Atthakatha Book 48 : PALI ROMAN
Paṭisaṃ.A.2 (saddhamma.2)

                        3. Ānāpānassatikathā
                         1. Gaṇanavāravaṇṇanā
     [152] Idāni diṭṭhikathānantaraṃ kathitāya ānāpānassatikathāya
apubbatthānuvaṇṇanā anuppattā. Ayaṃ hi ānāpānassatikathā diṭṭhikathāya
suviditadiṭṭhādīnavassa micchādiṭṭhimalavisodhanena suvisuddhacittassa yathābhūtāvabodhāya
samādhibhāvanā sukarā hoti, sabbasamādhibhāvanāsu ca sabbasabbaññubodhisattānaṃ bodhimūle
imināva samādhinā samāhitacittānaṃ yathābhūtāvabodhato ayameva samādhibhāvanā padhānāti
ca diṭṭhikathānantaraṃ kathitā. Tattha soḷasavatthukaṃ ānāpānassatisamādhiṃ bhāvayato
samadhikāni dve ñāṇasatāni uppajjantīti ñāṇagaṇanuddeso, aṭṭha paripanthe
ñāṇānītiādi ñāṇagaṇananiddeso, katamāni aṭṭha paripanthe 1- ñāṇānītiādi imāni
ekavīsati vimuttisukhe ñāṇānītipariyantaṃ sabbañāṇānaṃ vitthāraniddeso, ante
soḷasavatthukaṃ ānāpānassatisamādhiṃ bhāvayatotiādi nigamananti evaṃ tāva
pāḷivavatthānaṃ veditabbaṃ.
     Tattha gaṇanuddese gaṇanavāre tāva soḷasavatthukanti dīghaṃ rassaṃ sabbakāyapaṭisaṃvedī
passambhayaṃ kāyasaṅkhāranti kāyānupassanācatukkaṃ, pītipaṭisaṃvedī sukhapaṭisaṃvedī
cittasaṅkhārapaṭisaṃvedī passambhayaṃ cittasaṅkhāranti vedanānupassanācatukkaṃ,
cittapaṭisaṃvedī abhippamodayaṃ cittaṃ samādahaṃ cittaṃ vimocayaṃ cittanti
cittānupassanācatukkaṃ, aniccānupassī virāgānupassī nirodhānupassī
paṭinissaggānupassīti dhammānupassanācatukkanti imesaṃ catunnaṃ catukkānaṃ vasena
soḷasa vatthūni patiṭṭhā ārammaṇāni assāti soḷasavatthuko. Taṃ soḷasavatthukaṃ.
Samāsavasena panettha vibhattilopo kato. Ānanti abbhantaraṃ pavisanavāto.
Apānanti bahinikkhamanavāto.
@Footnote: 1 Ma. paribandhe evamaññatthāpi
Keci pana vipariyāyena vadanti. Apānaṃ hi apetaṃ ānatoti apānanti vuccati,
niddese 1- pana nākārasseva dīghattamajjhupekkhitvā āpānanti 2-. Tasmiṃ ānāpāne
sati ānāpānassati, assāsapassāsapariggāhikāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ.
Ānāpānassatiyā yutto samādhi, ānāpānassatiyaṃ vā samādhi ānāpānassatisamādhi.
Bhāvayatoti nibbedhabhāgiyaṃ bhāventassa. Samadhikānīti saha adhikena vattantīti
samadhikāni, sātirekānīti attho. Makāro panettha padasandhikaro. Keci pana
"saṃadhikānī"ti vadanti. Evaṃ sati dve ñāṇasatāniyeva adhikānīti āpajjati, kaṃ
na yujjati. Imāni hi vīsatiadhikāni dve ñāṇasatāni hontīti.
     Paripanthe ñāṇānīti paripanthaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattañāṇāni. Tathā
upakāre upakkilese ñāṇāni. Vodāne ñāṇānīti vodāyati tena cittaṃ parisuddhaṃ
hotīti vodānaṃ. Kiṃ taṃ? ñāṇaṃ. "vodānañāṇānī"ti vattabbe "sutamaye ñāṇan"ti-
ādīsu 3- viya "vodāne ñāṇānī"ti vuttaṃ. Sato sampajāno hutvā karotīti satokārī,
tassa satokārissa ñāṇāni. Nibbidāñāṇānīti nibbidābhūtāni ñāṇāni.
Nibbidānulomañāṇānīti nibbidāya anukūlāni ñāṇāni. Nibbidānulomiñāṇānītipi
pāṭho, nibbidānulomo etesaṃ atthīti nibbidānulomīti attho.
Nibbidāpaṭippassaddhiñāṇānīti nibbidāya paṭippassaddhiyaṃ ñāṇāni. Vimuttisukhe
ñāṇānīti vimuttisukhena sampayuttāni ñāṇāni.
     Katamāni aṭṭhātiādīhi paripanthaupakārānaṃ paṭipakkhavipakkhayugalattā 4- tesu
ñāṇāni saheva niddiṭṭhāni. Kāmacchandanekkhammādīni heṭṭhā vuttatthāni.
Upakāranti ca liṅgavipallāsavasena napuṃsakavacanaṃ kataṃ. Sabbepi akusalā dhammāti
vuttāvasesā ye keci akusalā dhammā. Tathā sabbepi nibbedhabhāgiyā kusalā
@Footnote: 1 khu.paṭi. 31/159-60/182-3  2 Sī. ānanti vuttaṃ
@3 khu.paṭi. 31/1/1,5  4 i. paṭipakkhavikkhepayuggalattā
Dhammā. "paripantho upakāran"ti ca taṃ tadeva apekkhitvā ekavacanaṃ kataṃ. Ettha
ca paripanthe ñāṇāni ca upakāre ñāṇāni ca pucchitvā tesaṃ ārammaṇāneva
vissajjetvā 1- teheva tāni vissajjitāni hontīti tadārammaṇāni ñāṇāni
nigametvā dassesi. Upakkilese ñāṇādīsupi eseva nayo.
                       Gaṇanavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
                        -----------------
                      2. Soḷasañāṇaniddesavaṇṇanā
     [153] Soḷasahi ākārehīti ubhayapakkhavasena vuttehi soḷasahi ñāṇakoṭṭhāsehi.
Uducitaṃ cittaṃ samuducitaṃ cittanti upacārabhūmiyaṃ cittaṃ uddhaṃ ucitaṃ,
sammā uddhaṃ ucitaṃ, uparūpari kataparicayaṃ sammā uparūpari kataparicayanti attho.
Udujitaṃ cittaṃ samudujitantipi pāṭho. Uparibhāvāya jitaṃ, uparibhāvakarehi vā ñāṇehi
jitaṃ udujitaṃ. Samudujitanti samā uparibhāvāya, uparibhāvakarehi vā ñāṇehi jitaṃ,
samāti cettha visamabhāvapaṭikkhePo. Imasmiṃ pāṭhe u, duiti dve dve upasaggā
honti. Urūjitaṃ cittaṃ sammārūjitantipi 2- pāṭho. Etthāpi jitatthoyeva. Urū
arūti 3- idaṃ pana nipātamattamevāti vadanti. Vīṇopamaṭṭhakathāya tajjitaṃ sutajjitanti ca
attho vutto, so idha na yujjati. Ekatte santiṭṭhatīti upacārabhūmiyaṃ tāva
nānārammaṇavikkhepābhāvena ekatte patiṭṭhāti. Niyyānāvaraṇaṭṭhena nīvaraṇāti ettha
aratipi sabbepi akusalā āvaraṇaṭṭhena nīvaraṇāti vuttā. Niyyānāvaraṇaṭṭhenāti
niyyānānaṃ āgamanamaggapidahanaṭṭhena. Niyyānāvāraṇaṭṭhenātipi 4- pāṭho, niyyānānaṃ
paṭikkhepanaṭṭhenāti attho. Nekkhammaṃ ariyānaṃ niyyānanti maggaṭṭhānaṃ ariyānaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. vissajjitvā  2 Sī. udājitaṃ cittaṃ samudājitantipi
@3 Sī. udāti  4 cha.Ma. niyyānavāraṇaṭṭhenātipi
Niyyānasaṅkhātassa ariyamaggassa hetuttā phalūpacārena ariyānaṃ niyyānaṃ. Tena ca
hetubhūtena maggakkhaṇe ariyā niyyanti nigacchanti. Keci pana "niyyānanti maggo"ti
vadanti. Idha upacārassa adhippetattā maggakkhaṇe ca ālokasaññāya
sabbakusaladhammānañca abhāvā taṃ na yujjati. Nivutattāti paṭicchannattā. Nappajānātīti
puggalavasena vuttaṃ.
     Visuddhacittassāti upacārabhūmiyaṃyeva. Khaṇikasamodhānāti cittakkhaṇe cittakkhaṇe
uppajjanato khaṇo etesaṃ atthīti khaṇikā, upakkilesā, khaṇikānaṃ samodhāno samāgamo
pabandho khaṇikasamodhāno. Tasmā khaṇikasamodhānā, uppajjamānā upakkilesā
khaṇikappabandhavasena khaṇikaparamparāvasena uppajjanti, na ekacittakkhaṇavasenāti
vuttaṃ hoti.
                    Soḷasañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
                      ---------------------
                     3. Upakkilesañāṇaniddesavaṇṇanā
                             paṭhamacchakka
     [154] Paṭhamacchakke assāsādimajjhapariyosānanti abbhantarapavisanavātassa
nāsikaggaṃ vā mukhanimittaṃ vā ādi, hadayaṃ majjhaṃ, nābhipariyosānaṃ. Taṃ tassa
ādimajjhapariyosānaṃ satiyā anugacchato yogissa ṭhānanānattānugamanena cittaṃ ajjhattaṃ
vikkhepaṃ gacchati, taṃ ajjhattavikkhepagataṃ cittaṃ ekatte 1- asaṇṭhahanato samādhissa
paripantho. Passāsādimajjhapariyosānanti bahinikkhamanavātassa nābhi ādi, hadayaṃ majjhaṃ,
nāsikaggaṃ vā mukhanimittaṃ vā bahiākāso vā pariyosānaṃ. Yojanā panettha
@Footnote: 1 Sī. ekagge
Vuttanayeneva veditabbā. Assāsapaṭikaṅkhaṇā nikantitaṇhācariyāti
"nāsikāvātāyattamidaṃ kammaṭṭhānan"ti sallakkhetvā oḷārikoḷārikassa assāsassa
patthanāsaṅkhātā nikāmanā eva taṇhā pavatti. Taṇhāpavattiyā sati ekatte
asaṇṭhahanato samādhissa paripantho. Passāsapaṭikaṅkhaṇā nikantīti puna
assāsapubbakassa passāsassa patthanāsaṅkhātā nikanti. Sesaṃ vuttanayeneva yojetabbaṃ.
Assāsenābhitunnassāti atidīghaṃ atirassaṃ vā assāsaṃ karontassa assāsamūlakassa
kāyacittakilamathassa sabbhāvato tena assāsena viddhassa pīḷitassa. Passāsapaṭilābhe
mucchanāti assāsena pīḷitattāyeva passāse assādasaññino passāsaṃ patthayato
tasmiṃ passāsapaṭilabhe rajjanā. Passāsamūlakepi eseva nayo.
     Vuttasseva atthassa anuvaṇṇanatthaṃ vuttesu gāthābandhesu anugacchanāti
anugacchamānā. Satīti ajjhattabahiddhāvikkhepahetubhūtā sati. Vikkhipati anena cittanti
vikkhePo. Ko so? assāso. Ajjhattaṃ vikkhepo ajjhattavikkhepo, tassa ākaṅkhaṇā
ajjhattavikkhepākaṅkhaṇā, asammāmanasikāravasena ajjhattavikkhepakassa assāsassa
ākaṅkhaṇāti vuttaṃ hoti. Eteneva nayena bahiddhāvikkhepapatthanā veditabbā.
Yehīti yehi upakkilesehi. Vikkhippamānassāti vikkhipiyamānassa vikkhepaṃ
āpādiyamānassa. No ca cittaṃ vimuccatīti cittaṃ assāsapassāsārammaṇe ca
nādhimuccati, paccanīkadhammehi ca na vimuccati. Cittaṃ no ca vimuccati parapattiyā
ca hontīti sambandho. Vimokkhaṃ appajānantāti so vā añño vā
ārammaṇādhimuttivimokkhañca paccanīkavimuttivimokkhañca evaṃ appajānantā.
Parapattiyāti parapaccayaṃ parasaddahanaṃ arahanti, na attapaccakkhaṃ ñāṇanti
"parappaccayikā"ti vattabbe "parapattiyā"ti vuttaṃ. Attho pana soyeva.
                             Dutiyacchakka
     [155] Dutiyacchakke nimittanti assāsapassāsānaṃ phusanaṭṭhānaṃ.
Assāsapassāsā hi dīghanāsikassa nāsāpuṭaṃ ghaṭṭento pavattanti, rassanāsikassa
uttaroṭṭhaṃ. Yadi hi ayaṃ yogī taṃ nimittameva āvajjati, tassa nimittameva
āvajjamānassa assāse cittaṃ vikampati, na patiṭṭhātīti attho. Tassa tasmiṃ citte
appatiṭṭhite samādhissa abhāvato taṃ vikampanaṃ samādhissa paripantho. Yadi assāsameva
āvajjati, tassa cittaṃ abbhantarapavesanavasena vikkhepaṃ āvahati, nimitte na patiṭṭhāti,
tasmā nimitte vikampati. Iminā nayena sesesupi yojanā kātabbā. Gāthāsu
vikkhippateti vikkhipīyati vikkhepaṃ āpādīyati.
                             Tatiyacchakka
     [156] Tatiyacchakke atītānudhāvanaṃ cittanti phusanaṭṭhānaṃ atikkamitvā gataṃ
assāsaṃ vā passāsaṃ vā anugacchamānaṃ cittaṃ. Vikkhepānupatitanti vikkhepena anugataṃ,
vikkhepaṃ vā sayaṃ anupatitaṃ anugataṃ. Anāgatapaṭikaṅkhaṇaṃ cittanti phusanaṭṭhānaṃ
appattaṃ assāsaṃ vā passāsaṃ vā paṭikaṅkhamānaṃ paccāsīsamānaṃ cittaṃ.
Vikampitanti tasmiṃ appatiṭṭhāneneva vikkhepena vikampitaṃ. Līnanti
atisithilavīriyatādīhi saṅkucitaṃ. Kosajjānupatitanti kusītabhāvānugataṃ.
Atipaggahitanti accāraddhavīriyatādīhi atiussāhitaṃ. Uddhaccānupatitanti
vikkhepānugataṃ. Abhinatanti assādavatthūsu bhusaṃ nataṃ allīnaṃ. Apanatanti
nirassādavatthūsu patihataṃ, tato apagataṃ vā, apagatataṃ vā, na tato
apagatanti attho. Rāgānupatitanti ettha assāsapassāsanimittaṃ
manasikaroto uppannapītisukhe vā pubbe hasitalapitakīḷitavatthūsu vā rāgo anupatati.
Byāpādānupatitanti ettha manasikāre nirassādagatacittassa uppannadomanassavasena
vā pubbe samudāciṇṇesu āghātavatthūsu vā byāpādo anupatati. Gāthāsu na
samādhiyatīti na samāhitaṃ hoti. Adhicittanti cittasīsena niddiṭṭho adhiko samādhi.
     [157] Ettāvatā tīhi chakkehi aṭṭhārasa upakkilese niddisitvā idāni
tesaṃ upakkilesānaṃ samādhissa paripanthabhāvasādhanena ādīnavaṃ dassento puna
assāsādimajjhapariyosānantiādimāha. Tattha kāyopi cittampi sāraddhā ca
hontīti vikkhepasamuṭṭhānarūpānaṃ vasena rūpakāyopi, vikkhepasantativasena cittampi
mahatā khobhena khubhitā sadarathā ca honti. Tato mandatarena iñjitā kampitā,
tato mandatarena phanditā calitā honti. Balavāpi majjhimopi mandopi khobho
hotiyeva, na sakkā khobhena na bhavitunti vuttaṃ hoti. Cittaṃ vikampitattāti cittassa
vikampitattā. Gāthāsu paripuṇṇā abhāvitāti yathā paripuṇṇā 1- hoti, tathā
abhāvitā. Iñjitoti kampito. Phanditoti mandakampito. Heṭṭhā nīvaraṇānaṃ
anantarattā "imehi ca pana nivaraṇehī"ti 2- accantasamīpanidassanavacanaṃ kataṃ. Idha
pana nigamane nīvaraṇānaṃ santarattā tehi ca pana nīvaraṇehīti parammukhanidassanavacanaṃ kataṃ.
                   Upakkilesañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
                    ------------------------
                      4. Vodānañāṇaniddesavaṇṇanā
     [158] Vodāne ñāṇānīti visuddhañāṇāni. Taṃ vivajjayitvāti yaṃ pubbe
vuttaṃ atītānudhāvanaṃ cittaṃ vikkhepānupatitaṃ, taṃ vivajjayitvāti sambandhitabbaṃ.
Ekaṭṭhāne samādahatīti assāsapassāsānaṃ phusanaṭṭhāne samaṃ ādahati patiṭṭhāpeti. Tattheva
adhimocetīti ekaṭṭhāneti vutte assāsapassāsānaṃ phusanaṭṭhāneyeva sanniṭṭhapeti
sanniṭṭhānaṃ karoti. Paggaṇhitvāti dhammavicayapītisambojjhaṅgabhāvāya paggahetvā.
Viniggaṇhitvāti passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgabhāvanāya viniggaṇhitvā.
"satindriyavīriyindriyehi paggahetvā, satindriyasamādhindriyehi
viniggahetvā"tipi
@Footnote: 1 Ma. paripuṇṇo  2 khu.paṭi. 31/153/175
Vadanti. Sampajāno hutvāti asubhabhāvanādīhi. Puna sampajāno hutvāti
mettābhāvanādīhi. Yena rāgena anupatitaṃ, yena byāpādena anupatitaṃ, taṃ pajahatīti
sambandho. Taṃ cittaṃ īdisanti sampajānanto tappaṭipakkhena rāgaṃ pajahati, byāpādaṃ
pajahatīti vā attho. Parisuddhanti nirupakkilesaṃ. Pariyodātanti pabhassaraṃ. Ekattagataṃ
hotīti taṃ taṃ visesaṃ pattassa taṃ taṃ ekattaṃ gataṃ hoti.
     Katame te ekattāti idha yujjamānāyujjamānepi 1- ekatte ekato katvā
pucchati. Dānūpasaggupaṭṭhānekattanti dānavatthusaṅkhātassa dānassa upasaggo
vossajjanaṃ 2- dānūpasaggo, dānavatthupariccāgacetanā. Tassa upaṭṭhānaṃ ārammaṇakaraṇavasena
upagantvā ṭhānaṃ dānūpasaggupaṭṭhānaṃ, tadeva ekattaṃ, tena vā ekattaṃ
ekaggabhāvo dānūpasaggupaṭṭhānekattaṃ. Dānavossaggupaṭṭhānekattanti pāṭho
sundarataro, so evattho. Etena paduddhāravasena 3- cāgānussatisamādhi vutto.
Paduddhāravasena vuttopi cesa itaresaṃ tiṇṇampi ekattānaṃ upanissayapaccayo hoti,
tasmā idha niddiṭṭhanti vadanti. Visākhāpi hi mahāupāsikā āha "idha bhante
disāsu vassaṃ vuṭṭhā bhikkhū sāvatthiṃ āgacchissanti bhagavantaṃ dassanāya, te bhagavantaṃ
upasaṅkamitvā pucchissanti `itthannāmo bhante bhikkhu kālaṅkato, tassa kā gati,
ko abhisamparāyo'ti. Taṃ bhagavā byākarissati sotāpattiphale vā sakadāgāmiphale
vā anāgāmiphale vā arahatte vā. Tyāhaṃ upasaṅkamitvā pucchissāmi `āgatapubbā
nu kho bhante tena ayyena sāvatthī'ti. Sace me vakkhanti `āgatapubbā tena
bhikkhunā sāvatthī'ti. Niṭṭhamettha gacchissāmi nissaṃsayaṃ paribhuttaṃ tena ayyena
vassikasāṭikā vā āgantukabhattaṃ vā gamikabhattaṃ vā gilānabhattaṃ vā gilānupaṭṭhākabhattaṃ
vā gilānabhesajjaṃ vā dhuvayāgu vāti. Tasmā me tadanussarantiyā pāmojjaṃ jāyissati,
pamuditāya pīti jāyissati, pītimanāya kāyo passambhissati, passaddhakāyā sukhaṃ
@Footnote: 1 Sī. yujjamānepi  2 cha.Ma. vosajjanaṃ evamuparipi  3 Sī. sadduddhāravasena
Vedayissāmi, sukhiniyā cittaṃ samādhiyissati, sā me bhavissati indriyabhāvanā
balabhāvanā bojjhaṅgabhāvanā"ti 1-. Atha vā ekattesu paṭhamaṃ upacārasamādhivasena vuttaṃ,
dutiyaṃ appanāsamādhivasena, tatiyaṃ vipassanāvasena, catutthaṃ maggaphalavasenāti veditabbaṃ.
Samathassa nimittaṃ samathanimittaṃ. Vayo bhaṅgo eva lakkhaṇaṃ vayalakkhaṇaṃ. Nirodho nibbānaṃ.
