AtthaPali Vol.46

19. Khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanā paṭhamavaggavaṇṇanā ito paraṃ khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanāya okāso anuppatto. Tattha "sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍan"ti ito paraṃ atirekapadamattameva vaṇṇayissāma. Tattha sabbesūti anavasesesu. Bhūtesūti sattesu. Ettha bhūtesūti kiñcāpi bhūtasaddo "bhūtasmiṃ pācittiyan"ti ^1- evamādīsu vijjamāne, "bhūtamidaṃ sāriputta samanupassasī"ti ^2- evamādīsu khandhapañcake, "cattāro kho bhikkhu ^3- mahābhūtā hetū"ti ^4- evamādīsu catubbidhe paṭhavīdhātvādirūpe, "yo ca kālaghaso bhūto"ti ^5- evamādīsu khīṇāsave, "sabbeva nikkhipissanti, bhūtā loke samussayan"ti ^6- evamādīsu sabbasatte, "bhūtagāmapātabyatāyā"ti ^7- evamādīsu rukkhādike, "bhūtaṃ bhūtato pajānātī"ti ^8- evamādīsu cātumahārājikānaṃ heṭṭhā sattanikāyaṃ upādāya vattati. Idha pana avisesato paṭhavīpabbatādīsu jātā sattā bhūtāti veditabbā. Tesu bhūtesu. Nidhāyāti nikkhipitvā. Daṇḍanti kāyavacīmanodaṇḍaṃ, kāyaduccaritādīnametaṃ adhivacanaṃ. Kāyaduccaritaṃ hi daṇḍayatīti daṇḍo, bādheti anayabyasanaṃ pāpetīti vuttaṃ hoti. Evaṃ vacīduccaritaṃ manoduccaritañca. Paharaṇadaṇḍo eva vā daṇḍo, taṃ nidhāyātipi vuttaṃ hoti. Aviheṭhayanti aviheṭhayanto. Aññatarampīti yaṃ kiñci ekampi. Tesanti tesaṃ sabbabhūtānaṃ. Na puttamiccheyyāti atrajo khetrajo dinnako antevāsikoti imesu catūsu puttesu yaṃ kiñci puttaṃ na iccheyya. Kuto sahāyanti sahāyaṃ pana iccheyyāti kuto eva etaṃ. Ekoti pabbajjāsaṅkhātena eko, adutiyaṭṭhena eko, taṇhāpahānaṭṭhena eko, ekantavigatakilesoti eko, eko paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko. @Footnote: ¹ gavesitabbaṃ ² Ma. mū. 12/401/358 ³ ka. bhikkhave ⁴ Ma. u.14/86/68 @⁵ khu. jā. 27/190/71 ⁶ dī. mahā. 10/220/137 ⁷ vi. mahāvi. 2/90/160 @⁸ Ma. mū. 12/3/2 Samaṇasahassassapi hi majjhe vattamāno gihisaññojanassa chinnattā eko, evaṃ pabbajjāsaṅkhātena eko. Eko tiṭṭhati, eko gacchati, eko nisīdati, eko seyyaṃ kappeti, eko iriyati vattatīti eko. Evaṃ adutiyaṭṭhena eko. "taṇhādutiyo puriso dīghamaddhāna saṃsaraṃ itthabhāvaññathābhāvaṃ saṃsāraṃ nātivattati. Evamādīnavaṃ ñatvā taṇhaṃ dukkhassa sambhavaṃ vītataṇho anādāno sato bhikkhu paribbaje"ti ^1- evaṃ taṇhāpahānaṭṭhena eko sabbakilesassa pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammāti evaṃ ekantavigatakilesoti eko. Anācariyako hutvā sayambhū sāmaññeva paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti evaṃ eko paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko. Careti yā imā aṭṭha cariyāyo. Seyyathidaṃ? yā paṇidhisampannānaṃ Catūsu iriyāpathesu iriyāpathacariyā, indriyesu guttadvārānaṃ ajjhattikāyatanesu āyatanacariyā, appamādavihārīnaṃ catūsu satipaṭṭhānesu saticariyā, adhicittamanuyuttānaṃ catūsu jhānesu samādhicariyā, buddhisampannānaṃ catūsu ariyasaccesu ñāṇacariyā, sammā paṭipannānaṃ catūsu ariyamaggesu maggacariyā, adhigataphalānaṃ catūsu sāmaññaphalesu