaapattineyyacatusaccadhammadisu
dissati. Tatha hi "idha bhikkhu dhammam pariyapunati suttam geyyam veyyakaranam
@Footnote: 1 di.maha. 10/214/133, Ma.mu. 12/139/98, an.catukka. 21/241/265
@2 cha.Ma. punarayu        3 di.maha. 10/369/244
@4 Ma.mu. 12/30/17     5 an.ekaka. 20/170/22
.pe. Vedallan"tiadisu 1- pariyattiyam dissati. "evamdhamma te bhagavanto
ahesun"tiadisu samadhimhi.
         "yassete caturo dhamma        vanarinda yatha tava
          saccam dhammo dhiti cago        dittham so ativattati"ti-
adisu 2- pannaya. Byadhidhamma 3- jaradhamma, atho maranadhammino"tiadisu 3-
pakati. "kusala dhamma, akusala dhamma, abyakata dhamma"tiadisu 4- sabhave.
"tasmim kho pana samaye dhamma honti khandha honti"tiadisu 5- sunnatayam.
"dhammo sucinno sukhamavahati"tiadisu 6- punne. "dve aniyata dhamma"tiadisu 7-
apattiyam. "sabbe dhamma sabbakarena buddhassa bhagavato nanamukhe apatham
agacchanti"tiadisu 8- neyye. "ditthadhammo pattadhammo viditadhammo"tiadisu 9-
catusaccadhamme. Idhapi catusaccadhamme datthabbo. 10- Anukampati anukampam anuddayam
karohi. Imanti pajam niddisanto aha. Pajanti pajatatta paja, tam pajam,
sattanikayam samsaradukkhato mocehiti adhippayo. Keci pana:-
                   "bhagavati lokadhipati naruttamo
                    katanjali brahmaganehi yacito"ti
pathanti. Ettavata sabbaso ayam gatha vuttattha hoti.
     Atha bhagavato tam brahmuno sahampatissa ayacanavacanam sutva
aparimitasamayasamuditakarunabalassa dasabalassa parahitakarananipunamaticarassa sabbasattesu
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/239/201, an.catukka. 21/102/117   2 khu.ja. 27/57/18 (sya)
@3 cha.Ma. jatidhamma an.tika. 20/39/141  4 abhi.san. 34/1/1  5 abhi.san. 34/121/41
@6 khu.su. 25/184/369, khu.thera. 26/303/318, khu.ja. 27/1420,2283/290,473 (sya)
@7 vi.mahavi. 1/443/332
@8 khu.maha. 29/727/432 (sya) khu.cula. 30/492/238 (sya) khu.pati. 31/5/408
@9 di.Si. 9/299/108, vi.maha. 4/18,57/16,48    10 pa.su. 1/1/18
Okasakaranamattesu mahakaruna udapadi. Tam pana bhagavato karunuppattim dassentehi
sangitikale sangitikarakehi:-
           [2]   "sampannavijjacaranassa tadino
                  jutindharassantimadehadharino
                  tathagatassappatipuggalassa
                  uppajji karunnata sabbasatte"ti
ayam gatha thapita.
     Tattha sampannavijjacaranassati sampannam nama tividham paripunnasamangimadhuravasena.
Tattha:-
         "sampannam salikedaram       suva bhunjanti kosiya
          pativedemi te brahme     na te 1- varetumussahe"ti 2-
idam paripunnasampannam nama. "imina patimokkhasamvarena upeto hoti samupeto
upagato sampanno samannagato"ti 3- idam samangisampannam nama. "imissa bhante
mahapathaviya hetthimatalam sampannam, seyyathapi khuddamadhum anilakam, evamassadan"ti 4-
idam madhurasampannam nama. Idha paripunnasampannampi samangisampannampi
yujjati. 5- Vijjati patipakkhadhamme vijjhanatthena viditakaranatthena vinditabbatthena
ca vijja. Ta pana tissopi vijja atthapi vijja. Tisso vijja bhayabheravasutte 6-
agatanayeneva veditabba, attha ambatthasutte. 7- Tatra hi vipassanananena
manomayiddhiya ca saha cha abhinna pariggahetva attha vijja vutta.
Carananti silasamvaro indriyesu guttadvarata bhojane mattannuta jagariyanuyogo
@Footnote: 1 cha.Ma. nam      2 khu.ja. 27/1872/366 (sya)    3 abhi.vi. 35/511/296
@4 vi.mahavi. 1/17/8   5 pa.su. 1/64/166         6 Ma.mu. 12/52-5/29
@7 di.Si. 9/278-9/98
Saddha hiri ottappam bahusaccam araddhaviriyata upatthitassatita pannasampannata
cattari rupavacarajhananiti ime pannarasa dhamma veditabba. Imeyeva hi
pannarasa dhamma yasama etehi carati ariyasavako gacchati amatam disam, tasma
"caranan"ti vutta. Yathaha "idha mahanama ariyasavako silava hoti"ti 1- sabbam
majjhimapannasake vuttanayeneva veditabbam. Vijja ca carananca vijjacaranani,
sampannani paripunnani vijjacaranani yassa soyam sampannavijjacarano,
vijjacaranehi sampanno samangibhuto, samannagatoti va sampannavijjacarano.
Ubhayathapi attho yujjateva, tassa sampannavijjacaranassa. 2-
     Tadinoti "itthepi tadi anitthepi tadi"tiadina nayena mahaniddese 3-
agatatadilakkhanena tadino, itthanitthadisu avikarassa tadisassati attho.
Jutindharassati jutimato, yugandhare, yugandhare saradasamaye samuditadivasakaratirekatara-
sassirikasarirajutivisaradharassati 4- attho. "pannapajotadharassa"ti va vattum vattati.
Vuttanhetam:-
         "cattaro loke pajjota       pancamettha na vijjati
          diva tapati adicco           rattimabhati candima.
          Atha aggi divarattim            tattha tattha pabhasati
          sambuddho tapatam settho         esa abha anuttara"ti. 5-
     Tasma ubhayathapi sarirapannajutivisaradharassati attho. Antimadehadharinoti
sabbapacchimasariradharino, apunabbhassati attho.
     Tathagatassati ettha atthahi karanehi bhagava "tathagato"ti vuccati,
katamehi atthahi? tatha agatoti tathagato, tatha gatoti tathagato, tathalakkhanam agatoti
@Footnote: 1 Ma.Ma. 13/24/18  2 vi.A. 1/121 (sya)
@3 khu.maha. 29/180,895/138,562 (sya)
@4 Si.,i. yuganidhanasamayasamuditadivasakaratirekatarasarirajutivisarassati
@5 sam.sa. 15/26,85/18,54
Tathagato, tathadhamme yathavato abhisambuddhoti tathagato, tathadassitaya tathagato,
tathavaditaya tathagato, tathakaritaya tathagato, abhibhavanatthena tathagatoti.
     Katham bhagava tatha agatoti tathagato? yatha yena abhiniharena
Danaparamim puretva silanekkhammapannaviriyakhantisaccaadhitthanamettupekkhaparamim
puretva ima dasa paramiyo dasa upaparamiyo dasa paramatthaparamiyoti samattimsa
paramiyo puretva angapariccagam jivitapariccagam dhanarajjaputtadarapariccaganti 1-
ime panca mahapariccage pariccajitva yatha vipassiadayo sammasambuddha
agata, tatha amhakampi bhagava agatoti tathagato. Yathaha:-
                   "yatheva lokamhi vipassiadayo
                    sabbannubhavam munayo idhagata
                    tatha ayam sakyamunipi agato
                    tathagato vuccati tena cakkhuma"ti. (1)
     Katham tatha gatoti tathagato? yatha sampatijata vipassiadayo samehi
padehi pathaviyam patitthaya uttarabhimukha sattapadavitiharena gata, tatha amhakampi
bhagava gatoti tathagato. Yathaha:-
                   "muhuttajatova gavampati yatha
                    samehi padehi phusi vasundaram
                    so vikkami sattapadani gotamo
                    setanca chattam anudharayum maru.
                    Gantvana so sattapadani gotamo
                    disa vilokesi sama samantato
@Footnote: 1 Ma. darapariccagam puttapariccagam rajjapariccaganti
                    Atthangupetam giramabbhudirayi
                    siho yatha pabbatamuddhanitthito"ti. (2)
     Katham tathalakkhanam agatoti tathagato? sabbesam ruparupadhammanam salakkhanam
samannalakkhananca tatham avitatham nanagatiya agato avirajjhitva patto 1-
anubuddhoti tathagato.
           "sabbesam pana dhammanam      sakasamannalakkhanam
            tathamevagato yasma      tasma sattha tathagato"ti. (3)
     Katham tathadhamme yathavato abhisambuddhoti tathagato? tathadhamma nama
cattari ariyasaccani. Yathaha "cattarimani bhikkhave tathani avitathani anannathani.
Katamani cattari? `idam dukkhan'ti bhikkhave tathametam avitathametam anannathametan"ti
Vittharo. 2- Tani ca bhagava abhisambuddho, tasma tathanam abhisambuddhatta
"tathagato"ti vuccati. Abhisambuddhattho hi ettha gatasaddo.
            Tathanamani saccani       abhisambujjhi nayako
            tasma tathanam saccanam     sambudadhatta tathagato. (4)
     Katham tathadassitaya tathagato? bhagava hi aparimanasu lokadhatusu
aparimananam sattanam cakkhusotaghanajivhakayamanodvaresu apatham agacchantam
rupasaddagandharasaphotthabbadhammarammanam tathagato sabbakarato janati passatiti,
evam tathadassitaya tathagato. Atha va yam loke tatham, tam lokassa tatheva dasseti.
Tatopi bhagava tathagato. Ettha tathadassiatthe "tathagato"ti padasambhavo
veditabbo.
@Footnote: 1 Si. arirajnitvava gato     2 sam.maha. 19/1090/375
            Tathakarena yo dhamme     janati anupassati
            tathadassiti sambuddho        tasma vutto tathagato. (5)
     Katham tathavaditaya tathagato? yanca abhisambodhiya parinibbanassa ca
antare pancacattalisasassaparimanakale suttadinavangasangahitam bhasitam lapitam
tathagatena, sabbam tam ekatulaya tulitam viya tathameva avitathameva hoti.
Tenevaha:-
             "yanca cunda rattim tathagato anuttaram sammasambodhim
       abhisambujjhati, yanca rattim anupadisesaya nibbanadhatuya
       parinibbayati, yam etasmim antare bhasati lapati niddisati, sabbam
       tam tatheva hoti, no annatha. Tasma' tathagato'ti vuccati"ti. 1-
     Ettha pana gadaattho hi gatasaddo. Evam tathavaditaya tathagato. Agadanam
agado, vacananti attho. Tatho aviparito agado assati tathagato. Dakarassa
takaram katva vutto.
            Tathavadi jino        yasma tathadhammappakasako
            tathamagadanancassa      tasma buddho tathagato. (6)
     Katham tathakaritaya tathagato? bhagava hi yam yam vacam abhasi, tam tam
eva kayena karoti, vacaya kayo anulometi, kayassapi vaca. Tenevaha:-
              "yatha vadi bhikkhave tathagato tatha kari, yatha kari tatha
         vadi .pe. Tasma' tathagato'ti vuccati"ti. 1-
     Yatha ca vaca gata, kayopi tatha gato, yatha kayo  gato, vacapi
tatha gata. Evam tathakaritaya tathagato.
@Footnote: 1 an.catukka. 21/23/28, khu.cula. 30/480/229 (sya)
          Yatha vaca gata tassa     tatha kayo gato yato
          tathavaditaya sambuddho     sattha tasma tathagato. (7)
     Katham abhibhavanatthena tathagato? upari bhavaggam hettha avicim pariyantam
katva tiriyam aparimanasu lokadhatusu sabbasatte abhibhavati silenapi samadhinapi
pannayapi vimuttiyapi vimuttinanadassanenapi, na tassa tula va pamanam va
atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro. Tenevaha:-
            "sadevake bhikkhave loke .pe. Tathagato abhibhu anabhibhuto
         annadatthudaso vasavatti, tasma' tathagato'ti vuccati"ti. 1-
     Tatrevam padasiddhi veditabba:- agado viya agado. Ko panesa? desanavilaso
ceva punnussayo 2- ca. Tena hesa mahanubhavo bhisakko dibbagadena sappe viya
sabbaparappavadino sadevakanca lokam abhibhavati, iti sabbalokabhibhavanato aviparito
desanavilaso ceva punnussayo ca agado assati dakarassa takaram katva
"tathagato"ti veditabbo. Evam abhibhavanatthena tathagato.
          Tatho aviparito ca          agado yassa satthuno
          vasavattiti so tena         hoti sattha tathagato. 3- (8)
     Appatipuggalassati patipuggalavirahitassa, anno koci "aham buddho"ti
evam patinnam datum samattho namassa puggalo natthiti appatipuggalo, tassa
appatipuggalassa. Uppajjiti uppanno udapadi. Karunnatati karunaya bhavo
karunnata. Sabbasatteti niravasesasattapariyadanavacanam, sakale sattanikayeti
attho. Ettavata ayampi gatha vuttattha hoti.
@Footnote: 1 an.catukka. 21/23/28, khu.cula. 30/480/229 (sya)  2 Si.,i. punnavilaso
@3 su.vi. 1/7/66, pa.su. 1/12/56, mano.pu. 1/170/100
     Atha bhagava brahmuna dhammadesanatthaya ayacito sattesu karunnatam
uppadetva dhammam desetukamo mahabrahmanam gathaya ajjhabhasi:-
                  "aparuta tesam amatassa dvara
                   ye sotavanto pamuncantu saddham
                   vihimsasanni pagunam na bhasim
                   dhammam panitam manujesu brahme"ti. 1-
     Atha kho brahma sahampati "katavakaso khomhi bhagavata dhammadesanaya"ti
natva dasanakhasamodhanasamujjalam anjalim sirasi katva bhagavantam abhivadetva
padakkhinam katva brahmaganaparivuto pakkami. Atha sattha tassa brahmuno
patinnam datva "kassa nu kho aham pathamam dhammam deseyyan"ti 2- cintento
"alaro pandito so imam dhammam khippam ajanissati"ti cittam uppadetva
puna olokento tassa sattaham kalankatabhavam natva udakassa ca abhidosa-
kalankatabhavam natva puna "kaham nu kho etarahi pancavaggiya bhikkhu viharanti"ti
pancavaggiye avajjento "baranasiyam isipatane migadaye"ti natva asalhiyam
pabhataya rattiya kalasseva pattacivaramadaya attharasayojanikam maggam patipanno
antaramagge upakam nama ajivakam disva tassa attano buddhabhavamavikatva
tamdivasameva sayanhasamaye isipatanamagamasi. Tattha pancavaggiyanam attano
buddhabhavam pakasetva pannattavarabuddhasanagato pancavaggiye bhikkhu amantetva
dhammacakkappavattanasuttantam 3- desesi.
     Tesu annasikondannatthero desananusarena nanam pesetva
suttapariyosane attharasahi brahmakotihi saddhim sotapattiphale patitthasi. Sattha
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/283/244, sam.sa. 15/172/167, di.maha. 10/71/35, vi.maha. 4/9/9
@2 Ma.mu. 12/284/245, vi.maha. 4/10/10  3 vi.maha. 4/13/13, sam.maha. 19/1081/367,
@khu.pati. 31/30/358
Tattheva vassam upagantva punadivase vappattheram sotapattiphale patitthapesi.
Eteneva upayena sabbe te sotapattiphale patitthapetva puna pancamiyam
pakkhassa pancapi te there sannipatetva anattalakkhanasuttantam 1- desesi.
Desanapariyosane pancapi thera arahatte patitthahimsu.
     Atha sattha tattheva yasassa kulaputtassa upanissayam disva geham pahaya
nikkhantam disva "ehi yasa"ti 2- pakkositva tasminneva rattibhage
sotapattiphale patitthapetva punadivase arahatte ca patitthapetva aparepi tassa
sahayake catupannasajane ehibhikkhupabbajjaya pabbajetva arahatte
patitthapesi. Evam loke ekasatthiya arahantesu jatesu sattha vutthavasso
pavaretva bhikkhu amantetva etadavoca:-
        "parattham cattano attham       karonta pathavim imam
         byaharanta manussanam      dhammam caratha bhikkhavo.
         Viharatha vivittesu          pabbatesu vanesu ca
         pakasayanta saddhammam       lokassa satatam mama.
         Karonta dhammaduteyyam      vikhyapayatha bhikkhavo
         santi atthaya sattanam      subbata vacanam mama.
         Sabbam pidahatha dvaram        apayanamanasava
         saggamokkhassa maggassa      dvaram vivarathasama.
         Desanapatipattihi          karunadhigunalaya
         buddhim saddhanca lokassa      abhivaddhetha sabbaso.
         Gihinamupakarontanam         niccamamisadanato
         karotha dhammadanena        tesam paccupakarakam.
@Footnote: 1 vi.maha. 4/20/17, sam.kha. 17/59/55    2 vi.maha. 4/26/21
         Samussayatha saddhammam         desayanta isiddhajam
         katakattabbakammanta        parattham patipajjatha"ti.
     Evanca pana vatva bhagava te bhikkhu disasu vissajjetva sayam uruvelam
gacchanto antaramagge kappasikavanasande timsa bhaddavaggiyakumare vinesi. Tesu
yo sabbapacchimako, so sotapanno, sabbasettho anagami, ekopi araha
va puthujjano va nahosi. Tepi sabbe ehibhikkhupabbajjaya pabbajetva
disasu pesetva sayam uruvelam gantva addhuddhani patihariyasahassani
dassetva uruvelakassapadayo sahassajatilaparivare tebhatikajatile dametva
ehibhikkhubhavena pabbajetva gayasise nisidapetva adittapariyayadesanaya 1-
arahatte patitthapetva tena arahantasahassena bhagava parivuto "bimbisarassa
ranno patinnam mocessami"ti rajagahanagarupacare latthivanuyyanam nama agamasi.
Tato uyyanapaliko ranno arocesi. Raja "sattha agato"ti sutva
dvadasanahutehi brahmanagahapatikehi parivuto dasabalam ghanavivaragatamiva divasakaram
vanavivaragatam munivaradivasakaram upasankamitva cakkalankatatalesu jalajamalavikalakamalakomalesu
dasabalassa padesu makutamanijutivisaravijjotina sirasa nipatitva
ekamantam nisidi saddhim parisaya.
     Atha kho tesam brahmanagahapatikanam etadahosi "kim nu kho mahasamano
uruvelakassape brahcariyam carati, udahu uruvelakassapo mahasamane"ti. Atha kho
bhagava tesam cetoparivitakkamannaya theram gathaya ajjhabhasi:-
                  "kimeva disva uruvelavasi
                   pahasi aggim kisakovadano
@Footnote: 2 vi.maha. 4/54/44, sam.sala. 18/31/23 (sya)
                   Pucchami tam kassapa etamattham
                   katham pahinam tava aggihuttan"ti. 1-
     Thero bhagavato adhippayam viditva:-
                  "rupe ca sadde ca atho rase ca
                   kamitthiyo cabhivadanti yanna
                   etam malanti upadhisu natva
                   tasma na yitthe na hute aranjin"ti 1-
imam gatham vatva attano savakabhavappakasanattham tathagatassa padesu sirasa
nipatitva "sattha me bhante bhagava, savakohamasmi"ti vatva ekataladvitala-
.pe. Sattatalappamanam vehasam sattakkhattum abbhuggantva patihariyam katva
akasato oruyha bhagavantam vanditva ekamantam nisidi.
     Atha kho mahajano tassa tam patihariyam disva "aho mahanubhava
buddha nama, evam thamagataditthiko attanam' araha ahan'ti mannamano
uruvelakassapopi ditthijalam bhinditva tathagatena damito"ti dasabalassa gunakatham
kathesi. Tam sutva sattha "nahamidaniyeva imam uruvelakassapam damemi, atitepi
esa maya damitoyeva"ti aha. Atha kho so mahajano utthayasana bhagavantam
vanditva sirasi anjalim paggahetva evamaha "bhante idani amhehi esa
damito dittho, katham panesa atite bhagavata damito"ti. Tato sattha tena
mahajanena yacito bhavantarena paricchannam mahanaradakassajatakam 2- kathetva
cattari ariyasaccani pakasesi. Tato satthu dhammakatham sutva raja bimbisaro
ekadasanahutehi saddhim sotapattiphale patitthasi, ekanahutam upasakattam pativedesi.
@Footnote: 1 vi.maha. 4/55/47      2 khu.ja. 28/1153/246 (sya)
Raja saranam gantva svatanaya bhagavantam saddhim  bhikkhusamghena nimantetva bhagavantam
tikkhattum padakkhinam katva vanditva pakkami.
     Punadivase bhagava bhikkhusahassaparivuto maruganaparivuto 1- viya dasasatanayano
devaraja, brahmaganaparivuto viya mahabrahma rajagaham pavisi. Raja
buddhappamukhassa bhikkhusamghassa danam datva bhojanapariyosane bhagavantam etadavoca
"aham bhante tini ratanani 2- vina vasitum 3- na sakkhissami, velaya va
avelaya va bhagavato santikam agamissami, latthivanam nama atidure, idam
pana amhakam veluvanam nama uyyanam pavivekakamanam natiduram naccasannam
gamanagamanasampannam nijjanasambadham pavivekasukham chayudakasampannam sitalasilatalasamalankatam
paramaramaniyabhumibhagam surabhikusumataruvaranirantaram ramaniyapasadahammiyavimana-
viharaddhayogamandapadipatimanditam. Idam me bhante bhagava patigganhatu
navatapanangarasankasena suvannabhingarena 4- surabhikusumavasitam manivannaudakam
gahetva veluvanaramam pariccajanto dasabalassa hatthe udakam patesi. Tasmim
aramapatiggahane "buddhasasanassa mulani otinnani"ti pitivasam gata naccanti
viya ayam mahapathavi kampi. Jambudipe pana thapetva veluvanamahaviharam annam
pathavim kampetva gahitasenasanam nama natthi. Atha sattha veluvanaramam
patiggahetva ranno viharadananumodanam akasi:-
                  "avasadanassa pananisamsam
                   ko nama vattum puriso samattho
                   annatra buddha pana lokanatha
                   yutto mukhanam nahutena capi.
@Footnote: 1 Si.,i. amara...     2 Ma. saranani
@3 Ma. vattitum          4 Si.,i.,Ma. bhinkarena
                    Ayunca vannanca sukham balanca
                    varam pasattham patibhanameva
                    dadati namati pavuccate so
                    yo deti samghassa naro viharam.
                    Data nivasassa nivaranassa
                    sitadino jivitupaddavassa
                    paleti ayum pana tassa yasma
                    ayuppado hoti tamahu santo.
                    Accunhasite vasato nivase
                    balanca vanno patika na hoti
                    tasma hi so deti viharadata
                    balanca vannam patibhanameva.
                    Dukkhassa situnhasarisapa ca
                    vatatapadippabhavassa loke
                    nivarana nekavidhassa niccam
                    sukhappado hoti viharadata.
                    Situnhavatatapadamsavutthi
                    sarisapavalamigadidukkham
                    yasma nivareti viharadata
                    tasma sukham vindati so parattha.
                    Pasannacitto bhavabhogahetum
                    manobhiramam mudito viharam
                    Yo deti siladigunoditanam
                    sabbam dado nama pavuccate so.
                    Pahaya maccheramalam salobham
                    gunalayanam nilayam dadati
                    khittova so tattha parehi sagge
                    yathabhatam jayati vitasoko.
                    Vare carurupe vihare ulare
                    naro karaye vasaye tattha bhikkhu
                    dadeyyannapananca vatthanca nesam
                    pasannena cittena sakkacca niccam.
                    Tasma maharaja bhavesu bhoge
                    manorame paccanubhuyya bhiyyo
                    viharadanassa phalena santam
                    sukham asokam adhigaccha paccha"ti.
     Iccevam muniraja nararajassa bimbisarassa viharadananumodanam katva
utthayasana bhikkhusamghaparivuto paramadassaniyaya attano sarirappabhaya
suvannarasasekapincharani viya nagaravanavimanadini kurumano anopamaya buddhasilaya anantaya
buddhasiriya veluvanamahaviharameva pavisiti.
                    Akilane veluvane vihare
                    tathagato tattha manobhirame
                    nanaviharena vihasi dhiro
                    veneyyakanam 1- samudikkhamano.
@Footnote: 1 Ma. veneyyakalam
     Athevam bhagavati tasmim viharante suddhodanamaharaja "putto me
chabbassani dukkarakarikam katva paramabhisambodhim patva pavattitavaradhammacakko
rajagaham patva veluvanamahavihare viharati"ti sutva annataram mahamaccam
amantesi "ehi bhane purisasahassaparivaro rajagaham gantva mama vacanena
`pita vo suddhodanamaharaja tam datthukamo'ti vatva puttam me ganhitva
ehi"ti. So "sadhu deva"ti ranno patissunitva purisasahassaparivaro
satthiyojanamaggam gantva dhammadesanavelaya viharam pavisi. So "titthatu tava
ranna pahitasasanan"ti parisapariyante thito satthu dhammadesanam sutva
yathathitova saddhim purisasahassena arahattam patva pabbajjam yaci. Bhagava
"etha bhikkhavo"ti hattham pasaresi, te sabbe tankhananneva iddhimayapattacivaradhara
vassasatthitthera viya 1- akappasampanna hutva bhagavantam parivaresum. Raja
"neva gato agacchati, na ca sasanam suyyati"ti cintetva teneva niharena
navakkhattum amacce pesesi. Tesu navasu purisasahassesu ekopi ranno
narocesi. Na sasanam va pahini. Sabbe arahattam patvava pabbajimsu.
     Atha raja cintesi "ko nu kho mama vacanam karissati"ti sabbarajabalam
olokento udayim addasa. So kira ranno  sabbatthasadhako amacco
abbhantariko ativissasiko bodhisattena saddhim ekadivaseyeva jato sahapamsukiliko
sahayo. Atha nam raja amantesi "tata udayi aham mama puttam datthukamo
navapurisasahassani pesesim, ekapurisopi agantva sasanamattampi aroceta
natthi, dujjano kho pana me jivitantarayo, aham jivamanova puttam
datthumicchami, sakkhissasi me puttam dassetun"ti. So "sakkhissami deva sace
pabbajitum labhissami"ti aha. "tata tvam pabbajitva va apabbajitva va
@Footnote: 1 Si. vassasatikatthera viya
Mayham puttam dassehi"ti. So "sadhu deva"ti ranno sasanam adaya rajagaham
gantva satthu dhammadesanam sutva saddhim purisasahassena arahattam patva
ehibhikkhubhave patitthaya phaggunipunnamasiyam cintesi "atikkanto hemanto,
vasantasamayo anuppatto, supupphita vanasanda, patipajjanakkhamo maggo, kalo
dasabalassa natisangaham katun"ti cintetva bhagavantam upasankamitva satthimattahi
gathahi bhagavato kulanagaram gamanatthaya gamanavannam vannesi:-
                 - "angarino dani duma bhadante
                    phalesino chadanam vippahaya
                    te accimantova pabhasayanti
                    samayo mahavira angirasanam. 1-     (1)
                    Duma vicitta suvirajamana
                    rattankureheva ca pallavehi
                    ratanujjalamandapasannibhasa
                    samayo mahavira angirasanam.         (2)
                    supupphitagga kusumehi bhusita
                    manunnabhuta sucisadhugandha
                    rukkha virocanti ubhosu passesu
                    samayo mahavira angirasanam. (3)
@Footnote: * catusatthimamta ima gathayo poranatalapannapotthakesu dissanti. Si.,i.
@mulesu pana peyyalamukhena niddittha adiantabhuta dveyeva gathayo dissanti.
@tasu ca catusatthimattasu gathasu atthacattalisa gathayo apadanatthakathayam
@khu.apa.A. 2/78 atata. idha pana `satthimattahi gathahi'ti vuttavacanamanu-
@vattitva poranatalapannapotthakesu agatanayeneva muddapita. appakam
@panet thaunamadhikam gananupagam na hotiti gahetabbam   1 Si. bhagirathanam, Ma. bhagirasanam
                    Phalehinekehi samiddhibhuta
                    vicittarukkha ubhatovakase,
                    khuddam pipasampi vinodayanti
                    samayo mahavira angirasanam.         (4)
                    vicittamala sucipallavehi
                    susajjita morakalapasannibha
                    rukkha virocanti ubhosu passesu
                    samayo mahavira angirasanam.         (5)
                    virocamana phalaphallavehi
                    susajjita vasanivasabhuta
                    tosenti addhanakilantasatte
                    samayo mahavira angirasanam.         (6)
                    suphullitagga vanagumbanissita
                    lata aneka suvirajamana
                    tosenti satte manimandapava
                    samayo mahavira angirasanam.         (7)
                    lata aneka dumanissitava
                    piyehi saddhim sahita vadhuva
                    palobhayanti hi sugandhagandha
                    samayo mahavira angirasanam.         (8)
                    vicittaniladimanunnavanna
                    dija samanta abhikujamana
                    Tosenti manjussarata ratihi
                    samayo mahavira angirasanam.         (9)
                    miga ca nana suvirajamana
                    uttungakanna ca manunnanetta
                    disa samanta mabhidhavayanti
                    samayo mahavira angirasanam.         (10)
                    manunnabhuta ca mahi samanta
                    virajamana haritava saddala
                    supupphirukkha molinivalankata
                    samayo mahavira angirasanam.         (11)
                    susajjita muttamayava valuka
                    susanthita carusuphassadata
                    virocayanteva disa samanta
                    samayo mahavira angirasanam.         (12)
                    samam suphassam sucibhumibhagam
                    manunnapupphodayagandhavasitam
                    virajamanam sucimanca sobham
                    samayo mahavira angirasanam.         (13)
                    susajjitam nandanakananamva
                    vicittananadumasandamanditam
                    sugandhabhutam pavanam surammam
                    samayo mahavira angirasanam.         (14)
                    Sara vicitta vividha manorama
                    susajjita pankajapundarika 1-
                    pasannasitodakacarupunna
                    samayo mahavira angirasanam.         (15)
                    suphullananavidhapankajehi
                    virajamana sucigandhagandha
                    pamodayanteva naramaranam
                    samayo mahavira angirasanam.         (16)
                    suphullapankeruhasannisinna 2-
                    dija samanta mabhinadayanta
                    modanti bhariyahi samangino te
                    samayo mahavira angirasanam.         (17)
                    suphullapupphehi rajam gahetva
                    ali vidhavanti vikujamana
                    madhumhi gandho vidisam pavayati
                    samayo mahavira angirasanam.         (18)
                    abhinnanada madavarana ca
                    girihi najjo suvirajitava
                    savanti dhavanti ca varidhara
                    samayo mahavira angirasanam. (19)
@Footnote: 1 Ma. mahapankajapundarikehi     2 Ma....sannissita
                    Giri samantava padissamana
                    mayuragiva iva nilavanna
                    disa rajindava 1- virocayanti
                    samayo mahavira angirasanam.         (20)
                    mayurasangha girimuddhanasmim
                    naccanti narihi samangibhuta
                    kujanti nanamadhurassarehi
                    samayo mahavira angirasanam.         (21)
                    suvadika nekadija manunna
                    vicittapattehi virajamana
                    girimhi thatva abhinadayanti
                    samayo mahavira angirasanam.         (22)
                    suphullapuppha karamabhikinna
                    sugandhananadalalankata ca
                    giri virocanti disa samanta
                    samayo mahavira angirasanam.         (23)
                    jalasaya nekasugandhagandha
                    surindauyyanajalasayava
                    savanti najjo suvirajamana
                    samayo mahavira angirasanam.         (24)
@Footnote: 1 Ma. gajindava
                    Vicittatitthehi alankata ca
                    manunnananamigapakkhipasa
                    najjo virocanti susandamana
                    samayo mahavira angirasanam.         (25)
                    usosu passesu jalasayesu
                    supupphita carusugandharukkha 1-
                    vibhusitagga surasundari ca
                    samayo mahavira angirasanam.         (26)
                    sugandhananadumajalakinnam
                    vanam vicittam suranandanamva
                    manobhiramam satatam gatinam
                    samayo mahavira angirasanam.         (27)
                    sampannananasuciannapana
                    sabyanjana sadhurasena yutta
                    pathesu game sulabha manunna
                    samayo mahavira angirasanam.         (28)
                    virajita asasi mahi samanta
                    vicittavanna kusumasanassa
                    rattindagopehi alankatava
                    samayo mahavira angirasanam.         (29)
@Footnote: 1 Ma. tarusugandharukkha
                    Visuddhasuddhadigunehi yutta
                    sambuddharajam abhipatthayanta
                    bahuhi tattheva jana samanta
                    samayo mahavira angirasanam.         (30)
                    vicitraaramasupokkharanno 1-
                    vicitrananapadumehi channa
                    bhisehi khiramva rasam pavayati
                    samayo mahavira angirasanam.         (31)
                    vicitranilacchadanenalankata
                    manunnarukkha ubhatovakase
                    samuggata sattasamuhabhuta
                    samayo mahavira angirasanam.         (32)
                    vicitranilabbhamivayatam vanam
                    surindaloke iva nandanam vanam
                    sabbotukam sadhusugandhapuppham
                    samayo mahavira angirasanam.         (33)
                    subhanjasam yojanayojanesu
                    subhikkhagama sulabha manunna
                    janabhikinna sulabhannapana
                    samayo mahavira angirasanam.         (34)
@Footnote: 1 Ma.... pokkharanna
                    Pahutachayudakarammabhuta
                    nivasinam 1- sabbasukhappadata
                    visalasala ca sabha ca bahu
                    samayo mahavira angirasanam.         (35)
                    vicittananadumasandamandita
                    manunnauyyanasupokkharanno
                    sumapita sadhusugandhagandha
                    samayo mahavira angirasanam.         (36)
                    vato mudusitalasadhurupo
                    nabha ca abbha vigata samanta
                    disa ca sabbava virocayanti
                    samayo mahavira angirasanam.         (37)
                    pathe rajonuggamanatthameva
                    rattim pavassanti ca mandavutthi
                    nabhe ca suro mudukova tapo
                    samayo mahavira angirasanam.         (38)
                    madappabaha madahatthisangha
                    karenusanghehi sukilayanti
                    disa vidhavanti ca gajjayanta
                    samayo mahavira angirasanam.         (39)
@Footnote: 1 Ma. nivasina
                    Vanam sunilam abhidassaniyam
                    nilabbhakutam iva rammabhutam
                    vilokitanam ativimhaniyam
                    samayo mahavira angirasanam.         (40)
                    visuddhamabbham gaganam surammam
                    manimayehi samalankatava
                    disa ca sabba atirocayanti
                    samayo mahavira angirasanam.         (41)
                    gandhabbavijjadharakinnara ca
                    sugitiyanta madhurassarena
                    caranti tasmim pavane suramme
                    samayo mahavira angirasanam.         (42)
                    kilesasanghassa bhitasakehi
                    tapassisanghehi nisevitam vanam
                    viharaaramasamiddhibhutam
                    samayo mahavira angirasanam.         (43)
                    samiddhinanaphalino vananta
                    anakula niccamanobhiramma
                    samadhipitim abhivaddhayanti
                    samayo mahavira angirasanam.         (44)
                    Nisevitam nekadijehi niccam
                    gamena gamam satatam vasanta
                    pure pure gamavara ca santi 1-
                    samayo mahavira angirasanam.         (45)
                    vatthannapanam sayanasananca
                    gandhanca malanca vilepananca
                    tahim samiddha janata bahu ca
                    samayo mahavira angirasanam.         (46)
                    punniddhiya sabbayasaggapatta
                    jana ca tasmim sukhita samiddha
                    pahutabhoga vividha vasanti
                    samayo mahavira angirasanam.         (47)
                    nabhe ca abbha suvisuddhavanna
                    disa ca cando suvirajitova
                    rattinca vato mudusitalo ca
                    samayo mahavira angirasanam.         (48)
                    canduggame sabbajana pahattha
                    sakangane citrakatha vadanta
                    piyehi saddhim abhimodayanti
                    samayo mahavira angirasanam.         (49)
@Footnote: 1 Ma. gamavara vasangi, gamavare vasanti
                    Candassa ramsihi nabham viroci
                    mahi ca samsuddhamanunnavanna
                    disa ca sabba parisuddharupa
                    samayo mahavira angirasanam.         (50)
                    dure ca disva varacandaramsim
                    pupphimsu pupphani mahitalasmim
                    samantato gandhagunatthikanam
                    samayo mahavira angirasanam.         (51)
                    candassa ramsihi vilimpitava 1-
                    mahi samanta kusumenalankata
                    viroci sabbangasumaliniva
                    samayo mahavira angirasanam.         (52)
                    kucanti hatthipi madena matta
                    vicittapincha ca dija samanta
                    karonti nadam pavane suramme
                    samayo mahavira angirasanam.         (53)
                    pathanca sabbam patipajjanakkhamam
                    iddham ca rattham sadhanam sabhogam
                    sabbatthutam sabbasukhappadanam
                    samayo mahavira angirasanam.         (54)
@Footnote: 1 Ma. viliyanava
                    Vananca sabbam suvicittarupam
                    sumapitam nandanakananamva
                    yatina pitim satatam janeti
                    samayo mahavira angirasanam.         (55)
                    alankatam devapuramva rammam
                    kapilavatthum iti namadheyyam
                    kulanagaram idha sassirikam
                    samayo mahavira angirasanam.         (56)
                    manunnaattalavicittarupam
                    suphullapankeruhasandamanditam
                    vicittaparikhahi puram surammam
                    samayo mahavira angirasanam.         (57)
                    vicittapakaranca torananca
                    subhanganam devanivasabhutam
                    manunnavithi 1- suralokasannibham
                    samayo mahavira angirasanam,         (58)
                    alankata sakiyarajaputta
                    virajamana varabhusanehi
                    surindaloke iva devaputta
                    samayo mahavira angirasanam.         (59)
@Footnote: 1 Ma. manunnavitti
                    Suddhodano munivaram abhidassanaya
                    amaccaputte dasadha apesayi
                    balena saddhim mahata muninda
                    samayo mahavira angirasanam.         (60)
                    nevagatam passati neva vacam
                    sokabhibhutam naravirasettham
                    tosetumicchami naramipattam
                    samayo mahavira angirasanam.         (61)
                    tamdassanenabbhutapitirasi
                    udikkhamanam dvipadanamindam
                    tosehi tam muninda gunasettham
                    samayo mahavira angirasanam.         (62)
        asaya kassate khettam     bijam asaya vappati
        asaya vanija yanti      samudam dhanaharaka
        yaya asaya titthami      sa me asa samijjhatu.  (63)
        natisitam natiunham         natidubbhikkhachatakam       (64)
        saddala harita bhumi        esa kalo mahamuni"ti. (68)
     Atha nam sattha "kim nu kho udayi gamanavannam vannesi"ti aha.