Sesametesu tīsu vuttanayeneva yojetabbaṃ.
     Cāgādhimuttānanti dāne adhimuttānaṃ. Adhicittanti vipassanāpādakasamādhi.
Vipassakānanti bhaṅgānupassanato paṭṭhāya tīhi anupassanāhi saṅkhāre vipassantānaṃ.
Ariyapuggalānanti aṭṭhannaṃ. Dutiyādīni tīṇi ekattāni ānāpānassativasena
sesakammaṭṭhānavasena ca yujjanti. Catūhi ṭhānehīti catūhi kāraṇehi.
Samādhivipassanāmaggaphalānaṃ vasena "ekattagataṃ cittaṃ paṭipadāvisuddhipakkhandañceva hoti
upekkhānubrūhitañca ñāṇena ca sampahaṃsitan"ti uddesapadāni. "paṭhamassa jhānassa ko
ādī"tiādīni tesaṃ uddesapadānaṃ vitthāretukamyatāpucchāpubbaṅgamāni
niddesapadāni. Tattha paṭipadāvisuddhipakkhandanti paṭipadā eva nīvaraṇamalavisodhanato
visuddhi, taṃ paṭipadāvisuddhiṃ pakkhandaṃ paviṭṭhaṃ. Upekkhānubrūhitanti
tatramajjhattupekkhāya brūhitaṃ vaḍḍhitaṃ. Ñāṇena ca sampahaṃsitanti pariyodāpakena ñāṇena
sampahaṃsitaṃ pariyodāpitaṃ visodhitaṃ. Paṭipadāvisuddhi nāma sasambhāriko upacāro,
upekkhānubrūhanā nāma appanā, sampahaṃsanā nāma paccavekkhaṇāti evameke
vaṇṇayanti. Yasmā pana "ekattagataṃ cittaṃ paṭipadāvisuddhipakkhandañceva
hotī"tiādi vuttaṃ, tasmā antoappanāyameva āgamanavasena paṭipadāvisudadhi,
tatramajjhattupekkhāya kiccavasena upekkhānubrūhanā, dhammānaṃ anativattanādibhāvasādhanena
pariyodāpakassa ñāṇassa kiccanipphattivasena sampahaṃsanā veditabbā.
Kathaṃ? yasmiṃ hi vāre 2- appanā uppajjati, tasmiṃ yo
Nīvaraṇasaṅkhāto kilesagaṇo tassa jhānassa paripantho, tato cittaṃ visujjhati.
@Footnote: 1 vi.mahā. 5/351/155-6  2 i. samaye
Visuddhattā āvaraṇavirahitaṃ hutvā majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati. Majjhimaṃ
samathanimittaṃ nāma samappavatto appanā samādhiyeva. Tadanantaraṃ pana purimacittaṃ
ekasantatipariṇāmanayena tathattaṃ upagacchamānaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati nāma.
Evaṃ paṭipannattā tathattupagamanena tattha pakkhandati nāma. Evaṃ tāva purimacitte
vijjamānākāranipphādikā paṭhamassa jhānassa uppādakkhaṇeyeva āgamanavasena
paṭipadāvisuddhi veditabbā. Evaṃ visuddhassa pana tassa puna visodhetabbābhāvato
visodhane byāpāraṃ akaronto visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati nāma. Samathabhāvūpagamanena
samathapaṭipannassa puna samādāne byāpāraṃ akaronto samathapaṭipannaṃ
ajjhupekkhati nāma. Samathapaṭipannabhāvato eva cassa kilesasaṃsaggaṃ pahāya ekattena
upaṭṭhitassa puna ekattupaṭṭhāne byāpāraṃ akaronto ekattupaṭṭhānaṃ
ajjhupekkhati nāma. Evaṃ tatramajjhattupekkhāya kiccavasena upekkhānubrūhanā
veditabbā.
     Ye panete evaṃ upekkhānubrūhite tattha jātā samādhipaññāsaṅkhātā
yuganaddhadhammā aññamaññaṃ anativattamānā hutvā pavattā, yāni ca saddhādīni
indriyāni nānākilesehi vimuttattā vimuttirasena ekarasāni hutvā pavattāni,
yaṃ cesa tadupagaṃ tesaṃ anativattanaekarasabhāvānaṃ anucchavikaṃ vīriyaṃ vāhayati, yā
cassa tasmiṃ khaṇe pavattā āsevanā, sabbepi te ākārā yasmā ñāṇena
saṃkilesavodānesu taṃ taṃ ādīnavañca ānisaṃsañca disvā tathā tathā sampahaṃsitattā
visodhitattā pariyodāpitattā nipphannā, tasmā dhammānaṃ anativattanādibhāvasādhanena
pariyodāpakassa ñāṇassa kiccanipphattivasena sampahaṃsanā veditabbāti vuttaṃ. Tattha
yasmā upekkhāvasena ñāṇaṃ pākaṭaṃ hoti, yathāha:- "tathāpaggahitaṃ cittaṃ
sādhukaṃ ajjhupekkhati, upekkhāvasena paññāvasena paññindriyaṃ adhimattaṃ hoti.
Upekkhāvasena nānattakilesehi cittaṃ vimuccati, vimokkhavasena paññāvasena
Paññindriyaṃ adhimattaṃ hoti. Vimuttattā te dhammā ekarasā honti, ekarasaṭṭhena
bhāvanā"ti 1-. Tasmā ñāṇakiccabhūtā sampahaṃsanā pariyosānanti vuttā.
     Evaṃ tivattagatantiādīni tasseva cittassa thomanavacanāni. Tattha evaṃ tivattagatanti
evaṃ yathāvuttena vidhinā paṭipadāvisuddhipakkhandanaupekkhānubrūhanāñāṇa-
sampahaṃsanāvasena tividhabhāvaṃ gataṃ. Vitakkasampannanti kilesakkhobhavirahitattā vitakkena
sundarabhāvaṃ pannaṃ gataṃ. Cittassa adhiṭṭhānasampannanti tasmiṃyeva ārammaṇe
cittassa nirantarappavattisaṅkhātena adhiṭṭhānena sampannaṃ anūnaṃ. Yathā adhiṭṭhānavasiyaṃ
adhiṭṭhānanti jhānappavatti, tathā idhāpi cittassa adhiṭṭhānanti cittekaggatāpi
yujjati. Tena hi ekasmiṃyeva ārammaṇe cittaṃ adhiṭṭhāti, na ettha vikkhipatīti.
"samādhisampannan"ti visuṃ vuttattā pana vuttanayeneva gahetabbaṃ. Atha vā
samādhisseva jhānaṅgahitattā cittassa adhiṭṭhānasampannanti jhānaṅgapañcakavasena
vuttaṃ, samādhisampannanti indriyasaṅgahitattā indriyapañcakavasena,
dutiyajjhānādīsu pana alabbhamānāni padāni pahāya labbhamānakavasena pītisampannantiādi
vuttaṃ.
     Aniccānupassanādīsu aṭṭhārasasu mahāvipassanāsu vitakkādayo paripuṇṇāyeva
tāsaṃ kāmāvacarattā. Etāsu ca appanāya abhāvato paṭipadāvisuddhiādayo
khaṇikasamādhivasena yojetabbā. Catūsu maggesu paṭhamajjhānikavasena vitakkādīnaṃ labbhanato
labbhamānakavaseneva vitakkādayo paripuṇṇā vuttā. Dutiyajjhānikādīsu hi maggesu
vitakkādayo jhānesu viya parihāyantīti. Ettāvatā terasa vodānañāṇāni vitthārato
niddiṭṭhāni honti. Kathaṃ? ekaṭṭhāne samādahanena tattheva adhimuccanena
kosajjappajahanena uddhaccappajahanena rāgappajahanena byāpādappajahanena sampayuttāni cha
ñāṇāni, catūhi ekattehi sampayuttāni cattāri ñāṇāni, paṭipadāvisuddhi-
upekkhānubrūhanāsampahaṃsanāhi sampayuttāni tīṇi ñāṇānīti evaṃ terasa ñāṇāni
niddiṭṭhāni.
@Footnote: 1 khu.paṭi. 31/201/239
     [159] Evaṃ santepi ānāpānassatisamādhibhāvanāvasena tesaṃ nipphattiṃ
dassetukāmo tāni ñāṇāni anigametvāva nimittaṃ assāsapassāsātiādinā
nayena codanāpubbaṅgamaṃ ānāpānassatisamādhibhāvanāvidhiṃ dassetvā ante tāni
ñāṇāni nigametvā dassesi. Tattha nimittaṃ vuttameva. Anārammaṇāmekacittassāti
anārammaṇā ekacittassa. Makāro panettha padasandhikaro. Anārammaṇamekacittassātipi
pāṭho, ekassa cittassa ārammaṇaṃ na bhavantīti attho. Tayo
dhammeti nimittādayo tayo dhamme. Bhāvanāti ānāpānassatisamādhibhāvanā. Kathanti
paṭhamaṃ vuttāya codanāgāthāya anantaraṃ vuttāya parihāragāthāya atthaṃ
kathetukamyatāpucchā. Na cimeti na ca ime. Na ca metipi pāṭho, soyeva padacchedo.
Kathaṃ na ca aviditā honti, kathaṃ na ca cittaṃ vikkhepaṃ gacchatīti evaṃ kathaṃ
saddo sesehipi pañcahi yojetabbo. Padhānañca paññāyatīti ānāpānassati-
samādhibhāvanārambhakaṃ vīriyaṃ sandissati. Vīriyaṃ hi padahanti tenāti padhānanti vuccati.
Payogañca sādhetīti nīvaraṇavikkhambhakaṃ jhānañca yogī nipphādeti. Jhānaṃ hi
nīvaraṇavikkhambhanāya payuñjīyatīti payogoti vuttaṃ. Visesamadhigacchatīti
saṃyojanappahānakaraṃ maggañca paṭilabhati. Maggo hi samathavipassanānaṃ
ānisaṃsattā visesoti vutato. Visesassa ca pamukhabhūtattā cakārena samuccayo na kato.
     Idāni taṃ pucchitamatthaṃ upamāya sādhento seyyathāpi rukkhotiādimāha.
Tassattho:- yathā nāma kakacena phālanatthaṃ vāsiyā tacchitvā rukkho phālanakāle
niccalabhāvatthaṃ same bhūmipadese payogakkhamaṃ katvā ṭhapito. Kakacenāti hatthakakacena.
Āgateti rukkhaṃ phusitvā attano samīpabhāgaṃ āgate. Gateti rukkhaṃ phusitvā
parabhāgaṃ gate. Vāsaddo samuccayattho. Na aviditā hontīti rukkhe kakacadantehi
phuṭṭhaṃ purisena pekkhamānaṃ ṭhānaṃ appatvā tesaṃ āgamanagamanābhāvato sabbepi
kakacadantā viditāva honti. Padhānanti rukkhacchedanavīriyaṃ. Payoganti
rukkhacchedanakiriyaṃ.
"visesamadhigacchatī"ti vacanaṃ upamāya natthi. Upanibandhanā nimittanti upanibandhanāya
satiyā nimittabhūtaṃ kāraṇabhūtaṃ nāsikaggaṃ vā mukhanimittaṃ vā. Upanibandhati etāya
ārammaṇe cittanti upanibandhanā nāma sati. Nāsikagge vāti dīghanāsiko
nāsikagge. Mukhanimitte vāti rassanāsiko uttaroṭṭhe. Uttaroṭṭho hi mukhe
satiyā nimittanti mukhanimittanti vutto. Āgateti phuṭṭhaṭṭhānato abbhantaraṃ
āgate. Gateti phuṭṭhaṭṭhānato bahiddhā gate. Na aviditā hontīti phusanaṭṭhānaṃ
appatvā assāsapassāsānaṃ āgamanagamanābhāvato sabbepi te viditā eva honti.
Kammaniyaṃ hotīti yena vīriyena kāyopi cittampi kammaniyaṃ bhāvanākammakkhamaṃ
bhāvanākammayoggaṃ hoti. Idaṃ vīriyaṃ padhānaṃ nāmāti phalena kāraṇaṃ vuttaṃ hoti.
Upakkilesā pahīyantīti vikkhambhanavasena nīvaraṇāni pahīyanti. Vitakkā vūpasamantīti
nānārammaṇacārino anavaṭṭhitā vitakkā upasamaṃ gacchanti. Yena jhānena upakkilesā
pahīyanti, vitakkā vūpasamanti. Ayaṃ payogoti payogamapekkhitvā pulliṅganiddeso
kato. Saññojanā pahīyantīti taṃtaṃmaggavajjhā saññojanā samucchedappahānena
pahīyanti. Anusayā byantīhontīti pahīnānaṃ puna anuppattidhammakattā vigato
uppādanto vā vayanto vā etesanti byantā, pubbe abyantā byantā
hontīti byantīhonti, vinassantīti attho. Saññojanappahānaṃ anusayappahānena hoti,
na aññathāti dassanatthaṃ anusayappahānamāha. Yena maggena saññojanā pahīyanti
anusayā byantīhonti, ayaṃ visesoti attho. Catutthacatukke ariyamaggassāpi
niddiṭṭhattā idha ariyamaggo vutto. Ekacittassa ārammaṇadvayābhāvassa avuttepi
siddhattā taṃ avissajjetvāva evaṃ ime tayo dhammā ekacittassa ārammaṇā
na hontīti nigamanaṃ kataṃ.
     [160] Idāni taṃ bhāvanāsiddhisādhakaṃ yogāvacaraṃ thunanto ānāpānassati
yassāti gāthaṃ vatvā tassā niddesamāha. Tattha ānāpānassatiyo yathā
Buddhena desitā, tathā paripuṇṇā subhāvitā anupubbaṃ paricitā yassa atthi
saṃvijjanti. So imaṃ lokaṃ pabhāseti. Kiṃ yathā? abbhā muttova candimā yathā
abbhādīhi mutto candimā imaṃ okāsalokaṃ pabhāseti, tathā so yogāvacaro imaṃ
khandhādilokaṃ pabhāsetīti gāthāya sambandho. "abbhā muttova candimā"ti ca padassa
niddese mahikādīnampi vuttattā ettha ādisaddalopo katoti veditabbo.
Gāthāniddese no passāso, no assāsoti so soyeva attho paṭisedhena
visesetvā vutto. Upaṭṭhānaṃ satīti asammussanatāya tameva assāsaṃ upagantvā
ṭhānaṃ sati nāmāti attho. Tathā passāsaṃ. Ettāvatā ānāpānesu sati
ānāpānassatīti attho vutto hoti.
     Idāni sativaseneva "yassā"ti vuttaṃ puggalaṃ niddisitukāmo yo assasati,
tassupaṭṭhāti, yo passasati, tassupaṭṭhātīti vuttaṃ. Yo assasati, tassa sati
assāsaṃ upagantvā tiṭṭhati. Yo passasati, tassa sati passāsaṃ upagantvā tiṭṭhatīti
attho. Paripuṇṇāti jhānavipassanāmaggaparamparāya arahattamaggappattiyā paripuṇṇā.
Teyeva hi jhānavipassanāmaggadhamme sandhāya pariggahaṭṭhenātiādimāha. Te hi dhammā
iminā yoginā pariggayhamānattā pariggahā, tena pariggahaṭṭhena paripuṇṇā. Tattha
sabbesaṃ cittacetasikānaṃ aññamaññaparivārattā parivāraṭṭhena paripuṇṇā.
Bhāvanāpāripūrivasena paripuraṭṭhena paripuṇṇā. Catasso bhāvanātiādīni subhāvitāti
vuttapadassa atthavasena vuttāni. Catasso bhāvanā heṭṭhā vuttāyeva. Yānīkatāti
yuttayānasadisā katā. Vatthukatāti patiṭṭhaṭṭhena vatthusadisā katā. Anuṭṭhitāti
paccupaṭṭhitā. Paricitāti samantato citā upacitā. Susamāraddhāti suṭṭhu samāraddhā
sukatā. Yattha yattha ākaṅkhatīti yesu yesu jhānesu yāsu yāsu vipassanāsu
sace icchati. Tattha tatthāti tesu tesu jhānesu tāsu tāsu vipassanāsu.
Vasippattoti vasībhāvaṃ bahubhāvaṃ patto. Balappattoti samathavipassanābalappatto.
Vesārajjappattoti visāradabhāvaṃ pākaṭabhāvaṃ 1-  patto. Te dhammāti samathavipassanā
dhammā. Āvajjanapaṭibaddhāti āvajjanāyattā, āvajjitamatteyeva tassa santānena,
ñāṇena vā sampayogaṃ gacchantīti attho. Ākaṅkhapaṭibaddhāti 2- ruciāyattā,
rocitamatteyeva vuttanayena sampayogaṃ gacchantīti attho. Manasikāro panettha
āvajjanāya cittuppādo. Ākaṅkhamānāya vevacanavasena atthavivaraṇatthaṃ vutto. Tena
vuccati yānīkatāti evaṃ katattāyeva te yuttayānasadisā katā hontīti vuttaṃ hoti.
     Yasmiṃ yasmiṃ vatthusminti soḷasasu vatthūsu ekekasmiṃ. Svādhiṭṭhitanti
suppatiṭṭhitaṃ. Sūpaṭṭhitāti suṭṭhu upatiṭṭhitā. Sampayuttacittasatīnaṃ saheva
sakasakakiccakaraṇato anulomapaṭilomavasena yojetvā te dve dhammā dassitā. Tena
vuccati vatthukatāti evaṃ bhūtattāyeva katapatiṭṭhā hontīti vuttaṃ hoti. Yena yena
cittaṃ abhinīharatīti pubbapavattito apanetvā yattha yattha bhāvanāvisese cittaṃ
upaneti 3-. Tena tena sati anuparivattatīti tasmiṃ tasmiṃyeva bhāvanāvisese sati anukūlā
hutvā pubbapavattito nivattitvā pavattati. "yena, tenā"ti cettha "yena bhagavā
tenupasaṅkamī"tiādīsu 4- viya bhummattho veditabbo. Tena vuccati anuṭṭhitāti evaṃ
karaṇatoyeva taṃ taṃ bhāvanaṃ anugantvā ṭhitā hontīti vuttaṃ hoti. Ānāpānassatiyā
satipadhānattā vatthukatānuṭṭhitapadesu satiyā saha yojanā katāti veditabbā.
     Yasmā pana paripuṇṇāyeva paricitā 5- honti vaḍḍhitā laddhāsevanā, tasmā
"paripuṇṇā"ti pade vuttā tayo atthā "paricitā"ti padepi vuttā, catuttho
visesatthopi vutto. Tattha satiyā pariggaṇhantoti sampayuttāya, pubbabhāgāya vā
satiyā pariggaṇhetabbe 6- pariggaṇhanto yogī. Jināti pāpake akusale dhammeti
samucchedavasena lāmake kilese jināti abhibhavati. Ayañca puggalādhiṭṭhānā dhammadesanā.
@Footnote: 1 Sī. pākaṭabhāvaṃ, cha.Ma. paṭubhāvaṃ 2 Sī. ākaṅkhanapaṭibaddhāti  3 Ma. upanāmeti, Po.
@upaṇāmeti  4 khu.khu. 25/1/3  5 Sī. paribhāvitā  6 cha.Ma. pariggahetabbe
Dhammesu hi jinantesu taṃdhammasamaṅgīpuggalopi jināti nāma. Te ca dhammā satiṃ
avihāya attano pavattikkhaṇe jinitumāraddhā jitāti vuccanti yathā "bhuñjitumāraddho
bhutto"ti vuccati. Lakkhaṇampanettha saddasatthato veditabbaṃ. Evaṃ santepi
"parijitā"ti vattabbe jakārassa cakāraṃ katvā "paricitā"ti vuttaṃ. Yathā sammā gado
assāti sugatoti atthavikappe dakārassa takāro niruttilakkhaṇena kato, evamidhāpi
veditabbā. Imasmiṃ atthavikappe paricitāti padaṃ kattusādhanaṃ, purimāni tīṇi
kammasādhanāni.
     Cattāro susamāraddhāti cattāro susamāraddhatthāti vuttaṃ hoti, atthasaddassa
lopo daṭṭhabbo. Susamāraddhāti padassa atthāpi hi idha susamāraddhāti vuttāti
veditabbā, susamāraddhadhammā vā. Caturatthabhedato cattāroti vuttāti veditabbā,
na dhammabhedato. Yasmā pana subhāvitāyeva susamāraddhā honti, na aññe, tasmā
tayo bhāvanatthā idhāpi vuttā. Āsevanatthopi tīsu vuttesu vuttoyeva hoti,
tasmā taṃ  avatvā tappaccanīkānaṃ susamūhatattho vutto. Paccanīkasamugghātena hi
āraddhapariyosānaṃ paññāyati, tena susamāraddhassa sikhāppatto attho vutto hoti.
Tattha tappaccanīkānanti tesaṃ jhānavipassanāmaggānaṃ paṭipakkhabhūtānaṃ. Kilesānanti
kāmacchandādīnaṃ niccasaññādisampayuttānaṃ sakkāyadiṭṭhādīnañca. Susamūhatattāti 1-
vikkhambhanatadaṅgasamucchedavasena suṭṭhu samūhatattā nāsitattā. Potthakesu pana
"susamugghātattā"ti likhanti, taṃ na sundaraṃ.