paṭipatticariyā, ^2- tiṇṇaṃ budadhānaṃ sabbasattesu lokatthacariyā, tattha padesato paccekabuddhasāvakānanti. Yathāha "cariyāti aṭṭha cariyāyo yā ^3- iriyāpathacariyā"ti ^4- vitthāro. Tāhi cariyāti samannāgato bhaveyyāti attho. Atha vā yā imā "adhimuccanto saddhāya carati, paggaṇhanto vīriyena carati, upaṭṭhahanto satiyā carati, avikkhitto samādhinā carati, pajānanto paññāya carati, vijānanto viññāṇena carati, evaṃ paṭipannassa kusalā dhammā āyāpentīti āyatanacariyāya carati, evaṃ paṭipanno visesamadhigacchatīti visesacariyāya caratī"ti ^5- evaṃ aparāpi @Footnote: ¹ khu. iti. 25/15/105/241-324, khu. mahā. 29/891/557, @khu. cūḷa. 30/667/320 (syā) ² ka. patticariyā ³ ka. aṭṭha cariyā @⁴ khu. cūḷa. 30/667/322 (syā), khu. paṭi. 31/197/232 @⁵ khu. cūḷa. 30/667/323 (syā), khu. paṭi. 31/197/233 Aṭṭha cariyā vuttā. Tāhipi ^1- samannāgato bhaveyyāti attho. Khaggavisāṇakappoti khaggavisāṇo nāma khaggamigasiṅgaṃ. Kappasaddo panāyaṃ abhisaddahanavohārakālapaññatticchedavikappalesa- samantabhāvasadisādianekattho. Tathā hissa "okappanīyametaṃ bhoto gotamassa. Yathā taṃ arahato sammāsambuddhassā"ti ^2- evamādīsu abhisaddahanattho. "anujānāmi bhikkhave pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjitun"ti ^3- evamādīsu vohāro. "yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī"ti ^4- evamādīsu kālo. "iccāyasmā kappo"ti ^5- evamādīsu paññatti. "alaṅkato kappitakesamassū"ti ^6- evamādīsu chedanaṃ. "kappati dvaṅgulakappo"ti ^7- evamādīsu vikapPo. "atthi kappo nipajjitun"ti ^8- evamādīsu leso. "kevalakappaṃ veḷuvanaṃ obhāsetvā"ti ^9- evamādīsu samantabhāvo. "satthukappena kira bho sāvakena saddhiṃ mantayamānā na jānimhā"ti ^10- evamādīsu sadiso, paṭibhāgoti attho. Idha panassa sadiso paṭibhāgoti attho veditabbo, khaggavisāṇasadisoti ^11- vuttaṃ hoti. Ayaṃ tāvettha padato atthavaṇṇanā. Adhippāyānusandhito pana evaṃ veditabbo:- yvāyaṃ vuttappakāro daṇḍo bhūtesu pavattiyamāno anihito ^12- hoti, taṃ tesu appavattiyamānesu ^13- tappaṭipakkhabhūtāya mettāya hitūpasaṃhārena ca sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ, nihitadaṇḍattā eva ca yathā anihitadaṇḍā sattā bhūtāni daṇḍena vā satthena pāṇinā vā leḍḍunā vā viheṭhenti tathā aviheṭhayaṃ, aññatarampi tesaṃ imaṃ mettākammaṭṭhānaṃ āgamma yadeva tattha vedanāgataṃ saññāsaṅkhāraviññāṇagataṃ tañca tadanusāreneva tadaññañca saṅkhāragataṃ ^14- vipassitvā imaṃ paccekabodhiṃ adhigatomhī"ti. Ayaṃ tāva adhippāyo. @Footnote: ¹ cha.Ma. tāhi ² Ma.mū. 12/387/345 ³ vi. cūḷa. 7/250/7 @⁴ Ma.mū. 12/387/345 ⁵ khu.su. 25/1099/544, khu. cūḷa. 30/372/181 (syā) @⁶ khu. jā. 28/1380/272 ⁷ vi. cūḷa. 7/446/286 ⁸ aṅ. aṭṭhaka. 