"bhante tumhakam pita suddhodanamaharaja datthukamo, karotha natakanam
sangahan"ti aha. "sadhu udayi karissami natisangaham, tena hi bhikkhusamghassa
arocehi, gamiyavattam puressanti"ti aha. "sadhu bhante"ti thero bhikkhusamghassa
arocesi.
     Sattha angamagadhavasinam kulaputtanam dasahi sahassehi, kapilavatthuvasinam
dasahi sahassehiti sabbeheva visatiya khinasavabhikkhusahassehi parivuto rajagaha
nikkhamitva divase divase yojanam yojanam gacchanto dvihi masehi kapilavatthupuram
sampapuni. Sakiyapi anuppatteyeva bhagavati "ammakam natisettham passissama"ti
bhagavato vasanatthanam vimamsamana "nigrodhasakkassaramo ramaniyo"ti sallakkhetva
sabbam patijagganavidhim karetva gandhapupphahattha pacucggamanam karonta
sabbalankarehi samalankatagatta gandhapupphacunnadihi pujayamana bhagavantam purakkhatva
nigrodharamameva agamamsu.
     Tatra bhagava visatiya khinasavasahassehi parivuto pannattavarabuddhasane
nisidi. Sakiya pana manajatika manatthaddha, "siddhatthakumaro amhehi
daharataro, amhakam kanittho bhata putto bhagineyyo natta"ti cintetva
daharadahare dhajakumare ahamsu "tumhe vandatha, mayam tumhakam pitthito pitthito
nisidissama"ti. Tesvevam nisinnesu bhagava tesam ajjhasayam oloketva "ime
nataka attano moghajinnabhavena na mam vandanti, na panete jananti
`buddho nama kidiso, buddhabalam nama kidisan'ti va, `buddho nama ediso,
buddhabalam nama edisan'ti va handaham attano buddhabalam iddhibalanca
dassento patihariyanca kareyyam, akase dasasahassacakkavalavitthatam sabbaratanamayam
cankamam mapetva tattha cankamanto mahajanassa ajjhasayam oloketva dhammanca
deseyyan"ti cintesi. Tena vuttam sangitikarakehi bhagavato parivitakkadassanattham:-
              [3] "na hete jananti sadevamanusa 1-
                   buddho ayam kidisako naruttamo
@Footnote: 1 pali. sadevamanussa
                    Iddhibalam pannabalanca kidisam
                    buddhabalam lokahitassa kidisam.
              [4]   Na hete jananti sadevamanusa 1-
                    buddho ayam edisako 2- naruttamo
                    iddhibalam pannabalanca edisam 3-
                    buddhabalam lokahitassa edisam. 3-
         [5] Handaham dassayissami     buddhabalamanuttaram
             cankamam mapayissami      nabhe ratanamanditan"ti. 4-
     Tattha na hete janantiti na hi ete jananti. Nakaro patisedhattho.
Hikaro karanatthe nipato. Yasma panete mama natiadayo devamanussa maya buddhabale
ca iddhibale ca anavikate na jananti "ediso buddho, edisam iddhibalan"ti,
tasma aham mama buddhabalanca iddhibalanca dasseyyanti attho. Sadevamanusati
ettha devati upapattideva adhippeta. Saha devehiti sadeva. Ke te?
manusa, sadeva eva manusa sadevamanusa. Atha va devoti sammutidevo
suddhodano raja adhippeto. Saha devena ranna suddhodanenati sadeva.
Manusati natimanusa, sadeva sasuddhodana manusa sadevamanusa sarajano
va ete mama natimanusa mama balam na vijanantiti attho, sesadevapi
sangaham gacchantiyeva. Sabbepi deva devanatthena "deva"ti vuccanti. Devanam
nama dhatuattho kiladi. Atha va deva ca manusa ca devamanusa, saha
devamanusehi sadevamanusa, ke te? lokati vacanaseso datthabbo. Buddhoti
catusaccadhamme buddho anubuddhoti buddho. Yathaha:-
@Footnote: 1 pali. sadevamanussa    2 pali. idisako
@3 pali. idisam          4 khu.buddha. 33/5/438
            "abhinneyyam abhinnatam    bhavetabbanca bhavitam
             pahatabbam pahinam me     tasma buddhosmi brahmana"ti. 1-
     Idha pana kattukarake buddhasaddasiddhi datthabba. Adhigatavisesehi
devamanussehi "sammasambuddho vata so bhagava"ti evam buddhatta natatta
buddho. Idha kammakarake buddhasaddasiddhi datthabba. Buddhamassa atthiti va buddho,
buddhavantoti attho. Tam sabbam saddasatthanusarena veditabbam. Kidisakoti kidiso
kimsarikkhako kimsadiso kimvanno kimsanthano digho va rasso vati attho.
     Naruttamoti naranam, naresu va uttamo pavaro setthoti naruttamo.
Iddhibalanti ettha ijjhanam iddhi nipphattiatthena patilabhatthena ca iddhi. Atha
va ijjhanti taya satta iddha vuddha ukkamsagata hontiti iddhi. Sa pana
dasavidha hoti. Yathaha:-
          "iddhiyoti dasa iddhiyo. Katama dasa? adhitthana iddhi,
       vikubbana iddhi, manomaya iddhi, nanavippharava iddhi, samadhi
       vipphara iddhi, ariya iddhi, kammavipakaja iddhi, punnavato idadhi,
       vijjamaya iddhi, tattha tattha sammapayogapaccaya ijjhanatthena
       iddhi"ti. 2-
     Tasam idam nanattam:- pakatiya eko bahukam avajjeti, satam va
sahassam va avajjitva nanena adhitthati "bahuko homi"ti 3- evam vibhajitva
dassita iddhi adhitthanavasena nipphannatta adhitthanaiddhi nama. Tassayamattho:-
@Footnote: 1 Ma.Ma. 13/392/376, khu.su. 25/564/448
@2 khu.pati. 31/9/417      3 khu.pati. 31/10/419
Abhinnapadakam catutthajjhanam samapajjitva tato vutthaya sace satam icchati
"sati homi, satam homi"ti kamavacaraparikammacittehi parikammam katva puna
abhinnapadakam jhanam samapajjitva tato vutthagaya puna avajjitva adhitthati,
adhitthanacittena saheva satam hoti. Sahassadisupi eseva nayo. Tattha
padakajjhanacittam nimittarammanam parikammacittani satarammanani va sahassadisu
annatararammanani va, tani ca kho vannavasena, no pannattivasena.
Adhitthanacittampi satarammanameva, tam pana appanacittam viya gotrabhuanantarameva
uppajjati rupavacaracatutthajjhanikam. So pana pakativannam vijahitva kumaravannam
va dasseti nagavannam va dasseti. Supannavannam va .pe. Vividhampi
senabyuham va dassetiti, 1- evam agata iddhi pakativannavijahanavikaravasena
pavattatta vikubbaniddhi nama.
     "idha bhikkhu imamha kaya annam kayam abhinimminati rupim manomayam
sabbangapaccangim ahinindriyan"ti 2- imina nayena agata iddhi sarirasseva
abbhantare annassa manomayassa sarirassa nipphattivasena pavattatta manomayiddhi
nama. Nanuppattito pubbe va paccha va tankhane va tena attabhavena
patilabhitabbaarahattanananubhavena nibbatto viseso nanavipphara iddhi nama.
Ayasmato bakulassa ca ayasmato sankiccassa ca nanavipphara iddhi, tesam
vatthu cettha kathetabbam. Samadhito pubbe va paccha va tankhane va
samathanubhavena nibbatto viseso samadhivipphara iddhi nama.
     Ayasmato sariputtassa samadhivipphara iddhi, 3- ayasmato sanjivassa
samadhivipphara iddhi, 4- ayasmato khanukondannassa samadhivipphara iddhi, 5-
@Footnote: 1 khu.pati. 31/13/422    2 khu.pati. 31/14/422    3 khu.u. 25/34/146
@4 Ma.mu. 12/507/451    5 dhammapada.A. 4/135 (sya)
Uttaraya upasikaya samadhivipphara iddhi, 1- samavatiya upasikaya samadhivipphara
iddhiti 2- tesam vatthunettha kathetabbani, ganthavittharadosapariharattham pana maya
na vittharitani.
     Katama ariya iddhi? idha bhikkhu sace akankhati "patikule
Appatikulasanni vihareyyan"ti appatikulasanni tattha viharati, sace akankhati
"appatikule patikulasanni vihareyyan"ti patikulasanni tattha viharati .pe.
Upekkhako tattha viharati sato sampajanoti. 3- Ayam hi cetovasippattanam
ariyanamyeva sambhavato ariya iddhi nama.
     Katama kammavipakaja iddhi? sabbesam pakkhinam sabbesam devanam
Pathamakappikanam manussanam ekaccananca vinipatikanam vehasagamanadika
kammavipakaja iddhi nama.
     Katama punnavato iddhi? raja cakkavatti vehasam gacchati saddhim
Caturanginiya senaya. Jatilakassa gahapatissa asitihattho suvannapabbato nibbatti.
Ayam punnavato iddhi nama. Ghosakassa gahapatino 4- sattasu thanesu maranatthaya
upakkame katepi arogabhavo punnavato iddhi. Mendakasetthissa 5- atthakarisamatte
padese sattaratanamayanam mendakanam patubhavo punnavato iddhi.
     Katama vijjamaya iddhi? vijjadhara vijjam parijappitva vehasam gacchanti,
Akase antalikkhe hatthimpi dassenti .pe. Vividhampi senabyuham dassenti"ti
adinayappavatta 6- vijjamaya iddhi nama. Tam tam kammam katva nibbatto viseso
sammapayogapaccaya ijjhanatthena iddhiti ayam tattha tattha sammapayogapaccaya
@Footnote: 1 dhammapada.A. 6/172 (sya)     2 dhammapada.A. 2/53 (sya), mano.pu. 1/260-1/367
@3 khu.pati. 31/17/424          4 dhammapada.A. 2/8-26 (sya)
@5 dhammapada.A. 7/28-37 (sya)   6 khu.pati. 31/18/425
Ijjhanatthena iddhi nama. Imissa dasavidhaya iddhiya balam iddhibalam nama,
idam mayham iddhibalam na janantiti attho. 1-
     Pannabalanti sabbalokiyalokuttaragunavisesadayakam arahattamaggapannabalam
adhippetam, tampi ete na jananti. Keci "../../bdpicture/channam asadharananananametam
adhivacanam pannabalan"ti vadanti. Buddhabalanti ettha buddhanubhavo,
dasabalananani va. Tattha dasabalananani nama thanatthanananam, atitanagata-
paccuppannakammavipakajananananam, sabbatthagaminipatipadananam, anekadhatunanadhatu-
lokajananananam, nanadhimuttikananam, asayanusayananam, jhanivimokkhasamadhisamapattinam
sankilesavodanavutthanesu yathabhutananam, pubbenivasanussatinanam, cutupapatananam,
asavakkhayanananti imani dasa. Imesam dasannam nananam adhivacanam
buddhabalanti. Edisanti idisam, ayameva va patho.
     Handati vavassaggatthe nipato. Ahanti attanam niddisati. Kim vuttam
hoti? yasma panete mama nataka buddhabalam va buddhagune va na jananti,
kevalam attano moghajinnabhavam nissaya manavasena sabbalokajetthasettham mam na
vandanti. Tasma tesam manaketu atthi, tam bhanjitva vandanattham buddhabalam
dasseyyanti vuttam hoti. Dassayissamiti dasseyyam. "dassessami"ti ca patho,
soyevattho. Buddhabalanti buddhanubhavam, buddhananavisesam va. Anuttaranti niruttaram.
Cankamanti cankamitabbatthanam vuccati. Mapayissamiti mapeyya. "cankamanam
mapessami"ti ca patho, soyevattho. Nabheti akase. Sabbaratanamanditanti
sabbehi ratijananatthena ratanehi muttamaniveluriyasankhasilapavalarajatasuvanna-
masaragallalohitankehi dasahi dasahi mandito alankato sabbaratanamandito,
tam sabbaratanamanditam. "nabhe ratanamanditan"ti pathanti keci.
@Footnote: 1 visuddhi. 2/211-212 (sya)
     Kathevam bhagavata cintitamatte dasasahassacakkavalavasino bhummadayo deva
pamuditahadaya sadhukaram adamsu. Tamattham pakasentehi sangitikarakehi:-
              [6] "bhumma maharajika tavatimsa
                  yama ca deva tusita nimmita
                  paranimmita yepi ca brahmakayika
                  anandita vipulamakamsu ghosan"ti-
adigathayo thapitati veditabba.
     Tattha bhummati bhummattha, pasanapabbatavanarukkhadisu thita. Maharajikati
maharajapakkhika. Bhummatthanam devatanam saddam sutva akasatthakadevata tato
abbhavalahaka devata, tato unhavalahaka devata, tato sitavalahaka devata,
tato vassavalahaka devata, tato vatavalahaka devata, tato cattaro
maharajano, tato tavatimsa, tato yama, tato tusita, tato nimmanarati. Tato
paranimmitavasavatti, tato brahmakayika, tato brahmapurohita, tato mahabrahmano,
tato parittabha, tato appamanabha, tato abhassara, tato parittasubha, tato
appamanasubha, tato subhakinha, tato vehapphala, tato aviha, tato atappa,
tato sudassa tato sudassi, tato akanittha devata saddam sutva mahantam saddam
akamsu. Asannino ca arupavacarasatte ca thapetva sotayatanapavattitthane
sabbe devamanussanagadayo pitivasam gatahadaya ukkutthisaddam akamsuti attho.
Ananditati pamuditahadaya, sanjatapitisomanassa hutvati attho. Vipulanti puthulam.
     Atha sattha cintitasamanantarameva odatakasinasamapattim samapajjitva
"dasasu cakkavalasahassesu aloko hotu"ti adhitthasi, tena adhitthanacittena
saheva aloko ahosi pathavito patthaya yava akanitthabhavana. Tena vuttam:-
              [7] "obhasita ca pathavi sadevaka
                   puthu ca lokantarika asamvuta
                   tamo ca tibbo vihato tada ahu
                   disvana accherakam patihiran"ti. 1-
     Tattha obhasitati pakasita. Pathaviti etthayam pathavi catubbidha
kakkhalapathavi sasambharapathavi nimittapathavi sammutipathaviti. Tasu "katama cavuso ajjhattika
pathavidhatu? yam ajjhattam paccattam kakkhalam kharigatan"tiadisu 2- vutta ayam
kakkhalapathavi nama. "yo pana bhikkhu pathavim khaneyya va khanapeyya va"tiadisu 3-
vutta sasambharapathavi, ye ca kesadayo visati kotthasa, ayolohadayo ca
bahira, sapi vannadihi sambharehi saddhim pathaviti sasambharapathavi nama.
"pathavikasinameko sanjanati"tiadisu 4- nimittapathavi "arammanapathavi"tipi vuccati.
Pathavikasinajhanalabhi devaloke nibbatto agamanavasena "pathavidevo"ti namam
labhati. Vuttanhetam "apo ca deva pathavi"tiadisu 5- ayam sammutipathavi,
pannattipathavi namati veditabba. Idha pana sasambharapathavi adhippeta. 6-
     Sadevakati sadevaloka. "sadevata"tipi patho atthi ce sundarataram,
sadevako manussaloko obhasitoti attho. Puthuti bahu. Lokantarikati
asurakayanarakanametam adhivacanam, ta pana tinnam cakkavalanam antara eka
lokantarika hoti, tinnam sakatacakkanam annamannam ahacca thitanam majjheokaso
viya ekeko lokantarikanirayo, parimanato atthayojanasahasso hoti.
Asamvutati hettha appatittha. Tamo cati andhakaro. Tibboti bahalo ghano.
@Footnote: 1 accherakapatihiram (sya)     2 abhi.vi. 35/173/96
@3 vi.maha. 2/85/158       4 di.pa. 11/360/278
@5 di.maha. 10/340/222     6 pa.su. 1/2/27
Candimasuriyalokabhavato niccandhakarova hoti. Vihatoti viddhasto. Tadati yada
pana bhagava sattesu karunnatam paticca patihariyakaranattham alokam phari, tada so
tamo tibbo lokantarikasu thito, vihato viddhasto ahositi attho.
     Accherakanti accharapaharanayoggam, 1- vimhayavasena angulihi paharanayogganti
attho. Patihiranti patipakkhaharanato patihiram. Patiharati sattanam ditthimanopagatani
cittaniti va patihiram appasannanam sattanam pasadam patiaharatiti va
patihiram. "patiheran"tipi patho. Soyevattho. Ettha alokavidhanavisesassetam
adhivacanam. Disvana accherakam patihiranti ettha deva ca manussa ca lokantarikasu
nibbattasattapi ca tam bhagavato patihariyam disva paramappitisomanassam agamamsuti
idam vacanam aharitva attho datthabbo, itaratha na pubbena va param, na
parena va pubbam yujjati.
     Idani na kevalam manussalokesuyeva aloko atthi, sabbattha tividhepi
sankharasattokasasankhate loke alokoyevati dassanattham:-
              [8] "sadevagandhabbamanussarakkhase
                   abha ulara vipula ajayatha
                   imasmim loke parasmincobhayasmim
                   adho ca uddham tiriyanca vitthatan"ti
ayam gatha vutta.
     Tattha devati sammutideva upapattideva visuddhidevati sabbepi deva
idha sangahita. Deva ca gandhabba ca manussa ca rakkhasa ca devagandhabbamanussa-
rakkhasa. Saha devagandhabbamanussarakkhasehiti sadevagandhabbamanussarakkhaso. Ko
@Footnote: 1 Ma. accharaphotanayoggam
Pana so? loko. Tasmim sadevagandhabbamanussarakkhase loke. Abhati aloko.
Ularati etthayam ularasaddo madhurasetthavipuladisu dissati. Tatha hesa "ularani
khadaniyabhojaniyani khadanti bhunjanti"tiadisu 1- madhure dissati. "ularaya kho pana
bhavam vacchayano pasamsaya samanam gotamam pasamsati"tiadisu 2- setthe. "atikkamma
devanam devanubhavam appamano ularo obhaso"tiadisu 3- vipule. Svayam idha
setthe datthabbo. 4- Vipulati appamana. Ajayathati uppajji udapadi
pavattittha. Imasmim loke parasmincati imasmim manussaloke ca parasmim devaloke
cati attho. Ubhayasminti tadubhayasmim, ajjhattabahiddhadisu viya datthabbam. Adho
cati aviciadisu nirayesu. Uddhanti bhavaggatopi uddham ajatakasepi. Tiriyancati
tiriyatopi dasasu cakkavalasahassesu. Vitthatanti visatam. Andhakaram vidhamitva
vuttappakaram lokanca padesanca ajjhottharitva abha pavattitthati attho. Atha
va tiriyanca vitthatanti tiriyato vitthatam mahantam, appamanam padesam abha
pharitva atthasiti attho.
     Atha bhagava dasahassacakkavalesu  alokapharanam katva abhinnapadakam
catutthajjhanam samapajjitva tato vutthaya avajjitva adhitthanacittena
akasamabbhuggantva tesam natinam sisesu padapamsum okiramano viya mahatiya
devamanussaparisaya majjhe yamakapatihariyam dasseti. Tam pana palito evam
veditabbam 5-:-
              katamam tathagatassa yamakapatihire nanam? idha tathagato
        yamakapatihiram karoti asadharanam savakehi uparimakayato aggikkhandho
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/366 329    2 Ma.mu. 12/288/252
@3 di.maha. 10/32/13, Ma.u. 14/201/169
@4 di.pa.A. 3/142/65   5 khu.pati. 31/116/128
        Pavattati, hetthimakayato udakadhara pavattati. Hetthimakayato aggikkhandho
        pavattati, uparimakayato udakadhara pavattati.
              Puratthimakayato aggikkhandho pavattati, pacchimakayato
        udakadhara pavattati. Pacchimakayato aggikkhandho pavattati, puratthimakayato
        udakadhara pavattati.
              Dikkhinaakkhito aggikkhandho pavattati, vamaakkhito udakadhara
        pavattati. Vamaakkhito aggikkhandho pavattati, dakkhinaakkhito
        udakadhara pavattati.
              Dakkhinakannasotato aggikkhandho pavattati, vamakannasotato
        udakadhara pavattati. Vamakannasotato aggikkhandho pavattati,
        dakkhinakannasotato udakadhara pavattati.
              Dakkhinanasikasotato aggikkhandho pavattati, vamanasikasotato
        udakadhara  pavattati. Vamanasikasotato aggikkhandho pavattati,
        dakkhinanasikasotato udakadhara pavattati.
              Dakkhinaamsakutato aggikkhandho pavattati, vamaamsakutato
        udakadhara pavattati, vamaamsakutato aggikkhandho pavattati, dakkhinaamsakutato
        udakadhara pavattati.
              Dakkhinahatthato aggikkhandho pavattati, vamahatthato udakadhara
        pavattati. Vamahatthato aggikkhandho pavattati, dakkhinahatthato
        udakadhara pavattati.
              Dakkhinapassato aggikkhandho pavattati, vamapassato udakadhara
        pavattati. Vamapassato aggikkhandho pavattati, dakkhinapassato udakadhara
        pavattati.
              Dakkhinapadato aggikkhandho pavattati. Vamapadato udakadhara
        pavattati. Vamapadato aggikkhandho pavattati, dakkhinapadato udakadhara
        pavattati.
              Angulangulehi aggikkhandho pavattati, angulantarikahi
        udakadhara pavattati. Angulantarikahi aggikkhandho pavattati,
        angulangulehi udakadhara pavattati.
              Ekekalomato aggikkhandho pavattati, ekekalomato udakadhara
        pavattati. Lomakupato lomakupato aggikkhandho pavattati, lomakupato
        lomakupato udakadhara pavattati.
              Channam vannanam nilanam pitakanam lohitakanam odatanam
        manjetthanam 1- pabhassaranam.
              Bhagava cankamati, nimmito titthati va nisidati va seyyam
        va kappeti. Bhagava titthati, nimmito cankamati va nisidati va
        seyyam va kappeti. Bhagava nisidati, nimmito cankamati va titthati
        va seyyam va kappeti.
              Bhagava seyyam kappeti. Nimmito cankamati va titthati va
        nisidati va. Nimmito cankamati, bhagava titthati va nisidati va seyyam
@Footnote: 1 cha.Ma. manjitthanam
        Va kappeti. Nimmito titthati, bhagava cankamati va nisidati va
        seyyam va kappeti.
              Nimmito nisidati, bhagava cankamati va titthati va seyyam va
        kappeti. Nimmito seyyam kappeti, bhagava cankamati va titthati va
        nisidati va, idam tathagatassa yamakapatihire nananti veditabbam.
     Tassa pana bhagavato tejokasinasamapattivasena uparimakayato aggikkhandho
pavattati.  apokasinasamapattivasena hetthimakayato udakadhara pavattatiti puna
udakadharaya pavattatthanato aggikkhandho pavattati, aggikkhandhassa pavattatthanato
udakadhara pavattatiti dassetum "hetthimakayato aggikkhandho pavattati, uparimakayato
udakadhara pavattati"ti vuttanti veditabba. Eseva nayo sesapadesupi.
Aggikkhandho panettha udakadharaya asammissova ahosi. Tatha udakadhara
aggikkhandhena. Rasmisu pana dutiya dutiya rasmi purimaya purimaya purimaya
yamaka viya ekakkhane pavattati. Dvinnanca cittanam ekakkhane pavatti nama
natthi, buddhanam pana bhavangaparivasassa lahukataya pancahakarehi cinnavasitaya
eta rasmiyo ekakkhane viya pavattanti, tasma pana rasmiya avajjana-
parikammadhitthanani visumyeva. Nilarasmiatthaya hi bhagava nilakasinam samapajjati.
Pitarasmiadinam atthaya pitakasinadini samapajjati.
     Evam bhagavato yamakapatihire  kayiramane sakalassapi dasasahassacakkavalassa
alankarakaranakalo viya ahosi. Tena vuttam:-
              [9] "sattuttamo anadhivaro vinayako
                   sattha ahu devamanussapujito
                   mahanubhavo satapunnalakkhano
                   dassesi accherakam patihiran"ti.
     Tattha sattuttamoti attano siladihi gunehi sabbesu sattesu uttamo
pavaro setthoti sattuttamo, sattanam va uttamo sattuttamo. Sattanti hi
nanassa 1- namam, tena dasabalacatuvesarajjachaasadharanananasankhatena sattena
settho uttamoti sattuttamo, samanadhikaranavasena satto uttamoti va sattuttamo.
Yadi evam "uttamasatto"ti vattabbam uttamasaddassa pubbanipatapathato. Na
panesa bhedo 2- aniyamato bahulavacanato ca naruttamapurisuttamanaravaradisadda viya
datthabbo. 3- Atha va sattam uttamam yassa so sattuttamo, idhapi ca
uttamasaddassa pubbanipato bhavati. Uttamasattoti visesanassa pubbanipatapathato
"cittagu paddhagu"ti 4- ettha viyati nayam doso. Ubhayavisesanato va
ahitaggiadipatho viya datthabbo. Vinayakoti bahuhi vinayanupayehi satte vineti
dametiti vinayako. Satthati ditthadhammikasamparayikatthehi yatharaham satte anusasatiti
sattha. Ahuti ahosi. Devamanussapujitoti dibbehi pancakamagunehi dibbanti
kilantiti deva. Manassa ussannatta manussa, deva ca manussa ca devamanussa,
devamanussehi pujito devamanussapujito. Pupphadipujaya ca paccayapujaya ca pujito,
apacitoti attho. Kasma pana devamanussanameva gahanam katam, nanu bhagava
tiracchanagatehipi aravalakalapalaladhanapalapalileyyakanagadihi
satagiralavakahemavatasucilomakharalomayakkhadihi vinipatagatehipi pujitoyevati? saccamevetam,
ukkatthaparicchedavasena sabbapuggalaparicchedavasena cetam vuttanti veditabbam.
Mahanubhavoti mahata buddhanubhavena samannagato. Satapunnalakkhanoti anantesu
cakkavalesu sabbe satta ekekam punnakammam satakkhattum kareyyum ettakehi
janehi katakammam bodhisatto sayameva ekako 5- satagunam katva nibbatto. Tasma
@Footnote: 1 Si. vinnanassa     2 Si.,i. doso
@3 Si.,i. datthabbam    4 Ma. cittabhu sabalabhuti      5 Ma. eko
"satapunnalakkhano"ti vuccati. Keci pana "satena satena punnakammena
nibbattaekekalakkhano"ti vadanti. "evam sante yo koci buddho bhaveyya"ti tam
atthakathasu patikkhittam. Dassesiti sabbesam devamanussanam ativimhayakaram
yamakapatihariyam dassesi.
     Atha sattha akase patihariyam katva mahajanassa cittacaram oloketva
tassa ajjhasayanukulam dhammakatham cankamanto kathetukamo akase
dasasahassacakkavalavitthatam sabbaratanamayam ratanacankamam mapesi. Tena vuttam:-
             [10] "so yacito devavarena cakkhuma
                   attham samekkhitva tada naruttamo
                   cankamam mapayi lokanayako
                   sunitthitam sabbaratananimmitan"ti.
     Tattha soti so sattha. Yacitoti pathameva atthame sattahe
dhammadesanaya yacitoti attho. Devavarenati sahampatibrahmuna. Cakkhumati ettha
cakkhatiti cakkhu, samavisamam vibhavayatiti attho. Tam pana cakkhu duvidham nanacakkhu
mamsacakkhuti. Tattha nanacakkhu pancavidham buddhacakkhu dhammacakkhu samantacakkhu dibbacakkhu
pannacakkhuti. Tesu buddhacakkhu nama asayanusayanananceva indriyaparopariyatta-
nananca, yam "buddhacakkhuna lokam volokento"ti 1- agatam. Dhammacakkhu nama
hetthima tayo magga tini ca phalani, yam "virajam vitamalam dhammacakkhum udapadi"ti 2-
agatam. Samantacakkhu nama sabbannutannanam, yam "tathupamam dhammamayam sumedha,
pasadamaruyha samantacakkhu"ti 3- agatam, dibbacakkhu nama alokavaddhanena
@Footnote: 1 di.maha. 10/69/33, Ma.mu. 12/283/244, Ma.Ma. 13/339/321,
@sam.sa. 15/172/166, vi.maha. 4/9/9
@2 vi.maha. 4/16/15, di.Si. 9/355/149, sam.maha. 19/1081/369, khu.pati. 31/30/360
@3 vi.maha. 4/8/8, di.maha. 10/70/34, Ma.mu. 12/282/243,
@Ma.Ma. 13/338/320, sam.sa. 15/172/166
Uppannabhinnacittena sampayuttananam, yam "dibbena cakkhuna visuddhena"ti 1-
agatam. Pannacakkhu nama "cakkhum udapadi, nanam udapadi"ti 2- ettha
pubbenivasadinanam pannacakkhuti agatam.
     Mamsacakkhu nama "cakkhunca paticca rupe ca"ti 3- ettha pasadamamsacakkhu
vuttam. 4- Tam pana duvidham sasambharacakkhu pasadacakkhuti. Tesu yvayam akkhikupake
akkhipattakehi parivarito mamsapindo yattha catasso dhatuyo vannagandharasoja
sambhavo jivitam bhavo cakkhupasado kayapasadoti sankhepato terasa
sambhara honti. Vittharato pana sambhavamanani catusamutthanani chattimsa jivitam
bhavo cakkhupasado kayapasadoti. Ime kammasamutthana cattaro cati
sasambhara 5- honti, idam sasambharacakkhu nama. Yam pana setamandalaparicchinnena
kanhamandalena parivarite ditthamandale sannivittham rupadassanasamattham pasadamattam, idam
pasadacakkhu nama. Sabbani panetani ekavidhani aniccato sankhatato, duvidhani
sasavanasavato lokiyalokuttarato, tividhani bhumito upadinnattikato, catubbidhani
ekantaparittaappamananiyatarammanato, pancavidhani rupanibbanarupasabbarammananarammana-
vasena, chabbidhani honti buddhacakkhadivasena. Iccevametani vuttappakarani
cakkhuni assa bhagavato santiti bhagava cakkhumati vuccati. Attham samekkhitvati
cankamam mapetva, dhammadesananimittam devamanussanam hitattham upaparikkhitva
upadharetvati adhippayo. Mapayiti mapesi. Lokanayakoti saggamokkhabhimukham
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/148, 284, 385, 432/109, 245, 344, 379, Ma.Ma. 13/341/323,
@Ma.u. 14/82, 261/64, 230, vi.maha.vi. 1/13/6, vi.maha. 4/10/10
@2 sam.maha. 19/1081/368, vi.maha. 4/15/14, abhi.ka. 37/405/246, khu.pati. 31/30/359
@3 Ma.mu. 12/204, 400/172, 357 Ma.u. 14/240, 425, 426/361, 366, 367,
@sam.ni. 16/43/69, sam.sala. 18/64/40 (sya),
@abhi.ka. 37/465, 467, 469/281, 282, 283
@4 su.vi. 1/203/165      5 Si. cattalisa sambhara
Lokam nayatiti lokanayako. Sunitthitanti sutthu nitthitam, pariyositanti attho.