     [161] Puna tasseva padassa aññampi atthavikappaṃ dassento susamantiādimāha.
Tattha tattha jātāti tasmiṃ sikhāppattabhāvanāvisese jātā. Anavajjāti
kilesānaṃ ārammaṇabhāvānupagamanena kilesadosavirahitā. Kusalāti jātivasena kusalā.
Bodhipakkhiyāti bujjhanaṭṭhena bodhīti laddhanāmassa ariyassa pakkhe bhavattā
@Footnote: 1 Sī. susamugghātattā
Bodhipakkhiyā. Pakkhe bhavattāti hi upakārabhāve ṭhitattā. Te ca "cattāro
satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā cattāro iddhipādā pañcindriyāni pañca
balāni satta bojjhaṅgā ariyo aṭṭhaṅgiko maggo"ti 1- sattatiṃsa dhammā. Idaṃ
samanti idaṃ maggakkhaṇe dhammajātaṃ samucchedavasena kilese sameti vināsetīti samaṃ
nāma. Nirodho nibbānanti dukkhanirodhattā nirodho, vānasaṅkhātāya taṇhāya
abhāvā nibbānaṃ. Idaṃ susamanti idaṃ nibbānaṃ sabbasaṅkhatavisamāpagattā suṭṭhu
samanti susamaṃ nāma. Ñātanti bodhipakkhiyasaṅkhātaṃ samaṃ asammohato ñāṇena ñātaṃ,
nibbānasaṅkhātaṃ susamaṃ ārammaṇato ñāṇena ñātaṃ. Tadeva dvayaṃ teneva cakkhunā
viya diṭṭhaṃ. Viditanti tadeva dvayaṃ santāne uppādanena ārammaṇakaraṇena ca
paṭiladdhaṃ. Ñātaṃ viya paññāya sacchikataṃ phassitañca. "asallīnaṃ asammuṭṭhā
asāraddho ekaggan"ti purimassa purimassa padassa atthappakāsanaṃ. Tattha
āraddhanti paṭṭhapitaṃ. Asallīnanti asaṅkucitaṃ. Upaṭṭhitāti upagantvā ṭhitā.
Asammuṭṭhāti avinaṭṭhā. Passaddhoti nibbuto. Asāraddhoti niddaratho. Samāhitanti
samaṃ ṭhapitaṃ. Ekagganti avikkhittaṃ.
     "cattāro susamāraddhā"tiādi sakalassa susamāraddhavacanassa mūlattho. "atthi
saman"tiādi pana susamavacanassa, "ñātan"tiādi āraddhavacanassa vikappatthā.
Tatthāyaṃ padatthasaṃsandanā:- "samā ca susamā ca 2- samasusamā"ti vattabbe
ekadesasarūpekasesaṃ katvā "susamā"tiicceva vuttā yathā nāmañca rūpañca nāmarūpañca
nāmarūpanti. "idaṃ samaṃ, idaṃ susaman"ti pana anaññāpekkhaṃ katvā napuṃsakavacanaṃ
kataṃ. Yasmā pana ñātampi diṭṭhanti vuccati, diṭṭhañca āraddhañca atthato ekaṃ.
Viditasacchikataphassitāni pana ñātavevacanāni, tasmā ñātanti āraddhatthoyeva
vutto hoti.
     Āraddhaṃ hoti vīriyaṃ asallīnanti ayampana āraddhavacanassa ujukatthoyeva.
Upaṭṭhitā satītiādīni pana sampayuttavīriyassa upakārakadhammadassanatthaṃ vuttāni, na
āraddhavacanassa atthadassanatthaṃ. Purimena atthena suṭṭhu samāraddhāti susamāraddhā
ca, iminā atthena susamā āraddhāti susamāraddhā ca ekasese kate "susamāraddhā"ti
vuccanti. Imamatthaṃ pariggahetvā "tena vuccati susamāraddhā"ti vuttaṃ.
     Anupubbanti yathānukkamenāti attho, pubbaṃ pubbaṃ anūti vuttaṃ hoti. Dīghaṃ
assāsavasenāti dīghanti vuttaassāsavasena. Purimā purimāti purimā purimā sati,
purimā purimā samādhi 1-. Etena pubbanti padassa attho vutato hoti. Pacchimā
pacchimāti satiyeva. Etena anūti padassa attho vutto hoti. Ubhayena pubbañca
anu ca paricitāti attho vutto hoti. Upari soḷasa vatthūni vitthāretvā vacanato
idha saṅkhipitvā "paṭinissaggānupassī"ti antimameva dassitaṃ. Yasmā
sikhāppattabhāvanassa sabbāpi ānāpānassatiyo punappunaṃ yathāruci pavattanato
anuparicitāpi honti. Tena vuttaṃ "aññamaññaṃ paricitā ceva honti anuparicitā
cā"ti.
     Yathatthāti yathāsabhāvatthā. Attadamathaṭṭhoti arahattamaggakkhaṇe attano
nibbisevanattho. Samathaṭṭhoti sītibhāvattho. Parinibbāpanaṭṭhoti kilesaparinibbānena.
Abhiññaṭṭhoti sabbadhammavasena. Pariññaṭṭhādayo maggañāṇakiccavasena. Saccābhisamayaṭṭho
catunnaṃ saccānaṃ ekapaṭivedhadassanavasena. Nirodhe patiṭṭhāpakaṭṭho ārammaṇakaraṇavasena.
     Buddhotipadassa abhāvepi buddhenātipade yo so buddho, taṃ niddisitukāmena
buddhoti vuttaṃ. Sayambhūti upadesaṃ vinā sayameva bhūto. Anācariyakoti sayambhūpadassa
atthavivaraṇaṃ. Yo hi ācariyaṃ vinā saccāni paṭivijjhati, so sayambhū nāma hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
Pubbe ananussutesūtiādi anācariyakabhāvassa atthappakāsanaṃ. Ananussutesūti ācariyaṃ
ananussutesu. Sāmanti sayameva. Abhisambujjhīti bhusaṃ sammā paṭivijjhi. Tattha ca
sabbaññutaṃ pāpuṇīti tesu ca saccesu sabbaññubhāvaṃ pāpuṇi. Yathā saccāni
paṭivijjhantā sabbaññuno honti, tathā saccānaṃ paṭividdhattā evaṃ vuttaṃ.
Sabbaññutaṃ pattotipi pāṭho. Balesu ca vasībhāvanti dasasu ca tathāgatabalesu issarabhāvaṃ
pāpuṇi. Yo so evaṃ bhūto, so buddhoti vuttaṃ hoti. Tattha sabbesu
dhammesu appaṭihatañāṇanimittānuttaravimokkhādhigamaparibhāvitaṃ khandhasantānaṃ upādāya
paṇṇattiko, sabbaññutapadaṭṭhānaṃ vā saccābhisambodhimupādāya paṇṇattiko
sattaviseso buddho. Ettāvatā atthato buddhavibhāvanā katā honti.
     [162] Idāni byañjanato vibhāvento buddhoti kenaṭṭhena buddhotiādimāha.
Tattha yathā loke avagantā avagatoti vuccati, evaṃ bujjhitā saccānīti
buddho. Yathā paṇṇasosā vātā paṇṇasusāti vuccanti, evaṃ bodhetā
pajāyāti buddho. Sabbaññutāya buddhoti sabbadhammabujjhanasamatthāya buddhiyā
buddhoti vuttaṃ hoti. Sabbadassāvitāya buddhoti sabbadhammānaṃ ñāṇacakkhunā
diṭṭhattā buddhoti vuttaṃ hoti. Anaññaneyyatāya buddhoti aññena abodhanīyato
sayameva buddhattā buddhoti vuttaṃ hoti. Visavitāya buddhoti nānāguṇavisavanato 1-
padumamiva vikasanaṭṭhena buddhoti vuttaṃ hoti. Khīṇāsavasaṅkhātena buddhotiādīhi
chahi pariyāyehi cittasaṅkocakaradhammappahānena niddakkhayavibuddho puriso viya
sabbakilesaniddakkhayavibuddhattā buddhoti vuttaṃ hoti. Saṅkhā saṅkhātanti atthato
ekattā saṅkhātenāti vacanassa koṭṭhāsenāti attho. Taṇhālepadiṭṭhilepābhāvena
nirupalepasaṅkhātena. Savāsanānaṃ sabbakilesānaṃ pahīnattā ekantavacanena visesetvā
ekantavītarāgotiādi vuttaṃ. Ekantanikkilesoti rāgadosamohāvasesehi sabbakilesehi
@Footnote: 1 Ma. nānāguṇavikasanato
Nikkileso. Ekāyanamaggaṃ gatoti buddhoti gamanatthānaṃ dhātūnaṃ bujjhanatthattā
bujjhanatthāpi dhātuyo gamanatthā honti, tasmā ekāyanamaggaṃ gatattā buddhoti
vuttaṃ hoti. Ekāyanamaggoti cettha:-
            "maggo pantho patho pajjo  añjasaṃ vaṭumāyanaṃ
            nāvā uttarasetu ca       kullo ca bhisi saṅkamo"ti 1-
maggassa bahūsu nāmesu ayananāmena vutto. Tasmā ekamaggabhūto maggo, na
dvedhāpathabhūtoti attho. Atha vā ekena ayitabbo maggoti ekāyanamaggo.
Ekenāti gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya pavivekena cittena. Ayitabboti paṭipajjitabbo.
Ayanti vā etenāti ayano, saṃsārato nibbānaṃ gacchantīti attho. Ekesaṃ ayano
ekāyano. Eketi seṭṭhā, sabbasattaseṭṭhā ca sammāsambuddhā, tasmā
ekāyanamaggoti sammāsambuddhānaṃ ayanabhūto maggoti vuttaṃ hoti. Ayatīti vā ayano,
gacchati pavattatīti attho. Ekasmiṃ ayano maggoti ekāyanamaggo, ekasmiṃyeva
buddhasāsane pavattamāno maggo, na aññatthāti vuttaṃ hoti. Api ca ekaṃ
ayatīti ekāyano. Pubbabhāge nānāmukhabhāvanānayappavattopi aparabhāge ekaṃ
nibbānameva gacchatīti vuttaṃ hoti, tasmā ekāyanamaggoti ekanibbānagamanamaggoti
attho. Eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti buddhoti na
parehi buddhattā buddho. Kiṃ pana sayameva anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhattā
buddhoti vuttaṃ hoti. Abuddhivihatattā buddhipaṭilābhā buddhoti buddhi buddhaṃ
bodhoti pariyāyavacanametaṃ. Tattha yathā nīlarattaguṇayogā nīlo paṭo ratto paṭoti vuccati,
evaṃ buddhaguṇayogā buddhoti ñāpetuṃ vuttaṃ hoti 2-.
     Tato paraṃ buddhoti netaṃ nāmantiādi "atthamanugatā ayaṃ paññattī"ti ñāpanatthaṃ
vuttaṃ. Tattha mittā sahāyā. Amaccā bhaccā. Ñātī pitupakkhikā. Sālohitā
@Footnote: 1 khu.cūḷa. 30/101/211  2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
Mātupakkhikā. Samaṇā pabbajjūpagatā. Brāhmaṇā bhovādino, samitapāpabāhitapāpā
vā. Devatā sakkādayo brahmāno ca. Vimokkhantikanti vimokkho
arahattamaggo, vimokkhassa anto arahattaṃ 1-, tasmiṃ vimokkhante bhavaṃ vimokkhantikaṃ
nāma. Sabbaññubhāvo hi arahattamaggena sijjhati, arahattaphalodaye siddho hoti,
tasmā sabbaññubhāvo vimokkhante bhavo hoti. Taṃ nemittikampi 2- nāmaṃ vimokkhante
bhavaṃ nāma hoti. Tena vuttaṃ "vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānan"ti. Bodhiyā
mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhāti mahābodhirukkhamūle yathāvuttakkhaṇe
sabbaññutaññāṇassa paṭilābhena saha. Sacchikā paññattīti arahattaphalasacchikiriyāya,
sabbadhammasacchikiriyāya vā jātā paññatti. Yadidaṃ buddhoti ayaṃ buddhoti
paññatti, ayaṃ byañjanato buddhavibhāvanā.
     "yathā buddhena desitā"ti gāthāpādassa pana iminā padabhājanīye vuttatthena
ayaṃ saṃsandanā:- ānāpānassatiyo ca yathā buddhena desitā, yena pakārena
desitā. Yathāsaddena saṅgahitā dasa yathatthā ca yathā buddhena desitā, yena
pakārena desitāti pakāratthassa ca yathāsaddassa, sabhāvatthassa ca yathāsaddassa
sarūpekasesavasena ekasesaṃ katvā "yathā"ti vuttanti veditabbaṃ. Padabhājanīye panassa
yathatthesu ekekassa yojanāvasena "desito"ti ekavacanaṃ kataṃ.
     "soti gahaṭṭho vā hoti pabbajito vā"ti vuttattā ādipadepi yassa
gahaṭṭhassa vā pabbajitassa vāti vuttameva hoti. Lokattho vuttoyeva.
Pabhāsetīti attano ñāṇassa pākaṭaṃ karotīti attho. Abhisambuddhattāti
sāvakapāramiñāṇenapi paṭividdhabhāvena. Obhāsetīti  kāmāvacarabhūtaṃ lokaṃ. Bhāsetīti
rūpāvacarabhūtaṃ lokaṃ. Pabhāsetīti arūpāvacarabhūtaṃ lokaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. arahattaphalaṃ  2 Ma. nemittakampi
     Ariyañāṇanti arahattamaggañāṇaṃ. Mahikā muttoti mahikāya mutto. Mahikāti
nīhāro vuccati. Mahiyā muttotipi pāṭho. Dhūmarajā muttoti dhūmato ca rajato
ca mutto. Rāhugahaṇā vippamuttoti rāhuno candassa āsannupakkilesattā
dvīhi upasaggehi visesetvā vuttaṃ. Bhāsate iti saobhāsaṭṭhena. Tapate iti
satejaṭṭhena. Virocate iti ruciraṭṭhena. Evamevanti evaṃ evaṃ. Yasmā pana candopi
bhayaṃ bhāsanto tapanto virocanto imaṃ okāsalokaṃ obhāseti, bhikkhu ca paññāya
bhāsanto tapanto virocanto imaṃ khandhādilokaṃ paññāya obhāseti, tasmā
ubhayatrāpi "bhāsetī"ti avatvā "bhāsate "icceva vuttaṃ. Evaṃ hi vutte
hetuatthopi vutto hoti. Ativisadatarābhasūriyopamaṃ aggahetvā kasmā candopamā
gahitāti ce? sabbakilesapariḷāhavūpasamena santassa bhikkhuno santaguṇayuttacandopamā
anucchavikāti gahitāti veditabbaṃ. Evaṃ ānāpānassatibhāvanāsiddhisādhakaṃ yogāvacaraṃ
thunitvā imāni terasa vodāne ñāṇānīti tāni ñāṇāni nigametvā dassetīti.
                    Vodānañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
                       -------------------
                     5. Satokāriñāṇaniddesavaṇṇanā
     [163] Satokāriñāṇaniddese mātikāyaṃ idha bhikkhūti imasmiṃ sāsane
bhikkhu. Ayaṃ hi ettha idhasaddo sabbappakāraānāpānassatisamādhinibbattakassa
puggalassa sannissayabhūtasāsanaparidīpano, aññasāsanassa tathābhāvapaṭisedhano ca. Vuttaṃ
hetaṃ "idheva bhikkhave samaṇo .pe. Suññā parappavādā samaṇehi aññebhī"ti 1-.
     Araññagato vā rukkhamūlagato vā suññāgāragato vāti idamassa
ānāpānassatisamādhibhāvanānurūpasenāsanapariggahaparidīpanaṃ. Imassa hi bhikkhuno
@Footnote: 1 Ma.mū. 12/139/98, aṅ.catukka. 21/241/265
Dīgharattaṃ rūpādīsu ārammaṇesu anuvisaṭaṃ cittaṃ ānāpānassatisamādhiārammaṇaṃ
abhirūhituṃ na icchati, kūṭagoṇayuttaratho viya uppathameva dhāvati. Tasmā seyyathāpi nāma
gopo kūṭadhenuyā sabbaṃ khīraṃ pivitvā vaḍḍhitaṃ kūṭavacchaṃ dametukāmo dhenuto apanetvā
ekamante mahantaṃ thambhaṃ nikhanitvā tattha yottena bandheyya, athassa so vaccho
ito cito ca vipphanditvā palāyituṃ asakkonto tameva thambhaṃ upanisīdeyya vā
upanipajjeyya vā, evameva imināpi bhikkhunā dīgharattaṃ rūpārammaṇādirasapānavaḍḍhitaṃ
duṭṭhacittaṃ dametukāmena rūpādiārammaṇato apanetvā araññaṃ vā rukkhamūlaṃ vā
suññāgāraṃ vā pavesetvā tattha assāsapassāsathambhe satiyottena bandhitabbaṃ.
Evamassa taṃ cittaṃ ito cito ca vipphanditvāpi pubbe āciṇṇārammaṇaṃ alabhamānaṃ
satiyottaṃ chinditvā palāyituṃ asakkontaṃ tamevārammaṇaṃ upacārappanāvasena upanisīdati
ceva upanipajjati ca. Tenāhu porāṇā:-
             "yathā thambhe nibandheyya    vacchaṃ damaṃ 1- naro idha
             bandheyyevaṃ sakaṃ cittaṃ      satiyārammaṇe daḷhan"ti 2-.
Evamassa taṃ senāsanaṃ bhāvanānurūpaṃ hoti. Atha vā yasmā imaṃ kammaṭṭhānappabhede
muddhabhūtaṃ sabbabuddhapaccekabuddhasāvakānaṃ 3- visesādhigamadiṭṭhadhammasukhavihārapadaṭṭhānaṃ
ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ itthipurisahatthiassādisaddasamākulaṃ gāmantaṃ
apariccajitvā na sukaraṃ bhāvetuṃ saddakaṇṭakattā jhānassa. Agāmake pana araññe sukaraṃ
yogāvacarena idaṃ kammaṭṭhānaṃ pariggahetvā ānāpānacatukkajjhānaṃ nibbattetvā
tadeva pādakaṃ katvā saṅkhāre sammasitvā aggaphalaṃ arahattaṃ pāpuṇituṃ. Tasmā
tassa anurūpaṃ senāsanaṃ upadisanto bhagavā "araññagato vā"tiādimāha, tatheva
thero.
@Footnote: 1 Sī. dammaṃ  2 visuddhi. 2/56 (syā), vi.A. 1/497 (syā), dī.A. 2/377, Ma.A.
@1/263  3 cha.Ma. ---paccekabuddhabuddhasāvakānaṃ
     Vatthuvijjācariyo viya hi bhagavā, so yathā vatthuvijjācariyo nagarabhūmiṃ passitvā
suṭṭhu upaparikkhitvā "ettha nagaraṃ māpethā"ti upadisati, sotthinā ca nagare
niṭṭhite rājakulato mahāsakkāraṃ labhati, evamevaṃ yogāvacarassa anurūpaṃ senāsanaṃ
upaparikkhitvā "ettha kammaṭṭhānaṃ anuyuñjitabban"ti upadisati, tato tattha
kammaṭṭhānamanuyuttena yoginā kamena arahatte patte "sammāsambuddho vata so
bhagavā"ti mahantaṃ sakkāraṃ labhati. Ayaṃ pana bhikkhu "dīpisadiso"ti vuccati. Yathā
hi mahādīpirājā araññe tiṇagahanaṃ vā vanagahanaṃ vā pabbatagahanaṃ vā nissāya
nilīyitvā vanamahiṃsagokaṇṇasūkarādayo mige gaṇhāti, evamevaṃ ayaṃ araññādīsu
kammaṭṭhānamanuyuñjanto bhikkhu yathākkamena sotāpattisakadāgāmianāgāmiarahattamagge
ceva ariyaphalāni ca gaṇhātīti veditabbo. Tenāhu porāṇā:-
             yathāpi dīpiko nāma        nilīyitvā gaṇhatī 1- mige
             tathevāyaṃ buddhaputto       yuttayogo vipassako
             araññaṃ pavisitvāna         gaṇhāti phalamuttaman"ti 2-.
Tenassa parakkamajavayoggabhūmiṃ araññasenāsanaṃ dassento "araññagato vā"tiādimāha.
     Tattha araññagatoti upari vuttalakkhaṇaṃ yaṃ kiñci pavivekasukhaṃ araññaṃ gato.
Rukkhamūlagatoti rukkhasamīpaṃ gato. Suññāgāragatoti suññaṃ vivittokāsaṃ gato. Ettha
ca ṭhapetvā araññañca rukkhamūlañca avasesasattavidhasenāsanaṃ gatopi "suññāgāragato"ti
vattuṃ vaṭṭati. Navavidhaṃ hi senāsanaṃ. Yathāha "so vivittaṃ senāsanaṃ bhajati
araññaṃ rukkhamūlaṃ pabbataṃ kandaraṃ giriguhaṃ susānaṃ vanapatthaṃ abbhokāsaṃ
palālapuñjan"ti 3-. Evamassa ututtayānukūlaṃ dhātucariyānukūlañca
ānāpānassatibhāvanānurūpaṃ senāsanaṃ upadisitvā alīnānuddhaccapakkhikaṃ
santamiriyāpathaṃ upadhisanto nisīdatīti āha.