23/80/276 @⁹ saṃ. sa. 15/94/61 ¹⁰ Ma. mū. 12/260/221 ¹¹ ka....paṭibhāgoti @¹² cha.Ma. ahito ¹³ ka. appavattiyamāno ¹⁴ ka. saṅkhataṃ Ayaṃ pana anusandhi:- evaṃ vutte te amaccā āhaṃsu "idāni bhante kuhiṃ gacchathā"ti. Tato tena "pubbapaccekasambuddhā kattha vasantī"ti āvajjetvā "gandhamādanapabbate"ti vutte punāhaṃsu "amhe dāni bhante pajahatha, na gacchathā"ti ^1- atha paccekabuddho āha "na puttamiccheyyā"ti sabbaṃ. Tatrāyaṃ adhippāyo:- ahaṃ idāni atrajādīsu yaṃ kiñci puttampi na iccheyyaṃ, kuto pana tumhādisaṃ sahāyaṃ. Tasmā tumhesupi yo mayā saddhiṃ gantukāmo puriso vā hotuṃ icchati, so eko care khaggavisāṇakappoti. ^2- Atha vā tehi "amhe dāni bhante pajahatha, na icchathā"ti vutte so paccekasambuddho "na puttamiccheyyaṃ, kuto sahāyan"ti vatvā attanā ^3- yathāvuttenaṭṭhena ekacariyāya guṇaṃ disvā sammudito pītisomanassajāto imaṃ udānaṃ udānesi. Tattha tasāti ^4- pipāsakiriyā. Thāvarāti khīṇāsavā. Bhayabheravāti khuddānukhuddakā cittutrāsā. ^5- Nidhāyāti chaḍḍetvā. Nidahitvāti ṭhapetvā oropayitvāti adhokaritvā. Samoropayitvāti adhogataṃ vissajjetvā. Nikkhipitvāti tato apanetvā. Paṭippassambhitvāti sannisīdāpetvā. Ālapananti ādito lapanaṃ. Sallapananti sammā lapanaṃ. Ullapananti uddhaṃ katvā lapanaṃ. Samullapananti punappunaṃ uddhaṃ katvā lapanaṃ. Iriyāpathacariyāti iriyāpathānaṃ cariyā, pavattananti attho. Sesesupi eseva nayo. Āyatanacariyā pana āyatanesu satisampajaññānaṃ cariyā. Pattīti phalāni. Tāni hi pāpuṇīyantīti "pattī"ti vuttāni. Sattalokassa diṭṭhadhammikasamparāyikā atthā lokatthāti ayaṃ viseso. Idāni tāsaṃ cariyānaṃ bhūmiṃ dassento "catūsu iriyāpathesū"tiādimāha. Satipaṭṭhānesūti ārammaṇasatipaṭṭhānesupi vuccamānesu satito anaññāni, vohāravasena pana aññāni viya katvā vuttaṃ. Ariyasaccesūti pubbabhāgalokiyasaccañāṇena visuṃ visuṃ saccapariggahavasena vuttaṃ. Ariyamaggesu sāmaññaphalesūti @Footnote: ¹ cha.Ma. icchathāti ² cha.Ma. khaggavisāṇakappo ³ cha.Ma. attano @⁴ Sī. tasināti, ka. tasitāti ⁵ ka. bhayabheravoti udānaṃ udato cittutrāso Ca vohāravaseneva vuttaṃ. Padeseti ^1- lokatthacariyāya ekadese. Nippadesato hi lokatthacariyaṃ buddhā eva karonti. Puna tā eva cariyāyo kārakapuggalavasena dassento "paṇidhisampannānan"tiādimāha. Tattha paṇidhisampannā nāma iriyāpathānaṃ santattā iriyapathappavattiyā ^2- sampannā akampitairiyāpathā bhikkhubhāvānurūpena santena iriyāpathena sampannā. Indriyesu guttadvārānanti cakkhvādīsu chasu indriyesu attano attano visaye pavattaṃ ekekadvāravasena guttaṃ dvāraṃ etesanti guttadvārā, tesaṃ guttadvārānaṃ. Dvāranti cettha uppattidvāravasena cakkhvādayo eva. Appamādavihārīnanti sīlādīsu appamādavihāravataṃ. Adhicittamanuyuttānanti vipassanāya pādakabhāvena adhicittasaṅkhātaṃ samādhiṃ anuyuttānaṃ. Buddhisampannānanti nāmarūpavavatthānaṃ ādiṃ katvā yāva gotrabhū, tāva pavattena ñāṇena sampannānaṃ. Sammā paṭipannānanti catumaggakkhaṇe. Adhigataphalānanti catuphalakkhaṇe. Tathāgatānanti tathā āgatānaṃ. Arahantānanti dūrakilesānaṃ. Sammāsambuddhānanti sammā sāmañca sabbadhammabuddhānaṃ. Imesaṃ padānaṃ attho heṭṭhā pakāsito eva. Padesato ^3- paccekasambuddhānanti paccekasambuddhānaṃ ekadese padesato ^3- sāvakānanti sāvakānampi ekadese. ^4- Adhimuccantoti adhimokkhaṃ karonto. Saddhāya