Sabbaratananimmitanti dasavidharatanamayam.
     Idani bhagavato tividhapatihariyasampattidassanattham:-
               [11] "iddhi ca adesananusasani
                     tipatihire bhagava vasi ahu
                     cankamam mapayi lokanayako
                     sunitthitam sabbaratananimmitan"ti
vuttam.
     Tattha iddhiti iddhividham iddhipatihariyam nama. Tam pana ekopi hutva
bahudha hoti, bahudhapi hutva eko hotitiadinayappavattam. 1- Adesanati parassa
cittacaram natva kathanam adesanapatihariyam, tam savakananca buddhananca
satatadhammadesana. Anusasaniti anusasanipatihariyam, tassa tassa ajjhasayanukulamovadoti
attho. Iti etani tini patihariyani. Tattha iddhipatihariyena
anusasanipatihariyam mahamoggallanassa acinnam, adesanapatihariyena
anusasanipatihariyam dhammasenapatissa, anusasanipatihariyam pana buddhanam
satatadhammadesana. Tipatihireti etesu tisu patihariyesuti attho. Bhagavati idam
gunavisitthasattuttamagarugaravadhivacanam. Vuttanhetam poranehi:-
            "bhagavati vacanam settham   bhagavati vacanamuttamam
             garu garavayutto so   bhagava tena vuccati"ti. 2-
Vasiti etasmim tividhepi patihariye vasippatto, cinnavasiti attho. Vasiyo
nama panca vasiyo avajjanasamapajjanaadhitthanavutthanapaccavekkhanasankhata.
Tatra yam yam jhanam yathicchakam yavaticchakam avajjati avajjanaya dandhayitattam
@Footnote: 1 di.Si. 9/238/78, Ma.mu. 12/147/106, khu.pati. 31/10/418
@2 visuddhi. 1/268 (sya), su.vi. 1/1/33, pa.su. 1/1/11, samanta. 1/130 (sya)
Natthiti sigham avajjetum samatthata avajjanavasi nama. Tatha yam yam jhanam
yathicchakam yavaticchakam .pe. Samapajjati samapajjanaya dandhayitattam natthiti sigham
samapajjanasamatthata samapajjanavasi nama. Sigham kalam thapetum samatthata adhitthanavasi
nama. Tatheva lahum vutthatum samatthata vutthanavasi nama. Paccavekkhanavasi pana
paccavekkhanajavananeva honti tani avajjananantaraneva hutva uppajjantiti
avajjanavasiya eva vuttani. Iti imasu pancasu vasisu cinnavasita vasi nama
hoti. Tena vuttam "tipatihire bhagava vasi ahu"ti.
     Idani tassa ratanacankamassa nimmitavidhanassa dassanattham:-
        [12]  "dasasahassilokadhatuya      sinerupabbatuttame
               thambheva dassesi patipatiya cankame ratanamaye"ti 1-
adigathayo vutta.
     Tattha dasasahassilokadhatuyati dasasu cakkavalasahassesu. Sinerupabbatuttameti
mahamerusankhate setthapabbate. Thambhevati thambhe viya dasacakkavalasahassesu ye
sinerupabbata, te patipatiya thite suvannathambhe viya katva tesam upari cankamam
mapetva dassesiti attho. Ratanamayeti ratanamaye.
     [13] Dasasahassam 2- atikkammati ratanacankamam pana bhagava mapento tassa
ekam kotim sabbapariyantam pacinacakkavalamukhavattim ekam kotim pacchimacakkavalamukhavattim
atikkamitva thitam katva mapesi. Tena vuttam:-
             "dasasahassam atikkamma      cankamam mapayi jino
              sabbasonnamaya passe    cankame ratanamaye"ti. 1-
@Footnote: 1 khu.buddha. 33/12, 13/439          2 cha.Ma. dasasahassi
     Tattha jinoti kilesarijayanato jino. Sabbasonnamaya passeti tassa
pana evam nimmitassa cankamassa ubhayapassesu suvannamaya paramaramaniya mariyadabhumi
ahosi, majjhe manimayati adhippayo.
     [14] Tulasanghatati tulayugala, ta nanaratanamayati veditabba.
Anuvattati 1- anurupa. Sovannaphalakatthakati 2- sovannamayehi phalakehi atthaka,
tulasanghatanam upari suvannamayo padaracchadoti attho. Vedika sabbasovannati
vedika pana sabbapi suvannamaya, ya panesa cankamanaparikkhepavedika, sa
ekava, annehi ratanehi asammisati attho. Dubhato passesu nimmitati ubhosu
passesu nimmita. Dakaro padasandhikaro.
     [15] Manimuttavalukakinnati 3- manimuttamayavalukakinna. Atha va
manayo ca mutta ca valuka ca manimuttavaluka. Tahi manimuttavalukahi
akinna santhatati manimuttavalukakinna. Nimmitoti iminakarena nimmito
kato. Ratanamayoti sabbaratanamayo, cankamoti attho. Obhaseti disa sabbati
sabbapi dasa disa obhaseti pakaseti. Sataramsivati sahassaramsiadicco viya.
Uggatoti udito. Yatha pana abbhuggato sahassaramsi sabbapi dasa disa
obhaseti, evameva esopi sabbaratanamayo cankamo obhasetiti attho.
     Idani pana nitthite cankame tattha bhagavato pavattidassanattham:-
     [16] "tasmim cankamane dhiro     dvattimsavaralakkhano
          virocamano sambuddho     cankame cankami jino.
     [17] Dibbam mandaravam puppham      padumam parichattakam
          cankamane okiranti       sabbe deva samagata.
@Footnote: 1 cha.Ma. anuvaggati      2 cha.Ma....phalakatthatati     3 pali....kinnoti
     [18] Passanti tam devasangha     dasasahassi pamodita 1-
          namassamana nipatanti      tutthahattha pamodita"ti
gathayo vutta.
     Tattha dhiroti dhitiyutto. Dvattimsavaralakkhanoti suppatitthitapadataladihi
dvattimsamahapurisalamahapurisalakkhanehi samannagatoti attho. Dibbanti devaloke bhavam
jatam dibbam. Parichattakanti devanam tavatimsanam kovilararukkhassa nissandena
samanta yojanasataparimano paramadassaniyo paricchattakarukkho nibbatti. Yasmim
pupphite sakalam devanagaram ekasurabhigandhavasitam hoti, tassa kusumarenuokinnani
navakanakavimanani pinjarani hutva khayanti. Imassa pana paricchattakarukkhassa
pupphanca paricchattakanti vuttam. Cankame okirantiti tasmim ratanacankame
avakiranti, tena vuttappakarena pupphena tasmim cankame cankamamanam bhagavantam
pujentiti attho. Sabbe devati kamavacaradevadayo deva. Tenaha "passanti
tam devasangha"ti. Tam bhagavantam ratanacankamane cankamantam sakesu alayesupi
passantiti attho. Dasasahassiti bhummatthe paccattavacanam, dasasahassiyam devasangha
tam passantiti attho. Pamoditati pamudita. Nipatantiti sannipatanti. Tutthahatthati
pitivasena tutthahattha. Pamoditati idani vattabbehi tavatimsadidevehi saddhinti
sambandho datthabbo, itaratha punaruttidosato na muccati. Atha va pamodita
tam bhagavantam passanti, tutthahattha pamodita tahim tahim sannipatantiti attho.
     Idani ye passimsu ye sannipatimsu, te sarupato dassetum:-
      [19] "tavatimsa ca yama ca     tusita capi devata
            nimmanaratino deva      ye deva vasavattino
            udaggacitta sumana       passanti lokanayakam.
@Footnote: 1 pali. samagata
               [20] Sadevagandhabbamanussarakkhasa
                    naga supanna atha vapi kinnara
                    passanti tam lokahitanukampakam
                    nabheva accuggatacandamandalam.
               [21] Abhassara subhakinha
                    vehapphala akanittha ca devata 1-
                    susuddhasukkavatthavasana
                    titthanti panjalikata.
               [22] Muncanti puppham pana pancavannikam
                    mandaravam 2- candanacunnamissitam 3-
                    bhamenti 4- celani ca ambare tada
                    aho jino lokahitanukampako"ti
ima gathayo vutta.
     Tattha udaggacittati pitisomanassavasena udaggacitta. Sumanati udaggacittatta
eva sumana. Lokahitanukampakanti lokahitanca lokanukampakanca. Lokahitena
va anukampakam lokahitanukampakam. Nabheva accuggatacandamandalanti ettha akase
abhinavoditam paripunnam sabbopaddavavinimuttam saradasamaye candamandalam viya
buddhasiriya virocamanam nayananandakaram passantiti attho.
     Abhassarati ukkatthaparicchedavasena vuttam. Parittabhaappamanabhaabhassara
parittamajjhimapanitabhedena dutiyajjhanenabhinibbatta sabbeva gahitati veditabba.
@Footnote: 1 pali. ayam patho na dissati    2 i. mandavaram
@3 pali....missakam            4 pali. bhamanti
Subhakinhati idam ukkatthaparicchedavaseneva vuttam, tasma parittasubhaappamanasubha-
subhakinhaparittadibhedena tatiyajjhanena nibbatta sabbeva gahitati veditabba.
Vehapphalati vipula phalati vehappala. Te catutthajjhananibbatta asannasattehi
ekatalavasino. Hettha pana pathamajjhananibbatta brahmakayikadayo dassita.
Tasma idha na dassita. Cakkhusotanamabhavato asannasatta ca arupino ca idha
na uddittha. Akanittha ca devatati idhapi ukkatthaparicchedavaseneva vuttam.
Tasma avihatappasudassasudassiakanitthasankhata pancapi suddhavasa gahitati
veditabba. Susuddhasukkavatthavasanati sutthu suddhani susuddhani sukkani
odatani. Susuddhani sukkani vatthani nivatthani ceva parutani ca yehi te
susuddhasukkavatthavasana, paridahitaparisuddhapandaravatthati attho.
"susuddhasukkavasana"tipi patho. Panjalikatati katapanjalika kamalamakulasadisam anjalim sirasi
katva titthanti.
     Muncantiti okiranti. Puppham panati kusumam pana. "pupphani va"tipi
patho, vacanavipariyaso datthabbo. Attho panassa soyeva. Pancavannikanti
pancavannam nilapitalohitodatamanjitthakavannavasena pancavannam. Candanacunna-
missikanti candanacunnena missitam. Bhamenti celaniti bhamayanti vatthani. Aho
jino lokahitanukampakoti "aho jino lokahito aho ca lokahitanukampako
aho karuniko"ti evamadini thutivacanani uggiranta. Muncanti puppham bhamayanti
celaniti sambandho.
     Idani tehi payuttani thutivacanani dassetum ima gathayo vutta:-
     [23] "tuvam sattha ca ketu 1- ca  dhajo yupo ca paninam
          parayano patittha ca       dipo ca dvipaduttamo.
@Footnote: 1 pali. ketu
     [24] Dasasahassilokadhatuya       devatayo mahiddhika
          parivaretva namassanti     tutthahattha pamodita.
     [25] Devata devakanna ca      pasanna tutthamanasa
          pancavannikapupphehi         pujayanti narasabham.
     [26] Passanti tam devasangha      pasanna tutthamanasa
          pancavannikapupphehi         pujayanti narasabham.
     [27] Aho acchariyam loke       abbhutam lomahamsanam
          na medisam bhutapubbam         accheram lomahamsanam.
     [28] Sakasakamhi bhavane          nisiditvana devata
          hasanti ta mahahasitam       disvanaccherakam nabhe.
     [29] Akasattha ca bhumattha     tinapanthanivasino 1-
          katanjali  namassanti        tutthahattha pamodita.
     [30] Yepi dighayuka naga      punnavanto mahiddhika
          pamodita namassanti        pujayanti naruttamam.
     [31] Sangitiyo pavattanti        ambare anilanjase
          cammanaddhani vadenti      disvanaccherakam nabhe.
     [32] Sankha ca panava ceva      athopi dendima 2- bahu
          antalikkhasmim vajjanti       disvanaccherakam nabhe.
     [33] Abbhuto vata no ajja      uppajji lomahamsano
          dhuvamatthasiddhim labhama        khano no patipadito.
@Footnote: 1 pali. bhummattha tinosadhinivasino       2 cha.Ma. dindima. evamuparipi
     [34] Buddhoti tesam sutvana      piti uppajji tavade
          buddho buddhoti kathayanta    titthanti panjalikata.
     [35] Hinkara sadhukara ca 1-  ukkutthi sampahamsanam 2-
          paja ca vividha gagane      vattanti panjalikata.
            [36] Gayanti selenti ca vadayanti ca
                 bhujani pothenti 3- ca naccayanti  ca
                 muncanti puppham pana pancavannikam
                 mandaravam candanacunnamissitam. 4-
     [37] Yatha tuyham mahavira        padesu cakkalakkhanam
          dhajavajirapataka 5-        vaddhamanankusacitan"ti. 6-
     Tattha idhalokaparalokahitattham sasatiti sattha. Ketuti ketuno apacitikatabbatthena
ketu viyati ketu. Dhajoti indadhajo samussayatthena dassaniyatthena ca
tvam dhajo viyati dhajoti. Atha va yatha hi loke yassa kassaci dhajam disvava
"ayam dhajo itthannamassa"ti dhajava dhajiti pannayati, evameva bhagava
pannanibbanadhigamaya bhagavantam disvava nibbanadhigamo pannayati. Tena vuttam
"dhajo yupo ca"ti. Kutadantasutte 7- vuttanam danadiasavakkhayananapariyosananam
sabbayaganam yajanatthaya samussito yupo tuvanti attho. Parayanoti patisaranam.
Patitthati yatha mahapathavi sabbapaninam adharabhavena patittha nissayabhuta,
evam tuvampi patitthabhuta. Dipo cati padipo, yatha caturange tamasi vattamananam
sattanam aropito padipo rupasandassano hoti, evam avijjandhakare vattamananam
@Footnote: 1 pali. hinkaram sadhukaranca     2 pali. sampanadanam    3 pali. photenti
@4 pali...missakam      5 pali. dhajam vidharapatakam
@6 pali....kusapitam    7 di.Si. 9/348/144
Sattanam paramatthasandassano padipo tuvanti attho. Atha va mahasamudde
bhinnanavanam sattanam samuddadipo yatha patittha hoti, evam tuvampi samsarasagare
alabbhaneyyapatitthe osidantanam dipo viyati dipoti attho.
     Dipaduttamoti dvipadanam uttamo dvipaduttamo, ettha pana niddharana-
lakkhanassa abhavato chatthisamasassa patisedho natthi, niddharanalakkhanaya chatthiya
samaso patisiddho. Sammasambuddho pana apadanam dvipadanam catuppadanam
bahuppadanam rupinam arupinam sanninam asanninam nevasanninasanninam uttamova,
kasma panidha "dvipaduttamo"ti vuttoti ce? setthataravasena. Imasmim hi loke
settho nama uppajjamano apadacatuppadabahuppadesupi nuppajjati. Ayam
dvipadesuyeva uppajjati. Kataradvipadesuti? manussesu ceva devesu ca. Manussesu
uppajjamano tisahassimahasahassilokadhatu vase kattum samattho buddho hutva
nibbattati. Devesu uppajjamano dasasahassilokadhatu vasavatti mahabrahma
hutva nibbattati. So tassa kappiyakarako va aramiko va sampajjati. Iti
tatopi setthataravasena "dvipaduttamo"ti vutto.
     Dasasahassilokadhatuyati dasasahassisankhataya lokadhatuya. Mahiddhikati
mahatiya iddhiya yutta, mahanubhavati attho. Parivaretvati bhagavantam samantato
parikkhipitva. Pasannati sanjatasaddha. Narasabhanti narapungavam. Aho acchariyanti
ettha andhassa pabbatarohanam viya niccam na hotiti acchariyam, accharayogganti
va acchariyam, "aho idam vimhayan"ti accharam paharitum yuttanti attho. Abbhutanti
abhutapubbam abhutanti abbhutam. Ubhayampetam vimhayavahassadhivacanam. Lomahamsananti
lomanam uddhaggabhavakaranam. Na medisam bhutapubbanti na maya idisam bhutapubbam,
abbhutam ditthanti attho. Ditthanti vacanam aharitva gahetabbam. Accheranti
acchariyam.
     Sakasakamhi bhavaneti attano attano bhavane. Nisiditvanati upavissa.
Devatati idam pana vacanam devanampi devadhitanampi sadharanavacananti veditabbam.
Hasanti tati ta devata hasanti, pitivasam gatahadayataya mihitamattam akatva
attahasam hasantiti attho. Nabheti akase.
     Akasatthati akase vimanadisu thita, eseva nayo bhumatthesupi.
Tinapanthanivasinoti 1- tinamaggesu ceva panthesu ca nivasino. Punnavantoti
mahapunna. Mahiddhikati mahanubhava. Sangitiyo pavattentiti devanatakasangitiyo
pavattenti, tathagatam pujanatthaya payujjantiti attho. Ambareti akase.
Anilanjaseti anilapathe, ambarassa anekatthatta "anilanjale"ti vuttam, purimasseva
vevacanam. Cammanaddhaniti cammavinaddhani. Ayameva va patho, devadundubhiyoti
attho. Vadentiti vadayanti devata.
     Sankhati dhamanasankha. Panavati tanumajjhaturiyavisesa. Dendimati
tinavakhuddakabheriyo vuccanti. Vajjantiti vadayanti. Abbhuto vata noti acchariyo
vata nu. Uppajjiti uppanno. Lomahamsanoti lomahamsanakaro. Dhuvanti yasma pana
abbhuto ayam sattha loke uppanno, tasma dhuvam avassam atthasiddhim labhamati
adhippayo. Labhamati labhissama. Khanoti atthakkhanavirahito navamo khanoti
attho. Noti amhakam. Patipaditoti 2- patiladdho.
     Buddhoti tesam sutvanati buddhoti idam vacanam sutva tesam devanam
pancavanna piti udapaditi attho. Tavadeti tasmim kale. Hinkarati hinkarasadda
himhinti yakkhadayo 3- pahatthakale karonti. Sadhukarati sadhukarasadda ca
pavattanti. Ukkutthiti ukkutthisaddo ca unnadasaddo cati attho. Pajati
@Footnote: 1 pali. tinosasadhanivasino   2 pali. patipatito   3 Si.... saddhadayo
Devadayo adhippeta. Keci "pataka vividha gagane vattanti"ti pathanti.
Gayantiti buddhagunapatisamyuttam gitam gayanti.
     Selentiti mukhena selitasaddam karonti. Vadayantiti mahati vipancikamakaramukhadayo
vina ca turiyani ca tathagatassa pujanatthaya vadenti payojenti.
Bhujani pothentiti bhuje apphotenti. Lingavipariyaso datthabbo. Naccanti cati
anne ca naccapenti sayanca naccanti.
     Yatha tuyham mahavira, padesu cakkalakkhananti ettha yena pakarena yatha.
Mahaviriyena yogato mahaviro. Padesu cakkalakkhananti tava ubhosu padatalesu
sahassaram sanemikam sanabhikam sabbakaraparipuram cakkalakkhanam sobhatiti attho.
Cakkasaddo panayam sampattirathangairiyapathadanaratanadhammakhuracakkalakkhanadisu dissati.
"cattarimani bhikkhava cakkani yehi samannagatanam devamanussanan"tiadisu 1-
sampattiyam dissati. "cakkamva vahato padan"tiadisu 2- rathange. "catukkam
navadvaran"tiadisu 3- ariyapathe. "dadam bhunja ca ma ca pamado, cakkam vattaya
sabbapaninan"ti 4- ettha dane. "dibbam cakkaratanam patubhutan"ti 5- ettha
ratanacakke. "maya pavattitam cakkan"ti 6- ettha pana dhammacakke. "icchahatassa
posassa, cakkam bhamati matthake"ti 7- ettha khuracakke, paharanacakketi attho. "padatalesu
cakkani jatani"ti 8- ettha lakkhane. Idhapi lakkhanacakke datthabbo. 9-
Dhajavajirapataka, vaddhananankusacitanti dhajena ca vajirena ca patakaya ca
vaddhamanena ca ankusena ca acitam alankatam parivaritam padesu cakkalakkhananti
@Footnote: 1 an. catukka. 21/31/37       2 khu.dha. 25/1/15
@3 sam.sa. 15/29, 109/18, 75   4 khu.ja. 27/1110/234 (sya)
@5 di.maha. 10/143/150, di.pa. 11/83, 85/50-2, Ma.u. 14/256/223
@6 khu.su. 25/563/448, khu.buddha. 33/17/575
@7 khu.ja. 27/104, 796/34, 180 (sya)
@8 di.maha. 10/35/15, di.pa. 11/200/123, Ma.Ma. 13/386/368
@9 pa.su. 1/148/348, mano.pu. 1/187/108
Attho. Cakkalakkhane pana gahite sesalakkhanani gahitaneva honti. Tatha asiti
anubyanjanani byamappabha ca. Tasma tehi dvattimsamahapurisalakkhanasitianubyanjana-
byamappabhahi samalankato bhagavato kayo sabbaphaliphullo viya paricchattako
vikasitapadumam viya kamalavanam vividharatanavicittam viya navakanakatoranam taramaricivirajitamiva
gaganatalam ito cito ca vidhavamana vipphandamana chabbannabuddharasmiyo
muncamano ativiya sobhati.
     Idani bhagavato rupakayadhammakayasampattidassanattham:-
       [38] "rupe sile samadhimhi      pannaya ca asadiso
            vimuttiya asamasamo        dhammacakkappavattane"ti
ayam gatha vutta.
     Tattha rupeti ayam rupasaddo khandhabhavanimittapaccayasariravannasanthanadisu dissati.
Yathaha "yankinci rupam atitanagatapaccuppannan"ti 1- ettha rupakkhandhe dissati.
"rupupapattiya maggam bhaveti"ti 2- ettha rupabhave. "ajjhattam arupasanni bahiddha
rupani passati"ti 3- ettha kasinanimitte. "sarupa bhikkhave uppajjanti papaka
akusala dhamma no arupa"ti 4- ettha paccaye. "akaso parivarito rupantveva
sankham gacchati"ti 5- ettha sarire. "cakkhunca paticca rupe ca uppajjati
cakkhuvinnanan"ti 6- ettha vanna. "rupappamano rupappasanno"ti 7- ettha santhane.
Idhapi santhane datthabbo 8- sileti catubbidhe sile. Samadhimhiti tividhepi
samadhimhi.
@Footnote: 1 vi.maha. 4/22/19, Ma.mu. 12/244, 361/206, 324,
@Ma.u. 14/86, 89/68,70, abhi.vi. 35/2/1
@2 abhi.san. 34/160-272/50-82. abhi.vi. 35/347-8/224-5
@3 abhi.san. 34/204-249/64-76
@4 an.duka. 20/83/79      5 Ma.mu. 12/306/269
@6 Ma.mu. 12/204,400/172, 357, Ma.u. 14/421/361-2, sam.sala. 18/63/39 (sya),
@abhi.ka. 37/463, 465, 464,, 469/280-283
@7 an.catukka. 21/65/81       8 mano.pu. 1/1/18
Pannayati lokiyalokuttaraya pannaya. Asadisoti asadiso anupamo. Vimuttiyati
phalavimuttiya. Asamasamoti asama atita buddha tehi asamehi buddhehi siladihi
samoti asamasamo. Ettavata bhagavato rupakayasampatti dassita.
     Idani bhagavato kayabaladim dassetum:-
     [39] "dasanagabalam kaye           tuyham pakatikam balam
          iddhi balena asamo           dhammacakkappavattane"ti
vuttam.
     Tattha dasanagabalanti dasachaddantanagabalam. Duvidham hi tathagatassa balam kayabalam
nanabalancati. Tattha kayabalam hatthikulanusarena veditabbam. Katham?
         "kalavakanca gangeyyam         pandaram tambapingalam
          gandhamangalahemanca            uposathachaddantime dasa"ti 1-
imina dasa hatthikulani veditabbani. Kalavakoti pakatihatthikulam. Yam dasannam
purisanam kayabalam, tam ekassa kalavakassa hatthino balam. Yam dasannam kalavakanam
balam, tam ekassa gangeyyassati eteneva upayena yava chaddantabalam
netabbanti. Yam dasannam chaddantanam balam, tam ekassa tathagatassa balam,
narayanabalam vajirabalanti idameva vuccati. Tadetam pakatihatthigananaya
hatthikotisahassanam balam, purisagananaya dasannam purisakotisahassanam balam hoti. Idam
tava tathagatassa pakatikayabalam, nanabalam pana appameyyam dasabalananam
catuvesarajjananam atthasu parisasu akampanananam catuyoniparicchedakananam
pancagatiparicchedakananam cuddasa buddhanananiti evamadikam nanabalam. Idha pana
kayabalam adhippetam. Kaye, tuyham pakatikam balanti tanca pana tava kaye
pakatikabalanti attho. Tasma "dasanagabalan"ti dasachaddantanagabalan"ti attho.
@Footnote: 1 pa.su. 1/148/346, sa.pa. 2/22/50, su.vi. 2/198/178, abhi.A. 2/760/425
     Idani nanabalam dassento "iddhibalena asamo, dhammacakkappavattane"ti
aha. Tattha iddhibalena asamoti vikubbanadhitthanadina iddhibalena asamo
asadiso anupamo. Dhammacakkappavattaneti desanananepi asamoti attho.
     Idani "yo evamadigunasamannagato sattha, so sabbalokekanayako,
tam sattharam namassatha"ti tathagatassa panamane niyogadassanattham:-
     [40] "evam sabbagunupetam         sabbangasamupagatam
           mahamunim karunikam          lokanatham namassatha"ti
vuttam.
     Tattha evanti vuttappakaranidassane nipato. Sabbagunupetanti ettha
sabboti ayam niravasesavaci. Gunoti ayam gunasaddo anekesu atthesu dissati.
Tathahesa "anujanami bhikkhave ahatanam vatthanam digunam sanghatin"ti 1- ettha patalatthe
dissati. "accenti kala tarayanti rattiyo, vayoguna anupubbam jahanti"ti 2-
ettha rasatthe. "sataguna dakkhina patikankhitabba"ti 3- ettha anisamsatthe.
"antam antagunam "4- "kayira malagune bahu"ti 5- ettha bandhanatthe
"atthangunasemupetam, abhinnabalamaharin"ti 6- ettha sampattiatthe. Idhapi
sampattiatthe datthabbo. 7- Tasma sabbehi lokiyalokuttarehi gunehi sabba-
sampattihi upetam samannagatanti attho. Sabbangasamupagatanti sabbehi buddhagunehi
gunangehi va samupagatam samannagatam. Mahamuninti annehi paccekabuddhadihi
munihi adhikabhavato mahanto muniti vuccati mahamuni. Karunikanti karunagunayogato
@Footnote: 1 vi.maha. 5/348/151     2 sam.sa. 15/4/3     3 Ma.u. 14/379/324
@4 di.maha. 10/377/251, Ma.mu. 12/110, 302/79, 263,
@Ma.Ma. 13/114/92, Ma.u. 14/154, 349/138, 307, khu.khu. 25/3/2
@5 khu.dha. 25/53/26     6 khu.buddha. 33/29/450
@7 su.vi. 1/546/336, pa.su. 1/166/378
Karunikam. Lokanathanti sabbalokekanatham, sabbalokehi "ayam no dukkhopatapassa
ahanta sameta"ti evamasisiyatiti attho.
     Idani dasabalassa sabbanipaccakarassa arahabhavadassanattham:-
      [41] "abhivadanam thomananca          vandananca pasamsanam
           namassananca pujanca            sabbam arahasi tuvam.
      [42] Ye keci loke vandaneyya    vandanam arahanti ye
           sabbasettho mahavira          sadiso te na vijjati"ti
vuttam.
     Tattha abhivadananti annehi attano abhivadanakarapanam. Thomananti
parammukhato  thuti. Vandananti panamanam. Pasamsananti sammukhato pasamsanam. Namassananti
anjalikaranam. Manasa namassanam va. Pujananti malagandhavilepanadihi pujananca.
Sabbanti sabbampi tam 1- vuttappakaram sakkaravisesam tvam arahasi yuttoti attho.
Ye keci loke vandaneyyati ye keci loke vanditabba vandaniya vandanam
arahanti. Yeti ye pana loke vandanam arahanti. Idam pana purimapadasseva
vevacanam. Sabbasetthoti sabbesam tesam settho uttamo, tvam mahavira sadiso
te loke koci na vijjatiti attho.
     Atha bhagavati yamakapatihariyam dassetva ratanacankamam mapetva tatra
cankamamane ayasma sariputto rajagahe viharati gijjhakute pabbate pancahi
parivarabhikkhusatehi. Atha thero bhagavantam olokento addasa kapilavatthupure 2-
akase ratanacankame cakkamamanam. Tena vuttam:-
      [43] "sariputto mahapanno         samadhijjhanakovido
           gijjhakute thitoyeva            passati lokanayakan"tiadi.
@Footnote: 1 Si.,i. sabbamidam         2 cha.Ma. kapilapure
     Tattha sariputtoti rupasariya nama brahmaniya puttoti sariputto
mahapannoti mahatiya solasavidhaya pannaya samannagatoti mahapanno.
Samadhijjhanakovidoti ettha samadhiti cittam samam adahati arammane thapetiti
samadhi. So tividho hoti savitakkasavicaro avitakkavicaramatto avitakkaavicaro
samadhiti. Jhananti pathamajjhanam dutiyajjhanam tatiyajjhanam catutthajjhananti imehi
pathamajjhanadihi mettajhanadinipi sangahitaneva honti, jhanampi duvidham hoti
lakkhanupanijjhanam arammanupanijjhananti. Tattha aniccadilakkhanam upanijjhayatiti
vipassanananam "lakkhanupanijjhanan"ti vuccati. Pathamajjhanadikam pana arammanupanij-
jhanato paccanikajhapanato va jhananti vuccati. Samadhisu ca jhanesu ca
kovidoti samadhijjhanakovido, samadhijjhanakusaloti attho. Gijjhakuteti
evamnamake pabbate thitoyeva. Passatiti passi.
     [44] Suphullam salarajamvati samavattakkhandham samuggatavipulakomalaphalapallavankura-
samalankatasakham sabbaphaliphullam salarajam viya silamulam samadhikkhandham pannasakham
vankuraabhinnapuppham vimuttiphalam dasabalasalarajam olokesiti evam olokapadena 1-
sambandho. Candamva gagane yathati abbhahimadhumarajorahupasaggavinimuttam 2-
taraganaparivutam saradasamaye paripunnam viya rajanikaram sabbakilesatimiravidhamanakaram 3-
veneyyajanakumudavanavikasanakaram munivararajanikaram oloketiti attho. Yathati nipatamattam.
Majjhanhikeva suriyanti majjhanhikasamaye siriya patutarakiranamalinam amsumalinamiva
virocamanam. Narasabhanti naravasabham.
     [45] Jalantanti daddalhamanam, saradasamayam paripunnacandasassirikacaru-
vadanasobham lakkhananubyanjanasamalankatavarasariram paramaya buddhasiriya virocamananti
@Footnote: 1 Si. ulloketiti evam ullokapadena
@2 Si.,i. abbhamahika...      3 Si.,i. timiranikaravidhamanakaram
Attho. Diparukkhamvati aropitadipam diparukkhamiva. Tarunasuriyamva uggatanti
abhinavoditadiccamiva, sommabhavena jalantanti attho. Suriyassa tarunabhavo pana
udayam paticca vuccati. Na hi candassa viya hanivuddhiyo atthi. Byamappabha-
nuranjitanti byamappabhaya anuranjitam. Dhiram passati lokanayakanti sabbalokekadhiram
passati nayakanti attho.
     Athayasma dhammasenapati atisitalasaliladharanikaraparicumbitakute 1- nanavidha-
surabhitarukusumavasitakute paramaruciracittakute gijjhakute pabbate thatvava dasahi
cakkavalasahassehi agatehi devabrahmaganehi parivutam bhagavantam anuttaraya
buddhasiriya anopamaya buddhalilaya sabbaratanamaye cankame cankamamanam disva
"handaham bhagavantam upasankamitva buddhagunaparidipanam buddhavamsadesanam yaceyyan"ti
cintetva attana saddhim vasamanani panca bhikkhusatani sannipatesi. Tena
vuttam:-
        [46] "pancannam bhikkhusatanam       katakiccana tadinam
              khinasavanam vimalanam       khanena sannipatayi"ti.
     Tattha pancannam bhikkhusatananti panca bhikkhusatani, upayogatthe samivacanam
datbbam. Katakiccananti catusu saccesu catuhi maggehi parinnapahana-
sacchikiriyabhavanavasena parinitthitasolasakiccananti attho. Khinasavananti
parikkhinacaturasavanam. Vimalananti vigatamalanam, khinasavatta va vimalanam paramaparisuddha-
cittasantanananti attho. Khanenati khaneyeva. Sannipatayiti sannipatesi. 2-
Idani tesam bhikkhunam sannipate gamane ca karanam dassanattham:-
        [47] "lokappasadanam nama       patihiram nidassayi
              amhepi tattha gantvana    vandissama mayam jinam.
@Footnote: 1 Si. asitasaliladhara     2 Si. sannipatapesi
        [48] "etha sabbe gamissama     pucchissama mayam jinam
              kankham vinodayissama       passitva lokanayakan"ti
ima gathayo vutta.
     Tattha lokappasadanam namati lokassa pasadakaranato lokappasadanam
patihiram vuccati. "ullokappasadanam nana"tipi patho. Tassa lokavivarana-
patihariyanti attho. Tam pana uddham akanitthabhavanato hettha yava avici
etthantare ekalokam katva etthantare sabbesampi sattanam annamannam
dassanakaranadhitthananti vuccati. Nidassayiti dassesi. Amhepiti mayampi. Tatthati
yattha bhagava. Tattha gantvanati attho vandissamati mayam bhagavato pade
sirasa vandissama. Ettha pana amhepi, mayanti imesam dvinnam saddanam
purimassa gamanakiriyaya sambandho datthabbo, pacchimassa vandanakiriyaya. Itaratha
hi punaruttidosato na muccati.