@Footnote: 1 cha.Ma. gaṇhate  2 visuddhi. 2/56  3 abhi.vi. 35/508/294
Athassa nisajjāya daḷhabhāvaṃ assāsapassāsānaṃ pavattanasamatthataṃ 1-
ārammaṇapariggahūpāyañca dassento pallaṅkaṃ ābhujitvātiādimāha. Tattha pallaṅkanti
samantato ūrubaddhāsanaṃ. Ābhujitvāti bandhitvā. Ujuṃ kāyaṃ paṇidhāyāti uparimasarīraṃ
ujukaṃ ṭhapetvā aṭṭhārasa piṭṭhikaṇṭake koṭiyā koṭiṃ paṭipādetvā. Evaṃ hi
nisinnassa cammamaṃsanhārūni na paṇamanti. Athassa yā tesaṃ paṇamanapaccayā khaṇe khaṇe vedanā
uppajjeyyuṃ, tā na uppajjanti. Tāsu anupajjamānāsu cittaṃ ekaggaṃ hoti,
kammaṭṭhānaṃ na paripatati, vuddhiṃ phātiṃ upagacchati. Parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvāti
kammaṭṭhānābhimukhaṃ satiṃ ṭhapayitvā. So satova assasati sato passasatīti so bhikkhu
evaṃ nisīditvā evañca satiṃ upaṭṭhapetvā taṃ satiṃ avijahanto sato eva assasati
sato passasati, satokārī hotīti vuttaṃ hoti.
     Idāni yehi pakārehi satokārī hoti, te pakāre dassetuṃ dīghaṃ vā
assasantotiādimāha. Tattha dīghaṃ vā assasantoti dīghaṃ vā assāsaṃ
pavattayanto. Tathā rassaṃ. Yā pana nesaṃ dīgharassatā, sā kālavasena veditabbā.
Kadāci hi manussā hatthiahiādayo viya kālavasena dīghaṃ assasanti ca passasanti
ca, kadāci sunakhasasādayo viya rassaṃ. Aññathā hi cuṇṇavicuṇṇā assāsapassāsā
dīgharassā nāma na honti. Tasmā te dīghaṃ kālaṃ pavisantā ca nikkhamantā
ca dīghā, rassaṃ kālaṃ pavisantā ca nikkhamantā ca rassāti veditabbā. Tatrāyaṃ
bhikkhu upari vuttehi navahākārehi dīghaṃ assasanto ca passasanto ca dīghaṃ
assasāmi, passasāmīti pajānāti, tathā rassaṃ.
     Evaṃ pajānato ca:-
             dīgho rasso ca assāso    passāsopi ca tādiso
             cattāro vaṇṇā vattanti    nāsikaggeva bhikkhunoti.
@Footnote: 1 pavattanasukhataṃ (visuddhi 2/58)
     Navannañcassa 1- ākārānaṃ ekenākārena kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanā
sampajjatīti veditabbā. Sabbakāyapaṭisaṃvedī assasissāmīti sikkhati.
Sabbakāyapaṭisaṃvedī passasissāmīti sikkhatīti sakalassa assāsakāyassādimajjhapariyosānaṃ
viditaṃ karonto pākaṭaṃ karonto assasissāmīti sikkhati. Sakalassa
passāsakāyassādimajjhapariyosānaṃ viditaṃ karonto  pākaṭaṃ karonto
passasissāmīti sikkhati. Evaṃ viditaṃ karonto pākaṭaṃ karonto ñāṇasampayuttacittena
assasati ceva passasati ca. Tasmā "assasissāmi passasissāmīti sikkhatī"ti vuccati.
Ekassa hi bhikkhuno cuṇṇavicuṇṇavisaṭe 2- assāsakāye, passāsakāye vā ādi pākaṭo
hoti, na majjhapariyosānaṃ. So ādimeva pariggahetuṃ sakkoti, majjhapariyosāne kilamati.
Ekassa majjhaṃ pākaṭaṃ hoti, na ādipariyosānaṃ. So majjhameva pariggahetuṃ sakkoti,
ādipariyosāne kilamati. Ekassa pariyosānaṃ pākaṭaṃ hoti, na ādimajjhaṃ. So
pariyosānaṃyeva pariggahetuṃ sakkoti, ādimajjhe kilamati. Ekassa sabbaṃ pākaṭaṃ hoti,
so sabbampi pariggahetuṃ sakkoti, na katthaci kilamati. Tādisena bhavitabbanti dassento
āha "sabbakāyapaṭisaṃvedī"tiādi.
     Tattha sikkhatīti evaṃ ghaṭati vāyamati. Yo vā tathābhūtassa saṃvaro. Ayamettha
adhisīlasikkhā. Yo tathābhūtassa samādhi, ayaṃ adhicittasikkhā. Yā tathābhūtassa paññā,
ayaṃ adhipaññāsikkhāti imā tisso sikkhāyo tasmiṃ ārammaṇe tāya satiyā
tena manasikārena sikkhati āsevati bhāveti bahulīkarotīti evamettha attho daṭṭhabbo.
Tattha yasmā purimanayena kevalaṃ assasitabbaṃ passasitabbameva ca, na aññaṃ kiñci
kātabbaṃ, ito paṭṭhāya pana ñāṇuppādanādīsu yogo karaṇīyo. Tasmā tattha
"assasāmīti pajānāti passasāmīti pajānāti"cceva vattamānakālavasena pāḷiṃ
vatvā ito paṭṭhāya kattabbassa ñāṇuppādanādino ākārassa dassanatthaṃ
@Footnote: 1 Ma. catunnañcassa visuddhi. 2/62  2 cuṇṇasaṭe (gaṇṭhipade) visuddhi. 2/62
"sabbakāyapaṭisaṃvedī assasissāmī"tiādinā nayena anāgatakālavasena pāḷi
āropitāti veditabbā.
     Passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ .pe. Sikkhatīti oḷārikaṃ assāsapassāsasaṅkhātaṃ
kāyasaṅkhāraṃ passambhento paṭippassambhento nirodhento vūpasamento assasissāmi
passasissāmīti sikkhati.
     Tatrevaṃ oḷārikasukhumatā ca passaddhi ca veditabbā:- imassa hi
bhikkhuno pubbe apariggahitakāle kāyo ca cittañca sadarathā honti oḷārikā.
Kāyacittānaṃ oḷārikatte avūpasante assāsapassāsāpi oḷārikā honti, balavatarā
hutvā pavattanti, nāsikā nappahoti, mukhena assasantopi passasantopi tiṭṭhati.
Yadā panassa kāyopi cittampi pariggahitā honti, tadā te santā honti
vūpasantā. Tesu vūpasantesu assāsapassāsā sukhumā hutvā pavattanti, "atthi nu
kho, natthī"ti vicetabbākārappattā honti. Seyyathāpi purisassa dhāvitvā pabbatā
vā orohitvā mahābhāraṃ vā sīsato oropetvā ṭhitassa oḷārikā
assāsapassāsā honti, nāsikā nappahoti, mukhena assasantopi passasantopi tiṭṭhati.
Yadā panesa taṃ parissamaṃ vinodetvā nhātvā ca pivitvā ca allasāṭakaṃ hadaye
katvā sītāya chāyāya nipanno hoti, athassa te assāsapassāsā sukhumā honti
"atthi nu kho, natthī"ti vicetabbākārappattā, evamevaṃ imassa bhikkhuno
apariggahitakāleti vitthāretabbaṃ. Tathā hissa pubbe apariggahitakāle
"oḷārikoḷārike kāyasaṅkhāre passambhemī"ti ābhogasamannāhāramanasikāro natthi,
pariggahitakāle pana atthi. Tenassa apariggahitakālato pariggahitakāle kāyasaṅkhāro
sukhumo hoti. Tenāhu porāṇā:-
             "sāraddhe kāye citte ca  adhimattaṃ pavattati
             asāraddhamhi kāyamhi       sukhumaṃ sampavattatī"ti 1-.
     Pariggahepi 2- oḷāriko, paṭhamajjhānūpacāre sukhumo. Tasmimpi oḷāriko,
paṭhamajjhāne sukhumo. Paṭhamajjhāne ca dutiyajjhānūpacāre ca oḷāriko, dutiyajjhāne
sukhumo. Dutiyajjhāne ca tatiyajjhānūpacāre ca oḷāriko, tatiyajjhāne sukhumo.
Tatiyajjhāne ca catutthajjhānūpacāre ca oḷāriko, catutthajjhāne atisukhumo
appavattimeva pāpuṇāti. Idaṃ tāva dīghabhāṇakasaṃyuttabhāṇakānaṃ mataṃ.
     Majjhimabhāṇakā pana "paṭhamajjhāne oḷāriko, dutiyajjhānūpacāre sukhumo"ti
evaṃ heṭṭhimaheṭṭhimajjhānato uparūparijjhānūpacārepi sukhumataraṃ icchanti.
Sabbesaṃyeva pana matena apariggahitakāle pavattakāyasaṅkhāro pariggahitakāle
paṭippassambhati, pariggahitakāle pavattakāyasaṅkhāro paṭhamajjhānūpacāre .pe.
Catutthajjhānūpacāre pavattakāyasaṅkhāro catutthajjhāne paṭippassambhati. Ayaṃ tāva
samathe nayo.
     Vipassanāyaṃ pana apariggahitakāle pavattakāyasaṅkhāro oḷāriko,
mahābhūtapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, upādārūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko,
sakalarūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, arūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko,
rūpārūpapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko, paccayapariggahe sukhumo. Sopi oḷāriko,
sappaccayanāmarūpadassane sukhumo. Sopi oḷāriko, lakkhaṇārammaṇikavipassanāya 3- sukhumo.
Sopi dubbalavipassanāya oḷāriko, balavavipassanāya sukhumo. Tattha pubbe vuttanayeneva
purimassa purimassa pacchimena pacchimena paṭippassaddhi veditabbā. Evamettha
oḷārikasukhumatā paṭippassaddhi ca veditabbā. Ayaṃ tāvettha kāyānupassanāvasena
vuttassa paṭhamacatukkassa anupubbapadavaṇṇanā.
@Footnote: 1 visuddhi. 2/64, vi.A. 1/505  2 Ma. pariggahitakālepi
@3 tilakkhaṇārammaṇika...(gaṇṭhipade)
     Yasmā panettha idameva catukkaṃ ādikammikassa kammaṭṭhānavasena vuttaṃ, itarāni
pana tīṇi catukkāni ettha pattajjhānassa vedanācittadhammānupassanāvasena, tasmā
imaṃ kammaṭṭhānaṃ bhāvetvā ānāpānacatukkajjhānapadaṭṭhānāya vipassanāya saha
paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇitukāmena ādikammikena kulaputtena visuddhimaggena
vuttanayena sīlaparisodhanādīni sabbakiccāni katvā sattaṅgasamannāgatassa ācariyassa
santike pañcasandhikaṃ kammaṭṭhānaṃ uggahetabbaṃ. Tatrime pañca sandhayo uggaho
paripucchā upaṭṭhānaṃ appanā lakkhaṇanti. Tattha uggaho nāma kammaṭṭhānassa
uggaṇhanaṃ. Paripucchā nāma kammaṭṭhānassa paripucchanaṃ 1-. Upaṭṭhānaṃ nāma
kammaṭṭhānassa upaṭṭhānaṃ. Appanā nāma kammaṭṭhānassa appanā. Lakkhaṇaṃ nāma
kammaṭṭhānassa lakkhaṇaṃ, "evaṃ lakkhaṇamidaṃ kammaṭṭhānan"ti kammaṭṭhānasabhāvūpadhāraṇanti
vuttaṃ hoti.
     Evaṃ pañcasandhikaṃ kammaṭṭhānaṃ uggaṇhanto attanāpi na kilamati, ācariyampi
na viheseti 2-. Tasmā thokaṃ uddisāpetvā bahuṃ kālaṃ sajjhāyitvā evaṃ pañcasandhikaṃ
kammaṭṭhānaṃ uggahetvā ācariyassa santike vā aññattha vā aṭṭhārasa dosayutte
vihāre vajjetvā pañcaṅgasamannāgate senāsane vasantena upacchinnakhuddakapalibodhena
katabhattakiccena bhattasammadaṃ paṭivinodetvā sukhānisinne ratanattayaguṇānussaraṇena
cittaṃ sampahaṃsetvā ācariyuggahato ekapadampi aparihāpentena idaṃ
ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ manasi kātabbaṃ. Tatrāyaṃ manasikāravidhi:-
             "gaṇanā anubandhanā        phusanā ṭhapanā sallakkhaṇā
             vivaṭṭanā pārisuddhi        tesañca paṭipassanā"ti.
     Tattha gaṇanāti gaṇanāyeva. Anubandhanāti anugamanā. Phusanāti phuṭṭhaṭṭhānaṃ.
Ṭhapanāti appanā. Sallakkhaṇāti vipassanā. Vivaṭṭanāti maggo. Pārisuddhīti phalaṃ.
@Footnote: 1 paripucchanā (visuddhi. 2/68)  2 Ma. na viheṭheti
Tesañca paṭipassanāti paccavekkhaṇā. Tattha iminā ādikammikena kulaputtena paṭhamaṃ
gaṇanāya idaṃ kammaṭṭhānaṃ manasi kātabbaṃ. Gaṇentena pana pañcannaṃ heṭṭhā
na ṭhapetabbaṃ, dasannaṃ upari na netabbaṃ, antarā khaṇḍaṃ na dassetabbaṃ. Pañcannaṃ
heṭṭhā ṭhapentassa hi sambādhe okāse cittuppādo vipphandati sambādhe vaje
sanniruddhagogaṇo viya. Dasannaṃ upari nentassa gaṇananissitova cittuppādo hoti.
Antarā khaṇḍaṃ dassentassa "sikhāppattaṃ nu kho me kammaṭṭhānaṃ, no"ti cittaṃ
vikampati, tasmā ete dose vajjetvā gaṇetabbaṃ.
     Gaṇentena ca paṭhamaṃ dandhagaṇanāya dhaññamāpakagaṇanāya gaṇetabbaṃ. Dhaññamāpako
hi nāḷiṃ pūretvā "ekan"ti vatvā okirati, puna pūrento kiñci kacavaraṃ disvā
chaḍḍento "ekaṃ ekan"ti vadati. Eseva nayo "dve dve"tiādīsu. Evamevaṃ
imināpi assāsapassāsesu yo upaṭṭhāti, taṃ gahetvā "ekaṃ ekan"tiādiṃ katvā
yāva "dasa dasā"ti pavattamānaṃ pavattamānaṃ upalakkhetvāva gaṇetabbaṃ. Tassa evaṃ
gaṇayato nikkhamantā ca pavisantā ca assāsapassāsā pākaṭā honti.
     Athānena taṃ dandhagaṇanaṃ dhaññamāpakagaṇanaṃ pahāya sīghagaṇanāya gopālakagaṇanāya
gaṇetabbaṃ. Cheko hi gopālako sakkharādayo ucchaṅgena gahetvā
rajjudaṇḍahattho pātova vajaṃ gantvā gāvo piṭṭhiyaṃ paharitvā palighatthambhamatthake
nisinno dvāraṃ pattaṃ pattaṃyeva gāvaṃ "eko dve"ti sakkharaṃ khipitvā khipitvā
gaṇeti. Tiyāmarattiṃ sambādhe okāse dukkhaṃ vutthagogaṇo nikkhamanto aññamaññaṃ
upanighaṃsanto 1- vegena vegena puñjapuñjo hutvā nikkhamati. So vegena vegena
"tīṇi cattāri pañca dasā"ti gaṇetiyeva, evamassāpi purimanayena gaṇayato
assāsapassāsā pākaṭā hutvā sīghaṃ sīghaṃ punappunaṃ sañcaranti. Tato
@Footnote: 1 Sī. upanighaṃsento
Tena "punappunaṃ sañcarantī"ti ñatvā anto ca bahi ca aggahetvā dvārappattaṃ
dvārappattaṃyeva gahetvā "eko dve tīṇi cattāri pañca. Eko dve tīṇi
cattāri pañca cha, eko dve tīṇi cattāri pañca cha satta, .pe. Aṭṭha
nava dasā"ti sīghaṃ sīghaṃ gaṇetabbameva. Gaṇanāpaṭibaddhe hi kammaṭṭhāne gaṇanabaleneva
cittaṃ ekaggaṃ hoti arittupatthambhanavasena caṇḍasote nāvāṭhapanamiva.
     Tassevaṃ sīghaṃ sīghaṃ gaṇayato kammaṭṭhānaṃ nirantaraṃ pavattaṃ viya hutvā upaṭṭhāti.
Atha "nirantaraṃ pavattatī"ti ñatvā anto ca bahi ca vātaṃ apariggahetvā purimanayeneva
vegena vegena gaṇetabbaṃ. Antopavisanavātena hi saddhiṃ cittaṃ pavesayato abbhantaraṃ
vātabbhāhataṃ medapūritaṃ viya hoti. Bahinikkhamanavātena saddhiṃ cittaṃ nīharato bahiddhā
puthuttārammaṇe cittaṃ vikkhipati. Phuṭṭhaphuṭṭhokāse pana satiṃ ṭhapetvā bhāventasseva
bhāvanā sampajjati. Tena vuttaṃ  "anto ca bahi ca vātaṃ apariggahetvā purimanayeneva
vegena vegena gaṇetabban"ti.
     Kīvaciraṃ panetaṃ gaṇetabbanti? yāva vinā gaṇanāya assāsapassāsārammaṇe
Sati santiṭṭhati. Bahivisaṭavitakkavicchedaṃ katvā assāsapassāsārammaṇe
satisaṇṭhāpanatthaṃyeva hi gaṇanāti.
     Evaṃ gaṇanāya manasi katvā anubandhanāya 1- manasi kātabbaṃ. Anubandhanā nāma
gaṇanaṃ paṭisaṃharitvā satiyā nirantaraṃ assāsapassāsānaṃ anugamanaṃ. Tañca kho na
ādimajjhapariyosānānugamanavasena. Ādimajjhapariyosānāni tassānugamane ādīnavā ca
heṭṭhā vuttāyeva.
     Tasmā anubandhanāya manasikarontena na ādimajjhapariyosānavasena manasi
kātabbaṃ, apica kho phusanāvasena ca ṭhapanāvasena ca manasi kātabbaṃ.
@Footnote: 1 Sī. anubandhanāvasena
Gaṇanānubandhanāvasena viya hi phusanāṭhapanāvasena visuṃ manasikāro natthi,
phuṭṭhaphuṭṭhaṭṭhāneyeva pana gaṇento gaṇanāya ca phusanāya ca manasi karoti, tattheva
gaṇanaṃ paṭisaṃharitvā te satiyā anubandhanto, appanāvasena ca cittaṃ ṭhapento
"anubandhanāya ca phusanāya ca ṭhapanāya ca manasi karotī"ti vuccati. Svāyamattho
aṭṭhakathāsu vuttapaṅguḷadovārikopamāhi idheva pāḷiyaṃ vuttakakacūpamāya ca veditabbo.
     Tatrāyaṃ paṅguḷopamā:- seyyathāpi paṅguḷo dolāya kīḷataṃ mātāputtānaṃ
dolaṃ khipitvā tattheva dolāthambhamūle nisinno kamena āgacchantassa ca gacchantassa
ca dolāphalakassa ubho koṭiyo majjhañca passati, na ca ubhokoṭimajjhānaṃ dassanatthaṃ
byāvaṭo hoti, evameva  bhikkhu sativasena upanibandhanatthambhamūle ṭhatvā
assāsapassāsadolaṃ khipitvā tattheva nimitte satiyā nisīdanto kamena āgacchantānañca
gacchantānañca phuṭṭhaṭṭhāne assāsapassāsānaṃ ādimajjhapariyosānaṃ satiyā
anugacchanto tattheva cittaṃ ṭhapetvā passati, na ca tesaṃ dassanatthaṃ byāvaṭo
hoti. Ayaṃ paṅguḷopamā.
     Ayaṃ pana dovārikopamā:- seyyathāpi dovāriko nagarassa anto ca bahi
ca purise "ko tvaṃ, kuto vā āgato, kuhiṃ vā gacchasi, kiṃ vā te hatthe"ti
na vīmaṃsati. Na hi tassa te bhārā, dvārappattaṃ dvārappattaṃyeva pana vīmaṃsati,
evameva imassa bhikkhuno antopaviṭṭhavātā ca bahinikkhantavātā ca na bhārā
honti, dvārappattā dvārappattāyeva bhārāti ayaṃ dovārikopamā.
     Kakacūpamā pana "nimittaṃ assāsapassāsā"tiādinā 1- nayena idha vuttāyeva.
Idha panassa āgatāgatavasena amanasikāramattameva payojananti veditabbaṃ.