caratīti saddhāvasena pavattati. Paggaṇhantoti catusammappadhānavīriyena padahanto. Upaṭṭhapentoti satiyā ārammaṇaṃ upaṭṭhapento. ^5- Avikkhepaṃ karontoti samādhivasena vikkhepaṃ akaronto. Pajānantoti catusaccajānanapaññāya pakārena jānanto. Vijānantoti indriyasampayuttajavanapubbaṅgamena āvajjanaviññāṇena ārammaṇaṃ vijānanto. Viññāṇacariyāyāti āvajjanaviññāṇacariyāya vasena. Evaṃ paṭipannassāti sahāvajjanāya indriyacariyāya paṭipannassa. Kusalā dhammā āyāpentīti samathavipassanāvasena pavattā kusalā dhammā @Footnote: ¹ cha.Ma. padesatoti ² cha.Ma. iriyāpathāva ṭhitiyā ³ ka. padese @⁴ cha.Ma. ekadesato ⁵ Sī.,i. vijānanto Bhusaṃ yāpenti, pavattentīti ^1- attho. Āyatanacariyāyāti kusalānaṃ dhammānaṃ bhusaṃ yatanacariyāya, pavattanacariyāyāti vuttaṃ hoti. Visesamadhigacchatīti vikkhambhanatadaṅgasamucchedapaṭippassaddhivasena visesaṃ adhigacchati. Dassanacariyā ca sammādiṭṭhiyātiādīsu sammā passati, sammā vā tāya passanti, pasatthā sundarā vā diṭṭhīti sammādiṭṭhi, tassā sammādiṭṭhiyā nibbānapaccakkhakaraṇena dassanacariyā. Sammā saṅkappeti, sammā vā tena saṅkappenti, pasattho sundaro vā saṅkappoti sammāsaṅkapPo. Tassa ārammaṇe cittassa abhiniropanacariyā. Sammā vadati, sammā vā tāya vadanti, pasatthā sundarā vā vācāti sammāvācā, micchāvācāviratiyā etaṃ nāmaṃ. Tassā catubbidhavacīsaṃvarapariggahacariyā. Sammā karoti, sammā vā tena karonti, pasatthaṃ sundaraṃ vā kammanti sammākammaṃ, sammākammameva sammākammanto, micchākammantaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Tassa tividhakāyasaṃvarasamuṭṭhānacariyā. Sammā ājīvati, sammā vā tena ājīvanti, pasattho sundaro vā ājīvoti sammāājīvo, micchāājīvaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Tassa vodānacariyā parisuddhacariyā. Sammā vāyamati, sammā vā tena vāyamanti, pasattho sundaro vā vāyāmoti sammāvāyāmo, tassa paggahacariyā. Sammā sarati, sammā vā tāya saranti, pasatthā sundarā vā satīti sammāsati, tassā upaṭṭhānacariyā. Sammā samādhiyati, sammā vā tena samādhiyanti, pasattho sundaro vā samādhīti sammāsamādhi, tassa avikkhepacariyā. Takkappoti tena kappo, evarūpoti attho. Tassadiso ^2- tena sadiso, "tassadiko"ti ^3- vā pāṭho. Tappaṭibhāgoti tena paṭibhāgo tappaṭibhāgo, edisoti attho. Sādhurasaṃ atikkantaṃ loṇaṃ atiloṇaṃ. Loṇakappoti loṇasadisoti vuccati. Atitittakanti atikkantaṃ tittakaṃ, pucimandādi. Pucimandādisappo tittakasadisoti vuccati. Atimadhuranti khīrapāyāsādikaṃ. Himakappoti himodakasadiso. Satthukappoti satthunā buddhena sadiso. Evamevāti opammasampaṭipādanaṃ. @Footnote: ¹ cha.Ma. pavattantīti ² ka. taṃsadisoti ³ ka. tassadisoti Tatra mayaṃ ekassa ^1- paccekabuddhassa saṅkhepena vipassanāācikkhaṇavidhiṃ dassetvāva ^2- gamissāma. Tattha nāmarūpapariggahaṃ kātukāmo paccekabodhisatto rūpārūpaaṭṭhasamāpattīsu yaṃ kiñci jhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya vitakkādīni jhānaṅgāni ca taṃsampayutte ca phassādayo dhamme lakkhaṇarasapaccupaṭṭhāna- padaṭṭhānavasena