     Ethati agacchatha. Kankham vinodayissamati etthaha:- khinasavanam pana
kankha  nama kacipi natthi, kasma thero evamahati? saccamevetam, pathamamaggeneva
samucchedam gata. Yathaha:-
           "katame dhamma dassanena pahatabbati? cattaro ditthigata-
        sampayuttacittuppada vicikicchasahagato cittuppado apayagamaniyo lobho
        doso moho mano tadekattha ca kilesa"ti. 1-
     Na panesa vicikicchasankhata kankhati, kintu pannattiajananam nama.
Thero pana bhagavantam buddhavamsam pucchitukamo, so pana buddhanamyeva visayo, na
paccekabuddhabuddhasavakanam, tasma thero avisayatta evamahati veditabbam.
Vinodayissamati vinodessama.
@Footnote: 1 abhi.san. 34/1405/311
     Atha kho te bhikkhu therassa vacanam sutva attano attano
pattacivaramadaya suvammita viya mahanaga pabhinnakilesa chinnabandhana appiccha
santuttha pavivitta asamsattha silasamadhipannavimuttivimuttinanadassanasampanna
taramana sannipatimsu. Tena vuttam:-
      [49] "sadhuti te patissutva      nipaka samvutindriya
           pattacivaramadaya           taramana upagamun"ti.
     Tattha sadhuti ayam sadhusaddo ayacanasampaticchanasampahamsanasundaradisu
dissati. Tatha hesa "sadhu me bhante bhagava sankhittena dhammam desetu"tiadisu 1-
ayacane dissati. "sadhu bhanteti kho so bhikkhu bhagavato bhasitam abhinanditva
anumoditva"tiadisu 2- sampaticchane. "sadhu sadhu sariputta"ti adisu 3-
sampahamsane.
           "sadhu dhammaruci raja       sadhu pannanava naro
           sadhu mittanamaddubbho       papassakaranam sukhan"ti-
adisu 4- sundare. Idha sampaticchane. Tasma sadhu sutthuti therassa vacanam
sampaticchitvati attho. 5- Nipakati pandita pannavanta. Samvutindriyati
indriyesu guttadvara, indriyasamvarasamannagatati attho. Taramanati turina.
Upagamunti theram upasankamimsu.
     [50-51] Idani dhammasenapatissa pavattim dassentehi sangitikarakehi
"khinasavehi vimalehi"tiadigathayo vutta. Tattha dantehiti kayena ca cittena
ca dantehi. Uttame dameti arahatte, nimittatthe bhummam datthabbam. Tehi bhikkhuhiti
@Footnote: 1 sam.sala. 18/131/89 (sya) sam.maha. 19/381/143, an.catukka. 21/257/276
@2 Ma.u. 14/86/67           3 di.pa. 11/349/240
@4 khu.ja. 28/50/20 (sya)    5 su.vi. 1/189/154-5, pa.su. 1/1/20, sa.pa. 2/8
Pancahi bhikkhusatehi. Mahaganiti siladihi ca sankhyavasena ca mahanto gano
assa atthiti mahagani, nanapadavasena va siladihi gunehi mahanto ganoti
mahagano, mahagano assa atthiti mahagani. Lalanto devova gaganeti
iddhivilasena vilasento devo viya gaganatale bhagavantam upasankamiti attho.
     [52] Idani "te itthambhuta upasankamimsu"ti upasankamavidhanadassanattham
"ukkasitanca khipitan"tiadi 1- araddham. Tattha ukkasitancati ukkasita-
saddanca. Khipitanti khipitasaddanca ajjhupekkhiyati upekkhitva, tam ubhayam
akatvati adhippayo. Subbatati suvimaladhutaguna. Sappatissati sahapatissaya,
nicavuttinoti attho.
     [53] Sayambhunti sayameva annapadesam vina paramiyo puretva
adhigatabuddhabhavanti attho. Accuggatanti abhinavoditam. Candamvati candam viya, nabhe
jalantam bhagavantam gagane candam viya passantiti evam padasambandho datthabbo.
Idhapi yathasaddo nipatamattova.
     [54] Vijjumvati vijjughanam viya. Yadi ciratthitika acirappabha assa
tadisanti attho. Gagane yathati akase yatha, idhapi yathasaddo
nipatamattova. Ito parampi idisesu thanesu yathasaddo nipatamattoti datthabbo.
     [55] Rahadamiva vippasannanti atigambhiravitthatam maharahadam viya anavilam
vippasannam salilam. Suphullam padumam yathati suvikasitapadumavanam rahadamivati attho
datthabbo. "suphullam kamalam yatha"tipi patho, tassa kamaniyabhavena suphullam
kamalavanamivati attho.
     [56] Atha te bhikkhu dhammasenapatippamukha anjalim sirasi katva
dasabalassa cakkalankatatalesu padesu nipatimsuti attho. Tena vuttam "anjalim
@Footnote: 1 Si.,Ma. khipitancati
Paggahetvana, tutthahattha pamodita"tiadi. Tattha nipatantiti nipatimsu, vandimsuti
attho. Cakkalakkhaneti cakkam lakkhanam yasmim pade so pado cakkalakkhano,
tasmim cakkalakkhane. Jativasena "pade"ti vuttam, satthuno cakkalankatatalesu
padesu nipatimsuti attho.
     [57] Idani tesam kesanci theranam namam dassentehi "sariputto
mahapanno, korandasamasadiso"tiadigathayo vutta. Tattha korandasamasadisoti
korandakusumasadisavanno, yadi evam "korandasamo"ti va "korandasadiso"ti va
vattabbam, kim dvikkhattum "samasadiso"ti vuttanti ce? nayam doso, tadiso
korandasamatta korandasadisabhaveneva korandasamasadiso. Na panadhikavacanavasenati
adhippayo. Samadhijjhanakusaloti ettha ayam kusalasaddo tava arogyanavajjacheka-
sukhavipakadisu dissati. Ayam hi "kacci nu bhoto kusalam, kacci bhoto anamayan"ti-
adisu 1- arogye dissati. "katamo pana bhante kayasamacaro kusalo? yo kho
maharaja kayasamacaro anavajjo"ti 2- evamadisu anavajje. "kusalo tvam rathassa
angapaccanganan"tiadisu 3- cheke. "kusalassa kammassa katatta upacitatta"ti-
adisu 4- sukhavipake. Idha pana cheke datthabbo 5- vandateti vanditattha.
     [58] Gajjitati gajjantiti gajjita. Kalameghovati nilasaliladharo viya
gajjita iddhivisayeti adhippayo. Niluppalasamasadisoti nilakuvalayasadisavanno.
Hettha vuttanayenevetthapi attho veditabbo. Moggallanoti evamgottavasena
laddhanamo kolito.
     [59] Mahakassapopi cati uruvelakassapanadikassapagayakassapakumarakassape
khuddanukhuddake there upadaya ayam maha, tasma "mahakassapo"ti vutto.
@Footnote: 1 khu.ja. 27/2113/433, khu.ja. 28/151/61 (sya)
@2 Ma.Ma. 13/361/348        3 Ma.Ma. 13/87/64
@4 abhi.san. 34/431/120      5 abhi.A. 1/86
Pi cati sambhavanasampindanattho. Uttattakanasannibhoti santattasuvannasadisachavivanno.
Dhutaguneti ettha kilesadhunanato dhammo dhuto nama, dhutaguno nama
dhutadhammo. Katamo pana dhutadhammo nama? appicchata santutthita sallekhata
pavivekata idamatthikatati ime dhutangacetanaya parivarabhuta panca dhamma
"appicchamyeva nissaya"tiadivacanato dhutadhamma nama. Atha va kilese dhunanato
nanam dhutam nama, tasmim dhutagune. Agganikkhittoti aggo settho kotibhutoti
thapito. "etadaggam bhikkhave mama savakanam bhikkhunam dhutavadanam yadidam
mahakassapo"ti 1- thanantare thapitoti attho. Ayam pana aggasaddo adikoti-
kotthasasetthadisu dissati. Tatha hesa "ajjatagge samma dovarika avarami
dvaram niganthanam niganthinan"tiadisu 2- adimhi dissati. "teneva angulaggena
tam angulaggam paramaseyya, 3- ucchaggam veluggan"tiadisu kotiyam. "ambilaggam
va madhuraggam va "4- anujanami bhikkhave viharaggena va parivenaggena va
bhajetun"tiadisu 5- kotthase. "yavata bhikkhave satta apada va dvipada
va .pe. Tathagato tesam aggamakkhayati"tiadisu 6- setthe. Svayamidha setthe
datthabbo. Kotiyampi vattati. Thero attano thane settho ceva kotibhuto
ca. Tena vuttam "agganikkhitto"ti, aggo settho kotibhutoti attho. 7- Thomitoti
pasamsito. Devamanussadihi. Satthu vannitoti satthara vannito thuto "kassapo
bhikkhave candupamo kulani upasankamati apakasseva kayam apakassa cittam
niccanavako kulesu appagabbho"ti 8- evamadihi anekehi suttanayehi vannito
pasattho, sopi bhagavantam vandatiti attho.
@Footnote: 1 an.ekaka. 20/191/23     2 Ma.Ma. 13/70/47    3 abhi.ka. 37/1073/343
@4 an.catukka. 21/34/39      5 vi.cula. 7/318/89, su.vi. 1/250/212
@6 an.catukka. 21/34/39, su.vi. 1/250/212         7 su.vi. 1/250/212
@8 sam.ni. 16/146/190
     [60] Dibbacakkhunanti dibbam cakkhu yesam atthi te dibbacakkhu, tesam
dibbacakkhunam bhikkhunam aggo setthoti attho. Yathaha "edaggam bhikkhave mama
savakanam bhikkhunam dibbacakkhukanam yadidam anuruddho"ti. 1- Anuruddhatthero bhagavato
culapituno amitodanassa nama sakkassa putto mahanamassa kanitthabhata
mahapunno paramasukhumalo, so attasattamo nikkhamitva agarasma anagariyam
pabbajito, tassa pabbajjanukkamo samghabhedakakkhandhake 2- agatova, avidurevati
bhagavato santikeyeva.
     [61] Apattianapattiyati apattiyanca anapattiyanca kovido.
Satekicchayati sappatikammayapi cati attho. Tattha sappatikamma sa chabbidha hoti.
Appatikamma sa parajikapatti. "apattianapattiya, satekicchaya kovido"tipi
patho, soyeva attho. Vinayeti vinayapitake. Agganikkhittoti "etadaggam bhikkhave
mama savakanam bhikkhunam vinayadharanam yadidam upali"ti 3- etadaggatthane thapitoti attho.
Upaliti upalitthero. Satthu vannitoti satthara vannito pasattho. Thero
kira tathagatasseva santike vinayapitakam ugganhitva bharukacchakavatthum 4-
ajjukavatthum 5- kumarakassapavatthunti 6- imina tini vatthuni sabbannutannanena
saddhim samsanditva kathesi. Tasma thero vinayadharanam bhikkhunam aggoti evamadina
nayena satthara vannitoti vutto.
     [62] Sukhumanipunatthapatividdhoti patividdhasukhumanipunattho, patividdhaduddasa-
nipunatthoti attho. Kathikanam pavaroti dhammakathikanam settho. "etadaggam
bhikkhave mama savakanam bhikkhunam dhammakathikanam yadidam punno mantaniputto"ti 7-
@Footnote: 1 an.ekaka. 20/192/23    2 vi.cula. 7/330/112    3 an.ekaka. 20/228/25
@4 vi.mahavi. 1/78/52       5 vi.mahavi 1/158/90
@6 Ma.mu. 12/249/211       7 an.ekaka. 20/196/23
Etadaggapaliyam aropito. Tena vuttam "kathikanam pavaro"ti. Ganiti sasamgho.
Therassa kira santike pabbajita kulaputta pancasata ahesum. Sabbepi te
dasabalassa jatabhumika jataratthavasino sabbeva khinasava sabbeva dasakathavatthu-
labhino. Tena vuttam "gani"ti. Isiti esati gavesati kusale dhammeti isi.
Mantaniya puttoti mantaniya nama brahmaniya putto. Punnoti tassa
namam. Vissutoti attano appicchatadihi gunehi vissuto.
     Annasikondannatthero pana satthari abhisambodhim patva pavattitavaradhammacakke
anupubbena agantva rajagaham upanissaya viharante kapilavatthum
agantva attano bhagineyyam punnam nama manavam pabbajetva bhagavantam
vanditva apucachitva nivasatthaya sayam chaddantadaham gato. Punno pana
bhagavantam dassanaya therena saddhim agantva "mayham pabbajitakiccam matthakam papetva
dasabalassa santikam gamissami"ti kapilavatthupureyeva 1- ohino, so yonisomanasikaram
karonto nacirasseva arahattam patva bhagavantam upasankami. Ettha pana anuruddhatthero
ca upalitthero ca ime dvea thera bhagavato kapilavatthupuram pavisitva
natisamagamadivase pabbajita viya dassita, tam pana khandhakapaliya atthakathaya
ca na sameti. Vimamsitva gahetabbam.
     Atha sattha sariputtattheradinam pancannam bhikkhusatanam cittacaramannaya
attano gune kathetumarabhi. Tena vuttam:-
     [63] "etesam cittamannaya        opammakusalo muni
           kankhacchedo mahaviro       kathesi attano gunan"ti.
     Tattha opammakusaloti upamaya kusalo. Kankhacchedoti sabbasattanam
samsayacchedako.
@Footnote: 1 cha.Ma. kapilapureyeva
     Idani ye gune kathesi. Te dassetum:-
      [64] "cattaro te asankhyeyya     koti yesam na nayati
            sattakayo ca akaso        cakkavala canantaka
            buddhananam appameyyam          na sakka ete vijanitun"ti 1-
vuttam.
     Tattha cattaroti gananaparicchedo. Eteti idani vattabbe atthe
nidasseti. Asankhyeyyati sankhyatumasakkuneyyatta asankhyeyya, gananapatham
vitivattati attho kotiti adi va anto va mariyada. Yesanti yesam catunnam
asankhyeyyanam. Na nayatiti na pannayati. Idani te vuttappakare cattaro
asankhyeyye dassetum "sattakayo"tiadi vuttam. Sattakayoti sattasamuho, sattakayo
ananto aparimano appameyyo. Tatha akaso akasassapi anto natthi.
Tatha cakkavalani anantani eva. Buddhananam sabbannutannanam appameyyam.
Na sakka ete vijanitunti yasma panete ananta, tasma na sakka
vijanitum.
     [65] Idani sattha attano iddhivikubbane sanjatacchariyabbhutanam
devamanussadinam kinnametam acchariyam, itopi visitthataram acchariyam abbhutam atthi,
mama tam sunathati dhammadesanam vaddhento:-
           "kimetam acchariyam loke       yam me iddhivikubbanam
            anne bahu acchariya        abbhuta lomahamsana"ti.-
adimaha.
     Tattha kinti patikkhepavacanam. Etanti idam iddhivikubbanam sandhayaha.
Yanti yamsaddo "yam tam apucchimha akittayino, annam tam pucchama tadingha
@Footnote: 1 khu.buddha. 33/64/445
Bruhi"tiadisu 1- upayogavacane dissati. "atthanametam bhikkhave anavakaso, yam
ekissa lokadhatuya dve arahanto sammasambuddha"ti 2- ettha karanavacane.
"yam vipassi bhagava kappe udapadi"ti 3- ettha bhumme. "yam kho me bhante
devanam tavatimsanam sammukha sutam sammukha patiggahitam, arocemi tam bhagavato"ti-
adisu 4- paccattavacane. Idhapi paccattavacane datthabbo. "anne bahu mama
acchariya abbhutavisesa santiti dipeti.
     Idani te acchariye dassento:-
     [66] "yadaham tusite kaye         santusito namaham tada
           dasasahassi samagamma          yacanti panjali maman"ti-
adimaha.
     Tattha  yadati yasmim kale. Ahanti attanam niddisati. Tusite kayeti
tusitasankhate devanikaye. Yada panaham samattimsa paramiyo puretva panca
mahapariccage pariccajitva natatthacariyalokatthacariyabuddhatthacariyanam kotim patva
sattasatakamahadanani datva sattakkhattum pathavim kampetva vessantarattabhavato
cavitva dutiye cittavare tusitabhavane nibbatto tadapi santusito nama
devaraja ahosim. Dasasahassi samagammati dasasahassacakkavalesu devata
sannipatitvati attho. Yacanti panjali mamanti mam upasankamitva "marisa taya
dasa paramiyo purentena na sakkasampattim na marasampattim na brahmasampattim
na cakkavattisampattim patthentena purita, lokanittharanatthaya pana buddhattam
patthayamanena purita, so tava kalo marisa buddhattaya samayo marisa
buddhattaya"ti yacanti mamanti. Tena vuttam:-
@Footnote: 1 khu.su. 25/1059/535, khu.maha. 29/506/337 (sya) khu.cula. 30/161/81 (sya)
@2 an.ekaka. 20/277/29, Ma.u. 14/129/115, abhi.vi. 35/809/410
@3 di.maha. 10/4/2      4 di.maha. 10/293/189
     [67] "kalo kho te 1- mahavira      uppajja matukucchiyam
           sadevakam tarayanto            bujjhassu amatam padan"ti.
     Tattha kalo teti kalo tava, ayameva va patho. Uppajjati patisandhim
ganha, "okkama"tipi patho. Sadevakanti sadevakam lokanti attho. Tarayantoti
ettha paramiyo purentopi tarayati nama, paramiyo matthakam papentopi tarayati
nama, vessantarattabhavato cavitva tusitapure patisandhim gahetva satthivassasata-
sahassadhikani sattapannasavassakotiyo tattha titthantopi tarayati nama, devatahi
yacito pancavidham mahavilokitam viloketva mahamayadeviya kucchismim patisandhim
ganhantopi dasamase gabbhavasam vasantopi tarayati nama, ekunatimsa vassani
agaramajjhe titthantopi tarayati nama. Rahulabhaddassa jatadivase channasahayo
kanthakam aruyha nikkhamantopi tini rajjani atikmitva anomaya nama nadiya
tire pabbajantopi tarayati nama, chabbassani padhanam karontopi visakha-
punnamayam mahabodhimandam aruyha marabalam vidhamitva pathamayame pubbenivasam
anussaritva majjhimayame dibbacakkhum visodhetva pacchimayame dvadasangam
paticcasamuppadam anulomapatilomato sammasitva sotapattimaggam pativijjhantopi
tarayati nama, sotapattiphalakkhanepi, sakadagamimaggakkhanepi, sakadagamiphalakkhanepi,
anagamimaggakkhanepi, anagamiphalakkhanepi, arahattamaggakkhanepi, arahatta-
phalakkhanepi tarayati nama, yada attharasadevatakotisahassehi pancavaggiyanam
amatapanam adasi, tato patthaya tarayi namati vuccati. Tena vuttam:-
         "sadevakam tarayanto            bujjhassu amatam padan"ti.
     Atha mahasatto devatahi yaciyamanopi devatanam patinnam adatvava
kaladipadesakulajanettiayuparicchedavasena pancavidham mahavilokanam nama vilokesi.
@Footnote: 1 Ma. kaloyam te
Tattha "kalo nu kho, na kalo"ti pathamam kalam vilokesi. Tattha vassasatasahassato
uddham ayukalo kalo nama na hoti. Kasma?  jatijaramaranadinam apakatatta,
buddhananca dhammadesana nama tilakkhanamutta nama natthi, tesam aniccam
dukkhamanattati kathentanam "kinnamete kathenti"ti na saddahanti, tato abhisamayo
na hoti, tasmim asati aniyyanikam sasanam hoti. Tasma so akalo. Vassasatato
uno ayukalopi kalo na hoti. Kasma? tada satta ussannakilesa
honti, ussannakilesananca dinno ovado ovadatthane na titthati, tasma
sopi akalo. Vassasatasahassato patthaya hettha vassasatato patthaya uddham
ayukalo kalo nama. Idani vassasatayuka manussati atha bodhisatto
"nibbattitabbakalo"ti addasa.
     Tato dipam olokento "jambudipeyeva buddha nibbattanti"ti dipam
passi. Tato "jambudipo nama maha dasayojanasahassaparimano, katarasmim nu kho
padese buddha nibbattanti"ti tesam vilokento majjhimadesam passi. Tato kulam
vilokento "buddha nama lokasammate kule nibbattanti, idani khattiyakulam
lokasammatam, tattha nibbattissami, suddhodano nama me raja pita bhavissati"ti
kulam addasa. Tato mataram vilokento "buddhamata nama lola suradhutta na
hoti, akhandapancasilati ayanca mahamaya nama devi edisa, ayam me mata
bhavissatiti kittakam assa ayu"ti avajjento dasannam masanam upari
sattadivasani passi. Iti imam pancavidhavilokanam viloketva "kalo me marisa
buddhabhavaya"ti devatanam patinnam datva tattha yavatayukam thatva tato cavitva
sakyarajakule mayadeviya kucchiyam patisandhim aggahesi. Tena vuttam:-
      [68] "tusita kaya cavitvana        yada okkami kucchiyam
            dasasahassi lokadhatu           kampittha dharani tada"ti-
adi.
     Tattha okkamiti okkamim pavisim. Kucchiyanti matukucchimhi. Dasasahassi
lokadhatu, kampitthati sato sampajano pana bodhisatto matukucchim okkamanto
ekunavisatiya patisandhicittesu mettapubbabhagassa somanassasahagatananasampayutta-
asankharikakusalacittassa sadisamahavipakacittena asalhipunnamayam uttarasalha-
nakkhatteneva patisandhim aggahesi. Tada dasasahassilokadhatu sakalapi kampi
sankampi sampakampiti attho. Dharaniti dhareti sabbe thavarajangameti dharani, pathavi.
     [69] Sampajanova nikkhaminti ettha yada panaham sato sampajanova
matukucchito dhammasanato otaranto dhammakathiko viya nissenito otaranto
puriso viya ca dve hatthe ca pade ca pasaretva thitakova matukucchisambhavena
kenaci asucina amakkhitova nikkhamim. Sadhukaram pavattentiti sadhukaram pavattayanti,
sadhukaram dentiti attho. Pakampitthati kampittha, okkamanepi matukucchito
nikkhamanepi dasasahassi pakampitthati attho.
     [70] Atha bhagava gabbhokkantiadisu attana samasamam adisva gabbhokkanti-
adisu attano acchariyadassanattam "okkanti me samo natthi"ti imam
gathamaha. Tattha okkantiti gabbhokkantiyam, bhummatthe paccattavacanam, patisandhig-
gahaneti attho. Meti maya. Samoti  sadiso natthi. Jatitoti ettha jayati etaya
matuyati mata "jati"ti vuccati, tato jatito matuyati attho. Abhinikkhameti
matukucchito abhinikkhamane pasave satiti attho. Sambodhiyanti ettha pasattha
sundara bodhi sambodhi. Ayam pana bodhisaddo rukkhamagganibbanasabbannutannanadisu
Dissati. "bodhirukkhamule pathamakisambuddho"ti 1- ca, "antara
ca gayam antara ca bodhin"ti 2- ca agatatthane hi rukkho bodhiti  vuccati.
"bodhi vuccati catusu maggesu nanan"ti 3- agatatthane. Maggo. "patvana
bodhim amatam asankhatan"ti agatatthane nibbanam. "pappoti bodhim
varabhurimedhaso"ti 4- agatatthane sabbannutannanam. Idha pana bhagavato
arahattamaggananam adhippetam. Apare "sabbannutannanan"tipi vadanti, tassam
sambodhiyam 5- aham setthoti attho.
     Kasma pana bhagava sambodhim paticca attanam pasamsatiti? sabbagunadayakatta.
Bhagavato hi sambodhi sabbagunadayika sabbepi niravasese buddhagune dadati, na
pana annesam. Annesam pana kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti,
kassaci tisso vijja, kassaci cha abhinna, kassaci catasso patisambhida, kassaci
savakaparaminanam, paccekabuddhanam paccekabodhinanameva deti. Buddhanam pana
sabbagunasampattim deti. Tasma bhagava sabbagunadayakatta "sambodhiyam aham
settho"ti attanam pasamsati. Apica bhumim caletva sambodhim papuni, tasma
"sambodhiyam aham settho"ti vadati. Dhammacakkappavattaneti ettha dhammacakkam pana
duvidham hoti pativedhanananca desanananancati. Tattha pannapabhavitam attano
ariyaphalavaham pativedhananam karunapabhavitam savakanam ariyaphalavaham desanananam.
Pativedhananam lokuttaram kusalam upekkhasahagatam avitakkaavicaram, desanananam lokiyam
abyakatam, ubhayampi panetam annehi asadharanam. Idha pana desanananam
adhippetam.
@Footnote: 1 vi.maha. 4/1/1, khu.u. 25/1/93
@2 Ma.mu. 21/285/246, Ma.Ma. 13/341/323, vi.maha. 4/11/11
@3 khu.cula. 30/667/321 (sya)   4 di.pa. 11/217/137    5 Si. sammasambodhiyam
     [71] Idani bhagavato gabbhokkamaneva pathavikampanadikam pavattim sutva
"aho acchariyam loke"ti devatahi ayam gatha vutta. Tattha buddhanam
gunamahantatati aho buddhanam gunamahantabhavo, aho buddhanam mahanubhavoti
attho. Dasasahassi lokadhatu, chappakaram pakampathati dasasu cakkavalasahassesu
mahapathavi chappakaram pakampittha calittha. Katham? puratthimato unnamati pacchimato
onamati, pacchimato unnamati puratthimato onamati, uttarato unnamati dakkhinato
onamati, dakkhinato unnamati uttarato onamati, majjhimato unnamati pariyantato
onamati, pariyantato unnamati majjhimato onamatiti evam chappakaram
anilabalacalitajalatarangabhangasanghattita viya nava catunahutadhikadviyojanasatasahassabahala
pathavisandharakajalapariyanta acetanapi samana sacetana viya ayam mahapathavi
pitiya naccanti viya akampitthati attho. Obhaso ca maha asiti atikkammeva
devanam devanubhavam ularo obhaso ahositi  attho. Accheram lomahamsananti
accheranca lomahamsananca ahositi attho.
     [72] Idani pathavikampanalokapatubhavadisu acchariyesu vattamanesu
bhagavato pavattidassanattham "bhagava tamhi samaye"tiadigathayo vutta. Tattha
lokajetthoti lokasettho. Sadevakanti sadevakassa lokassa, samiatthe
upayogavacanam datthabbam. Dassayantoti patihariyam dassento.
     [73] Cankamantovati dasalokadhatusahassani ajjhottharitva thite tasmim
ratanamaye cankame cankamamanova kathesi. Lokanayakoti atha sattha manosilatale
sihanadam nadanto siho viya gajjanto pavussakamegho viya ca akasagangam
otarento viya atthangasamannagatena 1- savaniyena kamaniyena brahmassarena
nananayavicittam catusaccapatisamyuttam tilakkhanahatam madhuradhammakatham kathesiti attho.
@Footnote: 1 di.maha. 10/185-301/181-195
     Antara na nivatteti, catuhatthe cankame yathati ettha satthara pana
nimmitassa tassa cankamassa eka koti pacinacakkavalamukhavattiyam eka
pacchimacakkavalamukhavattiyam evam thite tasmim ratanacankame cankamamano sattha ubho
kotiyo patvava nivattati, antara ubho kotiyo apatva na nivattati.
Yatha catuhatthappamane cankame cankamamano ubho kotiyo sighameva patva
nivattati, evam antara na nivattatiti attho. Kim pana bhagava dasasahassayojanap-
pamanayamam cankamam rassamakasi, tavamahantam va attabhavam nimminiti? na
panevamakasi. Acinteyyo buddhanam buddhanubhavo. Akanitthabhavanato patthaya
yava avici, tava ekangana ahosi. Tiriyato ca dasacakkavalasahassani
ekanganani ahesum. Deva manusse passanti, manussapi deve passanti.
Yatha sabbe devamanussa pakatiya cankamamanam passanti, evam bhagavantam cankamamanam
passimsuti. Bhagava pana cankamantova dhammam deseti antara samapattinca
samapajjati.
     Atha ayasma sariputto aparimitasamayasamupacitakusalabalajanitadvattimsavaralakkhanopasobhitam
asitanubyanjanavirajitam varasariram saradasamaye paripunnam viya rajanikaram
sabbaphaliphullam viya ca yojanasatubbedham paricchattakam attharasaratanubbedham
byamappabhaparikkhepasassirikam varakanakagirimiva jangamam anopamaya buddhalilaya anopamena
buddhasirivilasena cankamantam dasasahassidevaganaparivutam bhagavantam addasa. Disvana
"ayam pana sakalapi dasasahassi lokadhatu sannipatita, mahatiya panettha
dhammadesanaya bhavitabbam, buddhavamsadesana pana bahupakara bhagavati pasadavaha,
yannunaham dasabalassa abhiniharato patthaya buddhavamsam paripuccheyyan"ti cintetva
ekamsam civaram katva bhagavantam upasankamitva dasanakhasamujjalam jalajamalavikalakamalamakulasadisam
Anjalim sirasi katva bhagavantam "kidiso te mahavira"tiadikam paripucchi.
Tena vuttam:-
     [74] "sariputto mahapanno       samadhijjhanakovido
          pannaya paramippatto        pucchati lokanayakam.
     [75] Kidiso te mahavira          abhiniharo naruttama
          kamhi kale taya dhira 1-     patthita bodhimuttama"ti-
adi. Ka namayam anusandhiti? pucchanusandhi nama. Tisso hi anusandhiyo
pucchanusandhi ajjhasayanusandhi yathanusandhiti. Tattha "evam vutte annataro
bhikkhu 2- bhagavantam etadavoca kim nu kho bhante orimam tiram kim parimam tiran"ti 3-
evam pucchantanam bhagavata vissajjitasuttavasena pucchanusandhi veditabba.
     "atha kho annatarassa bhikkhuno evam cetaso parivitakko udapadi' iti
kira bho rupam anatta, vedana, sanna, sankhara, vinnanam anatta,
anattakatani kammani kamattanam 4- phusissanti'ti. Atha kho bhagava tassa bhikkhuno
cetasa cetoparivitakkamannaya bhikkhu amantesi thanam kho panetam bhikkhave
vijjati, yam idhekacco moghapuriso avidva avijjagato tanhadhipateyyena cetasa
satthusasanam atidhavitabbam manneyya' iti kira bho rupam anatta, vedana,
sanna, sankhara, vinnanam anatta, anattakatani kammani kamattanam phusissanti'ti
.pe. Tam kim mannatha bhikkhave, rupam niccam va aniccam va "5- evam paresam
ajjhasayam viditva bhagavata vuttavasena ajjhasayanusandhi veditabba.
     Yena pana dhammena adimhi desana utthita, tassa dhammassa
anurupadhammavasena va patikkhepavasena va yesu suttesu uparidesana agacchati,
tesam vasena yathanusandhi veditabba. Tena vuttam "pucchanusandhi"ti.
@Footnote: 1 vira (sya)      2 Si.,Ma.nando gopalako
@3 sam.sala. 18/323/224 (sya)   4 Si. kathamattanam   5 Ma.u. 14/90/70-1
     Tattha pannaya paramippattoti savakaparaminanassa matthakam patto. Pucchatiti
apucchi. Tattha puccha nama aditthajotanapuccha ditthasamsandanapuccha vimaticchedana-
puccha anumatipuccha kathetukamyatapucchati pancavidha hoti. Tatthayam therassa katama
pucchati ce? yasma panayam buddhavamso kappasatasahassadhikaasankhyeyyopacitanna-
sambharanam paccekabuddhanam kappasatasahassadhikaasankhyeyyocitapunnasambharanam
dvinnam aggasavakananca kappasatasahassopacitapunnasambharanam sesamahasavakanam
va avisayo, sabbannubuddhanamyeva visayo, tasma therassa aditthajotana
pucchati veditabba.
     Kidisoti pucchanakaro, kim pakaroti attho. Teti tava. Abhiniharoti
abhiniharo nama buddhabhavattham manasam bandhitva "buddhabyakaranam aladdha na
utthahissami"ti viriyamaditthaya nipajjanam. Tena vuttam:-
        "kidiso te mahavira           abhiniharo naruttama"ti.
     Kamhi kaleti kasmim kale. Patthitati icchita abhikankhita, "buddho
bodheyyam mutto moceyyan"tiadina nayena buddhabhavaya panidhanam kada katanti
apucchi. Bodhiti sammasambodhi, arahattamaggananassa ca sabbannutannanassa
cetam adhivacanam. Uttamati savakabodhipaccekabodhihi setthatta uttamati vutta.
Ubhinnamantara makaro padasandhikaro.
     Idani buddhabhavakarake dhamme pucchanto:-
     [76] "danam silanca nekkhammam     pannaviriyanca kidisam
          khantisaccamadhitthanam         mettupekkha ca kidisa.
     [77] Dasa parami mahavira        kidisi lokanayaka
          katham upaparami punna       paramatthaparami kathan"ti
aha.
     Tattha danaparamiyam tava bahirabhandapariccago parami nama, angapariccago
upaparami nama. Jivitapariccago paramatthaparami namati. Esa nayo
sesaparamisupi. Evam dasa paramiyo dasa upaparamiyo dasa paramatthaparamiyoti
samattimsa paramiyo honti. Tattha bodhisattassa danaparamitaya puritattabhavanam
parimanam nama natthi. Ekantena panassa sasapanditajatake:-
            "bhikkhaya upagatam disva     sakattanam pariccajim
             danena me samo natthi    esa me danaparami"ti 1-
evam param jivitapariccagam karontassa danaparami paramatthaparami nama jata.
     Tatha silaparamitaya puritattabhavanam parimanam nama natthi. Ekanteneva
panassa sankhapalajatake:-
            "sulehi vinivijjhante       kottayantepi sattibhi
             bhojaputte na kuppami     esa me silaparami"ti 2-
evam attapariccagam karontassa silaparami paramatthaparami nama jata.
     Tatha maharajjam pahaya nekkhammaparamiya puritattabhavanam parimanam nama
natthi. Ekantena panassa culasuttasomajatake:-
            "maharajjam hatthagatam        khelapindamva chaddayim
             cajato na hoti lagganam     esa me nekkhammaparami"ti 3-
evam nissangataya rajjam chaddetva nikkhamantassa nekkhammaparami paramatthaparami
nama jata.