@Footnote: 1 khu.paṭi. 31/155/177
     Idaṃ kammaṭṭhānaṃ manasikaroto kassaci nacireneva nimittañca uppajjati,
avasesajjhānaṅgapaṭimaṇḍitā appanāsaṅkhātā ṭhapanā ca sampajjati. Kassaci pana
gaṇanāvaseneva manasikārakālato pabhuti [1]- yathā sāraddhakāyassa mañce vā
pīṭhe vā nisīdato mañcapīṭhaṃ onamati vikūjati, paccattharaṇaṃ valiṃ gaṇhāti,
asāraddhakāyassa pana nisīdato neva mañcapīṭhaṃ onamati na vikūjati, na paccattharaṇaṃ valiṃ
gaṇhāti, tūlapicupūritaṃ viya mañcapīṭhaṃ hoti. Kasmā? yasmā asāraddho kāyo
lahuko hoti, evamevaṃ gaṇanāvasena manasikārakālato pabhuti anukkamato
oḷārikaassāsapassāsanirodhavasena kāyadarathe vūpasanto kāyopi cittampi lahukaṃ hoti,
sarīraṃ ākāse laṅghanākārappattaṃ viya hoti.
     Tassa oḷārike assāsapassāse niruddhe sukhumaassāsapassāsanimittārammaṇaṃ
cittaṃ pavattati. Tasmimpi niruddhe aparāparaṃ tato sukhumataraṃ sukhumataraṃ
assāsapassāsanimittārammaṇaṃ pavattatiyeva. Svāyamattho upari vuttakaṃsathālopamāya
veditabbo.
     Yathā hi aññāni kammaṭṭhānāni uparūpari vibhūtāni honti, na tathā idaṃ.
Idaṃ pana uparūpari bhāventassa 2- sukhumattaṃ gacchati, upaṭṭhānampi na upagacchati.
Evaṃ anupaṭṭhahante pana tasmiṃ tena bhikkhunā "ācariyaṃ pucchissāmī"ti vā "naṭṭhaṃ
dāni me kammaṭṭhānan"ti vā uṭṭhāyāsanā na gantabbaṃ. Iriyāpathaṃ vikopetvā
gacchato hi kammaṭṭhānaṃ navanavameva hoti. Tasmā yathānisinneneva desato āharitabbaṃ.
     Tatrāyaṃ āharaṇūpāyo:- tena bhikkhunā kammaṭṭhānassa anupaṭṭhānabhāvaṃ
ñatvā iti paṭisañcikkhittaṃ  "ime assāsapassāsā nāma kattha atthi, kattha
natthi. Kassa vā atthi, kassa vā natthī"ti. Athevaṃ paṭisañcikkhato 3- "ime
@Footnote: 1 (anukkamato oḷārikaassāsapassāsanirodhavasena kāyadarathe vūpasante kāyopi cittampi
@lahukaṃ hoti, sarīraṃ ākāse laṅghanākārappattaṃ viya hoti.) (visuddhi. 2/74)  2 Sī.
@bhāventassa bhāventassa  3 Ma. paṭisañcikkhatā
Antomātukucchiyaṃ natthi, udake nimuggānaṃ natthi, tathā asaññībhūtānaṃ matānaṃ
catutthajjhānasamāpannānaṃ rūpārūpabhavasamaṅgīnaṃ nirodhasamāpannānan"ti ñatvā evaṃ
attanāva attā paṭicodetabbo "nanu tvaṃ paṇḍita neva mātukucchigato, na udake
nimuggo, na asaññībhūto, na mato, na catutthajjhānasamāpanno, na rūpārūpabhavasamaṅgī,
na nirodhasamāpanno. Atthiyeva te assāsapassāsā, mandapaññatāya pana pariggahetuṃ
na sakkosī"ti. Athānena pakatiphuṭṭhavasena cittaṃ ṭhapetvā manasikāro pavattetabbo.
Ime hi dīghanāsikassa nāsāpuṭaṃ ghaṭṭentā pavattanti, rassanāsikassa uttaroṭṭhaṃ.
Tasmānena imaṃ nāma ṭhānaṃ ghaṭṭentīti nimittaṃ ṭhapetabbaṃ. Imameva hi atthavasaṃ
paṭicca vuttaṃ bhagavatā "nāhaṃ bhikkhave muṭṭhassatissa asampajānassa ānāpānassatibhāvanaṃ
vadāmī"ti 1-. Kiñcāpi hi yaṃ kiñci kammaṭṭhānaṃ satassa sampajānasseva
sampajjati, ito aññaṃ pana manasikarontassa pākaṭaṃ hoti. Idampana ānāpānassati-
kammaṭṭhānaṃ garukaṃ garukabhāvanaṃ buddhapaccekabuddhabuddhaputtānaṃ mahāpurisānaṃyeva
manasikārabhūmibhūtaṃ, na ceva ittaraṃ, na ca ittarasattasamāsevitaṃ. Yathā yathā
manasi karīyati, tathā tathā santañceva hoti sukhumañca. Tasmā ettha balavatī sati
ca paññā ca icchitabbā.
     Yathā hi maṭṭhasāṭakassa tunnakaraṇakāle sūcipi sukhumā icchitabbā,
sūcipāsavedhanampi tato sukhumataraṃ, evamevaṃ maṭṭhasāṭakasadisassa imassa kammaṭṭhānassa
bhāvanākāle sūcipaṭibhāgā satipi sūcipāsavedhanapaṭibhāgā taṃsampayuttā paññāpi
balavatī icchitabbā. Tāhi ca pana satipaññāhi samannāgatena bhikkhunā na te
assāsapassāsā aññatra pakatiphuṭṭhokāsā pariyesitabbā.
     Yathā hi kassako khettaṃ kasitvā balībadde muñcitvā gocaramukhe katvā
chāyāya nisinno vissameyya, athassa te balībaddā vegena aṭaviṃ paviseyyuṃ. Yo
@Footnote: 1 Ma. 14/149/133, saṃ.mahā. 19/992/291
Hoti cheko kassako, so puna te gahetvā yojetukāmo na tesaṃ anupadaṃ gantvā
aṭaviṃ āhiṇḍati, atha kho rasmiñca patodañca gahetvā ujukameva tesaṃ nipātanatitthaṃ
gantvā nisīdati vā nipajjati vā, atha te goṇe divasabhāgaṃ caritvā nipātanatitthaṃ
otaritvā nhātvā ca pivitvā ca paccuttaritvā ṭhite disvā rasmiyā bandhitvā
patodena vijjhanto ānetvā yojetvā puna kammaṃ karoti, evamevaṃ tena bhikkhunā
na te assāsapassāsā aññatra pakatiphuṭṭhokāsā pariyositabbā. Satirasmiṃ pana
paññāpatodañca gahetvā pakatiphuṭṭhokāse cittaṃ ṭhapetvā manasikāro pavattetabbo.
Evaṃ hissa manasikaroto nacirasseva te upaṭṭhahanti nipātanatitthe viya goṇā.
Tato tena satirasmiyā bandhitvā tasmiṃyeva ṭhāne yojetvā paññāpatodena
vijjhantena punappunaṃ kammaṭṭhānaṃ anuyuñjitabbaṃ. Tassevamanuyuñjato nacirasseva
nimittaṃ upaṭṭhāti. Taṃ panetaṃ na sabbesaṃ ekasadisaṃ hoti, apica kho kassaci
sukhasamphassaṃ uppādayamāno tūlapicu viya kappāsapicu viya vātadhārā viya ca
upaṭṭhātīti ekacce āhu.
     Ayaṃ pana aṭṭhakathāsu vinicchayo:- idaṃ hi kassaci tārakarūpaṃ viya maṇiguḷikā
viya muttāguḷikā viya ca, kassaci kharasamphassaṃ hutvā kappāsaṭṭhi viya dārusārasūci
viya ca, kassaci dīghapāmaṅgasuttaṃ viya kusumadāmaṃ viya dhūmasikhā viya ca, kassaci
vitthataṃ makkaṭakasuttaṃ 1- viya valāhakapaṭalaṃ viya padumapupphaṃ viya rathacakkaṃ viya
candamaṇḍalaṃ viya sūriyamaṇḍalaṃ viya ca upaṭṭhāti, tañca panetaṃ yathā sambahulesu bhikkhūsu
suttantaṃ sajjhāyitvā nisinnesu ekena bhikkhunā "tumhākaṃ kīdisaṃ hutvā idaṃ
suttaṃ upaṭṭhātī"ti vutte eko "mayhaṃ mahatī pabbateyyā nadī viya hutvā
upaṭṭhātī"ti āha. Aparo 2- "mayhaṃ ekā vanarāji viya "añño "mayhaṃ eko sītacchāyo
sākhāsampanno phalabhārabharito rukkho viyā"ti. Tesaṃ hi taṃ ekameva  suttaṃ
@Footnote: 1 i. vitthaṃ makkaṭasuttaṃ  2 i. añño
Saññānānatāya nānato upaṭṭhāti. Evaṃ ekameva kammaṭṭhānaṃ saññānānatāya
nānato upaṭṭhāti. Saññajaṃ hi etaṃ saññānidānaṃ saññāpabhavaṃ, tasmā
saññānānatāya nānato upaṭṭhātīti veditabbaṃ.
     Evaṃ upaṭṭhite pana nimitte tena bhikkhunā ācariyassa santikaṃ gantvā
ārocetabbaṃ "mayhaṃ bhante evarūpaṃ nāma upaṭṭhātī"ti. Ācariyena pana "nimittamidaṃ
āvuso, kammaṭṭhānaṃ punappunaṃ manasi karohi sappurisā"ti vattabbo. Athānena
nimitteyeva cittaṃ ṭhapetabbaṃ. Evamassāyaṃ ito pabhuti ṭhapanāvasena bhāvanā hoti.
Vuttaṃ hetaṃ porāṇehi:-
             "nimitte ṭhapayaṃ cittaṃ       nānākāraṃ vibhāvayaṃ
             dhīro assāsapassāse      sakaṃ cittaṃ nibandhatī"ti 1-.
     Tassevaṃ nimittupaṭṭhānato pabhuti nīvaraṇāni vikkhambhitāneva honti, kilesā
sannisinnāva, cittaṃ upacārasamādhinā samāhitameva. Athānena taṃ nimittaṃ neva vaṇṇato
manasi kātabbaṃ, na lakkhaṇato paccavekkhitabbaṃ, apica kho khattiyamahesiyā cakkavattigabbho
viya kassakena sāliyavagabbho viya ca āvāsādīni satta asappāyāni vajjetvā
tāneva satta sappāyāni sevantena sādhukaṃ rakkhitabbaṃ, atha naṃ evaṃ rakkhitvā
punappunaṃ manasikāravasena vuddhiṃ viruḷhiṃ gamayitvā dasavidhaṃ appanākosallaṃ
sampādetabbaṃ, vīriyasamatā yojetabbā. Tassevaṃ ghaṭentassa visuddhimagge
vuttānukkamena tasmiṃ nimitte catukkapañcakajjhānāni nibbattanti. Evaṃ
nibbattacatukkapañcakajjhāno panettha bhikkhu sallakkhaṇāvivaṭṭanāvasena kammaṭṭhānaṃ
vaḍḍhetvā pārisuddhiṃ pattukāmo tadeva jhānaṃ pañcahākārehi vasippattaṃ paguṇaṃ katvā
nāmarūpaṃ vavatthapetvā vipassanaṃ paṭṭhapeti. Kathaṃ? so hi samāpattito vuṭṭhāya
@Footnote: 1 vi.A. 1/532, (visuddhi. 2/79)
Assāsapassāsānaṃ samudayo karajakāyo ca cittañcāti passati. Yathā hi
kammāragaggariyā dhamamānāya bhastañca purisassa ca tajjaṃ vāyāmaṃ paṭicca vāto sañcarati,
evamevaṃ kāyañca cittañca paṭicca assāsapassāsāti. Tato assāsapassāse ca
kāyañca rūpanti, cittañca taṃsampayutte ca dhamme arūpanti vavatthapeti.
     Evaṃ nāmarūpaṃ vavatthapetvā tassa paccayaṃ pariyesati, pariyesanto ca taṃ
disvā tīsupi addhāsu nāmarūpassa pavattiṃ ārabbha kaṅkhaṃ vitarati, vitiṇṇakaṅkho
kalāpasammasanavasena "aniccaṃ dukkhamanattā"ti tilakkhaṇaṃ āropetvā
udayabbayānupassanāya pubbabhāge uppanne obhāsādayo dasa vipassanupakkilese pahāya
upakkilesavimuttaṃ udayabbayānupassanāñāṇaṃ "maggo"ti vavatthapetvā udayaṃ pahāya
bhaṅgānupassanaṃ patvā nirantaraṃ bhaṅgānupassanena bhayato upaṭṭhitesu sabbasaṅkhāresu
nibbindanto virajjanto vimuccanto yathākkamena cattāro ariyamagge pāpuṇitvā
arahattaphale patiṭṭhāya ekūnavīsatibhedassa paccavekkhaṇāñāṇassa pariyantaṃ patto
sadevakassa lokassa aggadakkhiṇeyyo hoti. Ettāvatā cassa gaṇanaṃ ādiṃ
katvā vipassanāpariyosānā ānāpānassatisamādhibhāvanā samattā hotīti ayaṃ
sabbākārato paṭhamacatukkavaṇṇanā.
     Itaresu pana tīsu catukkesu yasmā visuṃ kammaṭṭhānabhāvanānayo nāma natthi,
tasmā anupadavaṇṇanānayeneva tesaṃ evamattho veditabbo. Pītipaṭisaṃvedīti pītiṃ
paṭisaṃviditaṃ karonto pākaṭaṃ karonto assasissāmi passasissāmīti sikkhati. Tattha
dvīhākārehi pīti paṭisaṃviditā hoti ārammaṇato ca asammohato ca.
     Kathaṃ ārammaṇato pīti paṭisaṃviditā hoti? sappītike dve jhāne samāpajjati,
Tassa samāpattikkhaṇe jhānapaṭilābhena ārammaṇato pīti paṭisaṃviditā hoti
ārammaṇassa paṭisaṃviditattā.
     Kathaṃ asammohato? sappītike dve jhāne samāpajjitvā vuṭṭhāya
jhānasampayuttaṃ pītiṃ khayato vayato sammasati, tassa vipassanākkhaṇe lakkhaṇapaṭivedhena
asammohato pīti paṭisaṃviditā hoti. Eteneva nayena avasesapadānipi atthato
veditabbāni. Idaṃ panettha visesamattaṃ:- tiṇṇaṃ jhānānaṃ vasena sukhapaṭisaṃviditā
hoti. Catunnampi jhānānaṃ vasena cittasaṅkhārapaṭisaṃviditā veditabbā.
Cittasaṅkhāroti vedanāsaññākkhandhā. Passambhayaṃ cittasaṅkhāranti oḷārikaṃ oḷārikaṃ
cittasaṅkhāraṃ passambhento, nirodhentoti attho. So vitthārato kāyasaṅkhāre
vuttanayena veditabbo. Apicettha pītipade pītisīlena vedanā vuttā, sukhapade
sarūpeneva vedanā. Dvīsu cittasaṅkhārapadesu "saññā ca vedanā ca cetasikā
ete dhammā cittapaṭibaddhā cittasaṅkhārā"ti 1- vacanato saññāsampayuttā vedanāti
evaṃ vedanānupassanānayena idaṃ catukkaṃ bhāsitanti veditabbaṃ.
     Tatiyacatukkepi catunnaṃ jhānānaṃ vasena cittapaṭisaṃviditā veditabbā. Abhippamodayaṃ
cittanti cittaṃ modento pamodento hāsento pahāsento assasissāmi
passasissāmīti sikkhati. Tattha dvīhākārehi abhippamodo hoti samādhivasena ca
vipassanāvasena ca.
     Kathaṃ samādhivasena? sappītike dve jhāne samāpajjati, so samāpattikkhaṇe
Sampayuttāya pītiyā cittaṃ āmodeti pamodeti. Kathaṃ vipassanāvasena? sappītike
Dve jhāne samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttaṃ pītiṃ khayato vayato sammasati.
Evaṃ vipassanākkhaṇe jhānasampayuttaṃ pītiṃ ārammaṇaṃ katvā cittaṃ āmodeti pamodeti.
Evaṃ paṭipanno "abhippamodayaṃ cittaṃ assasissāmi passasissāmīti sikkhatī"ti
vuccati.
     Samādahaṃ cittanti paṭhamajjhānādivasena ārammaṇe cittaṃ samaṃ ādahanto
samaṃ ṭhapento, tāni vā pana jhānāni samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttaṃ
@Footnote: 1 Ma.mū. 12/463/413, khu.paṭi. 31/175/203
Cittaṃ khayato vayato sammasato vipassanākkhaṇe lakkhaṇapaṭivedhena uppajjati
khaṇikacittekaggatā, evaṃ uppannāya khaṇikacittekaggatāya vasenapi ārammaṇe cittaṃ
samaṃ ādahanto samaṃ ṭhapento "samādahaṃ cittaṃ assasissāmi passasissāmīti
sikkhatī"ti vuccati.
     Vimocayaṃ cittanti paṭhamajjhānena nīvaraṇehi cittaṃ mocento vimocento,
dutiyena vitakkavicārehi, tatiyena pītiyā, catutthena sukhadukkhehi cittaṃ mocento
vimocento, tāni vā pana jhānāni samāpajjitvā vuṭṭhāya jhānasampayuttaṃ
cittaṃ khayato vayato sammasati. So vipassanākkhaṇe aniccānupassanāya niccasaññāto
cittaṃ mocento vimocento, dukkhānupassanāya sukhasaññāto, anattānupassānāya
attasaññāto, nibbidānupassanāya nandito, virāgānupassanāya rāgato,
nirodhānupassanāya samudayato, paṭinissaggānupassanāya ādānato cittaṃ mocento
vimocento assasati ceva passasati ca. Tena vuccati "vimocayaṃ cittaṃ assasissāmi
passasissāmīti sikkhatī"ti. Evaṃ cittānupassanāvasena idaṃ catukkaṃ bhāsitanti
veditabbaṃ.
     Catutthacatukke pana aniccānupassīti ettha tāva aniccaṃ veditabbaṃ,
aniccatā veditabbā, aniccānupassanā veditabbā, aniccānupassī veditabbo. Tattha
aniccanti pañcakkhandhā. Kasmā? uppādavayaññathattabhāvā. Aniccatāti tesaṃyeva
uppādāyaññathattaṃ, hutvā abhāvo vā, nibbattānaṃ tenevākārena aṭṭhatvā
khaṇabhaṅgena bhedoti attho. Aniccānupassanāti tassā aniccatāya vasena rūpādīsu
"aniccan"ti anupassanā. Aniccānupassīti tāya anupassanāya samannāgato. Tasmā
evaṃ bhūto assasanto ca passasanto ca idha "aniccānupassī assasissāmīti
sikkhatī"ti veditabbo.
     Virāgānupassīti ettha pana dve virāgā khayavirāgo ca accantavirāgo
ca. Tattha khayavirāgoti saṅkhārānaṃ khaṇabhaṅgo. Accantavirāgoti nibbānaṃ.
Virāgānupassanāti tadubhayadassanavasena pavattā vipassanā ca maggo ca. Tāya
duvidhāyapi anupassanāya samannāgato hutvā assasanto ca passasanto ca
"virāgānupassī assasissāmi passasissāmīti sikkhatī"ti veditabbo.
Nirodhānupassīpadepi eseva nayo.
     Paṭinissaggānupassīti etthāpi dve paṭinissaggā pariccāgapaṭinissaggo ca
pakkhandanapaṭinissaggo ca, paṭinissaggoyeva anupassanā paṭinissaggānupassanā,
vipassanāmaggānametaṃ adhivacanaṃ. Vipassanā hi tadaṅgavasena saddhiṃ khandhābhisaṅkhārehi
kilese pariccajati, saṅkhatadosadassanena ca tabbiparīte nibbāne tanninnatāya
pakkhandatīti pariccāgapaṭinissaggo ceva pakkhandanapaṭinissaggo cāti vuccati. Maggo
samucchedavasena saddhiṃ khandhābhisaṅkhārehi kilese pariccajati. Ārammaṇakaraṇena ca
nibbāne pakkhandatīti pariccāgapaṭinissaggo ceva pakkhandanapaṭinissaggo cāti
vuccati. Ubhayampi pana purimapurimañāṇānaṃ anuanu passanato anupassanāti vuccati. Tāya
duvidhāyapi paṭinissaggānupassanāya samannāgato hutvā assasanto passasanto ca
"paṭinissaggānupassī assasissāmi passasissāmīti sikkhatī"ti veditabbo.
     Ettha ca "aniccānupassī"ti taruṇavipassanāya vasena vuttaṃ, "virāgānupassī"ti
tato balavatarāya saṅkhāresu virajjanasamatthāya vipassanāya vasena, "nirodhānupasasī"ti
tato balavatarāya kilesanirodhanasamatthāya vipassanāya vasena, "paṭinissaggānupassī"ti
maggassa āsannabhūtāya atitikkhāya 1- vipassanāya vasena vuttanti veditabbaṃ. Yattha
pana maggopi labbhati, so abhinnoyeva. Evamidaṃ catukkaṃ suddhavipassanāvasena vuttaṃ,
purimāni pana tīṇi samathavipassanāvasenāti.
                   Ānāpānassatimātikāvaṇṇanā niṭṭhitā.
@Footnote: 1 i. titikkhāya
     [164] Idāni yathānikkhittaṃ mātikaṃ paṭipāṭiyā bhājetvā dassetuṃ idhāti
imissā diṭṭhiyātiādi āraddhaṃ. Tattha imissā diṭṭhiyātiādīhi dasahi padehi
sikkhattayasaṅkhātaṃ sabbaññubuddhasāsanameva kathitaṃ. Taṃ hi buddhena bhagavatā diṭṭhattā
diṭṭhīti vuccati, tasseva 1- khamanavasena khanti. Ruccanavasena ruci, gahaṇavasena
ādāyo, sabhāvaṭṭhena dhammo, sikkhitabbaṭṭhena vinayo, tadubhayenapi dhammavinayo,
pavuttavasena pāvacanaṃ, seṭṭhacariyaṭṭhena brahmacariyaṃ, anusiṭṭhidānavasena
satthusāsananti vuccati. Tasmā "imissā diṭṭhiyā"tiādīsu imissā
buddhadiṭṭhiyā imissā buddhakhantiyā imissā buddharuciyā imasmiṃ buddhaādāye
imasmiṃ buddhadhamme imasmiṃ buddhavinaye imasmiṃ buddhadhammavinaye imasmiṃ
buddhapāvacane imasmiṃ buddhabrahmacariye imasmiṃ buddhasatthusāsaneti attho
veditabbo. Apicetaṃ 2- sikkhattayasaṅkhātaṃ sakalapāvacanaṃ bhagavatā diṭṭhattā
sammādiṭṭhipaccayattā sammādiṭṭhipubbaṅgamattā ca diṭṭhi. Bhagavato khamanavasena
khanti. Ruccanavasena ruci. Gahaṇavasena ādāyo. Attano kārakaṃ apāye
apatamānaṃ dhāretīti dhammo. Sova 3- saṅkilesapakkhaṃ vinetīti vinayo. Dhammo
ca so vinayo cāti dhammavinayo, kusaladhammehi vā akusaladhammānaṃ esa vinayoti
dhammavinayo. Teneva vuttaṃ "ye ca kho tvaṃ gotami dhamme jāneyyāsi ime dhammā
virāgāya saṃvattanti, no sarāgāya .pe. Ekaṃsena gotami dhāreyyāsi eso dhammo
eso vinayo etaṃ satthusāsanan"ti. 4-  Dhammena vā vinayo, na daṇḍādīhīti dhammavinayo.
Vuttampi cetaṃ:-
             "daṇḍeneke damayanti      aṅkusehi kasāhi ca
             adaṇḍena asatthena        nāgo danto mahesinā"ti 5-.
@Footnote: 1 Sī. taññeva  2 Sī. apicettha  3 Sī. tasseva
@4 aṅ.aṭṭhaka. 23/53/233, vi.cūḷa. 7/406/239  5 Ma.Ma. 13/352/337, vi.cūḷa.
@7/342/134
Tathā "dhammena nayamānānaṃ, kā usūyā vijānatan"ti 1-. Dhammāya vā vinayo dhammavinayo.
Anavajjadhammatthaṃ hesa vinayo, na bhavabhogāmisatthaṃ tenāha bhagavā "nayidaṃ bhikkhave
brahmacariyaṃ vussati janakuhanatthan"ti 2- vitthāro. Puṇṇattheropi āha "anupādā-
parinibbānatthaṃ kho āvuso bhagavati brahmacariyaṃ vussatī"ti 3-. Visuddhaṃ vā nayatīti
vinayo, dhammato vinayo dhammavinayo. Saṃsāradhammato hi sokādidhammato vā esa
visuddhaṃ nibbānaṃ nayati, dhammassa vā vinayo, na titthakarānanti dhammavinayo. Dhammabhūto
hi bhagavā, tasseva esa vinayo. Yasmā vā dhammā eva abhiññeyyā pariññeyyā
pahātabbā bhāvetabbā sacchikātabbā ca, tasmā esa dhammesu vinayo, na sattesu
na jīvesu cāti dhammavinayo. Sātthasabyañjanatādīhi aññesaṃ vacanato padhānaṃ
vacananti pavacanaṃ, pavacanameva pāvacanaṃ. Sabbacariyāhi visiṭṭhacariyabhāvena brahmacariyaṃ.
Devamanussānaṃ satthubhūtassa bhagavato sāsananti satthusāsanaṃ, satthubhūtaṃ vā sāsanantipi
satthusāsanaṃ. "yo vo ānanda mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto,
so vo mamaccayena satthā"ti 4- hi dhammavinayova satthāti vutto. Evametesaṃ padānaṃ
attho veditabbo. Yasmā pana imasmiṃyeva sāsane sabbākāraānāpānassatisamādhi-
nibbattako bhikkhu vijjati, na aññatra, tasmā tattha tattha "imissā"ti ca
"imasmin"ti ca ayaṃ niyamo katoti veditabbo. Ayaṃ "idhā"timātikāya niddesassa
attho.
     Puthujjanakalyāṇako vātiādinā ca bhikkhusaddassa vacanatthaṃ avatvā
idhādhippetabhikkhuyeva dassito. Tattha puthujjano ca so kilesānaṃ asamucchinnattā,
kalyāṇo ca sīlādipaṭipattiyuttattāti puthujjanakalyāṇo, puthujjanakalyāṇo eva 5-
puthujjanakalyāṇako. Adhisīlādīni sikkhatīti sekkho. Sotāpanno vā sakadāgāmī
@Footnote: 1 vi.mahā. 4/63/56  2 aṅ.catukka. 21/25/30, khu.iti. 25/35/245
@3 Ma.mū. 12/259/221  4 dī.mahā. 10/216/135  5 cha.Ma. va
Vā anāgāmī vā. Akuppo calayitumasakkuṇeyyo arahattaphaladhammo  assāti
akuppadhammo. Sopi hi imaṃ samādhiṃ bhāveti.
     Araññaniddese vinayapariyāyena tāva "ṭhapetvā gāmañca gāmūpacārañca avasesaṃ
araññan"ti 1- āgataṃ. Suttantapariyāyena āraññakaṃ bhikkhuṃ sandhāya "āraññakaṃ nāma
senāsanaṃ pañcadhanusatikaṃ pacchiman"ti 2- āgataṃ. Vinayasuttantā pana ubhopi pariyāyadesanā
nāma, abhidhammo nippariyāyadesanāti abhidhammapariyāyena 3- araññaṃ dassetuṃ nikkhamitvā
bahi indakhīlāti vuttaṃ, indakhīlato bahi nikkhamitvāti attho. Nikkhamitvā bahi
indakhīlantipi pāṭho, indakhīlaṃ atikkamitvā bahīti vuttaṃ hoti. Indakhīloti
cettha gāmassa vā nagarassa vā ummāro.
     Rukkhamūlaniddese rukkhamūlassa pākaṭattā taṃ avatvā yatthātiādimāha. Tattha
yatthāti yasmiṃ rukkhamūle. Āsanti nisīdanti etthāti āsanaṃ. Paññattanti ṭhapitaṃ.
Mañco vātiādīni āsanassa pabhedavacanāni. Mañcopi hi nisajjāyapi okāsattā
idha āsanesu vutto. So pana masārakabundikābaddhakuḷīrapādakaāhaccapādakānaṃ
aññataro. Pīṭhaṃ tesaṃ aññatarameva. Bhisīti uṇṇābhisicoḷabhisivākabhisitiṇabhisipaṇṇabhisīnaṃ
aññataRā. Taṭṭikāti tālapaṇṇādīhi cinitvā katā. Cammakhaṇḍoti
nisajjāraho yo koci cammakhaṇḍo. Tiṇasantharādayo tiṇādīni gumbetvā katā. Tatthāti
tasmiṃ rukkhamūle. Caṅkamati vātiādīhi rukkhamūlassa catuiriyāpathapavattanayogyatā
kathitā. "yatthā"tiādīhi sabbapadehi rukkhamūlassa sandacchāyatā janavivittatā 4-
ca vuttā hoti. Kenacīti kenaci samūhena. Taṃ samūhaṃ bhinditvā vitthārento
gahaṭṭhehi vā pabbajitehi vāti āha. Anākiṇṇanti asaṅkiṇṇaṃ asambādhaṃ.
Yassa senāsanassa samantā gāvutampi aḍḍhayojanampi pabbatagahanaṃ vanagahanaṃ nadīgahanaṃ
@Footnote: 1 vi.mahāvi. 1/92/61 2 vi.mahāvi. 2/573/376 3 abhi.vi. 35/535/303 4 Ma.
@vivittatatā
Hoti, na koci avelāya upasaṅkamituṃ sakkoti, idaṃ santikepi anākiṇṇaṃ nāma.
Yaṃ pana aḍḍhayojanikaṃ vā yojanikaṃ vā hoti. Idaṃ dūratāya eva anākiṇṇaṃ
nāma.
     Vihāroti aḍḍhayogādimuttako avasesāvāso. Aḍḍhayogoti supaṇṇavaṅkagehaṃ.
Pāsādoti dve kaṇṇikā gahetvā kato dīghapāsādo. Hammiyanti upariākāsatale
patiṭṭhitakūṭāgārapāsādoyeva. Guhāti iṭṭhakāguhā silāguhā dāruguhā paṃsuguhāti
evaṃ hi khandhakaṭṭhakāyaṃ 1- vuttaṃ. Vibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ 2- pana vihāroti samantā parihārapathaṃ
antoyeva rattiṭṭhānadivāṭṭhānāni ca dassetvā katasenāsanaṃ. Guhāti bhūmiguhā,
yattha rattindivaṃ dīpaṃ laddhuṃ vaṭṭati. Pabbataguhā vā bhūmiguhā vāti idaṃ dvayaṃ
visesetvā vuttaṃ. Mātikāya sabbakālasādhāraṇalakkhaṇavasena "nisīdatī"ti vattamānavacanaṃ
kataṃ, idha pana nisinnassa bhāvanārambhasabbhāvato nisajjārambhapariyosānadassanatthaṃ
nisinnoti niṭṭhānavacanaṃ kataṃ. Yasmā pana ujuṃ kāyaṃ paṇidhāya nisinnassa kāyo
ujuko hoti. Tasmā byañjane ādaraṃ akatvā adhippetameva dassento
ujukotiādimāha. Tattha ṭhito supaṇihitoti ujukaṃ paṇihitattā 3- ujuko hutvā
ṭhito, na sayamevāti attho. Pariggahaṭṭhoti pariggahitaṭṭho. Kiṃ pariggahitaṃ? niyyānaṃ.
Kiṃ niyyānaṃ? ānāpānassatisamādhiyeva yāva arahattamaggā niyyānaṃ. Tenāha
niyyānaṭṭhoti. Mukhasaddassa jeṭṭhakatthavasena saṃsārato niyyānaṭṭho vutto.
Upaṭṭhānaṭṭhoti sabhāvaṭṭhoyeva. Sabbehi panetehi padehi pariggahitaniyyānaṃ satiṃ
katvāti attho vutto hoti. Keci pana "pariggahaṭṭhoti satiyā pariggahaṭṭho,
niyyānaṭṭhoti assāsapassāsānaṃ pavisananikkhamanadvāraṭṭho"ti vaṇṇayanti.
Pariggahitaassāsapassāsaniyyānaṃ satiṃ upaṭṭhapetvāti vuttaṃ hoti.
@Footnote: 1 vi.A. 3/353 (syā)  2 abhi.A. 2/392  3 Sī. paṇihitattā ṭhapitattā
     [165] Bāttiṃsāya ākārehīti tāsu tāsu avatthāsu yathākkamena
labbhamānānaṃ anavasesapariyādānavasena vuttaṃ. Dīghaṃ assāsavasenāti mātikāya
"dīghan"ti vuttaassāsavasena. Evaṃ sesesu. Ekaggatanti ekaggabhāvaṃ. Avikkhepanti
avikkhipanaṃ. Ekaggatā eva hi nānārammaṇesu cittassa avikkhipanato avikkhepoti
vuccati. Pajānatoti asammohavasena pajānantassa, vindantassāti vā attho
"avikkhepo me paṭiladdho"ti ārammaṇakaraṇavasena pajānantassa vā. Tāya
satiyāti tāya upaṭṭhitāya satiyā. Tena ñāṇenāti tena avikkhepajānanañāṇena.
Satokārī hotīti ettha yasmā ñāṇasampayuttā eva sati satīti adhippetā,
yathāha "satimā hoti paramena satinepakkena samannāgato"ti 1-. Tasmā "sato"ti
vacaneneva ñāṇampi gahitameva hoti.
     [166] Addhānasaṅkhāteti dīghasaṅkhāte kāle. Dīgho hi maggo addhānoti
vuccati. Ayampi kālo dīghattā addhāno viya addhānoti vutto. "assasatī"ti
ca "passasatī"ti ca assāsañca passāsañca visuṃ visuṃ vatvāpi bhāvanāya
nirantarappavattidassanatthaṃ "assasatipi passasatipī"ti puna samāsetvā vuttaṃ. Chando
uppajjatīti bhāvanābhivuddhiyā bhiyyobhāvāya chando jāyati. Sukhumataranti
passambhanasabbhāvato vuttaṃ. Pāmojjaṃ uppajjatīti bhāvanāpāripūriyā pīti jāyati.
Assāsapassāsāpi cittaṃ vivaṭṭatīti assāsapassāse nissāya paṭibhāganimitte
uppajjante pakatiassāsapassāsato cittaṃ nivattati. Upekkhā saṇṭhātīti tasmiṃ
paṭibhāganimitte upacārappanāsamādhipattiyā puna samādhāne byāpārābhāvato
tatramajjhattupekkhā saṇṭhāti nāma. Navahākārehīti ettha bhāvanārambhato pabhuti
pure chanduppādā "assasatipi passasatipī"ti vuttā tayo ākārā, chanduppādato
pabhuti pure pāmojjuppādā tayo, pāmojjuppādato pabhuti tayoti nava ākāRā.
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/274
Kāyoti cuṇṇavicuṇṇāpi assāsapassāsā samūhaṭṭhena kāyo. Pakatiassāsapakatipassāse
nissāya uppannanimittampi assāsapassāsāti nāmaṃ labhati. Upaṭṭhānaṃ
satīti taṃ ārammaṇa upecca tiṭṭhatīti sati upaṭṭhānaṃ nāma. Anupassanā
ñāṇanti samathavasena nimittakāyānupassanā, vipassanāvasena nāmakāyarūpakāyānupassanā
ñāṇanti attho. Kāyo upaṭṭhānanti so kāyo upecca tiṭṭhati
ettha satīti upaṭṭhānaṃ nāma. No satīti so kāyo sati nāma na hotīti attho.
Tāya satiyāti idāni vuttāya satiyā. Tena ñāṇenāti idāneva vuttena
ñāṇena. Taṃ kāyaṃ anupassatīti samathavipassanāvasena yathāvuttaṃ kāyaṃ anugantvā
jhānasampayuttañāṇena vā vipassanāñāṇena vā passati.
     Mātikāya kāyādīnaṃ padānaṃ abhāvepi imassa catukkassa kāyānupassanāvasena
vuttattā idāni vattabbaṃ "kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanā"ti vacanaṃ sandhāya
kāyapadaniddeso kato. Kāye kāyānupassanāti bahuvidhe kāye tassa tassa kāyassa
anupassanā. Atha vā kāye kāyānupassanā, na aññadhammānupassanāti vuttaṃ
hoti. Aniccadukkhānattāsubhabhūte kāye na niccasukhattasubhānupassanā, atha kho
aniccadukkhānattāsubhato kāyasseva anupassanā. Atha vā kāye ahanti vā mamanti
vā itthīti vā purisoti vā gahetabbassa kassaci ananupassanato tasseva kāyamattassa
anupassanāti vuttaṃ hoti. Upari vedanāsu vedanānupassanātiādīsu tīsupi eseva
nayo. Satiyeva upaṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ, kāyānupassanāya sampayuttaṃ satipaṭṭhānaṃ
kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, tassa bhāvanā kāyānupassanāsatipaṭṭhānabhāvanā.
     [167] Taṃ kāyanti aniddiṭṭhepi nāmarūpakāye kāyasaddena tassāpi
saṅgahitattā niddiṭṭhaṃ viya katvā vuttaṃ. Aniccānupassanādayo hi nāmarūpakāye
eva labbhati, na nimittakāye. Anupassanā ca bhāvanā ca vuttattā eva.
Dīghaṃ assāsapassāsavasenātiādi ānāpānassatibhāvanāya ānisaṃsaṃ dassetuṃ vuttaṃ.
Tassā hi sativepullatāñāṇavepullatā ca ānisaṃso. Tattha cittassa ekaggataṃ avikkhepaṃ
pajānatoti paṭiladdhajjhānassa vipassanākāle cittekaggataṃ sandhāya vuttaṃ. Viditā
vedanāti sāmaññato udayadassanena viditā vedanā. Viditā upaṭṭhahantīti khayato
vayato suññato viditā upaṭṭhahanti. Viditā abbhatthaṃ gacchantīti sāmaññato
vayadassanena viditā vināsaṃ gacchanti, bhijjantīti attho. Saññāvitakkesupi eseva
nayo. Imesu pana tīsu vuttesu sesā rūpadhammāpi vuttā honti. Kasmā pana
ime tayo eva vuttāti ce? duppariggahattā. Vedanāsu tāva sukhadukkhā pākaṭā,
upekkhā pana sukhumā duppariggahā, na suṭṭhu pākaṭā. Sāpi cassa pākaṭā
hoti, saññā ākāramattaggāhakattā na yathāsabhāvaggāhinī. Sā ca
sabhāvasāmaññalakkhaṇaggāhakena vipassanāñāṇena sampayuttā ativiya apākaṭā. Sāpi
cassa pākaṭā hoti, vitakko ñāṇapatirūpakattā ñāṇato visuṃ katvā duppariggaho.
Ñāṇapatirūpako hi vitakko. Yathāha:- "yā cāvuso visākha sammādiṭṭhi yo ca
sammāsaṅkappo, ime dhammā paññākkhandhe saṅgahitā"ti 1-. Sopi cassa pākaṭo
hotīti evaṃ duppariggahesu vuttesu sesā vuttāva hontīti. Imesaṃ pana padānaṃ
niddese kathaṃ viditā vedanā uppajjantīti pucchitvā taṃ avissajjetvāva
vedanuppādassa viditatteyeva vissajjite vedanāya viditattaṃ vissajjitaṃ hotīti kathaṃ
vedanāya uppādo vidito hotītiādimāha. Sesesupi eseva nayo. Avijjāsamudayā
avijjānirodhātiādayo heṭṭhā vuttatthā eva. Imināva nayena saññāvitakkāpi
veditabbā. Vitakkavāre pana "phassasamudayā phassanirodhā"ti avatvā phassaṭṭhāne
saññāsamudayā saññānirodhāti vuttaṃ. Taṃ kasmā iti ce? saññāmūlakattā
vitakkassa. "saññānānattaṃ paṭicca uppajjati saṅkappanānattan"ti 2- hi vuttaṃ.
@Footnote: 1 Ma.mū. 12/462/412  2 dī.pā. 11/359/274
     Aniccato manasikarototiādīsu ca "vedanaṃ aniccato manasikaroto"tiādinā
nayena tasmiṃ tasmiṃ vāre so soyeva dhammo yojetabbo. Yasmā pana
vipassanāsampayuttā vedanā vipassanākiccakaraṇe asamatthattā vipassanāya anupakārikā,
tasmāyeva ca bodhipakkhiyadhammesu nāgatā. Vipassanāsampayuttāya pana saññāya
kiccameva aparibyattaṃ, tasmā sā vipassanāya ekantamanupakārikā eva. Vitakkaṃ
pana vinā vipassanākiccameva natthi. Vitakkasahāyā hi vipassanā sakakiccaṃ
karoti. Yathāha:-
              "paññā attano dhammatāya aniccaṃ dukkhamanattāti ārammaṇaṃ
         nicchetuṃ na sakkoti, vitakke pana ākoṭetvā ākoṭetvā dente
         sakkoti. Kathaṃ? yathā hi heraññiko kahāpanaṃ hatthe ṭhapetvā sabba-
         bhāgesu oloketukāmo samānopi na cakkhutaleneva 1- parivattetuṃ sakkoti,
         aṅgulipabbehi pana parivattetvā parivattetvā ito cito ca oloketuṃ
         sakkoti, evameva na paññā attano dhammatāya aniccādivasena
         ārammaṇaṃ nicchetuṃ sakkoti, abhiniropanalakkhaṇena pana āhanana-
         pariyāhananarasena vitakkena ākoṭentena viya parivattentena viya ca
         ādāyādāya 2- dinnameva nicchetuṃ sakkotī"ti 3-
tasmā vedanāsaññānaṃ vipassanāya anupakārattā lakkhaṇamattavaseneva dassetuṃ
"vedanāya saññāyā"ti tattha tattha ekavacanena niddeso kato. Yattako pana
vipassanāya bhedo, tattako eva vitakkassāti dassetuṃ "vitakkānan"ti tattha tattha
bahuvacanena niddeso katoti vattuṃ yujjati.