     Tatha mahosadhapanditakaladisu pannaparamiya puritattabhavanam parimanam
nama natthi. Ekantena panassa sattubhattakapanditakale:-
@Footnote: 1 khu.cariya. 33/10/567 (sya), abhi.A. 1/78
@2 khu.cariya. 33/20/578 (sya), abhi.A. 1/78    3 abhi.A. 1/78
           "pannaya vicinantoham      brahmanam mocayim dukkha
            pannaya me samo natthi   esa me pannaparami"ti 1-
antobhastagatam 2- sappam dassentassa pannaparami paramatthaparami nama jata.
     Tatha viriyaparamitaya puritattabhavanam parimanam nama natthi. Ekantena panassa
parimanam mahajanakajatake:-
          "atiradassi jalamajjhe       hata sabbeva manusa
           cittassa annatha natthi     esa me viriyaparami"ti 1-
evam mahasamuddam tarantassa viriyaparami paramatthaparami nama jata.
     Tatha khantivadijatake:-
         "acetanamva kottente      tinhena pharasuna mamam
          kasiraje na kuppami      esa me khantiparami"ti 3-
evam acetanabhavena viya mahadukkham adhivasentassa khantiparami paramatthaparami
nama jata.
     Tatha mahasuttasomajatake:-
         "saccavacamnurakkhanto         cajitva mama jivitam
          mocesim ekasatam khattiye     esa me saccaparami"ti 3-
evam jivitam cajitva saccam anurakkhantassa saccaparami paramatthaparami nama
jata.
     Tatha mugapakkhajatake:-
         "mata pita na me dessa   atta me na ca dessiyo
          sabbannutam piyam mayham         tasma vatam adhitthahin"ti
evam jivitampi pariccajitva vatam adhitthahantassa adhitthanaparami paramatthaparami
nama jata.
@Footnote: 1 abhi.A. 1/79    2 Si. antobhassataragatam   3 abhi.A. 1/79
     Tatha suvannasamajatake 1-:-
         "na mam koci uttasati          napi 2- bhayami kassaci
          mettabalenupatthaddho        ramami pavane tada"ti 3-
evam jivitampi anoloketva mettayantassa mettaparami paramatthaparami nama
jata.
     Tatha lomahamsajatake:-
         "susane seyyam kappemi       chavatthikam upanidhayaham 4-
          gamandala 5- upagantva 6-  rupam dassentinappakan"ti 7-
evam gamadarakesu nitthubhanadihi ceva malagandhupaharadihi ca sukhadukkham
upadentesupi upekkham anativattantassa upekkhaparami paramatthaparami nama
jata. Ayamettha sankhepo, vittharo pana cariyapitakato gahetabbo.
     Idani therena putthassa bhagavato byakaranam dassentehi sangitikarakehi:-
      [78] "tassa puttho viyakasi      karavikamadhuragiro
            nibbapayanto hadayam        hasayanto sadevakam.
             [79] Atitabuddhanam jinanam desitam
                  nikilitam 8- buddhaparamparagatam
                  pubbenivasanugataya buddhiya
                  pakasayi lokahitam sadevake"ti
vuttam.
@Footnote: 1 Si. ekarajajatake     2 napiham (sya)       3 khu.cariya. 33/33/593
@4 upanidhaya (sya)       5 Si.,i. gomandala    6 upagantva (sya)
@7 khu.cariya. 33/35/594 (sya)               8 Si.,i.,Ma. nikinitam
     Tattha tassa puttho viyakasiti tena dhammasenapatina puttho hutva
tassa byakasi, attano abhiniharato patthaya abhisambodhipariyosanam sabbam
buddhavamsam kathesiti attho. Karavikamadhuragiroti karavikasakunassa viya madhura gira
yassa so karavikamadhuragiro, karavikamadhuramanjussaroti attho. Tatridam karavikanam
madhurassarata karavikasakuna kira madhurarasam ambapakkam mukhatundakena paharitva
paggharitam phalarasam pivitva pakkhena talam datva vikujamane catuppada madamatta viya salitum
arabhanti, gocarapasutapi catuppadagana mukhagatanipi tinani chaddetva tam nadam
sunanti, valamiga khuddakamige anubandhamana ukkhittam padam anikkhipitva
cittakata viya titthanti, anubandhamigapi maranabhayam hitva titthanti, akase
pakkhandanta pakkhinopi pakkhe pasaretva titthanti, udake macchapi kannapatalam
acalenta tam saddam sunamana titthanti. Evam madhurassara karavika. 1- Nibbapayanto
hadayanti kilesaggisantattasabbajanamanasam dhammakathamatadharaya sitibhavam janayantoti
attho. Hasayantoti tosayanto. Sadevakam lokam.
     Atitabuddhananti atitanam buddhanam. 2- Amhakam bhagavato abhiniharassa
purato pana tanhankaro medhankaro saranankaro dipankaroti cattaro buddha
ekasmim kappe nibbattimsu. Tesam aparabhage kondannadayo tevisati 2- buddhati
sabbe dipankaradayo catuvisati buddha idha "atitabuddha"ti adhippeta, tesam
atitabuddhanam. Jinananti tasseva vevacanam. Desitanti kathitam. Catuvisatiya buddhanam
catusaccapatisamyuttam dhammakatham. Nikilitanti tesam caritam. Kappajatigottayubodhisavaka-
sannipataupatthakamatapituputtabhariyaparicchedadikam nikilitam nama. Buddhaparampara-
gatanti dipankaradasabalato patthaya yava kassapaparamparato agatam desitam nikilitam vati
@Footnote: 1 su.vi. 2/38/48, pa.su. 3/386/276    2 Si.,i. ayam patho na dissati
Attho. Pubbenivasanugataya buddhiyati ekampi jatim dvepi jatiyoti 1- evam
vibhattam pubbe nivutthakkhandhasantanasankhatam pubbenivasam anugata upagata taya
pubbenivasanugataya buddhiya. Pubbenivasanussatinanenati attho. Pakasayiti
byakasi. Lokahitanti sabbalokahitam buddhavamsam. Sadevaketi sadevake loketi.
Attho.
     [80] Atha bhagava karunasitalena hadayena sadevakam lokam savane
niyojento "pitipamojjajanan"tiadimaha. Tattha pitipamojjajanananti
pitipamojjakaram pitiya pubbabhagam pamojjam, pancavannaya pitiya jananti attho.
Sokasallavinodanti sokasankhatanam sallanam vinodanam viddhamsanam. Sabbasampatti-
patilabhanti sabbapi devamanussasampattiadayo sampattiyo patilabhanti etenati
sabbasampattipatilabho, tam sabbasampattipatilabham buddhavamsadesananti attho.
Cittikatvati citte katva, buddhanussatim purakkhatvati attho. Sunathati nisametha
nibodhatha. Meti mama.
     [81] Madanimmadananti jatimadadinam sabbamadanam nimmadanakaram. Sokanudanti
soko nama natibyasanadihi phutthassa cittasantaPo. Kincapi atthato
domanassameva hoti, evam santepi anto nijjhanalakkhano, cetaso
parinijjhayanaraso, anusocanapaccuppatthano, tam sokam nudatiti sokanudo, tam sokanudam.
Samsaraparimocananti samsarabandhanato parimocanakaram. "samsarasamatikkaman"tipi patho,
tassa samsarasamatikkamakaranti attho.
     Sabdukkhakkhayanti ettha dukkhasaddo dukkhavedanadukkhavatthudukkharammanadukkha-
paccayadukkhatthanadisu dissati. Ayanhi "dukkhassa ca pahana"tiadisu 2-
@Footnote: 1 vi.mahavi. 1/12/5, Ma.mu. 12/148, 384, 431/108, 344,379, Ma.Ma. 13/233/209
@2 di.Si. 9/232/76, Ma.mu. 12/383, 430/343, 378, vi.mahavi. 1/11/5
Dukkhavedanayam dissati. "jatipi dukkha jarapi dukkha"tiadisu 1- dukkhavatthusmim.
"yasma ca kho mahali rupam dukkham dukkhanupatitam dukkhavakkantan"tiadisu 2-
dukkharammane. "dukkho papassa accayo"tiadisu 3- dukkhapaccaye. "yavancidam
bhikkhave na sukaram 4- akkhanena papunitum yava dukkha niraya"tiadisu 5-
dukkhatthane. Idha panayam dukkhavatthusmim dukkhapaccayepi ca datthabbo. Tasma
jatiadisabbadukkhakkhayakaranti attho. 6- Magganti ettha kusalatthikehi maggiyati,
kilese va marento gacchatiti maggoti buddhavamsadesana vuccati, tam nibbanassa
maggabhutam buddhavamsadesanam. Sakkaccanti sakkaccam cittikatva, ohitasota hutvati
attho. Patipajjathati adhititthatha, 7- sunathati attho. Atha va pitipamojjajananam
sokasallavinodanam sabbasampattipatilabhahetubhutam imam buddhavamsadesanam sutva idani
madanimmadanadigunavisesavaham sabbadukkhakkhayam buddhabhavamaggam patipajjathati sabbesam
devamanussanam buddhattam panidhaya ussaham janeti. Sesamettha uttanamevati.
                   Iti madhuratthavilasiniya buddhavamsatthakathaya
                     ratanacankamanakandavannana nitthita.
             Nitthita ca sabbakarena abbhantaranidanassatthavannana.
                        -----------------
                      2. Sumedhapatthanakathavannana
             idani:-
     [1-2] "kappe ca satasahasse        caturo ca asankhiye
             amaram nama nagaram           dassaneyyam manoraman"ti-
adinayappavattaya buddhavamsavannanaya okaso anuppatto. Sa panesa
buddhavamsavannana yasma suttanikkhepam vicaretva vuccamana pakata hoti, tasma
@Footnote: 1 di.maha. 10/387/260, sam.maha. 19/1081/367      2 sam.kha. 17/60/58
@3 khu.dha. 25/117/37      4 cha. sukara              5 Ma.u. 14/250/218
@6 abhi.A. 1/2/89        7 Ma. adhitthatha
Suttanikkhepavicarana tava veditabba. Cattaro hi suttanikkhepa attajjhasayo
parajjhasayo pucchavasiko atthuppattikoti. Tattha yani suttani bhagava parehi
anajjhittho kevalam attano ajjhasayena kathesi. Seyyathidam:- akankheyyasuttam 1-
vatthasuttanti 2- evamadini, tesam attajjhasayo nikkhePo.
     Yani va pana "paripakka kho rahulassa vimuttiparipacaniya dhamma,
yannunaham rahulam uttarim asavanam khaye vineyyan"ti 3- evam paresam ajjhasayam
khantim manam bujjhanakabhavanca oloketva parajjhasayavasena kathitani. Seyyathidam:-
rahulovadasuttam 4- dhammacakkappavattanasuttanti 5- evamadini, tesam parajjhasayo
nikpekho.
     Bhagavantam upasankamitva te te devamanussa panham pucchanti. Evam
putthena pana bhagavata yani kathitani devatasamyutta 6- bojjhangasamyuttadini, 7-
tesam pucchavasiko nikkhePo.
     Yani va pana uppannam karanam paticca desitani 8- dhammadayadaputtamamsupamadini,
9- tesam atthuppattiko nikkhePo. Evametesu catusu suttanikkhepesu
imassa buddhavamsassa pucchavasiko nikkhePo. Pucchavasena hi bhagavata ayam
nikkhitto. Kassa pucchavasena? ayasmato sariputtattherassa. Vuttanhetam asmim
nidanasmim eva:-
         "sariputto mahapunno        samadhijjhanakovido
          pannaya paramippatto        pucchati lokanayakam
          kidiso te mahavira          abhiniharo naruttama"ti 10-
adi. Tenesa buddhavamsadesana pucchavasikati veditabba.
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/64/43, Ma.u. 14/416/356         2 Ma.mu. 12/70/48
@3 Ma.u. 14/416/356, sam.sala. 18/187/132 (sya)
@4 Ma.Ma. 13/113/91   5 vi.maha. 4/13/13,sam.maha. 19/1081/367,
@khu.pati. 31/598-506 (sya)    6 sam.sa. 15/1/1
@7 sam.maha. 19/182/58        8 Ma.mu. 12/29/17
@9 sam.ni. 16/63/95    10 khu.buddha 33/1 (74)/414 (sya)
     Tattha kappe ca satasahasseti ettha kappasaddo panayam abhisaddahanavoharakala-
pannattichedanavikappanalesasamantabhavaayukappamahakappadisu dissati. Tatha
hi "okappaniyametam bhoto gotamassa. Yatha tam arahato sammasambuddhassa"tiadi 1-
abhisaddahane dissati. "anujanami bhikkhave pancahi samanakappehi phalam
paribhunjitun"ti 2- evamadisu vohare. "yena sudam niccakappam viharami"tiadisu 3-
kale. "iccayasma kappo"ti 4- ca, "nigrodhakappo iti tassa namam, taya katam bhagava
brahmanassa"ti 5- ca eamadisu pannattiyam. "alankato kappitakesamassu"ti 6-
evamadisu chedane. "kappati dvangulakappo"tiadisu 7- vikappe. "itthi vappo
nipajjitun"tiadisu 8- lese. "kevalakappam jetavanam obhasetva"tiadisu 9-
samantabhave. "titthatu bhante bhagava kappam, titthatu sugato kappan"ti 10-
ettha ayukappe. "kiva digho nu kho bhante kappo"ti 11- ettha mahakappe.
Adisaddena "satthukappena vata kira bho mayam savakena saddhim mantayamana na
janimha"ti 12- ettha patibhage. "kappo nattho hoti. Kappakatokaso jinno
hoti"ti 13- ettha vinayakappe. Idha  pana mahakappe datthabbo. Tasma kappe ca
satasahasseti mahakappanam satasahassananti attho. 14- Caturo ca asankhiyeti
"catunnam asankhyeyyanam matthake"ti vacanaseso datthabbo. Kappasatasahassadhikanam
catunnam asankhyeyyanam matthaketi attho. Amaram nama nagaranti "amaran"ti ca
"amaravati"ti ca laddhanamam nagaram ahosi. Keci panettha annenapi pakarena
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/387/345      2 vi.cula. 7/250/7    3 Ma.mu. 12/387/345
@4 khu.su. 25/1099/544, khu.cula. 30/366/176      5 khu.su. 25/347/399
@6 khu.ja. 28/912/321 (sya)                  7 vi.cula. 7/446/286
@8 an.atthaka. 23/185 (95)/345 (sya)
@9 Ma.u. 14/387/333, khu.su. 25/13, khu.su. 25/91/355
@10 di.maha. 10/167, 178/92, 102, khu.u. 25/51/180
@11 sam.ni. 16/128-29/175   12 Ma.mu. 12/260/221    13 vi.mahavi. 2/371/287
@14 su.vi. 1/29/96, su.vi. 3/275/154, sa.pa. 1/1/15,
@mano.pu. 2/128/269, khu.A. 1/101
Vannayanti, kim tehi, namamattam panetam tassa nagarassa. Dassaneyyanti suvibhatta-
vicitracaccaradvaracatukkasinghatakapakaraparikkhepapasadahammiyabhavanasamalankatatta-
dassaniyam. Manoramanti samasuciparamaramaniyabhumibhagatta chayudakasampannatta
sulabhaharatta sabbopakaranayuttatta ca samiddhatta devamanussadinam mano
ramayatiti manoramam
     dasahi saddehi avivittanti hatthisaddena assasaddena rathasaddena
bherisaddena sankhasaddena mudingasaddena vinasaddena gitasaddena sammatala-
saddena "bhunjatha pivatha khadatha"ti dasamena saddenati imehi dasahi saddehi
avivittam ahosi, sabbakalam anupamussavasamajjanataka kilantiti attho.
Annapanasamayuttanti annena catubbidhena aharena ca panena ca sutthu
ayutam annapanasamayutam, imina subhikkhata dassita, bahuannapanasamayutanti attho.
     Idani te dasa sadde vatthuto dassanattham:-
         "hatthisaddam assasaddam        bherisankharathani ca
          khadatha pivatha ceva         annapanena ghositan"ti
vuttam.
     Tattha hatthisaddanti hatthinam koncanadasaddena, karanatthe upayogavacanam
datthabbam. Esa nayo sesapadesupi. Bherisankharathani cati bherisaddena ca
sankhasaddena ca rathasaddena cati attho. Lingavipariyasena vuttam, khadatha pivathati
evamadinayappavattena annapanapatisamyuttena ghositam abhinaditanti attho.
Etthaha:- tesam pana saddanam ekadesova dassito, na sakaloti? na
Ekadeso sakalo dasavidho dassitova. Katham? bherisaddena mudingasaddo sangahito,
Sankhasaddena vinagitasammatalasadda sangahitati daseva dassita.
     Evam ekena pariyayena nagarasampattim vannetva puna tameva dassetum:-
        [3] "nagaram sabbangasampannam    sabbakammamupagatam
             sattaratanasampannam       nanajanasamakulam
             samiddham devanagaramva      avasam punnakamminan"ti
vuttam
     tattha sabbangasampannanti pakaragopurattalakadisabbanagaravayavasampannam,
paripunnasabbavittupakaranadhanadhannatinakatthodakanti va attho. Sabbakammamupagatanti
sabbakammantena upagatam, samupagatasabbakammantanti attho. Sattaratanasampannanti
paripunnamuttadisattaratanam, cakkavattinivasabhumito va hatthiratanadihi sattaratanehi
sampannam. Nanajanasamakulanti nanavidhadesabhasehi 1- janehi samakulam. Samiddhanti
manussopabhogasabbopakaranehi samiddham phitam. Devanagaramvati devanagaram viya
alakamanda viya amaravati samiddhanti vuttam hoti. Avasam punnakamminanti
avasanti ettha punnakammino janati avaso. "avaso"ti vattabbe
"avasan"ti lingabhedam katva vuttanti veditabbam. Pannayati tenati punnam,
kularupamahabhogissariyavasena 2- pannayatiti attho. Punatiti va punnam.
Sabbakusalamalarajapavahakatta punnam kammam yesam atthi te punnakammino, tesam
punnakamminam avasabhutanti attho.
     Tattha sumedho nama brahmano pativasati ubhato sujato matito ca
pitito ca, samsuddhagahaniko yava sattama kulaparivatta akkhitto anupakuttho
jativadena, abhirupo dassaniyo pasadiko paramaya vannapokkharataya
samannagato, so tinnam vedanam paragu ahosi sanighanduketubhanam
@Footnote: 1 Si.,i. nanavesa...     2 Si.,i. kularupamativibhavissariyavasena
Sakkharappabhedanam itihasapancamanam padako veyyakarano anavayo lokayatamahapurisa-
lakkhanesu. Tassa pana daharakaleyeva matapitaro kalamakamsu. Athassa rasivaddhako
amacco ayapotthakam aharitva suvannarajatamanimuttadivividharatanabharite gabbhe
viravitva "ettakam te kumara matu santakam, ettakam pitu santakam, ettakam
ayyakapayyakanam santakan"ti yava sattama kulaparivatta dhanam acikkhitva "etam
patipajjahi"ti niyyatesi. So "sadhu"ti sampaticchitva punnani karonto
agaram ajjhavasi. Tena vuttam:-
        [4] "nagare amaravatiya       sumedho nama brahmano
             anekakotisannicayo      pahutadhanadhannava.
        [5]  Ajjhayako mantadharo     tinnam vedana paragu
             lakkhane itihase ca     sadhamme paramim gato"ti.
     Tattha nagare amaravatiyati amaravatisankhate nagare. Sumedho namati ettha
"medha"ti panna vuccati. Sa tassa sundara pasatthati sumedhoti pannayittha.
Brahmanoti brahmam anati sikkhatiti brahmano, mante sajjhayatiti attho.
Akkharacintaka pana "brahmuno apaccam brahmano"ti vadanti. Ariya pana
bahitapapatta brahmanati. Anekakotisannicayoti kotinam sannicayo
kotisannicayo, aneko kotisannicayo yassa soyam anekakotisannicayo,
anekakotidhanasannicayoti attho. Pahutadhanadhannavati bahuladhanadhannava. Purimam
bhumigatagabbhagatadhanadhannavasena vuttam, idam niccaparibhogupagatadhanadhannavasena vuttanti
veditabbam.
     Ajjhayakoti na jhayatiti ajjhayako, jhanabhavanarahitoti attho.
Vuttanhetam "na danime jhayantiti. Na danime jhayantiti kho vasettha
`ajjhayaka Ajjhayakatveva tatiyam 1- akkharam upanibbattan"ti 2- evam
pathamakappikakale jhanavirahitanam brahmananam garahavacanam uppannam. Idani mantam
jhayatiti ajjhayako, mante parivattetiti imina atthena pasamsavacanam katva
voharanti. Mante dharetiti mantadharo. Tinnam vedananti iruvedayajuvedasamavedanam
tinnam vedanam. Ayam pana vedasaddo nanasomanassaganthesu dissati. Tatha
hesa "yam brahmanam vedagumabhijanna, 3- akincanam kamabhave asattan"tiadisu 4-
nane dissati. "ye vedajata vicaranti loke"tiadisu 5- somanasse. "tinnam
vedanam paragu sanighanduketubhanan"tiadisu 6- ganthe. Idhapi ganthe. 7- Paraguti
tinnam vedanam otthapahatakaranamattena param gatoti paragu. Lakkhaneti
itthilakkhanapurisalakkhanamahapurisalakkhanadike lakkhane. Itihaseti itiha asa, itiha
asati idisavacanapatisamyutte puranasankhate ganthavisese. Sadhammeti brahmananam
sake dhamme sake acariyake va. Paramim gatoti param gato, disapamokkho
acariyo ahositi attho.
     Athekadivasam so dasagunaganaradhitapandito sumedhapandito  uparipasadavaratale
rahogato hutva pallankam abhujitva nisinno cintesi "punabbhave
patisandhiggahanam nama dukkham, tatha nibbattanibbattatthane sarirabhedanam,
ahanca jatidhammo jaradhammo byadhidhammo maranadhammo, evam bhutena
maya ajatim ajaram abyadhim amaranam sukham sivam nibbanam pariyesitum vattati,
avassam bhavacarakato muccitva nibbanagamina ekena maggena bhavitabban"ti.
Tena vuttam:-
@Footnote: 1 Si.,Ma. dutiyam           2 di.pa. 11/132/81       3 Si. vedagumaddasani
@4 khu.su. 25/1066/537    5 an.catukka. 21/57/72
@6 di.Si. 9/256/87       7 pa.su. 1/75/186
        [6] "rahogato nisiditva        evam cintesaham tada
             dukkho punabbhavo nama      sarirassa ca bhedanam.
        [7]  Jatidhammo jaradhammo      byadhidhammo saham tada
             ajaram amaram khemam          pariyesissami nibbutim.
        [8]  Yamnunimam putikayam           nanakunapapuritam
             chaddayitvana gaccheyyam      anapekkho anatthiko.
        [9]  Atthi hehiti so 1- maggo  na so sakka na hetuye
             pariyesissami tam maggam      bhavato parimuttiya"ti.
     Ettha pana gathasambandhanca anuttanapadanamatthanca vatvava gamissama.
Tattha rahogatoti rahasi gato, rahasi thane nisinno. Evam cintesahanti evam
cintesim aham. Evanti imina cintanakaram dasseti. Tadati tasmim
sumedhapanditakale. "evam cintesahan"ti bhagava imina attana saddhim sumedhapanditam
ekattam karoti. Tasma tada so sumedho ahamevati pakasento "evam
cintesaham tada"ti bhagava uttamapurisavasenaha. Jatidhammoti jatisabhavo. Esa
nayo sesapadesupi. Nibbutinti nibbanam.
     Yamnunati parivitakkanatthe nipato, yadi panahanti attho. Putikayanti
putibhutam kayam. Nanakunapapuritanti muttakarisapubbalohitapittasemhakhelasinghanikadi-
anekakunapapuritam. 2- Anapekkhoti analayo. Atthiti avassam upalabbhati. Hehititi
bhavissati, parivitakkanavacanamidam. Na so sakka na hetuyeti tena maggena 3- na
sakka na bhavitum. So pana maggo hetuyeti hetubhavaya na na  hoti,
hetuyevati attho. Bhavato parimuttiyati bhavabandhanavimuttiyati attho.
@Footnote: 1 Si. yo    2 Si....bharitam    3 Si. ekena pana maggena
     Idani attana parivitakkitamattham sampadayitum "yathapi"tiadimaha. Yatha
hi loke dukkhassa patipakkhabhutam sukham nama atthi, evam bhave sati tappatipakkhena
vibhavenapi bhavitabbam, yatha ca unhe sati tassa vupasamabhutam sitalampi atthi, evam
ragadiagginam vupasamena nibbanena bhavitabbam. Yatha ca papassa lamakassa
dhammassa patipakkhabhuto kalyano anavajjadhammopi atthiyeva, evameva papikaya
jatiya sati sabbajatikhepanato ajatisankhatena nibbanenapi bhavitabbamevati.
Tena vuttam:-
        [10] "yathapi dukkhe vijjante    sukham namapi vijjati
             evam bhave vijjamane      vibhavopicchitabbako.
        [11] Yathapi unhe vijjante     aparam vijjati sitalam
             evam tividhaggi vijjante     nibbanam icchitabbakam.
        [12] Yathapi pape vijjante     kalyanamapi vijjati
             evameva jati vijjante    ajatipicchitabbakan"ti.
     Tattha yathapiti opammatthe nipato. Sukhanti kayikacetasikasukham, sutthu dukkham
khanatiti sukham. Bhaveti janane. Vibhavoti ajananam, janane vijjamane ajananadhammopi
icchitabbo. Tividhaggi vijjanteti tividhe ragadike aggimhi vijjamaneti
attho. Nibbananti tassa tividhassa ragadiaggissa nibbapanam upasamanam nibbananca
icchitabbam. Papeti akusale lamake. Kalyanamapiti kusalamapi. Evamevati evamevam.
Jati vijjanteti jatiya vijjamanayati attho. Lingabhedanca vibhattilopanca
katva vuttam. Ajatipiti jatikhepanam ajatinibbanampi icchitabbam.
     Athaham parampi cintesim "yatha nama gutharasimhi nimuggena purisena
duratova kamalakuvalayapundarikasandamanditam vimalasalilam talakam disva' katarena nu
Kho maggena tattha gantabban'ti talakam gavesitum yuttam. Yam tassa agavesanam,
na so tassa talakassa doso, tassa purisasseva doso. Evameva
kilesamaladhovane amatamahatalake vijjamane yam tassa agavesanam, na so
amatasankhatassa nibbanamahatalakassa doso, purisasseva doso. Yatha pana
corehi samparivarito puriso palayanamagge vijjamanepi sace so na palayati,
na so tassa maggassa doso, tassa purisasseva doso. Evameva kilesacorehi
parivaretva gahitassa purisassa vijjamaneyeva nibbanamahanagaragamimhi sive
mahamagge tassa maggassa agavesanam nama na maggassa doso, purisasseva
doso. Yatha byadhipilito puriso vijjamane byadhitikicchake vejje sace
tam vejjam gavesitva tam byadhim na tikicchapeti, na so vejjassa doso,
tassa purisasseva doso. Evameva pana yo kilesabyadhiparipilito
kilesavupasamamaggakovidam vijjamanameva acariyam na gavesati, tasseva doso, na
kilesabyadhivinayakassa acariyassa doso"ti. Tena vuttam:-
        [13] "yatha guthagato puriso      talakam disvana puritam
             na gavesati tam talakam       na doso talakassa so.
        [14] Evam kilesamaladhovam        vijjante amatantale
             na gavesati tam talakam       na doso amatantale.
        [15] Yatha arihi pariruddho       vijjante gamanampathe
             na palayati so puriso      na doso anjasassa so.
        [16] Evam kilesapariruddho       vijjamane sive pathe
             na gavesati tam maggam        na doso sivamanjase.
        [17] Yathapi byadhito puriso     vijjamane tikicchake
             na tikicchapeti tam byadhim    na doso so tikicchake.
        [18] Evam kilesabyadhihi        dukkhito patipilito
             na gavesati tam acariyam      na doso so vinayake"ti.
     Tattha guthagatoti guthakupagato, guthena gato makkhito va. Kilesamaladhovanti
kilesamalasodhane, 1- bhummatthe paccattavacanam. Amatantaleti amatasankhatassa
talakassa, samiatthe bhummavacanam datthabbam, anussaram pakkhipitva vuttam.
Arihiti paccatthikehi. Pariruddhoti samantato niruddho. Gamanampatheti gamanapathe.
Chandavinasattham anussaragamanam katva vuttam. Na palayatiti yadi na
palayeyya. So purisoti so corehi pariruddho puriso. Anjasassati maggassa.
Maggassa hi:-
           "maggo pantho patho pajjo    anjasam vatumayanam
             nava uttarasetu ca        kullo ca bhisi sankamo"ti 2-
bahuni namani. Svayamidha anjasanamena vutto. Siveti sabbupaddavabhavato
sive. Sivamanjaseti sivassa anjasassati attho. Tikicchaketi vejje.
Na tikicchapetiti na tikicchapeyya. Na doso so tikicchaketi tikicchakassa
doso natthi, byadhitasseva dosoti attho. Dukkhitoti sanjatakayikacetasikadukkho.
Acariyanti mokkhamaggacariyam. Vinayaketi acariyassa.
     Evam panaham cintetva uttarimpi evam cintesim "yathapi mandanakajatiko
puriso kanthe asattam kunapam chaddetva sukhi gaccheyya, evam mayapi imam
putikayam chaddetva anapekkhena nibbanamahanagaram pavisitabbam. Yatha ca
naranariyo ukkarabhumiyam uccarapassavam katva na tam ucchangena va adaya
dasante va vethetva adaya gacchanti atha kho jigucchamana oloketumpi
@Footnote: 1 Si.,i....dhovane            2 khu.cula. 30/568/277 (sya)
Anicchanta anapekkha chaddetva gacchanti, evam mayapi imam putikayam
anapekkhena chaddetva amatam nibbananagaram pavisitum vattati. Yatha ca navika
nama jajjaram navam udakagahinim chaddetva anapekkhava gacchanti, evamahampi
imam navahi vanamukhehi paggharantam kayam chaddetva anapekkho nibbanamahanagaram
pavisissami. Yatha ca koci puriso muttamaniveluriyadini nanavidhani ratanani
adaya corehi saddhim maggam gacchanto attano ratanavinasabhayena te core
chaddetva khemam maggam ganhati, evamayampi putikayo ratanavilopakacorasadiso.
Sacaham ettha tanham karissami, ariyamaggakusaladhammaratanani me nassissanti,
tasma maya imam mahacorasadisam karajakayam chaddetva nibbanamahanagaram pavisitum
vattati"ti. Tena vuttam:-
        [19] "yathapi kunapam puriso        kanthe baddham jigucchiya
             mocayitvana gaccheyya       sukhi seri sayamvaSi.
        [20] Tathevimam putikayam           nanakunapasancayam
             chaddayitvana gaccheyyam       anapekkho anatthiko.
        [21] Yatha uccaratthanamhi 1-    karisam naranariyo
             chaddayitvana gacchanti        anapekkha anatthika.
        [22] Evamevaham imam kayam       nanakunapapuritam
             chaddayitvana gacchissam        vaccam katva yatha kutim.
        [23] Yathapi jajjaram navam         paluggam udagahinim 2-
             sami chaddetva gacchanti     anapekkha anatthika.
        [24] Evamevaham imam kayam       navacchiddam dhuvassavam
             chaddayitvana gacchissam        jinnanavamva samika.
@Footnote: 1 Ma. ussasatthanamhi, ussasathanamhi (sya)
@2 Si. udakagahinim, paluttam udakagahinim (sya)
        [25] Yathapi puriso corehi       gacchanto bhandamadiya
             bhandacchedabhayam disva        chaddayitvana gacchati.
        [26] Evameva ayam kayo        mahacorasamo viya
             pahayimam gamissami          kusalacchedanabhaya"ti.
     Tattha yathapi kunapam purisoti yathapi daharo yuva mandanakajatiko
puriso ahikunapena va kukkurakunapena va manussakunapena va kanthe
asattena attiyitva harayitva jigucchitva tam kunapam mocetva gaccheyya.
Sukhiti sukhito. Seriti yathicchakavihari. Nanakunapasancayanti anekavidhakunaparasibhutam.
"nanakunapapuritan"tipi patho.
     Uccaratthanamhiti uccarenti vaccam karonti etthati uccaro,
uccaro ca so thananceti uccaratthanam. Atha va ussasiyyatiti ussaso,
vaccassetam namam, tassa thanam ussasatthanam, tasmim ussasatthanamhi,
ukkaratthaneti attho. Vaccam katva yatha kutinti vaccam katva kutim naranariyo
viyati attho.
     Jajjaranti jinnam. Palugganti palujjantim, vikirantinti attho.
Udagahininti udakagahinim. Samiti navasamika. Navacchiddanti cakkhusotadihi
navahi vanamukhehi chiddavacchiddehi yuttatta navacchiddam. Dhuvassavanti
dhuvanissandam, niccam  paggharanasucinti attho.
     Bhandamadiyati yankinci bhandam adiya. Bhandacchedabhayam disvati
bhandassa acchindanena bhayam disvati attho. Evamevati so bhandamadaya
gacchanto puriso viya. Ayam kayoti ayam pana kucchitanam paramajegucchanam
ayoti kayo. Ayoti uppattitthanam. Ayanti tatoti ayo, kucchita
kesadayo. Iti kucchitanam kesadinam ayoti kayo. Mahacorasamo viyati
Cakkhuadihi rupadisu piyarupesu sarajjanadivasena panatipatadinnadanadicoro 1-
hutva sabbakusalam vilumpatiti mahacorasamo. Tasma yatha so ratanabhandamadaya
corehi saddhim gacchanto puriso te core pahaya gacchati, evamevahampi
imam mahacorasamam kayam pahaya attano sotthibhavakaram maggam gavesitum
gamissamiti atthasambandho veditabbo. Kusalacchedanabhayati kusaladhammavilopanabhayenati 2-
attho.
     Athevam sumedhapandito nanavidhahi upamahi nekkhammakaranam cintetva
punapi cintesi "imam mahadhanarasim samharitva mayham pitupitamahadayo paralokam
gacchanta ekakahapanampi gahetva na gata, maya pana gahetva gamanakaranam
katum vattati"ti gantva ranno arocesi "aham maharaja jatijaradihi
upaddutahadayo agarasma anagariyam pabbajissami, mayham anekakotisatasahassam
dhanam atthi, tam devo patipajjatu"ti raja aha "na mayham te dhanena attho,
tvamyeva yadicchakam karohi"ti.