     [168] Puna dīghaṃ assāsapassāsavasenātiādi ānāpānassatibhāvanāya
sampattiṃ bhāvanāphalañca dassetuṃ vuttaṃ. Tattha samodhānetīti ārammaṇaṃ ṭhapeti,
@Footnote: 1 Ma. cakkhudaleneva  2 Ma. ādāya  3 visuddhi. 3/104 (syā)
Ārammaṇaṃ patiṭṭhāpetīti vā attho. Samodahanabyāpārābhāvepi bhāvanāpāripūriyā
eva samodahati nāma. Gocaranti vipassanākkhaṇe saṅkhārārammaṇaṃ maggakkhaṇe ca
phalakkhaṇe ca nibbānārammaṇaṃ. Samatthanti samameva attho, samassa vā atthoti
samattho. Taṃ samatthaṃ. Sesesupi eseva nayo. Maggaṃ samodhānetīti
maggaphalakkhaṇeyeva gocaraṃ nibbānameva. Ayaṃ puggaloti ānāpānassatibhāvanaṃ anuyutto
yogāvacarova. Imasmiṃ ārammaṇeti ettha pana "kāye"ti padena saṅgahite
nāmarūpakāyasaṅkhāte saṅkhatārammaṇe teneva kamena magge nibbānārammaṇe ca. Yaṃ
tassātiādīhi ārammaṇagocarasaddānaṃ ekatthatā vuttā. Tassāti tassa
puggalassa. Pajānātīti puggalo pajānanā paññāti puggalo paññāya
pajānātīti vuttaṃ hoti. Ārammaṇassa upaṭṭhānanti vipassanākkhaṇe
saṅkhārārammaṇassa, maggaphalakkhaṇe nibbānārammaṇassa upaṭṭhānaṃ sati. Ettha ca kammatthe
sāmivacanaṃ yathā rañño upaṭṭhānanti. Avikkhepoti samādhi. Adhiṭṭhānanti
yathāvuttasaṅkhārārammaṇaṃ nibbānārammaṇañca. Taṃ hi adhiṭṭhāti ettha cittanti
adhiṭṭhānaṃ. Vodānanti ñāṇaṃ. Taṃ hi vodāyati visujjhati tena cittanti vodānaṃ.
Līnapakkhiko samādhi alīnabhāvappattiyā samabhūtattā samaṃ, uddhaccapakkhikaṃ ñāṇaṃ
anuddhatabhāvappattiyā samabhūtattā samaṃ. Tena vipassanāmaggaphalakkhaṇesu samathavipassanānaṃ
yuganaddhatā vuttā hoti. Sati pana sabbatthikattā tadubhayasamatāya upakārikāti samaṃ,
ārammaṇaṃ samatādhiṭṭhānattā 1- samaṃ. Anavajjaṭṭhoti vipassanāya anavajjasabhāvo.
Niklesaṭṭhoti maggassa nikkilesasabhāvo. Nikkileseṭṭhoti vā pāṭho. Vodānaṭṭhoti
phalassa parisuddhasabhāvo. Paramaṭṭhoti nibbānassa sabbadhammuttamasabhāvo. Paṭivijjhatīti taṃ
taṃ sabhāvaṃ asammohato paṭivijjhati. Ettha ca "ārammaṇassa upaṭṭhānan"tiādīhi sammā
paṭivedho 2- vutto. Ettheva ca vodānaṭṭhapaṭivedhassa vuttattā tena ekalakkhaṇā
anavajjaṭṭhanikkilesaṭṭhaparamaṭṭhā lakkhaṇahāravasena vuttāyeva honti. Yathāha:-
@Footnote: 1 Sī. samathādhiṭṭhānattā  2 Sī. samapaṭivedho
              "vuttamhi ekadhamme   ye dhammā ekalakkhaṇā keci
              vuttā bhavanti sabbe   so hāro lakkhaṇo nāmā"ti 1-
     anavajjaṭṭho nikkilesaṭṭho cettha avikkhepasaṅkhātassa samassa attho payojananti
samattho, vodānaṭṭho vipassanāmaggavodānaṃ sandhāya samameva atthoti samattho,
phalavodānaṃ sandhāya maggavodānasaṅkhātassa samassa atthoti samattho, paramaṭṭho
pana samameva atthoti vā nibbānapayojanattā sabbassa samassa atthoti vā
samattho, taṃ vuttappakāraṃ samañca samatthañca ekadesasarūpekasesaṃ katvā samatthañca
paṭivijjhatīti vuttaṃ. Indriyabalabojjhaṅgadhammā vipassanāmaggaphalakkhaṇepi labbhanti,
maggo ca tisso ca visuddhiyo maggaphalakkhaṇeyeva, vimokkho ca vijjā ca khaye
ñāṇañca maggakkhaṇeyeva, vimutti ca anuppāde ñāṇañca phalakkhaṇeyeva, sesā
vipassanākkhaṇepīti. Dhammavāre ime dhamme imasmiṃ ārammaṇe samodhānetīti
nibbānaṃ ṭhapetvā sesā yathāyogaṃ veditabbā. Idaṃ pana yebhuyyavasena 2- vuttaṃ.
Avuttatthā panettha heṭṭhā vuttā eva. Ekekacatukkavasenettha niyyāne dassitepi
catukkantogadhassa ekekassāpi bhāgassa niyyānassa upanissayattā ekekabhāgavasena
niyyānaṃ dassitaṃ. Na hi ekekaṃ vinā niyyānaṃ hotīti.
                 Dīghaṃ assāsapassāsaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
     [169] Rassaniddese ittarasaṅkhāteti parittasaṅkhāte kāle. Sesamettha
vuttanayena veditabbaṃ.
     [170] Sabbakāyapaṭisaṃvediniddese arūpadhammesu vedanāya oḷārikattā
sukhaggahaṇatthaṃ paṭhamaṃ iṭṭhāniṭṭhārammaṇasaṃvedikā vedanā vuttā, tato yaṃ vedeti, taṃ
sañjānātīti evaṃ vedanāvisayassa ākāraggāhikā saññā, tato saññāvasena
@Footnote: 1 nettiaṭṭhakathāya niddesavāravaṇṇanāya hārasaṅkhepe dissati  2 i. yebhuyyena vasena
Abhisaṅkhārikā cetanā, tato "phuṭṭho vedeti, phuṭṭho sañjānāti, phuṭṭho
cetetī"ti 1- vacanato phasso, tato sabbesaṃ sādhāraṇalakkhaṇo manasikāro, cetanādīhi
saṅkhārakkhandho vutto. Evaṃ tīsu khandhesu vuttesu taṃnissayo viññānakkhandho
vuttova hoti. Nāmañcāti vuttappakāraṃ nāmañca. Nāmakāyo cāti idaṃ pana nāmena
nibbānassapi saṅgahitattā lokuttarānañca avipassanūpagattā taṃ apanetuṃ vuttaṃ.
"kāyo"ti hi vacanena nibbānaṃ apanītaṃ hoti nibbānassa rāsivinimuttattā. Ye
ca vuccanti cittasaṅkhārāti "saññā ca vedanā ca cetasikā ete dhammā
cittapaṭibaddhā cittasaṅkhārā"ti 2- evaṃ vuccamānāpi cittasaṅkhārā idha nāmakāyeneva
saṅgahitāti vuttaṃ hoti. Mahābhūtāti mahantapātubhāvato mahābhūtasāmaññato
mahāparivārato mahāvikārato mahantabhūtattā cāti mahābhūtā te pana paṭhavī āpo
tejo vāyoti cattāro. Catunnañca mahābhūtānaṃ upādāyarūpanti upayogatthe
sāmivacanaṃ, cattāro  mahābhūte upādāya nissāya amuñcitvā pavattarūpanti attho.
Taṃ pana cakkhu sotaṃ ghānaṃ jivhā kāyo rūpaṃ saddo gandho raso itthindriyaṃ
purisindriyaṃ jīvitindriyaṃ hadayavatthu ojā kāyaviññatti vacīviññatti
ākāsadhātu rūpassa lahutā mudutā kammaññatā upacayo santati jaratā aniccatāti
catuvīsatividhaṃ. Assāso ca passāso cāti pākatikoyeva. Assāsapassāse nissāya
uppannaṃ paṭibhāganimittampi tadeva nāmaṃ labhati paṭhavīkasiṇādīni viya. Rūpasarikkhakattā
rūpanti ca nāmaṃ labhati "bahiddhā rūpāni passatī"tiādīsu 3- viya. Nimittañca
upanibandhanāti satiupanibandhanāya nimittabhūtaṃ assāsapassāsānaṃ phusanaṭṭhānaṃ. Ye ca
vuccanti kāyasaṅkhārāti "assāsapassāsā kāyikā ete dhammā kāyapaṭibaddhā
kāyasaṅkhārā"ti 4- evaṃ vuccamānāpi kāyasaṅkhārā idha rūpakāyeneva saṅgahitāti
vuttaṃ hoti.
@Footnote: 1 saṃ.saḷā. 18/93/64  2 Ma.mū. 12/463/413, khu.paṭi. 31/174/202
@3 abhi.saṅ. 34/204/64, dī.pā. 11/338/229  4 Ma.mū. 12/463/413, khu.paṭi.
@31/171/197
     Te kāyā paṭividitā hontīti jhānakkhaṇe assāsapassāsanimittakāyā
vipassanākkhaṇe avasesarūpārūpakāyā ārammaṇato paṭividitā honti, maggakkhaṇe
asammohato paṭividitā honti. Assāsapassāsavasena paṭiladdhajjhānassa yogissa
uppannavipassanāmaggepi sandhāya dīghaṃ assāsapassāsavasenātiādi vuttaṃ.
     Āvajjato pajānatotiādīni sīlakathāyaṃ vuttatthāni. Te vuttappakāre kāye
antokaritvā "sabbakāyapaṭisaṃvedī"ti vuttaṃ.
     Sabbakāyapaṭisaṃvedī assāsapassāsānaṃ saṃvaraṭṭhenātiādīsu "sabbakāyapaṭisaṃvedī"ti
vuttaassāsapassāsato uppannajjhānavipassanāmaggesu 1- saṃvaroyeva saṃvaraṭṭhena
sīlavisuddhi. Avikkhepoyeva avikkhepaṭṭhena cittavisuddhi. Paññāyeva dassanaṭṭhena
diṭṭhivisuddhi. Jhānavipassanāsu viratiabhāvepi pāpābhāvamattameva saṃvaro nāmāti
veditabbaṃ.
     [171] Passambhayantiādīnaṃ niddese kāyikāti rūpakāye bhavā.
Kāyapaṭibaddhāti kāyaṃ paṭibaddhā kāyaṃ nissitā, kāye sati honti. Asati na
honti, tasmāyeva te kāyena saṅkharīyantīti kāyasaṅkhāRā. Passambhentoti
nibbāpento sannisīdāpento. Passambhanavacaneneva oḷārikānaṃ passambhanaṃ siddhaṃ.
Nirodhentoti oḷārikānaṃ anuppādanena nirodhento. Vūpasamentoti oḷārikeyeva
ekasantatipariṇāmanayena santabhāvaṃ nayanto. Sikkhatīti adhikāravasena assasissāmīti
sikkhatīti sambandho, tisso sikkhā sikkhatīti vā attho.
     Idāni oḷārikapassambhanaṃ dassetuṃ yathārūpehītiādimāha. Tattha
yathārūpehīti yādisehi. Ānamanāti pacchato namanā. Vinamanāti ubhayapassato namanā.
Sannamanāti sabbatopi namantassa suṭṭhu namanā. Paṇamanāti purato namanā.
@Footnote: 1 i. uppajjanajhānavipassanāmaggesu
Iñjanāti kampanā. Phandanāti īsakaṃ calanā. Pakampanāti bhusaṃ kampanā.
Yathārūpehi kāyasaṅkhārehi kāyassa ānamanā .pe. Pakampanā, tathārūpaṃ kāyasaṅkhāraṃ
passambhayanti ca, yā kāyassa ānamanā .pe. Pakampanā, tañca passambhayanti
ca, sambandho kātabbo. Kāyasaṅkhāresu hi passambhitesu kāyassa ānamanādayo
ca passambhitāyeva hontīti. Yathārūpehi kāyasaṅkhārehi kāyassa na ānamanādikā
hoti, tathārūpaṃ santaṃ sukhumampi kāyasaṅkhāraṃ passambhayanti ca, yā kāyassa
na ānamanādikā, tañca 1- santaṃ sukhumaṃ passambhayanti ca sambandhato veditabbaṃ.
Santaṃ sukhumanti ca bhāvanapuṃsakavacanametaṃ. Iti kirāti ettha iti evamatthe,
kira yadiatthe. Yadi evaṃ sukhumakepi assāsapassāse passambhayaṃ assasissāmi
passasissāmīti sikkhatīti codakena codanā āraddhā hoti. Atha vā kirāti
codakavacanattā asaddahanatthe asahanatthe parokkhatthe 2- ca yujjatiyeva, evaṃ sukhumānampi
passambhanaṃ sikkhatīti na saddahāmi na sahāmi apaccakkhaṃ meti vuttaṃ hoti.
     Evaṃ santeti evaṃ sukhumānaṃ passambhane sante. Vātūpaladdhiyā ca pabhāvanā
na hotīti assāsapassāsavātassa upaladdhiyā. Upaladdhīti viññāṇaṃ.
Assāsapassāsavātaṃ upalabbhamānassa tadārammaṇassa bhāvanāviññāṇassa pabhāvanā
uppādanā na hoti, tassa ārammaṇassa bhāvanā na hotīti attho.
Assāsapassāsānañca pabhāvanā na hotīti bhāvanāya sukhumakānampi
assāsapassāsānaṃ nirodhanato tesañca uppādanā pavattanā na hotīti attho.
Ānāpānassatiyā ca pabhāvanā na hotīti assāsapassāsābhāvatoyeva
tadārammaṇāya bhāvanāviññāṇasampayuttā satiyā ca pavattanā na hoti. Tasmāyeva
taṃsampayuttassa ānāpānassatisamādhissa ca bhāvanā na hoti. Na ca naṃ
tanti ettha ca nanti nipātamattaṃ "bhikkhu ca nan"tiādīsu 3- viya. Taṃ vuttavidhiṃ 4-
@Footnote: 1 Sī. tathārūpaṃ  2 Sī. asaddahanatthe parokkhatthe  3 vi.mahāvi. 1/273/196  4 i.
@vuttavidhaṃ
Samāpattiṃ paṇḍitā na samāpajjantipi tato na vuṭṭhahantipīti sambandho.
Codanāpakkhassa parihāravacane iti kirāti evameva. Ettha evakāratthe kirasaddo
daṭṭhabbo. Evaṃ santeti evaṃ passambhane sante eva.
     Yathā kathaṃ viyāti yathā taṃ vuttavidhānaṃ hoti, tathā taṃ kathaṃ viyāti upamaṃ
pucchati. Idānipi seyyathāpīti taṃ upamaṃ dasseti. Kaṃseti kaṃsamayabhājane. Nimittanti
tesaṃ saddānaṃ ākāraṃ. "nimittan"ti ca sāmiatthe upayogavacanaṃ, nimittassāti
attho. Saddanimittañca saddato anaññaṃ. Suggahitattāti suṭṭhu uggahitattā.
Sugahitattātipi pāṭho, suṭṭhu gahitattāti attho. Sumanasikatattāti suṭṭhu
āvajjitattā. Sūpadhāritattāti suṭṭhu citte ṭhapitattā.
Sukhumasaddanimittārammaṇattāpīti 1- tadā sukhumānampi saddānaṃ niruddhattā
anuggahitasaddanimittassa anārammaṇampi sukhumataraṃ saddanimittaṃ ārammaṇaṃ
katvā sukhumataraṃ saddanimittārammaṇampi cittaṃ pavattati,
sukhumatarasaddanimittārammaṇabhāvatopīti vā attho. Imināva nayena
appanāyampi attho veditabbo.
     Passambhayantiādīsu "passambhayaṃ kāyasaṅkhāran"ti vuttā assāsapassāsā
kāyoti vā "passambhayaṃ kāyasaṅkhāran"ti ettha assāsapassāsā kāyoti vā
yojanā veditabbā. Bhāvanāvisuddhiyā kāyasaṅkhāre passambhamānepi oḷārikaṃ
kāyasaṅkhāraṃ passambhemīti yogino ābhoge sati tenādarena ativiya passambhati.
Anupaṭṭhahantampi sukhumaṃ suānayaṃ hoti.
     Aṭṭha anupassanāñāṇānīti "dīghaṃ rassaṃ sabbakāyapaṭisaṃvedī passambhayaṃ
kāyasaṅkhāran"ti vuttesu catūsu vatthūsu assāsavasena catasso, passāsavasena catassoti
aṭṭha anupassanāñāṇāni. Aṭṭha ca upaṭṭhānānussatiyoti "dīghaṃ assāsavasena cittassa
ekaggataṃ avikkhepaṃ pajānato sati upaṭṭhitā hotī"tiādinā 2- nayena vuttesu catūsu
@Footnote: 1 cha.Ma. sukhumasaddanimittārammaṇatāpīti  2 khu.paṭi. 31/170/195
Vatthūsu assāsavasena catasso passāsavasena catassoti aṭṭha ca upaṭṭhānānussatiyo.
Aṭṭha upaṭṭhānānussatiyotipi pāṭho cattāri suttantikavatthūnīti bhagavatā
ānāpānassatisuttante 1- vuttattā paṭhamacatukkavasena cattāri suttantikavatthūnīti.
                    Paṭhamacatukkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
     [172] Dutiyacatukkassa pītipaṭisaṃvediniddese uppajjati pīti pāmojjanti
ettha pītīti mūlapadaṃ. Pāmojjanti tassa atthapadaṃ, pamuditabhāvoti attho. Yā
pīti pāmojjantiādīsu yā "pītī"ti ca "pāmojjan"ti ca evamādīni nāmāni
labhati, sā pītīti vuttaṃ hoti. Tattha pītīti sabhāvapadaṃ. Pamuditassa bhāvo 2-
pāmojjaṃ. Āmodanākāro āmodanā. Pamodanākāro pamodanā. Yathā vā
bhesajjānaṃ vā telānaṃ vā uṇhodakasītodānaṃ vā ekatokaraṇaṃ modanāti vuccati.
Evamayampi dhammānaṃ ekatokaraṇena modanā, upasaggavasena pana padaṃ maṇḍetvā 3-
āmodanā pamodanāti vuttaṃ. Hāsetīti hāso, pahāsetīti pahāso,
haṭṭhapahaṭṭhākārānametaṃ adhivacanaṃ. Vittīti vittaṃ, dhanassetaṃ nāmaṃ. Ayaṃ pana
somanassapaccayattā vittisarikkhatāya vitti. Yathā hi dhanino dhanaṃ paṭicca somanassaṃ
uppajjati, evaṃ pītimatopi pītiṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati. Tasmā "vittī"ti
vuttā. Tuṭṭhisabhāvasaṇṭhitā hi pītiyā etaṃ nāmaṃ. Pītimā pana puggalo kāyacittānaṃ
uggatattā abbhuggatattā "udaggo"ti vuccati, udaggassa bhāgo odagyaṃ. Attano
manatā attamanatā. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadaṭṭhānattā na attano mano nāma
hoti, abhiraddhassa sukhapadaṭṭhānattā attano mano nāma hoti, iti attano manatā
attamanatā, sakamanatā sakamanassa bhāvoti attho. Sā pana yasmā na aññassa
kassaci attano manatā, cittasseva paneso bhāvo cetasiko dhammo, tasmā attamanatā
cittassāti vuttā. Sesamettha ca upari ca heṭṭhā vuttanayena yojetvā veditabbaṃ.
@Footnote: 1 Ma.u. 14/144/128  2 Sī. pamuditabhāvo  3 Sī. vaḍḍhetvā
     [173] Sukhapaṭisaṃvediniddese dve sukhānīti samathavipassanābhūmidassanatthaṃ vuttaṃ.
Kāyikaṃ hi sukhaṃ vipassanāya bhūmi, cetasikaṃ sukhaṃ samathassa ca vipassanāya ca bhūmi.
Kāyikanti pasādakāyaṃ vinā 1- anuppattito kāye niyuttanti kāyikaṃ. Cetasikanti
avippayogavasena cetasi niyuttanti cetasikaṃ. Tattha kāyikapadena cetasikaṃ sukhaṃ
paṭikkhipati, sukhapadena kāyikaṃ dukkhaṃ. Tathā cetasikapadena kāyikaṃ sukhaṃ paṭikkhipati,
sukhapadena cetasikaṃ dukkhaṃ. Sātanti madhuraṃ sumadhuraṃ. Sukhanti sukhameva, na dukkhaṃ.
Kāyasamphassajanti kāyasamphasse jātaṃ. Sātaṃ sukhaṃ vedayitanti sātaṃ vedayitaṃ, na
asātaṃ vedayitaṃ. Sukhaṃ vedayitaṃ, na dukkhaṃ vedayitaṃ. Parato tīṇi padāni itthiliṅgavasena
vuttāni. Sātā vedanā, na asātā. Sukhā vedanā. Na dukkhāti ayameva
panettha attho.
     Cetasikasukhaniddeso vuttapaṭipakkhanayena yojetabbo. Te sukhāti liṅgavipallāso
kato, tāni sukhānīti vuttaṃ hoti. Sesamettha catukke heṭṭhā paṭhamacatukke vuttanayeneva
veditabbaṃ. Cattāri suttantikavatthūni dutiyacatukkavasena veditabbānīti.