     So ca "sadhu deva"ti nagare bherim carapetva mahajanassa danam datva
vatthukame ca kilesakame ca pahaya amaravaranagarasadisato amaranagarato nikkhamitva
ekakova nanamigaganavante himavante dhammikam nama pabbatam nissaya assamam
katva tattha pannasalam katva pancadosavivajjitam cankamam mapetva atthagunasamupetam
abhinnabalam samaharitum navadosasamannagatam satakam pajahitva dvadasagunamupagatam
vakaciram nivasetva pabbaji. Evam pana so pabbajito atthadosasamakinnam
pannasalam pahaya dasagunasamannagatam rukkhamulam upagantva sabbadhannavikatim
pahaya pavattaphalabhojano hutva nisajjatthanacankamanavasena padhanam padahanto
@Footnote: 1 Si.,i....paro             2 Ma. kusalakamMa...
Sattahabbhantareyeva atthannam samapattinam pancannanca abhinnanam labhi ahosi.
Tena vuttam:-
        [27] "evaham cintayitvana    nekakotisatam dhanam
             nathanathanam datvana    himavantamupagamim.
        [28] Himavantassavidure       dhammiko nama 1- pabbato
             assamo sukato mayham     pannasala sumapita.
        [29] Cankamam tattha mapesim     pancadosavivajjitam
             atthagunasamupetam         abhinnabalamaharim.
        [30] Satakam pajahim tattha       navadosasamupagatam
             vakaciram nivasesim       dvadasagunamupagatam.
        [31] Atthadosasamakinnam       pajahim pannasalakam
             upagamim rukkhamulam        gune dasahupagatam.
        [32] Vapitam ropitam dhannam      pajahim niravasesato
             anekagunasampannam        pavattaphalamadiyim.
        [33] Tatthappadhanam padahim       nisajjatthanacankame
             abbhantaramhi sattahe    abhinnabalapapunin"ti.
     Tattha evahanti evam aham, hettha vuttappakarena cintetvati attho.
Nathanathananti sanathanamanathananca addhananceva daliddananca "atthika
ganhantu"ti saha kotthagarehi datvati attho. Himavantassavidureti
himavantapabbatarajassa avidure samipe. Dhammiko nama pabbatoti evamnamako pabbato,
kasma panayam dhammikoti? yebhuyyena pana bodhisatta isipabbajjam pabbajitva
@Footnote: 1 Si. dhammako nama
Tam pabbatam upanissaya abhinnayo nibbattetva samanadhammam akamsu. Tasma
samanadhammassa nissayabhutatta "dhammiko"tveva pakato ahosi. Assamo sukato
mayhantiadina sumedhapanditena assamapannasala cankama sahattha mapita
viya vutta, na ca pana sahattha mapita, kintu sakkena devena pesite
vissakammuna 1- devaputtena nimmita. Bhagava pana tada attano punnanubhavena
nibbattam tam sampadam sandhaya "sariputta tasmim pabbate:-
            assamo sukato mayham      pannasala sumapita
            cankamam tattha mapesim      pancadosavivajjitan"ti-
adimaha.
     Tattha pannasalati pannachadanasala. Tatthati tasmim assamapade.
Pancadosavivajjitanti pancahi cankamadosehi vivajjitam. Katame panca cankamadosa
nama? thaddhavisamata antorukkhata gahanacchannata atisambadhata ativisalatati
imehi pancahi dosehi vivajjitam. Ukkatthaparicchedena dighato satthiratano
vittharato diyaddharatano cankamo vutto. Atha va pancadosavivajjitanti pancahi
nivaranadosehi vivajjitam parihinam abhinnabalamaharinti imina uttarapadena
sambandho datthabbo. 2- Atthagunasamupetanti "evam samahite citte parisuddhe
pariyodate anangane vigatupakkilese mudubhute kammaniye thite anenjappatte"ti
evam vuttehi atthagunehi 3- samannagatam abhinnabalam aharim anesinti attho.
     Keci pana "atthahi samanasukhehi upetam, atthimani samanasukhani nama
dhanadhannapariggahabhavo, anavajjapindapatapariyesanabhavo, nibbutapindabhunjanabhavo,
rattham piletva dhanadhannadisu ganhantesu rajapurisesu
@Footnote: 1 Ma. vissukammuna      2 abhi.A. 1/39
@3 vi.maha.vi. 1/12/5, di.Si. 9/234, 236/77-84.
@Ma.mu. 12/384-6, 431-3/344, 379-80
Ratthapilanakilesabhavo, upakaranesu nicchandaragabhavo, coravilopane nibbhayabhavo,
rajarajamahamattehi asamsatthabhavo, catusu disasu appatihatabhavoti imehi atthahi
samanasukhehi upetam samupetam assamam mapesin"ti assamena sambandham katva
vadanti, tam paliya na sameti.
     Satakanti vattham. Tatthati tasmim assame. Navadosamupagatanti sariputta
tattha vasanto attano nivatthaparutam mahagghasatakam pajahim pariccajim. Satakam
pajahanto ca tattha nava dose disva pajahinti dipeti. Tapasapabbajjam
pabbajitanam hi satakasmim nava dosa pakasita. Katame nava? satakassa
mahagghabhavo, parapatibaddhabhavo, paribhogena lahukam kilissanabhavo, kilittho ca
dhovitabbo puna rajitabbo ca hoti paribhogena jiranabhavo, jinnassa puna
tunnakaranam va aggaladanam va katabbam hoti puna pariyesanaya durabhisambhavabhavo,
tapasapabbajjaya ananucchavikabhavo, paccatthikanam sadharanabhavo, yatha nam na
paccatthika ganhanti, evam gopetabbo hoti paridahato vibhusanatthanabhavo,
gahetva carantassa mahicchabhavoti etehi navahi dosehi 1- upagatam satakam pahaya
vakaciram nivasesinti dipeti. Vakaciranti munjatinam hirahiram katva ganthetva
katam vakamayaciram nivasanaparupanatthaya adiyinti attho. Dvadasagunamupagatanti
dvadasahi anisamsehi upetam. Ettha gunasaddo anisamsattho "sataguna dakkhina
patikankhitabba"tiadisu 2- viya. Makaro padasandhikaro. Vakacirasmim dvadasanisamsa
appagghata, aparayattata, sahattha katum sakkuneyyata, (3)- paribhogena
jinnepi sibbitabbabhavo, corabhayabhavo, pariyesantassa sukhena karanabhavo,
tapasapabbajjaya saruppabhavo, sevamanassa vibhusanatthanabhavo, civarappaccaye
@Footnote: 1 apadana-ttha. 1/11 (cha.Ma.)    2 Ma.u. 14/379/324
@3 Ma. (paribhogena sanikam kilissati)
Appicchabhavo, paribhogasukhabhavo, vakuppattiya sulabhabhavo, vakacire natthepi
anapekkhabhavoti imehi dvadasahi gunehi sampannam. 1-
     Atha sumedhapandito tattha pannasalayam viharanto paccusasamaye paccutthaya
attano nikkhamanakaranam paccavekkhamano evam kira cintesi "aham pana
navakanakakatakanupuradisanghattanasaddasammissitamadhurahasitakathitagehajanaramaniyam
ularavibhavasobhitam suravarabhavanakaramagaram khelapindam viya pahaya vivekaramataya
sabbajanapapapavahanam tapovanam pavitthosmi, idha pana me pannasalaya vaso
dutiyo gharavaso viya hoti, handaham rukkhamule vaseyyan"ti. Tena vuttam:-
       #[31] "atthadosasamakinnam      pajahim pannasalakan"ti.
     Tattha atthadosasamakinnanti atthahi dosehi samakinnam samyuttam. Katamehi
atthahi? mahasambharehi nipphadaniyata, tinapannamattikadihi niccam patijagganiyata,
senasanam nama mahallakassa papunatiti avelaya vutthapiyamanassa cittekaggata
na hotiti vutthapaniyabhavo, situnhassa patighatena kayassa sukhumalakaranabhavo,
gharam pavitthena yankinci papam sakka katunti garahapaticchadanakaranabhavo,
"mayhamidan"ti sapariggahabhavo, gehassa atthibhavo sadutiyakavaso,
ukamankunagharagolikadinam 2- sadharanataya bahusadharanabhavoti iti ime attha adinave 3-
disva mahasatto pannasalam pajahim.
     Gune dasahupagatanti channam patikkhipitva dasahi gunehi upetam, rukkhamulam
upagatosmiti attho. Katamehi dasahi? appasamarambhata, upagamanamattamevettha
hotiti sulabhanavajjata, abhinham tarupannavikaradassanena aniccasanna-
samutthapanata, senasanamaccherabhavo, tattha hi papam karonto lajjatiti
@Footnote: 1 apadana-ttha. 1/11, abhi.A. 1/41
@2 Si. ukamanguna...     3 apadana-ttha. 1/12 (cha.Ma.)
Papakaranarahabhavo, pariggahakaranabhavo, devatahi saha vaso, channapatikkhepo,
paribhogasukhata, rukkhamulasenasanassa gatagatatthane sulabhataya anapekkhabhavoti
iti ime dasa gune 1- disva rukkhamulam upagatosmiti vadati. Aha ca:-
           "vannito buddhasetthena       nissayoti ca bhasito
            nivaso pavivittassa         rukkhamulasamo kuto.
            Avasamaccherahare         devataparipalite
            pavivitte vasanto hi        rukkhamulamhi subbato.
            Abhirattani nilani          panduni patitani ca
            passanto tarupannani        niccasannam panudati.
            Tasma hi buddhadayajjam       bhavanabhiratalayam
            vivittam natimanneyya        rukkhamulam vicakkhano"ti. 2-
     Atha sumedhapandito pannasalaya ditthadoso hutva rukkhamulasenasane
laddhanisamso viharanto uttaripi cintesi "aharatthaya me gamagamanam
aharapariyesanadukkham, naham kenaci parijunnena nikkhamitva aharatthaya pabbajito,
aharapariyesanamulassa ca dukkhassa pamanam natthi, yannunaham pavattaphalena
yapeyyan"ti. Imam pana atthavisesam dipento:-
    #[32-33] "vapitam ropitam dhannam    pajahim niravasesato
              anekagunasampannam      pavattaphalamadiyin"ti-
adimaha.
     Tattha vapitanti vapitva nipphannam. Ropitanti ropitva nipphannam,
vapanaropanavasena duvidhava sassanipphatti, tam duvidhampi attano appicchataya
@Footnote: 1 apadana-ttha. 1/13 (cha.Ma.)          2 visuddhi. 1/93 (sya)
Pahaya pavattaphalena yapesim. Pavattaphalanti sayameva patitaphalam adiyinti
paribhunjim.
            "pavattaphalasantuttho         aparayattajiviko
             pahinaharaloluppo        hoti catuddiso muni.
             Jahati rasatanhanca         ajivo tassa sujjhati
             tasma hi natimanneyya     pavattaphalabhojanan"ti 1-
evam pavattamano sumedhapandito nacirasseva antosattahe attha samapattiyo
panca abhinnayo ca papuni. Imamattham pakasentena "tatthappadhanam padahin"tiadi
vuttam. Tattha tatthati tasmim assame. Padhananti viriyam, viriyam hi padahitabbato
padhanabhavakaranato va "padhanan"ti vuccati. Padahinti viriyamarabhim.
Nisajjatthanacankameti nisajjaya ca thanena ca cankamena ca.
     Sumedhapandito pana seyyam patikkhipitva nisajjatthanacankameheva
rattindivam vitinametva sattahabbhantareyeva abhinnabalam papuni. Evam pana
abhinnabalam patva sumedhatapase samapattisukhena vitinamente tada
sabbajanasangahakaro marabalabhayamkaro nanadipankaro dipankaro nama sattha loke
udapadi.
     Sankhepeneva tassayamanupubbikatha:- ayam kira dipankaro nama mahasatto
samattimsa paramiyo puretva vessantarattabhavasadise attabhave thito
pathavikampanadini mahadanani datva ayupariyosane tusitapure nibbattitva tattha
yavatayukam thatva dasasahassacakkavaladevatahi sannipatitva:-
           "kalo kho te 2- mahavira   uppajja matukucchiyam
            sadevakam tarayanto         bujjhassu amatam padan"ti 3-
@Footnote: 1 visuddhi. 1/83 thokam visadisam (sya)    2 pali. kaloyam te
@3 khu.buddha. 33/1/413 (sya)
Vutte tato so devatanam vacanam sutva ca panca mahavilokanani viloketva
tato cuto rammavatinagare attano yasavibhutiya vijitavasudevassa naradevassa
sudevassa nama ranno kule sumedhaya deviya kucchismim asalhipunnamiya
uttarasalhanakkhattena patisandhim gahetva mahata parivarena parihariyamano
mahadeviya kucchimhi manikutagato viya kenaci asucina amakkhito dasa mase
vasitva saliladharavivaragato saradakalacando viya tassa udarato nikkhami.
                          Dvattimsa pubbanimitta
     tassa pana dipankarakumarassa patisandhikkhanepi vijatakkhanepi dvattimsa
pubbanimittani 1- patihariyani paturahesum. Sabbesu sabbannubodhisattesu
matukucchim okkamantesu nikkhamantesu sambujjhantesu dhammacakkam pavattantesuti
imesu catusu thanesu dvattimsa patihariyani pavattanteva. Tasma maya
pakatatta dipankarakumarassa jatiyam dassitani:-
                 "dipankare carukare kumare
                  sivankare santikareva jate 2-
                  pakampi sankampi tada samanta
                  sahassasankhya dasalokadhatu.
         Cakkavalasahassesu          dasasahasseva devata
         ekasmim cakkavalasmim        tada sannipatimsu ta.
         Bodhisattam mahasattam         jatamattantu devata
         pathamam patigganhimsu           paccha tam manuja pana.
@Footnote: 1 su.vi. 2/31/34-5, pa.su. 3/207/134-5, apadana-ttha. 1/62-63
@jataka-ttha. 1/60-61 (cha.Ma.)  2 Si. santikaretha jate
                  Avadita kenaci cammanaddha
                  supokkhara dundubhiyo ca vina
                  aghattitanabharanani tasmim
                  khane samanta madhuram ravimsu.
                  Chijjimsu sabbattha ca bandhanani
                  sayam vigacchimsu ca sabbaroga
                  rupani passimsu ca jatiandha
                  saddam samanta badhira sunimsu.
                  Anussatim jatijala manussa
                  labhimsu yanam padasava pangula
                  videsayata sayameva nava
                  sapattanam sighamupagamimsu.
                  Akasattham 1- bhumigatanca sabbam
                  sayam samanta ratanam viroci
                  nibbayi ghore niraye hutaso
                  nadisu toyampi ca nappavatti.
                  Lokantare dukkhanirantarepi
                  pabha ulara vipula ahosi
                  tatha tada santatarangamalo
                  mahasamuddo madhurodakoyam.
@Footnote: 1 Si.,i. akasagam
                  Na vayi vato pharuso kharo va
                  samphullapuppha taravo ahesum
                  viroci cando adhikam sataro
                  na capi unho suriyo ahosi.
                  Khaga nabhamhapi 1- ca rukkhato ca
                  hatthava hettha pathavi bhajimsu
                  mahacatuddipagato ca megho
                  pavassi toyam madhuram samanta.
                  Thatvava dibbe bhavane sakasmim
                  pasannacitta pana devatayo 2-
                  naccimsu gayimsu ca vadayimsu
                  selimsu ta kelimakamsu ceva.
                  Sayam kira dvaramahakavata
                  khaneva tasmim vivata ahesum
                  mahajane neva khuda pipasa
                  pilesi lokam kira kanci kanci.
                  Ye niccavera pana panisangha
                  te mettacittam paramam labhimsu
                  kaka ulukehi carimsu saddhim
                  kona 3- varahehi akamsu kelim.
@Footnote: 1 Si.,i.,Ma. nagamha        2 i. devakaya       3 Ma. koka
                  Ghorapi sappanamukhapi sappa 1-
                  kilimsu kamam nakulehi saddhim
                  ganhimsu majjarasiresu yuka 2-
                  vissatthacitta gharamusikapi.
                  Buddhantarenapi aladdhatoye
                  pisacaloke vigata pipasa
                  khujja ahesum samacarukaya
                  muga ca vacam madhuram labhimsu.
                  Pasannacitta pana panisangha
                  tadannamannam piyamalapimsu
                  assa ca hesimsu pahatthacitta
                  gajjimsu matta varavaranapi.
                  Surabhicandanacunnasamakula
                  kusumakunkumadhupasugandhini
                  vividhacarumahaddhajamalini
                  dasasahassi ahosi samantato"ti.
     Tatra hissa dasasahassilokadhatukampo sabbannutannanapatilabhassa
pubbanimittam, devatanam ekacakkavale sannipato dhammacakkappavattanakale
ekappahareneva sannipatitva dhammapatiggahanassa pubbanimittam, pathamam devatanam
patiggahanam catunnam rupavacarajjhananam patilabhassa pubbanimittam, paccha manussanam
@Footnote: 1 Ma. ghoravisanaghorapi sappa      2 Ma. majjarasaresu yuta
Patiggahanam catunnam arupavacarajjhananam patilabhassa pubbanimittam cammanaddhadundubhinam
sayameva vajjanam mahantiya dhammabheriya anusavanassa pubbanimittam, vinabharananam
sayameva vajjanam anupubbaviharapatilabhassa pubbanimittam, bandhananam sayameva chedo
asmimanasamucchedassa pubbanimittam, mahajanassa sabbarogavigamo catusaccaphalapatilabhassa
pubbanimittam, jaccandhanam rupadassanam dibbacakkhupatilabhassa pubbanimittam, badhiranam
saddassavanam dibbasotadhatupatilabhassa pubbanimittam.
     Jatijalanam anussatuppado catusatipatthanapatilabhassa pubbanimittam,
pangulanam padasa gamanam caturiddhipadapatilabhassa pubbanimittam, videsagatanam
navanam sapattanagamanam catupatisambhidadhigamassa. Ratananam sayameva virocanam
dhammobhasapatilabhassa, niraye agginibbayanam ekadasagginibbayanassa, nadisu
toyassa nappavattanam catuvesarajjapatilabhassa, lokantare aloko avijjandhakaram
vidhametva nanalokadassanassa, mahasamuddassa madhurodakata nibbanarasena
ekarasabhavassa, vatassa avayanam dvasatthiditthigatabhedanassa, tarunam pupphitabhavo
vimuttipupphehi pupphitabhavassa pubbanimittam.
     Candassa ativirocanam bahujanakantataya pubbanimittam, suriyassa natiunhavimalabhavo
kayikacetasikasukhuppattiya, khaganam nagadihi pathavigamanam ovadam
sutva mahajanassa  panehi saranagamanassa, mahato catuddipagatameghassa pavassanam
mahato dhammavassassa, devatanam sakasakabhavanesveva thatva naccadihi kilanam
buddhabhavam patva udanudanassa, 1- dvarakavatanam sayameva vivaranam
atthangikamaggadvaravivaranassa, khudapilanassa abhavo kayagatasatiya amatapatilabhassa,
pipasapilanassa abhavo vimuttisukhena sukhitabhavassa, verinam mettacittapatilabho
@Footnote: 1 Si. uddanuddanassa
Catubrahmaviharapatilabhassa, dasasahassilokadhatuya ekadhajamalita ariyadhajamalitaya
pubbanimittam, sesavisesa pana sesabuddhagunapatilabhassa pubbanimittaniti veditabba.
     Atha dipankarakumaro mahatiya sampattiya paricariyamano anukkamena
bhaddam yobbanam patva tinnam utunam anucchavikesu tisu pasadesu devalokasirim
viya rajjasirimanubhavanto uyyanakilaya gamanasamaye anukkamena
jinnabyadhimatasankhate tayo devadute disva sanjatasamvego nivattitva
sudassananagarasadisavibhavasobham rammavati nama nagaram pavisi. Nagaram pavisitva puna catutthavare
hatthacariyam pakkosapetva etadavoca "aham tata uyyanadassanatthaya nikkhamissami
hatthiyanani kappapehi"ti. So "sadhu deva"ti patisunitva caturasitihatthisahassani
kappapesi. Atha vissakammo 1- nama devaputto bodhisattam nanaviragavasananivasanam
amukkamuttaharakeyuram 2- ruciranavakanakatakamakutakundaladharam paramasurabhikusumamalasamalankata-
siroruham samalankari kira. Atha dipankarakumaro devakumaro viya caturasitiya
hatthisahassehi parivuto hatthikkhandhavaragato mahata balakayena parivuto ratijananam uyyanam
pavisitva hatthikkhandhato orayha tam uyyanamanusancaritva paramaruciradassane
sakahadayasitale silatale nisiditva pabbajjaya cittam uppadesi. Tankhananneva
suddhavasakhinasavo mahabrahma attha samanaparikkhare adaya mahapurisassa
cakkhupathe paturahosi.
     Mahapuriso tam disva "kimidan"ti pucchitva "samanaparikkharo"ti sutva
alankarabhandam omuncitva pasadhanabhandagarikassa hatthe datva mangalakhaggamadaya
saddhim makutena kese chanditva antalikkhe akase ukkhipi. Atha sakko
devaraja suvannacankotakena tam kesamakutam adaya sinerumuddhani tiyojanappamanam
indanilamanimayam makutacetiyam nama akasi. Atha mahapuriso devadattiyam arahattadhajam
@Footnote: 1 Ma. visukammo      2 Si. amuttamuttankita...
Kasavam paridahitva satakayugam akase khipi. Tam brahma patiggahetva
brahmaloke dvadasayojanikam sabbaratanamayam cetiyamakasi. Dipankarakumaram pana
pabbajjantam eka purisakoti anupabbaji. Taya pana parisaya parivuto bodhisatto
dasa mase padhanacariyam acari. Atha visakhapunnamaya annataram nagaram pindaya
pavisi.
     Tasmim kira nagare tamdivasam devatanam balikaranatthaya nirudakapayasam pacimsu.
Tassa pana mahasattassa saparisassa pindaya pavitthassa manussa adamsu. Tam kira
sabbesam kotisankhyanam bhikkhunam pariyattam ahosi. Mahapurisassa pana patte
devata dibbojam pakkhipimsu. Tam paribhunjitva tattheva salavane divaviharam
vitinametva sayanhasamaye  patisallana vutthaya ganam vissajjetva sunandena
namajivakena dinna attha tinamutthiyo gahetva pipphalibodhirukkhamulam gantva
tinasantharam santharitva navutihattham bodhikkhandham pitthito katva pallankam abhujitva
caturangaviriyam adhitthahitva bodhirukkhamule nisidi.
     Tato marabalam vidhamitva rattiya pathamayame pubbenivasam anussaritva
majjhimayame dibbacakkhum visodhetva pacchimayame anulomapatilomavasena paccayakaram
sammasitva anapanacatutthajjhanam samapajjitva tato vutthaya pancasu khandhesu
abhinivisitva udayabbayavasena samapannaya lakkhanani disva yava gotrabhunanam
vipassanam vaddhetva arunodaye ariyamaggena sakalabuddhagune pativijjhitva
buddhasihanadam naditva sattasattaham bodhisamipeyeva vitinametva brahmuno
dhammadesanam patinnaya sunandarame dhammacakkam pavattetva kotisatanam devamanussanam
dhammamatam payetva catuddipikamahamegho viya dhammavassam vassento mahajanassa
bandhanamokkham karonto janapadacarikam vicari.
     Tada kira sumedhapandito samapattisukhena vitinamento neva pathavikampanamaddasa
na tani nimittani. Tena vuttam:-
     [34] "evam me siddhippattassa   vasibhutassa sasane
          dipankaro nama jino      uppajji lokanayako.
     [35] Uppajjante ca jayante   bujjhante dhammadesane
          caturo nimitte naddasam    jhanaratisamappito"ti.
     Tattha evanti idani vattabbam nidasseti. Meti mama. Siddhippattassati
pancabhinnasiddhippattassa. Vasibhutassati bhutavasissa, cinnavasibhavamupagatassati
attho. Sasaneti vivekamanasanam 1- sasane, anadaralakkhane samivacanam datthabbam.
Jinoti kilesarijayanena jino.
     Uppajjanteti patisandhiggahane. Jayanteti matukucchito nikkhamane.
Bujjhanteti anuttaram sammasambodhim abhisambujjhante. Dhammadesaneti
dhammacakkappavattane. Caturo nimitteti cattari nimittani. Dipankarassa dasabalassa
patisandhijatibodhidhammacakkappavattanesu catusu thanesu dasasahassilokadhatukampanadini
nimittaniti attho. Etthaha:- tani pana bahuni nimittani, kasma "caturo
nimitte"ti vuttam, ayuttam nanuti? nayuttam. Yadipi etani bahuni nimittani,
catusu thanesu pana pavattatta "caturo nimitte"ti vuttam. Naddasanti naddasim.
Idani tesam catunnam nimittanam adassane karanam niddisanto "jhanaratisamappito"ti
aha. Jhanaratiti samapattisukhassetam adhivacanam. Jhanaratiya samappitatta
samangibhutatta tani nimittani  naddasanti attho.
@Footnote: 1 Si.,i. vemanasatapasanam
     Atha tasmim kale dipankaradasabalo catuhi khinasavasatasahassehi parivuto
anupubbena carikam caramano paramarammam rammam nama nagaram patva
sudassanamahavihare pativasati. Rammanagaravasino "dipankaro kira dasabalo anuttaram
sammasambodhim patva pavattitapavaradhammacakko anupubbena carikam caramano
rammanagaram patva sudassanamahavihare pativasati"ti sutva sappiadini bhesajjani
gahetva bhuttapatarasa suddhuttarasanga 1- pupphadhupagandhahattha yena buddho
tenupasankamimsu, upasankamitva sattharam vanditva pupphadihi pujetva ekamantam
nisiditva atimadhuram dhammakatham sutva svatanaya bhagavantam nimantetva
utthayasana dasabalam padakkhinam pakkamimsu.
     Te punadivase asadisamahadanam sajjetva mandapam karetva
vimalakomalehi niluppalehi chadetva catujjatigandhena paribhandam karetva
lajapancamani surabhikusumani vikiritva mandapassa catusu konesu sitalamadhuravaripunna
catiyo thapetva kadalipannehi pidahitva mandapopari jayasumanakusumasadisam
paramaruciradassanam celavitanam bandhitva suvannamanirajatatarakahi racayitva tattha
gandhadamapupphadamapattadamaratanadamani olambetva dhupehi duddinam katva sakalanca tam
rammam rammanagaram sammattham saphalakadaliyo ca pupphasamalankate punnaghate ca
thapapetva nanaviraga dhajapatakayo ca samussapetva mahavithiya ubhosu
passesu sanipakarehi parikkhipitva dipankaradasabalassa agamanamaggam
alankaronta udakaparibhinnatthanesu pamsum pakkhipitva cikkhallakampi pathavi
asamam samam katva muttasadisahi valukahi akiranti, lajapancamehi
ca pupphehi akiranti, saphalakadalikamuke ca patitthapenti.
@Footnote: 1 Si. sauttarasanga, i. suttarasanga
     Atha tasmim kale sumedhatapaso attano assamapadato uggantva
rammanagaravasinam tesam manussanam uparibhagena akasena gacchanto te
hatthapahatthe maggam sodhente ca alankaronte ca disva "kim nu kho karanan"ti
cintetva sabbesam passantananneva akasato oruyha ekamante thatva te
manusse pucchi "ambho kassatthaya tumhe imam maggam sodhetha"ti. Tena vuttam:-
       [36] "paccantadesavisaye        nimantetva tathagatam
            tassa agamanam maggam        sodhenti tutthamanasa.
       [37] Ahantena samayena         nikkhamitva sakassama
            dhunanto vakacirani        gacchami ambare tada.
       [38] Vedajatam janam disva       tutthahattham pamoditam
            orohitvana gagana       manusse pucchi tavade.
       [39] Tutthahattho pamudito        vedajato mahajano
            kassa sodhiyati maggo       anjasam vatumayanan"ti. 1-
     Tattha paccantadesavisayeti majjhimadesasseva ekapasse paccantadesasannite
janapade. Tassa agamanam magganti tena agantabbam magganti attho. Ahantena
samayenati aham tasmim samaye, bhummatthe cetam karanavacanam datthabbam. Sakassamati
attano assamapadato nikkhamitva. Dhunantoti odhunanto. "tena samayena "ca,
"tada "cati imesam dvinnam padanam ekatthatta purimassa nikkhamanakiriyaya
pacchimassa ca gamanakiriyaya saddhim sambandho veditabbo, itaratha punaruttidosa
na muccati. Tadati tasmim samaye.
@Footnote: 1 khu.buddha. 33/36-39/451
     Vedajatanti sanjatasomanassam. Tutthahattham pamoditanti imani tini
padani annamannavevacanani annamannassa atthadipanani. Atha va sukhena
tuttham, pitiya hattham, pamojjena pamuditam. Orohitvanati otaritva. Manusse
pucchiti manuse pucchi. Ayameva va patho. Tavadeti tada, tankhaneyevati
attho. Idani pucchitamattham dassentena "tutthahattho pamudito"tiadi vuttam.
Tattha ayam mahajano tutthahattho pamoditahadayo hutva maggam sodheti, kim
karana sodheti, kassatthaya va sodhetiti evam "sodheti "saddam aharitva
attho datthabbo, itaratha na yujjati. Sodhiyatiti suddhabhavo kariyati. Maggo
anjasam vatumayananti maggassevetani vevacanani.
     Evam tena sumedhatapasena puttha te manussa ahamsu "bhante sumedha kim
na janatha dipankaro nama buddho anuttaram sammasambodhim patva
pavattitapavaradhammacakko janapadacarikam caramano anukkamena amhakam nagaram patva
sudassanamahavihare pativasati, mayam tam bhagavantam nimantetva tasseva buddhassa
bhagavato agamanamaggam sodhema"ti. Tato tam sutva sumedhapandito cintesi
"buddhoti kho panesa ghosopi dullabho, pageva buddhuppado, tena hi mayapi
imehi manussehi saddhim dasabalassa agamanamaggam sodhetum vattati"ti. So te
manusse aha "sace bho tumhe imam maggam buddhassa sodhetha, mayhampi ekam
okasam detha, ahampi tumhehi saddhim buddhassa maggam sodhessami"ti. Tato te
"sadhu"ti sampaticchitva "ayam sumedhapandito mahiddhiko mahanubhavo"ti
janamana dubbisodhanam udakasambhinnam ativiya visamam ekam okasam sallakkhetva
"imam okasam tumhe sodhetha, alankarotha ca"ti adamsu. Tato sumedhapandito
buddharammanam pitim uppadetva cintesi "aham pana imam okasam iddhiya
Paramadassaniyam katum pahomi, evam kate pana mam na paritosessati. Ajja pana
maya kayaveyyavaccam katum vattati"ti pamsum aharitva tam padesam pureti.
     Tassa pana tasmim padese asodhite vippakateyeva rammanagaravasino
manussa bhagavato kalamarocesum "nitthitam bhante bhattan"ti evam tehi kale
arocite dasabalo jayasumanakusumasadisavannam dupattacivaram timandalam paticchadetva
nivasetva tassupari suvannapamangena jayasumanakusumakalapam parikkhipanto viya
vijjulatasassirikam kayabandhanam bandhitva kanakagirisikharamatthake lakharasam
parisincanto viya suvannacetiyam pavalajalena parikkhipanto viya ca suvannagghikam
rattakambalena patimuncanto viya ca saradasamayarajanikaram rattavalahakena
paticchadento viya ca lakharasena tintakimsukakusumasadisavannam rattavarapamsukulacivaram
parupitva gandhakutidvarato kancanaguhato siho viya nikkhamitva gandhakutipamukhe
atthasi. Atha sabbe bhikkhu attano attano pattacivaramadaya bhagavantam
parivarayimsu. Te pana parivaretva thita bhikkhu evarupa ahesum:-
          "appiccha pana santuttha    vattaro vacanakkhama
           pavivitta asamsattha       vinita papagarahino.
           Sabbepi silasampanna      samadhijjhanakovida
           pannavimuttisampanna      tipancacaranayuta.
           Khinasava vasippatta      iddhimanto yasassino
           santindriya damappatta    suddha khinapunabbhava"ti.
     Iti bhagava sayam vitarago vitaragehi vitadoso vitadosehi vitamoho
vitamohehi parivuto ativiya virocittha. Atha sattha mahanubhavanam khinasavanam
Chalabhinnanam catuhi satasahassehi parivuto maruganaparivuto 1- dasasatanayano viya
brahmaganaparivuto haritamahabrahma viya ca aparimitasamayasamupacitakusalabalajanitaya
anopamaya buddhalilaya taraganaparivuto saradasamayarajanikaro viya ca gaganatalam tam
maggam alankatapatiyattam patipajji.
                   Suvannavannaya pabhaya dhiro
                   suvannavanne kira maggarukkhe
                   suvannavanne kusume karonto
                   suvannavanno patipajji maggam.
     Sumedhatapasopi tena alankatapatiyattena saggena agacchantassa
dipankarassa bhagavato dvattimsamahapurisalakkhanapatimanditam asityanubyanjanehi
anuranjitam byamappabhaya parikkhepam sassirikam indanilamanisadisam akase
nanappakara vijjulata viya chabbannabuddharasmiyo vissajjentam rupasobhaggappattam
attabhavam akkhini ummiletva oloketva "ajja maya dasabalassa
jivitapariccagam katum vattati"ti "ma bhagava kalale akkami, manimayaphalakasetum
akkamanto viya saddhim catuhi khinasavasatasahassehi mama pitthim akkamanto gacchatu,
tam me bhavissati digharattam hitaya sukhaya"ti kese mocetva ajinajatavakacirani
kalavanne kalale pattharitva tattheva kalalapitthe nipajji, tena vuttam:-
       [40] "te me puttha viyakamsu    `buddho loke anuttaro
             dipankaro nama jino       uppajji lokanayako
             tassa sodhiyati maggo       anjasam vatumayanam.'
       [41]  Buddhoti vacanam 2- sutvana   piti uppajji tavade
             buddho buddhoti kathayanto    somanassam pavedayim.
@Footnote: 1 Si.,Ma. amaragana...              2 Si.,i.,Ma. mama
       [42] Tattha thatva vicintesim        tuttho samviggamanaso
           `idha bijani ropissam          khano ve ma upaccaga.'
       [43] Yadi budadhassa sodhetha         ekokasam dadatha me
            ahampi sodhayissami          anjasam vatumayanam.
       [44] Adamsu te mamokasam          sodhetum anjasam tada
            buddho buddhoti cintento     maggam sodhemaham tada.
       [45] Anitthite mamokase         dipankaro mahamuni
            catuhi satasahassehi           chalabhinnehi tadihi
            khinasavehi vimalehi          patipajji anjasam jino.
       [46] Paccuggamana vattanti         vajjanti bheriyo bahu
            amodita naramaru           sadhukaram pavattayum.
       [47] Deva manusse passanti       manussapi ca devata
            ubhopi te panjalika         anuyanti tathagatam.
       [48] Deva dibbehi turiyehi       manussa manusehi ca
            ubhopi te vajjayanta        anuyanti tathagatam.
       [49] Dibbam mandaravam puppham         padumam parichattakam
            disodisam okiranti           akasanabhagata maru.
       [50] Dibbam candanacunnanca          varagandhanca kevalam
            disodisam okiranti           akasanabhagata maru.
       [51] Campakam saralam nipam            nagapunnagaketakam
            disodisam ukkhipanti           bhumitalagata naRa.
       [52] Kese muncitvaham tattha       vakaciranca cammakam
            kalale pattharitvana          avakujjo nipajjaham.
       [53] Akkamitvana mam buddho        saha sissehi gacchatu
            ma nam kalale akkamittha 1-    hitaya me bhavissati"ti.
     Tattha viyakamsuti byakarimsu. "dipankaro nama jino. Tassa sodhiyati
patho"tipi patho. Somanassam pavedayinti somanassamanubhavinti attho. Tattha thatvati
yasmim padese akasato otari, tattheva thatva. Samviggamanasoti pitivimhitamanaso.
Idhati imasmim dipankare punnakkhette. Bijaniti kusalabijani. Ropissanti
ropissami. Khanoti atthakkhanavirahito navamo khanasannipato. Atidullabho so
maya patiladdho. Veti nipatamattam. Ma upaccagati so ma accagama, ma
atikkamiti attho. Dadathati detha. Teti ye me puttha manussa, teti attho.
Sodhemaham tadati sodhemi aham tada. Anitthiteti apariyosite 2- vippakate.
Khinasavehiti ettha cattaro asava kamasavo bhavasavo ditthasavo
avijjasavoti 3- ime cattaro asava yesam khina pahina samucchinna
patippassaddha abhabbuppattika nanaggina daddha, te khinasava, tehi khinasavehi.
Khinasavattayeva vimalehi.
     Deva manusse passantiti ettha devanam manussadassane vattabbam natthi,
pakatidassanavasena pana yatha manussa idha thatva passanti, evam devapi
manusse passantiti attho. Devatati deve. Ubhopiti ubho devamanussa.
Panjalikati katapanjalika, ubhopi hatthe sirasi patitthapetvati attho. Anuyanti
@Footnote: 1 ma akkamittho    2 Si. aparisodhite
@3 khu.cula. 30/411/196 (sya)
Tathagatanti tathagatassa pacchato yanti, anuyoge sati samiatthe upayogavacanam
hotiti lakkhanam. Tena vuttam "anuyanti tathagatan"ti. Vajjayantati vadenta.
     Mandaravanti mandaravapuppham. Disodisanti disato disato. Okirantiti
avakiranti. Akasanabhagatati akasasankhate nabhasi gata. Atha va akasam gata
saggagatava. "nabho"ti hi saggo vuccati. Maruti amaRa. Saralanti saralatarukusumam.
Nipanti kadambapuppham. Nagapunnagaketakanti nagapunnagaketakapupphani ca.
Bhumitalagatati bhumigata.
     Kese muncitvahanti aham kese baddha kalapakutilajata muncitva,
vippakiritvati attho. Tatthati mayham dinne okase. Cammakanti cammakkhandam.
Kalaleti cikkhallakaddame. Avakujjoti adhomukho hutva. Nipajjahanti nipajjim aham.
Ma nanti ettha mati patisedhatthe nipato. Nanti padapuranatthe nipato,
buddho kalale ma akkamitthati attho. Hitaya me bhavissatiti tam kalale
anakkamanam digharattam mama hitatthaya bhavissatiti. "sukhaya me bhavissati"tipi
patho.
    Tato sumedhapandito kalalapitthe nipanno evam cintesi "sacaham
iccheyyam sabbakilese jhapetva samghanavako hutva rammanagaram paviseyyam,
annatakavesena pana me kilese jhapetva nibbanappattiya kiccam natthi,
yannunaham dipankaradasabalo viya paramabhisambodhim patva dhammanavam aropetva
mahajanam samsarasagara uttaretva paccha parinibbayeyyam, idam me patirupan"ti.
Tato  attha dhamme samodhanetva buddhabhavaya abhiniharam katva nipajji. Tena
vuttam:-
       [54] "pathaviyam nipannassa       evam me asi cetaso
            icchamano aham ajja     kilese jhapaye mama.
       [55] Kim me annatavesena    dhammam sacchikatenidha
            sabbannutam papunitva     buddho hessam 1- sadevake.
       [56] Kim me ekena tinnena   purisena thamadassina
            sabbannutam papunitva     santaressam sadevakam.
       [57] Imina me adhikarena    katena purisuttame
            sabbannutam papunitva 2-  taremi janatam bahum.
       [58] Samsarasotam chinditva     viddhamsetva tayo bhave
            dhammanavam samaruyha      santaressam sadevakan"ti.
     Tattha pathaviyam nipannassati puthaviya nipannassa. Ayameva va patho.
Cetasoti cetaso parivitakko ahositi attho. "evam me asi cetana"tipi
patho. Icchamanoti akankhamano. Kileseti kilissanti upatapentiti kilesa,
ragadayo dasa. Jhapayeti jhapeyyam, mama kilese jhapaye ahanti attho.
     Kinti patikkhepavacanam. Annatavesenati apakatavesena, avinnatena
paticchannena. Idha pana bhikkhu viya asavakkhayam katva kim, buddhakare dhamme
puretva patisandhijatibodhidhammacakkappavattanesu mahapathavikampanam katva buddho
bodheta, tinno tareta, mutto moceta bhaveyyanti adhippayo. Sadevaketi
sadevake loke.
@Footnote: 1 matto moce (sya)     2 papunami (sya)
     Thamadassinati attano thamabalam passamanena. Santaressanti santaressami.
Sadevakanti sadevakam sattanikayam, sadevakam lokam va. Adhikarenati adhivisitthena
karena, buddhassa mama jivitam pariccajitva kalalapitthe sayanenadhikarenati attho.
     Samsarasotanti kammakilesavasena yonigativinnanatthitinavasattavasesu ito
cito ca samsaranam samsaro. Yathaha:-
             "khandhananca patipati        dhatuayatanana ca
              abbocchinnam vattamana     samsaroti pavuccati"ti. 1-
     Samsaro ca so sotanceti samsarasotam, tam samsarasotam. 2- Atha va samsarassa
sotam samsarasotam, samsarakaranam tanhasotam chinditvati attho. Tayo bhaveti
kamaruparupabhave. Tibhavanibbattakakammakilesa tayo bhavati adhippeta. Dhammanavanti
ariyam atthangikam maggam. So hi caturoghuttaranatthena "dhammanava"ti vuccati.
Samaruyhati aruyha. Santaressanti santaressami. Yasma pana buddhattam
patthentassa:-
        [59] Manussattam lingasampatti        hetu sattharadassanam
             pabbajja gunasampatti         adhikaro ca chandata
             atthadhammasamodhana          abhiniharo samijjhati. 3-
     Tattha manussattanti manussattabhaveyeva thatva buddhattam patthentassa
patthana samijjhati, na nagajatiadisu thitanam. Kasmati ce? ahetukabhavato.
     Lingasampattiti manussattabhave vattamanassapi purisalinge thitasseva
patthana samijjhati, na itthiya va pandakanapumsakaubhatobyanjanakanam va
@Footnote: 1 visuddhi. 3/145 (sya), su.vi. 2/95/94, sa.pa. 2/60/110, mano.pu. 2/199/435,
@abhi.A. 1/11, u.dana.A. 39/289, itivuttaka.A. 14/66, thera.A. 1/236, 316
@2 Ma. tam chinditva       3 abhi.A. 1/76, udana.A. 137
Samijjhati. Kasmati ce? lakkhanaparipuriya abhavato. Vuttanhetam "atthanametam
bhikkhave anavakaso, yam itthi araham assa sammasambuddho"ti 1- vittharo. Tasma
itthilinge thitassa manussajatikassapi patthana na samijjhati.
     Hetuti purisassapi tasmim attabhave arahattappattiya hetusampannasseva
patthana samijjhati, no itarassa.
     Sattharadassananti sace jivamanakabuddhasseva santike pattheti patthana
samijjhati. Parinibbute bhagavati cetiyassa santike va bodhirukkhamule va patimaya
va paccekabuddhabuddhasavakanam va santike patthana na samijjhati. Kasma?
bhabbabhabbake natva kammavipakaparicchedakananena paricchinditva byakatum
asamatthatta. Tasma buddhassa santikeyeva patthana samijjhati.
     Pabbajjati buddhassa bhagavato santike patthentassapi kammakiriyavadisu
tapasesu va bhikkhusu va pabbajitasseva patthana samijjhati, no gihilinge
thitassa. Kasma? pabbajitayeva hi bodhisatta sambodhim adhigacchanti, na gahattha.
Tasma adimhi panidhanakalepi pabbajiteneva bhavitabbam.
     Gunasampattiti pabbajitassapi atthasamapattilabhino pancabhinnasseva
samijjhati, na pana imaya gunasampattiya virahitassa. Kasma? niggunassa
tadabhavato.
     Adhikaroti gunasampannenapi yena attano jivitam buddhanam pariccattam
hoti, tassa imina adhikarena sampannasseva samijjhati, na itarassa.
     Chandatati abhiniharasampannassapi yassa buddhakarakadhammanam atthaya
mahanto chando vayamo ca ussaho ca pariyetthi ca. Tasseva
@Footnote: 1 Ma.u. 14/130/115, an.ekaka. 20/279/29, abhi.vi. 35/805/410
Samijjhati, na itarassa. Tatridam chandamahantataya opammam:- sace hi evamassa
"yo pana sakalacakkavalagabbham ekodakibhutam attano bahubalena uttaritva
param gantum samattho, so buddhattam papunati. Yo panimam attano dukkaram na
mannati' aham imam uttaritva param gamissami'ti "evam mahata chandena
ussahena samannagato hoti, tassa patthana samijjhati, na itarassa. 1-
     Sumedhapandito pana ime attha dhamme samodhanetvava buddhabhavaya
abhiniharam katva nipajji. Dipankaropi bhagava agantva sumedhapanditassa
sisabhage thatva kalalapitthe nipannam sumedhatapasam disva "ayam tapaso
buddhattaya abhiniharam katva nipanno, ijjhissati nu kho etassa patthana
udahu no"ti anagatamsananam pesetva upadharento "ito kappasatasahassadhikani
cattari asankhyeyyani atikkamitva gotamo nama buddho bhavissati"ti natva
thitakova parisamajjhe byakasi "passatha no tumhe bhikkhave imam uggatapam
tapasam kalalapitthe nipannan"ti. Evam bhanteti. Ayam buddhattaya abhiniharam katva
nipanno, samijjhissati imassa tapasassa patthana, ayam hi ito kappasatasahassadhikanam
catunnam asankhyeyyanam matthake gotamo nama buddho loke bhavissati.
Tasmim panassa attabhave kapilavatthu nama nagaram nivaso bhavissati, mahamaya nama
devi mata, suddhodano nama raja pita, upatisso ca kolito ca dve aggasavaka,
anando nama upatthako, khema ca uppalavanna ca dve aggasavika bhavissanti.
Ayam paripakkanano hutva mahabhinikkhamanam nikkhamitva mahapadhanam padahitva nigrodhamule
sujataya nama kumariya dinnam payasam patiggahetva neranjaraya tire paribhunjitva
bodhimandam aruyha assattharukkhamule abhisambujjhissatiti. Tena vuttam:-
        [60] "dipankaro lokavidu       ahutinam patiggaho
             ussisake mam thatvana      idam vacanamabravi.
@Footnote: 1 suttanipata-ttha. 1/43, apadana-ttha. 1/18-19, (cha.Ma.).
@cariyapitaka.A. 393 pakinnakakatha (sya)
       [61] Passatha imam tapasam         jatilam uggatapanam
            aparimeyyito kappe       buddho loke bhavissati.
       [62] Ahu kapilavhaya ramma      nikkhamitva tathagato
            padhanam padahitvana         katva dukkarakarikam.
       [63] Ajapalarukkhamulasmim         nisiditva tathagato
            tattha payasam paggayha      neranjaramupehiti.
       [64] Neranjaraya tiramhi        payasam ada 1- so jino
            patiyattavaramaggena         bodhimulamupehiti.
       [65] Tato padakkhinam katva       bodhimandam anuttaro
            assattharukkhamulamhi         bujjhissati mahayaso.
       [66] Imassa janika mata       maya nama bhavissati
            pita suddhodano nama      ayam hessati gotamo.
       [67] Anasava vitaraga        santacitta samahita
            kolito upatisso ca       agga hessanti savaka
            anando namupatthako     upatthissatimam jinam.
       [68] Khema uppalavanna ca      agga hessanti savika
            anasava vitaraga        santacitta samahita.
       [69] Bodhi tassa bhagavato        assatthoti pavuccati
            citto ca hatthalavako      agga hessantupatthaka
            uttara nandamata ca      agga hessantupatthika"ti.
@Footnote: 1 Si. adaya
     Tattha lokaviduti sabbatha viditalokatta pana lokavidu. Bhagava hi
sabhavato samudayato nirodhato nirodhupayatoti sabbathapi lokam avedi annasi
pativijjhi. Tasma lokaviduti vuccati. Yathaha:-
                 "tasma have lokavidu sumedho
                  lokantagu vusitabrahmacariyo
                  lokassa antam samitavi natva
                  nasisati lokamimam paranca"ti. 1-
     Apica tayo loka sankharaloko sattaloko okasalokoti. Tattha
sankharaloko nama paticcasamuppanna pathaviadayo dhamma. Sattaloko nama
sannino asannino nevasanninasannino ca satta. Okasaloko nama
sattanam nivasatthanam. Ime pana tayopi loka bhagavata yathasabhavato vidita,
tasma lokaviduti vuccati. Ahutinam patiggahoti dananam patiggahetum arahatta
dakkhineyyatta ahutinam patiggaho. Ussisake mam thatvanati mama sisasamipe
thatva idam idani vattabbam vacanam abraviti attho. Jatilanti jata assa
santiti jatilo. Tam jatilam. Uggatapananti uggatapasam. Ahuti ahani, athati
attho. Ayameva va patho. Kapilavhayati kapilaavhaya abhidhana. Rammati
ramaniyato. Padhananti viriyam. Ehititi essati gamissati. Sesagathasu
uttanamevati.
     Tato sumedhapandito "mayham kira patthana samijjhissati"ti sanjatasomanasso
ahosi. Mahajano dipankaradasabalassa vacanam sutva "sumedhatapaso kira
buddhabijankuro"ti hatthatuttho ahosi. Evancassa ahosi "yatha nama puriso nadim
@Footnote: 1 sam.sa. 15/107/75, an. catukka. 21/45/54
Taranto ujukena titthena taritum asakkonto hetthatitthena uttarati, evameva
mayam dipankaradasabalassa sasane maggaphalam alabhamana anagate yada tvam buddho
bhavissasi, tada tava sammukha maggaphalam sacchikatum samattha bhaveyyama"ti patthanam
akamsu. Dipankaradasabalo bodhisattam mahasattam pasamsitva atthahi pupphamutthihi
pujetva padakkhinam katva pakkami. Tepi catusatasahassa khinasava bodhisattam
pupphehi ca gandhehi ca pujetva padakkhinam katva pakkamimsu. Devamanussa pana
tatheva pujetva vanditva pakkamimsu.
     Atha sabbalokamatidipankaro dipankaro bhagava catuhi khinasavasatasahassehi
parivuto rammanagaravasihi pujiyamano devatahi abhivandiyamano 1- sanjhappabhanuranjita-
varakanakagirisikharo viya jangamamano anekesu patihariyesu vattamanesu tena
alankatapatiyattena maggena gantva nanasurabhikusumagandhavasitam cunnasammodagandham
samussitadhajapatakam gandhanubaddhahadayehi 2- bhamaraganehi gumbagumbayamanam 3-
dhupandhakaram amarapurasadisasobham abhirammam rammanagaram pavisitva pannatte maharahe
buddhasane yugandharamatthake saradasamayarucirakararajanikaro timiranikaranidhanakaro
kamalavanavikasanakaro divasakaro viya dasabaladivasakaro nisidi. Bhikkhusamghopi patipatiya
attano attano pattasane nisidi. Rammanagaravasino pana upasaka
saddhadigunasampanna nanavidhakhajjadihi samalankatam vannagandharasasampannam asadisam
sukhanidanam danam buddhappamukhassa bhikkhusamghassa adamsu.
     Atha kho bodhisatto dasabalassa byakaranam sutva buddhabhavam karatalagatamiva
mannamano pamuditahadayo sabbesu patikkantesu sayana vutthaya "paramiyo
vicinissami"ti puppharasimatthake pallankam abhujitva nisidi. Evam nisinne
mahasatte sakaladasasahassacakkavaladevata sadhukaram datva "ayya sumedhatapasa
@Footnote: 1 Si.,i. abhinandiyamano    2 Ma. gandhavabaddha...   3 Si.,i. gumugumayamanam
Poranakabodhisattanam pallankam abhujitva' paramiyo vicinissami'ti nisinnakale
yani pubbanimittani nama pannayanti, tani sabbanipi ajja patubhutani,
nissamsayena tvam buddho bhavissasi, mayametam janama' yassetani nimittani
pannayanti, so ekanteneva buddho bhavissati, tasma tvam attano viriyam
dalham katva pagganha"ti bodhisattam nanappakarahi thutihi abhitthavimsu. Tena
vuttam:-
       [70] "idam sutvana vacanam      asamassa mahesino
            amodita naramaru       buddhabijam kira 1- ayam.
       [71] Ukkutthisadda vattanti    apphotenti hasanti ca
            katanjali namassanti       dasasahassi sadevaka.
       [72] Yadimassa lokanathassa     virajjhissami sasanam
            anagatamhi addhane     hessama sammukha imam.
       [73] Yatha manussa nadim taranta patitittham virajjhiya
            hetthatitthe gahetvana  uttaranti mahanadim.
       [74] Evameva mayam sabbe     yadi muncamimam jinam
            anagatamhi addhane     hessama sammukha imam.
       [75] Dipankaro lokavidu       ahutinam patiggaho
            mama kammam pakittetva    dakkhinapadamuddhari.
       [76] Ye tatthasum jinaputta    padakkhinamakamsu mam
            deva manussa asura ca  abhivadetvana pakkamum.
@Footnote: 1 Si.,i. buddhabijankaro, buddhavijankaro ayam (sya)
       [77] Dassanam me atikkante    sasamghe lokanayake
            sayana vutthahitvana      pallankam abhujim tada.
       [78] Sukhena sukhito homi      pamojjena pamodito
            pitiya ca abhissanno     pallankam abhujim tada.
       [79] Pallankena nisiditva     evam cintesaham tada
            vasibhuto aham jhane      abhinnaparamim gato. 1-
       [80] Sahassiyamhi lokamhi      isayo natthi me sama
            asamo iddhidhammesu      alabhim idisam sukham.
       [81] Pallankabhujane mayham     dasasahassadhivasino
            mahanadam pavattesum      dhuvam buddho bhavissasi.
       [82] Ya pubbe bodhisattanam   pallankavaramabhuje
            nimittani padissanti      tani ajja padissare.
       [83] Sitam byapagatam hoti       unhanca upasammati
            tani ajja padissanti     dhuvam buddho bhavissasi.
       [84] Dasasahassi lokadhatu      nissadda honti nirakula
            tani ajja padissanti     dhuvam buddho bhavissasi.
       [85] Mahavata na vayanti    na sandanti savantiyo
            tani ajja padissanti     dhuvam buddho bhavissasi.
       [86] Thalaja dakaja puppha     sabbe pupphanti tavade
            tepajja pupphita sabbe   dhuvam buddho bhavissasi.
@Footnote: 1 cha.Ma. abhinnasu paramim gato
       [87] Lata va yadi va rukkha    1- phalabhara honti tavade 1-
            tepajja phalita sabbe      dhuvam buddho bhavissasi.
       [88] Akasattha ca bhummattha    ratana jotanti tavade
            tepajja ratana jotanti     dhuvam buddho bhavissasi.
       [89] Manussaka ca dibba ca     turiya vajjanti tavade
            tepajjubho abhiravanti       dhuvam buddho bhavissasi.
       [90] Vicittapuppha gagana        abhivassanti tavade
            tepi ajja padissanti       dhuvam buddho bhavissasi.
       [91] Mahasamuddo abhujati       dasasahassi pakampati
            tepajjubho abhiravanti       dhuvam buddho bhavissasi.
       [92] Niraye dasasahasse         aggi nibbanti tavade
            tepajja nibbuta aggi      dhuvam buddho bhavissasi.
       [93] Vimalo hoti suriyo        sabba dissanti taraka
            tepi ajja padissanti       dhuvam buddho bhavissasi.
       [94] Anovatthena udakam         mahiya ubbhijji tavade
            tampajjubbhijjate mahiya     dhuvam buddho bhavissasi.
       [95] Taragana virocanti       nakkhatta gaganamandale
            visakha candimayutta      dhuvam buddho bhavissasi.
       [96] Bilasaya darisaya         nikkhamanti sakasaya
            tepajja asaya chuddha     dhuvam buddho bhavissasi.
@Footnote: 1-1 ka. phalam dharenti tavade
       [97] Na honti arati sattanam     santuttha honti tavade
            tepajja sabbe santuttha    dhuvam buddho bhavissasi.
       [98] Roga tadupasammanti        jighaccha ca vinassati
            tanipajja padissanti        dhuvam buddho bhavissasi.
       [99] Rago tada tanu hoti      doso moho vinassati
            tepajja vigata 1- sabbe   dhuvam buddho bhavissasi.
      [100] Bhayam tada na bhavati         ajjapetam padissati
            tena lingena janama      dhuvam buddho bhavissasi.
      [101] Rajonuddhamsati uddham         ajjapetam padissati
            tena lingena janama      dhuvam buddho bhavissasi.
      [102] Anitthagandho pakkamati       dibbagandho pavayati
            sopajja vayati gandho      dhuvam buddho bhavissasi.
      [103] Sabbe deva padissanti     thapayitva 2- arupino
            tepajja sabbe dissanti     dhuvam buddho bhavissasi.
      [104] Yavata niraya nama       sabbe dissanti tavade
            tepajja sabbe dissanti     dhuvam buddho bhavissasi.
      [105] Kutta 3- kavata sela ca na hontavarana tada
            akasabhuta tepajja       dhuvam buddho bhavissasi.
      [106] Cuti ca upapatti ca         khane tasmim na vijjati
            tanipajja padissanti        dhuvam buddho bhavissasi.
@Footnote: 1 Ma. vihata    2 pali. thapetva ca    3 pali. kuta,
      [107] Dalham pagganha viriyam        ma nivatta abhikkama
            mayampetam vijanama        dhuvam buddho bhavissasi"ti.
     Tattha idam sutvana vacananti idam dipankarassa bhagavato bodhisattassa
byakaranavacanam sutva. Asamassati samassa sadisassa abhavato asamassa. Yathaha:-
           "na me acariyo atthi      sadiso me na vijjati
            sadevakasmim lokasmim        natthi me patipuggalo"ti. 1-
     Mahesinoti mahante silasamadhipannakkhandhe esi gavesiti mahesi, tassa
mahesino. Naramaruti nara ca amara ca, ukkatthaniddeso panayam sabbepi
dasasahassilokadhatuya nagasupannayakkhadayopi amoditava. Buddhabijam kira ayanti
ayam kira buddhankuro uppannoti amoditati attho.
     Ukkutthisaddati unnadasadda vattanti. Apphotentiti hatthehi baha
abhihananti. Dasasahassiti dasasahassilokadhatuyo. Sadevakati saha devehi sadevaka
dasasahassi namassantiti attho. Yadimassati yadi imassa, ayameva va patho.
Virajjhissamati yadi na sampapunissama. Anagatamhi addhaneti anagate kale.
Hessamati bhavissama. Sammukhati sammukhibhuta. Imanti imassa, samiatthe
upayogavacanam.
     Nadim tarantati naditaranaka. "naditaranta"tipi patho. Patititthanti
patimukhatittham. Virajjhiyati virajjhitva. Yadi muncamati yadi imam bhagavantam
muncitva akatakicca gamissama"ti 2- attho. Mama kammam pakittetvati
mama bhavitamattam byakaritva. Dakkhinapadamuddhariti dakkhinam padam ukkhipi,
"katapadakkhino"tipi patho.
@Footnote: 1 vi. maha. 4/11/11, Ma.mu. 12/285/246, Ma.Ma. 13/341/323
@2 Si.,i. bhavissamati
     Jinaputtati dipankarassa satthuno savaka. Deva manussa asura ca,
abhivadetvana pakkamunti devadayo sabbepi ime mam tikkhattum padakkhinam katva
pupphadihi pujetva suppatitthitapancanga vanditva nivattitva punappunam
oloketva madhuratthabyanjanahi nanappakarahi thutiti vannenta pakkamimsu.
"nara naga ca gandhabba, abhivadetvana pakkamun"tipi patho.
     Dassanam me atikkanteti mama dassanavisayam bhagavati atikkante. "jahite
dassanupacare"tipi patho. Sasamgheti saddhim samghena sasamgho, tasmim sasamghe. Sayana
vutthahitvanati nipannatthanato kalalato utthahitva. Pallankam abhujinti
katapallanko hutva puppharasimhi nisidinti attho. "hattho hatthena cittena,
asana vutthahim tada"tipi patho. So uttanatthova.
     Pitiya ca abhissannoti pitiparipphuto. Vasibhutoti vasibhavappatto. Jhaneti
rupavacararupavacarajjhanesu. Sahassiyamhiti dasasahassiyam. Lokamhiti lokadhatuya.
Me samati maya sadisa. Avisesena "me sama natthi"ti vatva idani tameva
niyamento "asamo iddhidhammesu"ti aha. Tattha iddhidhammesuti pancasu
iddhidhammesuti attho. Alabhinti patilabhim. Idisam sukhanti idisam somanassam.
     Atha sumedhatapaso dasabalassa byakaranam sutva buddhabhavam karatalagatakalamiva
mannamano pamuditahadayo dasasu lokadhatusahassesu suddhavasamahabrahmano
atitabuddhassavino niyatabodhisattanam byakarane uppajjamanapatihariyadassanena
tathagatavacanassa avitathatam pakasento mam paritosayanta ima gathayo ahamsuti
dassento bhagava "pallankabhujane mayhan"tiadimaha.
     Tattha pallankabhujane mayhanti mama pallankabhujane. Ayameva va patho.
Dasasahassadhivasinoti dasasahassivasino mahabrahmano. Ya pubbeti yani
Pubbe, vibhattilopam katva vuttanti veditabbam. Pallankavaramabhujeti
varapallankabhujane. Nimittani padissantiti nimittani padissimsuti attho.
Atitavacane vattabbe vattamanavacanam vuttam. Kincapi vuttam, atitavasena attho
gahetabbo. Tani ajja padissareti pubbepi niyatabodhisattanam pallankabhujane
yani nimittani uppajjimsu, tani nimittani ajja padissare. Tasma tvam dhuvameva
buddho bhavissasiti attho. Na pana taniyeva nimittani uppajjimsu, tamsadisatta
"tani ajja padissare"ti vuttanti veditabbam.
     Sitanti sitattam. Byapagatanti gatam vigatam. Taniti sitavigamanaunhupasamananiti
attho. Nissaddati asadda anigghosa. Nirakulati anakula, ayameva va
patho. Na sandantiti na vahanti nappavattanti. Savantiyoti nadiyo. Taniti
avayanaasandanani. Thalajati pathavitalapabbatarukkhesu jatani. Dakajati odakani
pupphani. Pupphantiti pubbe bodhisattanam pupphimsu, atitatthe vattamanavacanam
hettha vuttanayeneva veditabbam. Tepajja pupphitaniti tani pupphani ajja
pupphitaniti attho.
     Phalabharati phaladhaRa. Tepajjati tepi ajja, pullingavasena "tepi"ti
vuttam "lata va rukkha va"ti vuttatta. Phalitati sanjataphala. Akasattha ca
bhummattha cati akasagata ca bhumigata ca. Ratananiti muttadini ratanani.
Jotantiti obhasanti. Manussakati manussanam santaka manussaka. Dibbati
devanam santaka dibba. Turiyati atatam vitatam atatavitatam susiram ghananti panca
turiyani. Tattha atatam nama cammapariyonaddhesu bheriadisu ekatalaturiyam. Vitatam
nama ubhayatalam. Atatavitatam nama sabbato pariyonaddham mahativallakiadikam. Susiram
nama vamsadikam. Ghanam nama sammataladikam. Vajjantiti hettha vuttanayena vajjimsu,
atitatthe vattamanavacanam veditabbam. Esa nayo upari idisesu vacanesupi.
Abhiravantiti tatra tatra kusalehi sumuncita suppatalita suvadita viya abhiravanti,
abhinadantiti attho.
     Vicittapupphati vicitrani nanagandhavannani pupphani. Abhivassantiti
abhivassimsu, nipatimsuti attho. Tepiti tanipi vicitrapupphani abhivassantani
padissanti, devabrahmaganehi okiriyamananiti adhippayo. Abhujatiti osakkati.
Tepajjabhoti tepi ajja ubho mahasamuddadasasahassiyo. Abhiravantiti abhinadanti.
Nirayeti nirayesu. Dasasahassati anekadasasahassa. Nibbantiti sammanti, santim
upentiti attho. Tarakati nakkhattani, tepi ajja padissatiti tepi suriyassa
vimalabhava taraka ajja diva dissanti.
     Anovatthenati anovatthe, bhummatthe karanavacanam. Atha va anovattheti
anabhivatthepi. Nati nipatamattam "sutva na dutavacanan"tiadisu viya.
Tampajjubbhujjateti tampi udakam ajja ubbhijjati, ubbhijjitva utthahatiti
attho. Mahiyati pathaviya, nissakkavacanam. Taraganati gahanakkhattadayo sabbe taragana.
Nakkhattati nakkhattataraka ca. Gaganamandaleti sakalagaganamandalam virocantiti
attho. Bilasayati bilasaya ahinakulakumbhilagodhadayo. Darisayati jharasaya.
Ayameva va patho. Nikkhamantiti nikkhamimsu. Sakasayati attano attano asayato.
"tadasaya"tipi patho. Tattha tada tasmim kale, asayato, bilatoti attho.
Chuddhati suchuddha suvuddharita, nikkhantati attho.
     Aratiti ukkantha. Santutthati paramena santutthena santuttha. Vinassatiti
vigacchati. Ragoti kamarago. Tada tanu hotiti oramattako hoti, imina
pariyutthanabhavam dipeti. Vihatati vinattha. Tadati pubbe, bodhisattanam
pallankabhujaneti attho. Na bhavatiti na hoti. Ajjapetanti ajja tava
Pallankabhujanepi etam bhayam na hotevati attho. Tena lingena janamati tena
karanena sabbeva mayam janama, yam tvam buddho bhavissasiti attho.
     Anuddhamsatiti na uggacchati. 1- Anitthagandhoti duggandho. Pakkamatiti pakkami
vigacchi. Pavayatiti pavayi. Sopajjati sopi dibbagandho ajja. Padissantiti
padissimsu. Tepajjati tepi sabbe deva ajja. Yavatati paricchedanatthe
nipato, yattakati attho. Kuttati 2- pakaRa. Na hontavaranati avaranakara
na ahesum. Tadati pubbe. Akasabhutati te kuttakavatapabbata avaranam
tirokaranam katum asakkonta, ajatakasabhutati attho. Cutiti maranam. Upapattiti
patisandhiggahanam. Khaneti pubbe bodhisattanam pallankabhujanakkhane. Na vijjatiti
nahosi. Tanipajjati tanipi ajja cavanabhavananiti 3- attho. Ma nivattiti ma
patikkami. Abhikkamati parakkama. Sesamettha uttanamevati.
     Tato sumedhapandito dipankarassa dasabalassa ca dasasahassacakkavala-
devatananca vacanam sutva bhiyyoso mattaya sanjatussaho hutva cintesi
"buddha nama amoghavacana, natthi buddhanam kathaya annathattam. Yatha hi
akase khittassa leddussa patanam dhuvam, jatassa maranam, arune uggate
suriyassa abbhuggamanam, 4- asaya nikkhantassa sihassa sihanadanadanam, garugabbhaya
itthiya bharamoropanam 5- dhuvam avassambhavi, evameva buddhanam vacanam nama dhuvam
amogham, addha aham buddho bhavissamiti. Tena vuttam:-
      [108] "buddhassa vacanam sutva    dasasahassinacubhayam
              tutthahattho pamodito    evam cintesaham tada.
@Footnote: 1 Si.,i. anuddham gacchati na bhavati na hoti             2 ka. kuddati
@3 Si.,i. vacanauppajjananiti     4 Si.,i. utthanam   5 Si.,i. bharamocanam
      [109] Advejjhavacana buddha       amoghavacana jina
            vitatham natthi buddhanam         dhuvam buddho bhavamaham.
      [110] Yatha khittam nabhe leddu      dhuvam patati bhumiyam
            tatheva buddhasetthanam        vacanam dhuvasassatam
            vitatham natthi buddhanam         dhuvam buddho bhavamaham.
      [111] Yathapi sabbasattanam         maranam dhuvasassatam
            tatheva buddhasetthanam        vacanam dhuvasassatam
            vitatham natthi buddhanam         dhuvam buddho bhavamaham.
      [112] Yatha rattikkhaye patte      suriyuggamanam dhuvam
            tatheva buddhasetthanam        vacanam dhuvasassatam
            vitatham natthi buddhanam         dhuvam buddho bhavamaham.
      [113] Yatha nikkhantasayanassa        sihassa nadanam dhuvam
            tatheva buddhasetthanam        vacanam dhuvasassatam
            vitatham natthi buddhanam         dhuvam buddho bhavamaham.
      [114] Yatha apannasattanam        bharamoropanam dhuvam
            tatheva buddhasetthanam        vacanam dhuvasassatam
            vitatham natthi buddhanam         dhuvam buddho bhavamahan"ti.
     Tattha buddhassa vacanam sutva, dasasahassinacubhayanti dipankarasammasambuddhassa
ca dasasahassacakkavaladevatananca vacanam sutva. Ubhayanti ubhayesam, samiatthe
paccattavacanam, ubhayavacanam va. Evam cintesahanti evam cintesim ahim.
     Advejjhavacanati dvedha appavattavacana, ekamsavacanati attho.
"acchiddavacana"tipi patho, tassa niddosavacanati attho. Amoghavacanati
Avitathavacana. Vitathanti vitathavacanam natthiti attho. Dhuvam buddho bhavamahanti
aham ekamseneva buddho bhavissamiti niyatavasena avassambhavivasena ca vattamanavacanam
katanti veditabbam.