                    Dutiyacatukkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
                      ---------------------
     [176] Tatiyacatukkaniddese cittanti mūlapadaṃ. Viññāṇanti atthapadaṃ. Yaṃ
cittantiādi pītiyaṃ vuttanayena yojetabbo. Tattha cittantiādīsu cittavicittatāya
cittaṃ. Ārammaṇaṃ minamānaṃ jānātīti mano. Mānasanti manoyeva. "antalikkhacaro
pāso, yvāyaṃ carati mānaso"ti 2- hi ettha pana sampayuttakadhammo 3- mānasoti vutto.
@Footnote: 1 Sī. pasādakāyaṃ, taṃ vinā  2 vi.mahā. 4/33/28, saṃ.sa. 15/151/135  3 Ma.
@manasampayuttakadhammo
              "kathañhi bhagavā tuyhaṃ   sāvako sāsane rato
              appattamānaso sekho  kālaṃ kayirā jane sutāti 1-
ettha arahattaṃ mānasanti vuttaṃ. Idha pana manova mānasaṃ. Byañjanavasena hetaṃ
padaṃ vaḍḍhitaṃ.
     Hadayanti cittaṃ. "cittaṃ vā te khipissāmi, hadayaṃ vā te phālessāmī"ti 2-
ettha uro hadayanti vuttaṃ. "dahayā hadayaṃ maññe aññāya gacchatī"ti 3- ettha
cittaṃ. "vakkaṃ hadayan"ti ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraṭṭhena
"dahayan"ti 4- vuttaṃ. Tadeva parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃ. Bhavaṅgaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yathāha
"pabhassaramidaṃ bhikkhave cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi
upakkiliṭṭhan"ti 5-. Tato nikkhantattā pana akusalampi gaṅgāya nikkhantā nadī gaṅgā
viya, godhāvarito 6- nikkhantā godhāvarī viya ca "paṇḍaran"tveva vuttaṃ. Yasmā
pana ārammaṇavijānanalakkhaṇaṃ cittaṃ upakkilesena kileso na hoti, sabhāvato
parisuddhameva hoti, upakkilesayoge pana sati upakkiliṭṭhaṃ nāma hoti,
tasmāpi "paṇḍaran"ti vattuṃ yujjati.
     Mano manāyatananti idha pana manogahaṇaṃ manasseva āyatanabhāvadīpanatthaṃ.
Tenetaṃ dīpeti "na yidaṃ devāyatanaṃ viya manassa āyatanattā manāyatanaṃ, atha
kho mano eva āyatanaṃ manāyatanan"ti. Āyatanaṭṭho heṭṭhā vuttoyeva. Manate
iti mano, vijānātīti attho. Aṭṭhakathācariyā panāhu:- nāḷiyā minamāno
viya mahātulāya dhārayamāno viya ca ārammaṇaṃ jānātīti mano, tadeva
mananalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti 7- indriyaṃ, manova indriyaṃ manindriyaṃ.
@Footnote: 1 saṃ.sa. 15/159/156  2 saṃ.sa. 15/238/249, khu.su. 25/369
@3 Ma.mū. 12/63/41  4 dī.mahā. 10/377/251, Ma.mū. 12/110/79
@5 aṅ.ekaka. 20/51/9  6 Sī. godāvarito  7 Sī. karotīti
     Vijānātīti viññāṇaṃ. Viññāṇameva khandho viññāṇakkhandho. Ruḷhito
khandho vutto. Rāsaṭṭhena hi viññāṇakkhandhassa ekadeso ekaṃ viññāṇaṃ. Tasmā
yathā rukkhassa ekadesaṃ chindanto rukkhaṃ chindatīti vuccati, evameva
viññāṇakkhandhassa ekadesabhūtaṃ ekampi viññāṇaṃ ruḷhito "viññāṇakkhandho"ti
vuttaṃ. Yasmā pana rāsaṭṭhoyeva khandhaṭṭho na hoti, koṭṭhāsaṭṭhopi khandhaṭṭhoyeva, tasmā
koṭṭhāsaṭṭhena viññāṇakoṭṭhāsotipi attho. Tajjā manoviññāṇadhātūti tesaṃ
phassādīnaṃ sampayuttadhammānaṃ anucchavikā manoviññāṇadhātu. Imasmiṃ hi pade ekameva
cittaṃ minanaṭṭhena mano, vijānanaṭṭhena viññāṇaṃ, sabhāvaṭṭhena, nissattaṭṭhena vā
dhātūti tīhi nāmehi vuttaṃ.
     [177] Abhippamodoti adhikā tuṭṭhi.
     [178] Samādhiniddese acalabhāvena ārammaṇe tiṭṭhatīti ṭhiti. Parato padadvayaṃ
upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Apica sampayuttadhamme ārammaṇamhi sampiṇḍetvā tiṭṭhatīti
saṇṭhiti. Ārammaṇaṃ ogāhetvā anupavisitvā tiṭṭhatīti avaṭṭhiti. Kusalapakkhasmiṃ hi
cattāro dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti saddhā sati samādhi paññāti. Teneva
saddhā "okappanā"ti vuttā, sati "apilāpanatā"ti, samādhi "avaṭṭhitī"ti, paññā
"pariyogāhanā"ti. Akusalapakkhe pana tayo dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti taṇhā
diṭṭhi avijjāti. Teneva te "oghā"ti vuttā. Uddhaccavicikicchāvasena pavattassa
visāhārassa paṭipakkhato avisāhāro, avisāharaṇanti attho. Uddhaccavicikicchāvaseneva
gacchantaṃ cittaṃ vikkhipati nāma, ayaṃ pana tathā 1- na hotīti
avikkhePo. Uddhaccavicikicchāvaseneva cittaṃ visāhaṭaṃ nāma hoti, ito cito ca
harīyati, ayaṃ pana avisāhaṭassa mānasassa bhāvoti avisāhaṭamānasatā.
@Footnote: 1 tathāvidho (abhi.A. 1/195)
     Samathoti tividho samatho cittasamatho adhikaraṇasamatho sabbasaṅkhārasamathoti. Tattha
aṭṭhasu samāpattīsu cittekaggatā cittasamatho nāma. Taṃ hi āgamma cittacalanaṃ
cittavipphandanaṃ sammati vūpasammati, tasmā so "cittasamatho"ti vuccati.
Sammukhāvinayādisattavidho adhikaraṇasamatho nāma. Taṃ hi āgamma tāni tāni adhikaraṇāni
sammanti vūpasammanti, tasmā so "adhikaraṇasamatho"ti vuccati. Yasmā pana sabbe saṅkhārā
nibbānaṃ āgamma sammanti vūpasammanti, tasmā taṃ sabbasaṅkhārasamathoti vuccati.
Imasmiṃ atthe cittasamatho adhippeto. Samādhilakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti
samādhindriyaṃ. Uddhacce 1- na kampatīti samādhibalaṃ. Sammāsamādhīti yāthāvasamādhi
niyyānikasamādhi kusalasamādhi.
     [179] Rāgato vimocayaṃ cittantiādīhi dasahi kilesavatthūhi vimocanaṃ vuttaṃ.
Thinaggahaṇeneva cettha middhaggahaṇaṃ, uddhaccaggahaṇeneva ca kukkuccaggahaṇaṃ kataṃ
hotīti aññesu pāṭhesu sahacārittā kilesavatthuto vimocanavacaneneva paṭhamajjhānādīhi
nīvaraṇādito vimocanaṃ, aniccānupassanādīhi 2- niccasaññādito ca vimocanaṃ vuttameva
hotīti. Kathaṃ taṃ cittaṃ anupassatīti ettha peyyāle ca aniccānupassanādīhi
niccasaññādīnaṃ pahānaṃ vuttameva. Cattāri suttantikavatthūni tatiyacatukkavasena
veditabbānīti.
                    Tatiyacatukkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
                     ---------------------
     [180] Catutthacatukkaniddese "aniddiṭṭhe napuṃsakan"ti vacanato asukanti
aniddiṭṭhattā "aniccanti kiṃ aniccan"ti napuṃsakavacanena pucchā katā.
Uppādavayaṭṭhenāti uppādavayasaṅkhātena atthena, uppādavayasabhāvenāti attho. Ettha ca
@Footnote: 1 Sī. uddhaccena  2 i. aniccānupassanāya
Pañcakkhandhā sabhāvalakkhaṇaṃ, pañcannaṃ khandhānaṃ uppādavayā vikāralakkhaṇaṃ. Etena
hutvā abhāvena aniccāti vuttaṃ hoti. Teneva ca aṭṭhakathāyaṃ "saṅkhatalakkhaṇavasena
aniccatāti tesaṃyeva uppādavayaññathattan"ti ca vatvāpi "hutvā abhāvo vā"ti
vuttaṃ. Etena hutvā abhāvākāro aniccalakkhaṇanti vuttaṃ hoti. "pañcannaṃ khandhānaṃ
udayabbayaṃ passanto imāni paññāsa lakkhaṇānī"ti peyyālaṃ katvā vuttaṃ.
Dhammāti rūpakkhandhādayo 1- yathāvuttadhammā.
     Virāgānupassīniddese rūpe ādīnavaṃ disvāti bhaṅgānupassanato paṭṭhāya
parato vuttehi aniccaṭṭhādīhi rūpakkhandhe ādīnavaṃ disvā. Rūpavirāgeti nibbāne.
Nibbānaṃ hi āgamma rūpaṃ virajjati apunaruppattidhammataṃ āpajjanena nirujjhati,
tasmā nibbānaṃ "rūpavirāgo"ti vuccati. Chandajāto hotīti anussavavasena
uppannadhammacchando hoti. Saddhādhimuttoti tasmiṃyeva nibbāne saddhāya ca adhimutto
nicchito. Cittañcassa svādhiṭṭhitanti assa yogissa cittaṃ khayavirāgasaṅkhāte
rūpabhaṅge ārammaṇavasena, accantavirāgasaṅkhāte rūpavirāge nibbāne anussavavasena
suṭṭhu adhiṭṭhitaṃ suṭṭhu patiṭṭhitaṃ hotīti sambandhato veditabbaṃ. Rūpe
virāgānupassīti rūpassa khayavirāgo rūpe virāgoti pakatibhummavacanena
vutto. Rūpassa accantavirāgo rūpe virāgoti nimittatthe bhummavacanena
vutto. Taṃ duvidhampi virāgaṃ ārammaṇato ajjhāsayato ca anupassanasīlo
"rūpe virāgānupassī"ti vutto. Esa nayo vedanādīsu. Nirodhānupassīpadaniddesepi
eseva nayo.
     [181] Katihākārehītiādi panettha viseso:- tattha avijjādīnaṃ
paṭiccasamuppādaṅgānaṃ ādīnavanirodhadassaneneva rūpādīnampi ādīnavanirodhā dassitā
honti tesampi paṭiccasamuppādaṅgānativattanato. Iminā eva ca visesavacanena
virāgānupassanato nirodhānupassanāya visiṭṭhabhāvo vutto hoti. Tattha
@Footnote: 1 Sī. saññākkhandhādayo
Aniccaṭṭhenāti khayaṭṭhena, hutvā abhāvaṭṭhena vā. Dukkhaṭṭhenāti bhayaṭṭhena,
paṭipīḷanaṭṭhena vā. Anattaṭṭhenāti asārakaṭṭhena, avasavattanaṭṭhena vā.
Santāpaṭṭhenāti kilesasantāpanaṭṭhena. Vipariṇāmaṭṭhenāti jarābhaṅgavasena dvidhā
pariṇāmanaṭṭhena. Nidānanirodhenāti mūlapaccayābhāvena. Nirujjhatīti na bhavati.
Samudayanirodhenāti āsannapaccayābhāvena. Mūlapaccayo hi byādhissa asappāyabhojanaṃ viya
nidānanti vutto, āsannapaccayo byādhissa vātapittasemhā viya samudayoti vutto.
Nidānaṃ hi nicchayena dadāti phalamiti nidānaṃ, samudayo pana suṭṭhu udeti etasmā
phalamiti samudayo. Jātinirodhenāti mūlapaccayassa uppattiabhāvena. Pabhavanirodhenāti 1-
āsannapaccayassa uppattiabhāvena. Jātiyeva hi pabhavati etasmā dukkhanti pabhavoti
vattuṃ yujjati. Hetunirodhenāti janakapaccayābhāvena. Paccayanirodhenāti
upatthambhakapaccayābhāvena. Mūlapaccayopi hi āsannapaccayo ca janakapaccayo ca
upatthambhakapaccayo ca hotiyeva. Etehi tikkhavipassanākkhaṇe tadaṅganirodho,
maggakkhaṇe samucchedanirodho vutto hoti. Ñāṇuppādenāti
tikkhavipassanāñāṇassa vā maggañāṇassa vā uppādena. Nirodhupaṭṭhānenāti
vipassanākkhaṇe paccakkhato khayanirodhassa anussavavasena nirodhasaṅkhātassa
nibbānassa upaṭṭhānena, maggakkhaṇe paccakkhato ca nibbānassa upaṭṭhānena.
Etehi visayavisayiniyamova kato hoti, tadaṅgasamucchedanirodho
ca vutto hoti.
     [182] Paṭinissaggānupassīpadaniddese rūpaṃ pariccajatīti ādīnavadassanena
nirapekkhatāya rūpakkhandhaṃ pariccajati. Pariccāgapaṭinissaggoti pariccāgaṭṭhena
paṭinissaggoti vuttaṃ hoti. Etena paṭinissaggapadassa pariccāgaṭṭho vutto, tasmā
kilesānaṃ pajahananti attho. Ettha ca vuṭṭhānagāminī vipassanā kilese tadaṅgavasena
pariccajati, maggo samucchedavasena. Rūpanirodhe nibbāne cittaṃ pakkhandatīti
@Footnote: 1 Po. bhavanirodhena
Vuṭṭhānagāminī taṃninnatāya pakkhandati, maggo ārammaṇakaraṇena.
Pakkhandanapaṭinissaggoti pakkhandanaṭṭhena paṭinissaggoti vuttaṃ hoti. Etena
paṭinissaggapadassa pakkhandanaṭṭho vutto, tasmā cittassa nibbāne
vissajjananti attho. Cattāri suttantikavatthūni catutthacatukkavasena
veditabbāni. Imasmiṃ catukke jarāmaraṇe vattabbaṃ heṭṭhā vuttanayeneva
veditabbaṃ. Satipaṭṭhānesu ca "kāye kāyānupassanā, citte
cittānupassanā"ti kāyacittānaṃ ekattavohāravasena ekavacananiddeso kato. "vedanāsu
vedanānupassanā, dhammesu dhammānupassanā"ti vedanādhammānaṃ nānattavohāravasena
bahuvacananiddeso katoti veditabbo.
                    Catutthacatukkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
                  Niṭṭhitā ca satokāriñāṇaniddesavaṇṇanā.
                      ---------------------
                     6. Ñāṇarāsichakkaniddesavaṇṇanā
     [183] Idāni chahi rāsīhi uddiṭṭhañāṇesu catuvīsatisamādhiñāṇaniddese tāva
kāyānupassanādīnaṃ tiṇṇaṃ catukkānaṃ vasena dvādasannaṃ vatthūnaṃ ekekasmiṃ assāsavasena
eko, passāsavasena ekoti dve dve samādhīti dvādasasu vatthūsu catuvīsati
dhayo honti. Ñāṇakkhaṇe tehi sampayuttāni catuvīsatisamādhivasena ñāṇāni.
     Dvāsattativipassanāñāṇaniddese dīghaṃ assāsāti "dīghan"ti vuttaassāsato.
Kiṃ vuttaṃ hoti? dīghaṃ assāsahetu jhānaṃ paṭilabhitvā samāhitena cittena
Vipassanākkhaṇe aniccato anupassanaṭṭhena vipassanāti vuttaṃ hoti. Esa nayo
uttaratrāpi. 1- Tesaṃyeva dvādasannaṃ vatthūnaṃ ekekasmiṃ
assāsavasena tisso, passāsavasena tissoti
@Footnote: 1 Ma. uttaratthāpi
Cha cha anupassanāti dvādasasu vatthūsu dvāsattati anupassanā honti. Tā eva
dvāsattati anupassanā dvāsattativipassanāvasena ñāṇāni.
     Nibbidāñāṇaniddese aniccānupassī assāsanti 1- aniccānupassī hutvā
assasanto, aniccānupassī hutvā vattentoti attho. "assāsan"ti ca idaṃ vacanaṃ
hetuatthe daṭṭhabbaṃ. Yathābhūtaṃ jānāti passatīti nibbidāñāṇanti kalāpasammasanato
paṭṭhāya yāva bhaṅgānupassanā pavattavipassanāñāṇena saṅkhārānaṃ yathāsabhāvaṃ
jānāti, cakkhunā diṭṭhamiva ca teneva ñāṇacakkhunā passati. Tasmā nibbidāñāṇaṃ
nāmāti attho, saṅkhāresu nibbidāñāṇaṃ 2- nāmāti vuttaṃ hoti. Upari
bhayatupaṭṭhānādīnaṃ muñcitukamyatādīnañca ñāṇānaṃ visuṃ āgatattā idha yathāvuttāneva
vipassanāñāṇāni nibbidāñāṇānīti veditabbāni.
     Nibbidānulomañāṇaniddese aniccānupassī assāsanti aniccānupassino
assasantassa. Sāmiatthe paccattavacanaṃ. Bhayatupaṭṭhāne paññāti vacaneneva
bhayatupaṭṭhānaādīnavānupassanānibbidānupassanāñāṇāni vuttāni honti tiṇṇaṃ
ekalakkhaṇattā. Imāni tīṇi ñāṇāni anantarā vuttānaṃ nibbidāñāṇānaṃ
anukūlabhāvena anulomato nibbidānulomañāṇānīti vuttāni.
     Nibbidāpaṭippassaddhiñāṇaniddese aniccānupassī assāsanti
anantarasadisameva. Paṭisaṅkhā santiṭṭhanā paññāti vacaneneva
muñcitukamyatāpaṭisaṅkhānupassanāsaṅkhārupekkhāñāṇāni vuttāni honti tiṇṇaṃ
ekalakkhaṇattā. "paṭisaṅkhā santiṭṭhanā"ti vacaneneva anulomañāṇamaggañāṇānipi gahitāni
honti. Saṅkhārupekkhāñāṇaanulomañāṇānipi hi nibbidāya sikhāppattattā
nibbidājananabyāpārappahānena nibbidāpaṭippassaddhiñāṇāni nāma honti.
Maggañāṇaṃ pana nibbidāpaṭippassaddhante uppajjanato nibbidāpaṭippassaddhiñāṇaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. assasanti evamuparipi  2 cha.Ma. nibbindañāṇaṃ
Nāma hotīti ativiya yujjatīti. Nibbidānulomañāṇesu viya ādibhūtaṃ
muñcitukamyatāñāṇaṃ aggahetvā "paṭisaṅkhā santiṭṭhanā"ti ante ñāṇadvayaggahaṇaṃ
maggañāṇasaṅgahaṇatthaṃ. Muñcitukamyatāti hi vutte anulomañāṇaṃ saṅgayhati, na
maggañāṇaṃ. Maggañāṇaṃ hi muñcitukamyatā nāma na hoti. Kiccasiddhiyaṃ santiṭṭhanato pana
santiṭṭhanā nāma hoti. Aṭṭhakathāyampi ca "phusanāti appanā"ti vuttaṃ. Idañca
maggañāṇaṃ nibbāne appanāti katvā santiṭṭhanā nāma hotīti "santiṭṭhanā"ti
vacanena maggañāṇampi saṅgayhati. Nibbidānulomañāṇānipi atthato nibbidāñāṇāneva 1-
hontīti tānipi nibbidāñāṇehi saṅgahetvā nibbidāpaṭippassaddhiñāṇānīti
nibbidāgahaṇameva kataṃ, na nibbidānulomamaggahaṇaṃ. Tīsupi cetesu ñāṇaṭṭhakaniddesesu
catutthassa dhammānupassanācatukkassa vasena vuttānaṃ catunnaṃ vatthūnaṃ
ekekasmiṃ assāsavasena ekaṃ, passāsavasena ekanti dve dve ñāṇānīti catūsu
vatthūsu aṭṭhañāṇāni honti.
     Vimuttisukhañāṇaniddese pahīnattāti pahānaṃ dassetvā tassa pahānassa
samucchedappahānattaṃ dassento samucchinnattāti āha. Vimuttisukhe ñāṇanti
phalavimuttisukhasampayuttañāṇañca phalavimuttisukhārammaṇapaccavekkhaṇañāṇañca.
Anussayavatthussa kilesassa pahānena pariyuṭṭhānaduccaritavatthuppahānaṃ hotīti
dassanatthaṃ puna anusayānaṃ pahānaṃ vuttaṃ. Ekavīsatiphalañāṇaṃ sandhāya pahīnakilesagaṇanāyapi 2-
ñāṇagaṇanā katā hoti, paccavekkhaṇañāṇañca sandhāya pahīnakilesapaccavekkhaṇagaṇanāya
phalapaccavekkhaṇañāṇagaṇanā katā hotīti.
                   Ñāṇarāsichakkaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
                 Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmaggaṭṭhakathāya
                    ānāpānassatikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
@Footnote: 1 Sī. nibbidāñāṇeneva  2 i. pahānakilesagaṇanāyapi


             The Pali Atthakatha in Roman Book 48 page 80-143.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=1781
             อรรถกถาบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=1781
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=362
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=4070
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=4888
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=4888
             Contents of The Tipitaka Volume 31
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31