     Suriyuggamananti suriyassa udayanam, ayameva va patho. Dhuvasassatanti
ekamsabhavi ceva sassatanca. Nikkhantasayanassati sayanato nikkhantassa.
Apannasattananti garugabbhanam, gabbhininanti attho. Bharamoropananti
bharaoropanam, gabbhassa oropananti, attho. Makaro padasandhikaro,
sesametthapi uttanamevati.
     "svaham addha buddho bhavissami"ti evam katasannitthano buddhakarake
dhamme upadharetum "kaham nu kho buddhakaraka dhamma"ti uddham adho disasu
vidisasu"ti anukkamena sakalam dhammadhatum vicinanto pubbe poranakehi
bodhisattehi asevitanisevitam pathamam danaparamim disva evam attanam ovadi
"sumedhapandita tvam ito patthaya pathamam danaparamim pureyyasi. Yatha hi
nikujjito udakakumbho nissesam katva udakam vamatiyeva na paccaharati, evameva
dhanam va yasam va puttadaram va angapaccangam va anoloketva sabbattha 1-
yacakanam sabbam icchiticchitam nissesam katva dadamano bodhimule nisiditva
buddho bhavissasi"ti pathamam danaparamim dalham katva adhitthasi. Tena
vuttam:-
      [115] "handa buddhakare dhamme     vicinami ito cito
            uddham adho dasa disa       yavata dhammadhatuya.
      [116] Vicinanto tada dakkhim       pathamam danaparamim
            pubbakehi mahesihi         anucinnam mahapatham.
@Footnote: 1 Si.,i. sabbasampatti
      [117] Imam tvam pathamam tava        dalham katva samadiya
            danaparamitam gaccha         yadi bodhim pattumicchasi.
      [118] Yathapi kumbho sampunno     yassa kassaci adho kato
            vamatevudakam nissesam        na tattha parirakkhati.
      [119] Tatheva yacake disva      hinamukkatthamajjhime
            dadahi danam nissesam       kumbho viya adho kato"ti,
     tattha handati vavassaggatthe nipato. Buddhakare dhammeti buddhattare
dhamme. Buddhattakara nama dhamma  danaparamitadayo dasa dhamma. Vicinamiti
vicinissami, vimamsissami upaparikkhissamiti attho. Ito citoti ito ito,
ayameva va patho. Tattha tattha vicinamiti attho. Uddhanti devaloke.
Adhoti manussaloke. Dasa disati dasasu disasu, kattha nu kho te buddhakarakadhamma
uddham adho tiriyam disasu vidisasuti adhippayo. Yavata dhammadhatuyati
ettha yavatati paricchedavacanam. Dhammadhatuyati sabhavadhammassa, pavattaniti vacanaseso
datthabbo. Kim vuttam hoti? yavatika sabhavadhammanam kamaruparupadhammanam pavatti,
tavatikam vicinissamiti vuttam hoti.
     Vicinantoti vimamsanto upaparikkhanto. Pubbakehiti poranakehi
bodhisattehi. Anucinnanti ajjhacinnam 1- asevitam. Samadiyati samadiyanam
karohi, ajja patthaya ayam pathamam danaparami puretabba mayati evam
samadiyati attho. Danaparamitam gacchati danaparamim gaccha, purayati attho,
yadi bodhim pattumicchasiti bodhimulamupagantva anuttaram sammasambodhim pattum
icchasi ce. Yassa kassaciti udakassa va khirassa va yassa kassaci sampunano.
@Footnote: 1 Si.,i. acinnam
Sampunnasaddayoge sati samivacanam icchanti saddavidu. Karanatthe va samivacanam,
yena kenaciti attho, adho katoti hetthamukhikato. Na tattha parirakkhatiti
tasmim vamane na parirakkhati, nissesam udakam vamatevati attho. Hinamukkatthamajjhimeti
hinamajjhimapanite, makaro padasandhikaro. Kumbho viya adho katoti
hetthamukhikato viya kumbho. Yacake upagate disva "tvam sumedha attano
anavasesetva sabbadhanapariccagena danaparamim angapariccagena upaparamim,
jivitapariccagena paramatthaparaminca purehi"ti evam attanava attanam
ovadi.
     Athassa "na ettakeheva buddhakarakehi dhammehi bhavitabban"ti uttarimpi
upadharayato dutiyam silaparamim disva etadahosi "sumedhapandita tvam ito
patthaya silaparamim pureyyasi. Yatha camari migo nama jivitampi anoloketva
attano valameva rakkhati, evam tvampi ito patthaya jivitampi anoloketva
silameva rakkhanto buddho bhavissasi"ti dutiyam silaparamim dalham katva adhitthasi.
Tena vuttam:-
      [120] "na hete ettakayeva      buddhadhamma bhavissare
            annepi vicinissami          ye dhamma bodhipacana.
      [121] Vicinanto tada dakkhim         dutiyam silaparamim
            pubbakehi mahesihi           asevitanisevitam.
      [122] Imam tvam dutiyam tava          dalham katva samadiya
            silaparamitam gaccha            yadi bodhim pattumicchasi.
      [123] Yathapi camari valam           kisminci patilaggitam
            upeti maranam tattha           na vikopeti valadhim.
      [124] Tatheva catusu bhumisu           silani paripuraya
            parirakkha sabbada silam         camari viya valadhin"ti.
     Tattha na heteti na hi eteyeva. Bodhipacanati maggaparipacana.
Sabbannutannanaparipacana va. Dutiyam silaparaminti silam nama sabbesam
kusaladhammanam patittha, sile patitthito kusaladhammehi na parihayati, sabbepi
lokiyalokuttaragune patilabhati. Tasma silaparami puretabbati dutiyam silaparamim
addakkhinti attho.
     Asevitanisevitanti bhavitanceva bahulikatanca. Camariti camari migo.
Kisminciti yattha katthaci rukkhalatakantakadisu annatarasmim. Patilaggitanti
pativilaggitam. Tatthati yattha vilaggitam, tattheva thatva maranam upagacchati.
Na vikopetiti na chindati. Valadhinti valam chinditva na gacchati, tattheva
maranam upetiti attho.
     Catusu bhumisu silaniti catusu thanesu vibhattisilani, patimokkhasamvaraindriya-
samvaraajivaparisuddhipaccayasannissitavasenati attho. Bhumivasena pana dvisuyeva bhumisu
pariyapannam tampi catusilamevati. Paripurayati khandachiddasabaladiabhavena paripuraya.
Sabbadati sabbakalam. Camari viyati camari migo viya. Sesametthapi
uttanatthamevati.
     Athassa "na ettakeheva buddhakarakehi dhammehi bhavitabban"ti uttarimpi
upadharayato tatiyam nekkhammaparamim disva etadahosi "sumedhapandita tvam ito
patthaya nekkhammaparamimpi pureyyasi. Yathapi suciram bandhanagare vasamano
puriso na tattha sineham karoti, atha kho ukkanthito avasitukamo hoti,
evameva tvampi sabbabhave bandhanagarasadise katva passa, sabbabhavehi
Ukkanthito muccitukamo hutva nekkhammabhimukhova hohi, evam buddho bhavissasi"ti
tatiyam nekkhammaparamim dalham katva adhitthasi. Tena vuttam:-
      [125] "na hete ettakayeva      buddhadhamma bhavissare
            annepi vicinissami          ye dhamma bodhipacana.
      [126] Vicinanto tada dakkhim         tatiyam nekkhammaparamim
            pubbakehi mahesihi           asevitanisevitam.
      [127] Imam tvam tatiyam tava          dalham katva samadiya
            nekkhammaparamitam gaccha        yadi bodhim pattumicchasi.
      [128] Yatha andughare puriso        ciravuttho dukhattito
            na tattha ragam janeti 1-      muttimyeva gavesati.
      [129] Tatheva tvam sabbabhave         passa andughare viya
            nekkhammabhimukho hohi        bhavato parimuttiya"ti.
     Tattha andughareti bandhanagare. Ciravutthoti cirakalam vuttho. Dukhatatitoti
dukkhapilito. Na tattha ragam janetiti tattha andughare ragam sineham na janeti
na uppadeti. "imam andugharam muncitva naham annattha gamissami"ti evam
tattha ragam na janeti, kintu 2- muttimyeva mokkhameva gavesatiti adhippayo.
Nekkhammabhimukhoti nikkhamanabhimukho hoti. Bhavatoti sabbabhavehi. Parimuttiyati
parimocanatthaya. "nekkhammabhimukho hutva, sambodhim papunissasi"tipi patho.
Sesamettha uttanatthamevati.
     Athassa "na ettakeheva buddhakarakadhammehi bhavitabban"ti uttarimpi
upadharayato catuttham pannaparamim disva etadahosi "sumedhapandita tvam ito
@Footnote: 1 pali. abhijaneti        2 Si.,i. kim karosi
Patthaya pannaparamimpi pureyyasi. Hinamajjhimukkatthesu kanci avajjetva
sabbepi pandite upasankamitva panham puccheyyasi. Yathapi pindacariko bhikkhu
hinadibhedesu kulesu kinci kulam avivajjetva patipatiya pindaya caranto khippam
yapanamattam labhati, evameva tvampi sabbe pandite upasankamitva pucchanto
buddho bhavissasi"ti catuttham pannaparamim dalham katva adhitthasi. Tena vuttam:-
      [130] "na hete ettakayeva     buddhadhamma bhavissare
            annepi vicinissami         ye dhamma bodhipacana.
      [131] Vicinanto tada dakkhim        catuttham pannaparamim
            pubbakehi mahesihi          asevitanisevitam.
      [132] Imam tvam catuttham tava        dalham katva samadiya
            pannaparamitam gaccha         yadi bodhim pattumicchasi.
      [133] Yathapi bhikkhu bhikkhanto       hinamukkatthamajjhime
            kulani ca vivajjento       evam labhati yapanam.
      [134] Tatheva tvam sabbakalam        paripuccham budham janam
            pannaya paramim gantva      sambodhim papunissasi"ti.
     Tattha bhikkhantoti pindaya caranto. Hinamukkatthamajjhimeti hinamukkatthamajjhimani
kulaniti attho. Lingavipariyaso kato. Na vivajjentoti na pariharanto
gharapatipatim muncitva caranto vivajjeti nama, evamakatvati attho. Yapananti
yapanamattam panadharanam aharam labhatiti attho. Paripucchanti "kim bhante kusalam,
kim savajjam. Kim anavajjan"tiadina 1- nayena tattha abhinnate pandite jane
upasankamitva paripucchantoti attho budham jananti panditam janam. "budhe jane"tipi
@Footnote: 1 di.pa. 11/84, 216/51, 136
Patho. Pannaya paraminti pannaya param. "pannaparamitam gantva"tipi patho.
Sesametthapi uttanamevati.
     Athassa "na ettakeheva buddhakarakadhammehi bhavitabban"ti uttarimpi
upadharayato pancamam viriyaparamim disva etadahosi "sumedhapandita tvam ito
patthaya viriyaparamimpi pureyyasi. Yathapi siho migaraja sabbairiyapathesu
dalhaviriyo hoti, evam tvampi sabbabhavesu sabbairiyapathesu dalhaviriyo
anolinaviriyo samano buddho bhavissasi"ti pancamam viriyaparamim dalham katva
adhitthasi. Tena  vuttam:-
      [135] "na hete ettakayeva     buddhadhamma bhavissare
            annepi vicinissami         ye dhamma bodhipacana.
      [136] Vicinanto tada dakkhim        pancamam viriyaparamim
            pubbakehi mahesihi          asevitanisevitam.
      [137] Imam tvam pancamam tava        dalham katva samadiya
            viriyaparamitam gaccha          yadi bodhim pattumicchasi.
      [138] Yathapi siho migaraja       nisajjatthanacankame
            alinaviriyo hoti           paggahitamano sada.
      [139] Tatheva tvam sabbabhave        pagganha viriyam dalham
            viriyaparamitam gantva        sambodhim papunissasi"ti.
     Tattha alinaviriyoti anolinaviriyo. Sabbabhaveti jatajatabhave, sabbesu
bhavesuti attho. "araddhaviriyo hutva, sambodhim papunissasi"tipi patho.
Sesametthapi uttanamevati.
     Athassa "na ettakeheva buddhakarakadhammehi bhavitabban"ti uttarimpi
upadharayato chatthamam khantiparamim disva etadahosi "sumedhapandita tvam ito
patthaya khantiparamim paripureyyasi, sammananepi avamananepi khamova bhaveyyasi.
Yatha hi pathaviyam nama sucimpi pakkhipanti asucimpi, na ca tena pathavi sineham va
patigham va karoti, khamati sahati adhivasetiyeva, evameva tvampi sabbesam
sammananavamananesu khamo samano buddho bhavissasi"ti chatthamam khantiparamim
dalham katva adhitthasi. Tena vuttam:-
      [140] "na hete ettakayeva      buddhadhamma bhavissare
            annepi vicinissami          ye dhamma bodhipacana.
      [141] Vicinanto tada dakkhim         chatthamam khantiparamim
            pubbakehi mahesihi           asevitanisevitam.
      [142] Imam tvam chatthamam tava         dalham katva samadiya
            tattha advejjhamanaso        sambodhim papunissasi.
      [143] Yathapi pathavi nama           sucimpi asucimpi ca
            sabbam sahati nikkhepam          na karoti patigham taya.
      [144] Tatheva tvampi sabbesam        sammanavamanakkhamo
            khantiparamitam gantva         sambodhim papunissasi"ti.
    Tattha tatthati tassam khantiparamiyam. Advejjhamanasoti ekamsamanaso. Sucimpiti
candanakunkumagandhamaladisucimpi. Asucampiti ahikukkuramanussakunapaguthamuttakhela-
singhanikadiasucimpi. Sahatiti khamati, adhivaseti. Nikkhepanti nikkhittam.
Patighanti kodham. Tayati taya vuttiya, taya nikkhittataya va. "patigham dayan"tipi
patho. Tassa tena nikkhepena patighanurodham na karotiti attho. Sammanavamanakkhamoti
Sabbesam sammananavamananasaho tvampi bhavati attho. "tatheva tvampi sabbabhave,
sammananavimanakkhamo"tipi pathanti. "khantiya paramim gantva"tipi patho, tassa
khantiya paramipuranavasena gantvati attho. Sesametthapi uttanamevati. Ito
param ettakampi avatva yattha yattha viseso atthi, tam tameva vatva pathantaram
dassetva gamissamati.
     Athassa "na ettakeheva buddhakarakadhammehi bhavitabban"ti uttarimpi
upadharayato sattamam saccaparamim disva etadahosi "sumedhapandita tvam ito
patthaya saccaparamimpi pureyyasi, asaniya matthake patamanayapi dhanadinam
atthaya chandadinam vasena sampajanamusavadam nama ma bhasi. Yathapi osadhitaraka
nama sabbautusu attano gamanavithim vijahitva annaya vithiya na gacchati,
sakavithiyava gacchati, evameva tvampi saccam pahaya musavadam nama avadantoyeva
buddho bhavissasi"ti sattamam saccaparamim dalham katva adhitthasim. Tena vuttam:-
      [145] "na hete ettakayeva      buddhadhamma bhavissare
            annepi vicinissami          ye dhamma bodhipacana.
      [146] Vicinanto tada dakkhim         sattamam saccaparamim
            pubbakehi mahesihi           asevitanisevitam.
      [147] Imam tvam sattamam tava         dalham katva samadiya
            tattha advejjhavacano         sambodhim papunissasi.
      [148] Yathapi osadhi nama          tulabhuta sadevake
            samaye utuvasse va         na vokkamati vithito.
      [149] Tatheva tvampi saccesu        ma vokkamasi vithito
            saccaparamitam gantva         sambodhim papunissasi"ti.
     Tattha tatthati saccaparamiyam. Advejjhavacanoti avitathavacano. Osadhi namati
osadhitaraka, osadhagahane osadhitarakam uditam disva osadham ganhanti. Tasma
"osadhitaraka"ti vuccati. Tulabhutati pamanabhuta. Sadevaketi sadevakassa lokassa.
Samayeti vassasamaye. Utuvasseti hemantagimhesu. "samaye utuvatte"tipi patho.
Tassa samayeti gimhe. Utuvatteti hemante ca vassane cati attho. Na vokkamati
vithitoti tamtamutumhi attano gamanavithito na vokkamati na vigacchati, cha mase pacchimam
disam gacchati, cha mase pubbam disam gacchatiti. Atha va osadhi namati
singiverapipphalimaricadikam osadham. Na vokkamatiti yam yam phaladanasamattham osadham,
tam tam phaladanam okkamma attano phalam adatva na nivattati. Vithitoti gamanavithito,
pittaharo pittam harateva, vataharo vatam harateva, semhaharo semham haratevati
attho. Sesametthapi uttanamevati.
     Athassa "na ettakeheva buddhakarakadhammehi bhavitabban"ti uttarimpi
upadharayato atthamam adhitthanaparamim disva etadahosi "sumedhapandita tvam
ito patthaya adhitthanaparamimpi pureyyasi, yam adhitthasi, tasmim adhitthane
niccalo bhaveyyasi, yatha pabbato nama sabbadisasu vate paharantepi
na kampati na calati, attano thaneyeva titthati, evameva tvampi attano
adhitthane niccalo hontova buddho bhavissasi"ti atthamam adhitthanaparamim
dalham katva adhitthasiti. Tena vuttam:-
      [150] "na hete ettakayeva      buddhadhamma bhavissare
            annepi vicinissami          ye dhamma bodhipacana.
      [151] Vicinanto tada dakkhim         atthamam adhitthanaparamim
            pubbakehi mahesihi           asevitanisevitam.
      [152] Imam tvam atthamam tava         dalham katva samadiya
            tattha tvam acalo hutva       sambodhim papunissasi.
      [153] Yathapi pabbato selo        acalo suppatitthito
            na kampati bhusavatehi         sakatthaneva titthati.
      [154] Tatheva tvam adhitthane        sabbada acalo bhava
            adhitthanaparamitam gantva      sambodhim papunissasi"ti.
     Tattha seloti silamayo. Acaloti niccalo. Suppatitthitoti acalattava
sutthu patitthito. "yathapi pabbato acalo, nikhato suppatitthito"tipi patho.
Bhusavatehiti balavavatehi. Sakatthanevati attano thaneyeva, yathathitatthaneyevati
attho. Sesametthapi uttanamevati.
     Athassa "na ettakeheva buddhakarakadhammehi bhavitabban"ti uttarimpi
upadharayato navamam mettaparamim disva etadahosi "sumedhapandita tvam ito
patthaya mettaparamim pureyyasi, hitesupi ahitesupi ekacittova bhaveyyasi.
Yathapi udakam nama papajanassapi kalyanajanassapi sitabhavam ekasadisam katva
pharati, evameva tvampi sabbasattesu mettacittena ekacittova hutva buddho
bhavissasi"ti navamam mettaparamim dalham katva adhitthasi"ti. Tena vuttam:-
      [155] "na hete ettakayeva      buddhadhamma bhavissare
            annepi vicinissami          ye dhamma bodhipacana.
      [156] Vicinanto tada dakkhim         navamam mettaparamim
            pubbakehi mahesihi           asevitanisevitam.
      [157] Imam tvam navamam tava          dalham katva samadiya
            mettaya asamo hohi        yadi bodhim pattumicchasi.
      [158] Yathapi udakam nama           kalyane papake jane
            samam pharati sitena            pavaheti rajomalam.
      [159] Tatheva tvam hitahite         samam mettaya bhavaya
            mettaparamitam gantva       sambodhim papunissasi"ti.
     Tattha asamo hohiti mettabhavanaya asadiso hohi. Tattha "tvam samasamo
hohi"tipi patho. So uttanatthova. Samanti tulyam. Pharatiti phusati. Pavahetiti
visodheti. Rajoti agantukarajam. Malanti sarire utthitam sedamaladim. "rajamalan"tipi
patho. Soyevattho. Hitahiteti hite ca ahite ca, mitte ca amitte cati
attho. Mettaya bhavayati mettam bhavaya vaddhehi. Sesametthapi uttanamevati.
     Athassa "na ettakeheva buddhakarakadhammehi bhavitabban"ti uttarimpi
upadharayato dasamam upekkhaparamim disva etadahosi "sumedhapandita tvam ito
patthaya upekkhaparamim paripureyyasi, sukhepi   dukkhepi majjhattova bhaveyyasi.
Yathapi pathavi nama sucimpi asucimpi ca pakkhipamane majjhattava hoti, evameva
tvampi sukhadukkhesu majjhattova honto buddho bhavissasi"ti dasamam upekkhaparamim
dalham katva adhitthasi. Tena vuttam:-
      [160] "na hete ettakayeva       buddhadhamma bhavissare
            annepi vicinissami           ye dhamma bodhipacana.
      [161] Vicinanto tada dakkhim          dasamam upekkhaparamim
            pubbakehi mahesihi            asevitanisevitam.
      [162] Imam tvam dasamam tava           dalham katva samadiya
            tulabhuto dalho hutva        sambodhim papunissasi.
      [163] Yathapi pathavi nama            nikkhittam asucim sucim
            upekkhati ubhopete          kopanunayavajjita.
      [164] Tatheva tvam sukhadukkhe          tulabhuto sada bhava
            upekkhaparamitam gantva       sambodhim papunissasi"ti.
     Tattha tulabhutoti majjhattabhave thito, yatha tulaya dando samam tulito
samam titthati, na namati na unnamati, evameva tvampi sukhadukkhesu tulasadiso
hutva sambodhim papunissasi. Kopanunayavajjitati patighanurodhavajjita.
"dayakopavivijjita"tipi patho, soyevattho. Sesam khantiparamiyam vuttanayeneva
veditabbam.
     Tato sumedhapandito ime dasa paramidhamme vicinitva tato param cintesi
"imasmim loke bodhisattehi paripuretabba bodhipacana buddhattakara 1- dhamma
ettakayeva, na ito bhiyyo, ima pana paramiyo uddham akasepi natthi, na
hettha pathaviyampi, na puratthimadisu disasupi atthi, mayhamyeva pana hadayamamsantareyeva
patitthita"ti. Evam tasam attano hadaye patitthitabhavam disva sabbapi
ta dalham katva adhitthaya punappunam sammasanto anulomapatilamam sammasi,
pariyante gahetva adimhi papesi, adimhi gahetva pariyante thapesi.
Majjhe gahetva ubhato osapesi, ubhato kotisu gahetva majjhe osapesi.
Bahirabhandapariccago paramiyo nama, angapariccago upaparamiyo nama,
jivitapariccago paramatthaparamiyo namati dasa paramiyo dasa upaparamiyo dasa
paratthaparamiyoti samatimsa paramiyo yamakatelam 2- vinivattento viya sammasi. Tassa
dasa paramiyo sammasantassa dhammatejena catunahutadikadviyojanasatasahassabahala
vipula ayam mahapathavi hatthina akkantanalakalapo viya uppiliyamanam ucchuyantam
viya ca mahaviravam viravamana sankampi sampakampi sampavedi. Kulalacakkam viya
telayantacakkam viya ca paribbhami. Tena vuttam:-
@Footnote: 1 Si. buddhakaraka     2 Ma. yantayamakatelam
      [165] "ettakayeva te loke     ye dhamma bodhipacana
            tatuddham natthi annatra         dalham tattha patitthaha.
      [166] Ime dhamme sammasato        sabhavasarasalakkhane
            dhammatejena vasudha          dasasahassi pakampatha.
      [167] Calati ravati pathavi            ucchuyantamva pilitam
            telayante yatha cakkam        evam kampati medani"ti.
     Tattha ettakayevati nidditthanam paramitanam anunadhikabhavassa dassanattham
vuttam. Tatuddhanti tato dasaparamihi uddham natthi. Annatrati annam, lakkhanam
saddasatthato gahetabbam. Tato dasaparamito anno buddhakarakadhammo natthiti
attho. Tatthati tasu dasasu paramisu. Patitthahati patittha, paripurento titthati
attho.
     Ime dhammeti paramidhamme. Sammasatoti upaparikkhantassa. Anadaratthe
samivacanam datthabbam. Sabhavasarasalakkhaneti sabhavasankhatena sarasalakkhanena
sammasantassati attho. Dhammatejenati paramipavicayananatejena. 1- Vasudhati vasuti
ratanam vuccati, tam dhareti, dhiyati va etthati vasudha. Ka sa? medani. 2-
Pakampathati pakampittha. Sumedhapandite pana paramiyo vicinante tassa nanatejena
dasasahassi pakampitthati attho.
     Calatiti chappakara 3- kampi. Ravatiti nadati vikujati. Ucchuyantamva pilitanti
nippilitam ucchuyantam viya. "gulayantamva pilitan"tipi patho. Soyevattho.
Telayanteti telapilanayante. Yatha cakkanti cakkikanam mahacakkayantam viya. Evanti yatha
telapilanacakkayantam paribbhamati kampati, evam ayam medani kampatiti attho.
Sesamettha uttanamevati.
@Footnote: 1 Si.,i....paricaYu...    2 Si. medini        3 Si.,i. cakkakaram
     Evam mahapathaviya kampamanaya rammanagaravasino manussa bhagavantam
parivisayamana santhatum asakkonta yugandharavatabbhahata mahasala viya mucchita
papatimsu. Ghatadini kulalabhandani pavattentani annamannam paharantani
cunnavicunnani ahesum. Mahajano bhitatasito sattharam upasankamitva "kim nu kho
bhagava' nagavatto ayam, bhutayakkhadevatasu annataravatto va'ti na hi mayam
etam janama. Api ca kho sabbopi ayam mahajano bhayena upadduto, kim nu
kho imassa lokassa papakam bhavissati, udahu kalyanam, kathetha no etam
karanan"ti pucchimsu.
     Atha sattha tesam katham sutva "tumhe ma bhayittha, ma kho cintayittha,
natthi vo ito nidanam bhayam, yo so maya ajja sumedhapandito' anagate
gotamo nama buddho bhavissati'ti byakato, so idani paramiyo sammasati,
tassa sammasantassa dhammatejena sakaladasasahassi lokadhatu ekappaharena kampati
ceva viravati ca"ti aha. Tena vuttam:-
      [168] "yavata parisa asi       buddhassa parivesane
            pavedhamana sa tattha       mucchita seti bhumiyam.
      [169] Ghatanekasahassani          kumbhinanca sata bahu
            sancunnamathita tattha         annamannam paghattita.
      [170] Ubbigga tasita bhita       bhanta byathitamanasa
            mahajana samagamma         dipankaramupagamum.
      [171] Kim bhavissati lokassa         kalyanamatha papakam
            sabbo upadduto loko      tam vinodehi cakkhuma.
      [172] Tesam tada sannapesi       dipankaro mahamuni
            vissattha hotha ma bhatha     imasmim pathavikampane.
      [173] Yamaham ajja byakasim        budadho loke bhavissati
            eso sammasati dhammam        pubbakam jinasevitam.
      [174] Tassa sammasato dhammam        buddhabhumim asesato
            tenayam kampita pathavi       dasasahassi sadevake"ti.
     Tattha yavatati yavatika. Asiti ahosi. "ya tada parisa asi"tipi
patho, tassa ya tattha parisa thita asiti attho. Pavedhamanati kampamana.
Sati sa parisa. Tatthati tasmim parivesanatthane. Setiti sayittha.
     Ghatati ghatanam, samiatthe paccattavacanam, ghatanam nekasahassaniti attho.
Sancunnamathitati cunna ceva mathita ca, mathitasancunnati attho. Annamannam
paghattitati annamannam pahata. Ubbiggati utrasahadaya. Tasitati sanjatatasa.
Bhitati bhayabhita. Bhantati phandanamanasa, vibbhantacittati attho. Sabbani
panetani annamannavevacanani. Samagammati samagantva. Ayameva va patho.
     Upaddutoti upahato. 1- Tam vinodehiti tam upaddutabhayam vinodehi, vinasayati
attho. Cakkhumati pancahi cakkhuhi cakkhuma. Tesam tadati te jane tada,
upayogatthe samivacanam. Sannapesiti napesi bodhesi. Vissatthati vissatthacitta.
Ma bhathati ma bhayatha. Yamahanti yam aham sumedhapanditam. Dhammanti paramidhammam.
Pubbakanti poranam. Jinasevitanti jinehi bodhisattakale sevitanti attho.
Buddhabhuminti paramidhammam. 2- Tenati tena sammasanakaranena. Kampitati calita.
Sadevaketi sadevake loke.
@Footnote: 1 Si.,i. upahato byathito      2 Si.,i. buddhaparamim
     Tato mahajano tathagatassa vacanam sutva hatthatuttho malagandhavilepanadini
adaya rammanagarato nikkhamitva bodhisattam upasankamitva malagandhadihi
pujetva vanditva padakkhinam katva rammanagarameva pavisi. Atha kho bodhisatto
dasa paramiyo sammasitva viriyam dalham katva adhitthaya nisinnasana vutthasi.
Tena vuttam:-
      [175] "buddhassa vacanam sutva   mano nibbayi tavade
            sabbe mam upasankamma    punapi mam abhivandisum.
      [176] Samadiyitva buddhagunam    dalham katvana manasam
            dipankaram namassitva     asana vutthahim tada"ti.
     Tattha mano nibbayiti mahajanassa pathavikampane ubbiggahadayassa tattha
karanam sutva mano nibbayi, santim agamasiti attho. "jano nibbayi"tipi
patho, so uttanoyeva. Samadiyitvati samma adiyitva, samadayati attho.
Buddhagunanti paramiyo. Sesam uttanameva.
     Atha kho bodhisattam dayitasabbasattam asana vutthahantam sakaladasasahassa-
cakkavaladevata sannipatitva dibbehi malagandhadihi pujetva "ayya sumedhatapasa
taya ajja dipankaradasabalassa padamule mahati patthana patthita, sa
te anantarayena samijjhatu, ma te tattha bhayam va chambhitattam va
ahosi. Sarire te appamattakopi rogo ma uppajjatu. Khippam paramiyo
puretva sammasambodhim pativijjha. Yatha pupphupagaphalupaga rukkha samaye pupphanti
ceva phalanti ca, tatheva tvampi tam samayam anatikkamitva khippam sambodhim
phusassu"tiadini thutimangalani payirudahamsu, evam payirudahitva bodhisattam
abhivadetva attano attano devatthanameva agamamsu. Bodhisattopi devatahi abhitthuto
"aham dasa paramiyo puretva kappasatasahassadhikanam catunnam asankhyeyyanam
matthake buddho bhavissami"ti viriyam dalham katva adhitthaya akasamabbhuggantva
isiganavantam himavantam agamasi. Tena vuttam:-
      [177] "dibbam manusakam puppham       deva manusaka ubho
            samokiranti pupphehi        vutthahantassa asana.
      [178] Vedayanti ca te sotthim     deva manusaka ubho
            mahantam patthitam tuyham        tam labhassu yathicchitam.
      [179] Sabbitiyo vivajjantu        soko rogo vinassatu
            ma te bhavantvantaraya 1- phusa khippam bodhimuttamam.
      [180] Yathapi samaye patte       pupphanti pupphino duma
            tatheva tvam mahavira        buddhananehi pupphasu.
      [181] Yatha ye keci sambuddha    purayum dasa parami
            tatheva tvam mahavira        puraya dasa parami.
      [182] Yatha ye keci sambuddha    bodhimandamhi 2- bujjhare
            tatheva tvam mahavira        bujjhassu jinabodhiyam.
      [183] Yatha ye keci sambuddha    dhammacakkam pavattayum
            tatheva tvam mahavira        dhammacakkam pavattaya.
      [184] Punnamaye yatha cando     parisuddho virocati
            tatheva tvam punnamano       viroca dasasahassiyam.
      [185] Rahumutto yatha suriyo     tapena atirocati
            tatheva loka muccitva     viroca siriya tuvam.
@Footnote: 1 Si.,i. tvantarayo     2 Ma. bodhimulamhi
      [186] Yatha ya kaci nadiyo      osaranti mahodadhim
            evam sadevaka loka      osarantu tavantike.
      [187] Tehi thutappasattho so      dasa dhamme samadiya
            te dhamme paripurento     pavanam pavisi tada"ti.
     Tattha dibbanti mandaravaparicchattakasantanakusesayadikam dibbakusumam deva
manusaka ca manusapuppham gahetvati attho. Samokirantiti mamopari samokirimsuti
attho. Vutthahantassati vutthahato. Vedayantiti nivedayimsu sannapesum. Sotthinti
sotthibhavam. Idani vedayitakaradassanattham "mahantam patthitam tuyhan"tiadi
vuttam. Taya pana sumedhapandita mahantam thanam patthitam, tam yathapatthitam labhassuti
attho.
     Sabbitiyoti entiti itiyo, sabba itiyo sabbitiyo, upaddava.
Vivajjantuti ma hontu. Soko rogo vinassatuti socanasankhato soko
rujanasankhato rogo ca vinassatu. Teti tava. Ma bhavantvantarayati ma
bhavantu antaraya. Phusati adhigaccha papunahi. Bodhinti arahattamaggananam
sabbannutannanampi vattati. Uttamanti settham 1- sabbabuddhagunadayakatta
arahattamaggananam "uttaman"ti vuttam. 1-
     Samayeti tassa tassa rukkhassa pupphanasamaye sampatteti attho. Pupphinoti
pupphanaka. Buddhananehiti attharasahi buddhananehi. Pupphasuti pupphassu. Purayunta
purayimsu. Purayati paripuraya. Bujjhareti bujjhimsu. Jinabodhiyanti jinanam buddhanam
bodhiya, sabbannubodhimuleti attho. Punnamayeti punnamasiyam. Punnamanoti
paripunnamanoratho.
@Footnote: 1-1 Si.,i. ime patha na dissanti
     Rahumuttoti rahuna sobbhanuna mutto. Tapenati patapena, alokena.
Loka muccitvati lokadhammehi alitto hutvati attho. Virocati viraja.
Siriyati buddhasiriya. Osarantiti mahasamuddam pavisanti. Osarantuti upagacchantu.
Tavantiketi tava santikam. Tehiti devehi. Thutappasatthoti thuto ceva pasattho ca,
thutehi va dipankaradihi pasatthoti thutappasattho. Dasa dhammeti dasa paramidhamme.
Pavananti mahavanam, dhammikapabbate mahavanam pavisiti attho. Sesagatha suuttana
evati.
                   Iti madhuratthavilasiniya buddhavamsatthakathaya
                    sumedhapatthanakathavannana nitthita.
                          -------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 51 page 1-174. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=1&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=181              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=6654              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=8274              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=8274              Contents of The Tipitaka Volume 33 http://84000.org/tipitaka/read/?index_33

previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]