paricchinditvā "sabbametaṃ ^3- ārammaṇābhimukhaṃ namanato namanaṭṭhena nāman"ti vavatthapeti. Tato tassa paccayaṃ pariyesanto "hadayavatthuṃ nissāya pavattatī"ti passati. Puna vatthussa paccayabhūtāni ca upādāyarūpāni ca passitvā "idaṃ sabbaṃ ruppanato rūpan"ti pariggaṇhāti. Puna tadubhayaṃ "namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ, ruppanalakkhaṇaṃ rūpan"ti evaṃ saṅkhepato nāmarūpaṃ vavatthapeti. Samathayānikavasenetaṃ vuttaṃ. Vipassanāyāniko pana catudhātuvavatthānamukhena bhūtupādāyarūpāni paricchinditvā "sabbametaṃ ^3- ruppanato rūpan"ti passati. Tato evaṃ paricchinnarūpassa cakkhvādīni nissāya pavattamānā arūpadhammā āpāthamāgacchanti, tato sabbepi te arūpadhamme namanalakkhaṇena ekato katvā "idaṃ nāman"ti passati, so "idaṃ nāmaṃ, idaṃ rūpan"ti dvedhā vavatthapeti. Evaṃ vavatthapetvā "nāmarūpato uddhaṃ añño satto vā puggalo vā devo vā brāhmā vā natthī"ti passati. Yathā hi aṅgasambhārā hoti saddo ratho iti evaṃ khandhesu santesu hoti sattoti sammuti. ^4- Evameva pañcasu upādānakkhandhesu sati ^5- "satto puggalo"ti vohāramattaṃ hotīti evamādinā nayena nāmarūpānaṃ yāthāvadassanasaṅkhātena diṭṭhivisuddhibhūtena ñāṇena nāmarūpaṃ pariggahetvā puna tassa paccayampi pariggaṇhanto vuttanayeneva ^6- nāmarūpaṃ pariggahetvā "ko nu kho imassa hetū"ti pariyesanto ahetuvā visamahetuvādesu dosaṃ disvā rogaṃ disvā tassa nidānaṃ samuṭṭhānampi pariyesanto vejjo viya tassa hetuñca paccayañca pariyesanto avijjā @Footnote: ¹ cha.Ma. tatrāyaṃ etassa ² cha.Ma. dassetvā ³ cha.Ma. sabbampetaṃ @⁴ saṃ. sa. 15/171/163, abhi. ka. 37/233/66 ⁵ cha.Ma. santesu ⁶ cha.Ma. vuttanayena Taṇhā upādānaṃ kammanti ime cattāro dhamme nāmarūpassa uppādapaccayattā "hetū"ti āhāraṃ upatthambhanapaccayattā "paccayo"ti ca passati. Imassa hi kāyassa avijjādayo tayo dhammā mātā viya dārakassa upanissayā honti, kammaṃ pitā viya puttassa janakaṃ, āhāro dhāti viya dārakassa sandhārakoti. Evaṃ rūpakāyassa paccayapariggahaṃ katvā puna "cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇan"tiādinā ^1- nayena nāmakāyassapi paccayaṃ pariggaṇhāti, evaṃ pariggaṇhanto "atītānāgatāpi dhammā evameva vattantī"ti sanniṭṭhānaṃ karoti. Tassa yā sā pubbantaṃ ārabbha "ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhānaṃ, na nu kho ahosiṃ, kinnu kho ahosiṃ, kathaṃ nu kho ahosiṃ, kiṃ hutvā kiṃ ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhānan"ti ^2- pañcavidhā vicikicchā vuttā. Yāpi aparantaṃ ārabbha "bhavissāmi nu kho ahaṃ anāgatamaddhānaṃ, na nu kho, kinnu kho, kathaṃ nu kho bhavissāmi, kiṃ hutvā kiṃ bhavissāmi nu kho ahaṃ anāgatamaddhānan"ti ^3- pañcavidhā vicikicchā vuttā. Yāpi etarahi vā pana paccuppannaṃ addhānaṃ ārabbha kathaṃkathī hoti "ahaṃ nu khosmi, no nu khosmi, kinnu khosmi, kathaṃ nu khosmi, ayaṃ nu kho satto kuto āgato, so kuhiṃ gāmī bhavissatī"ti ^3- chabbidhā vicikicchā vuttā, sā sabbāpi pahīyati. Evaṃ paccayapariggahaṇena tīsu addhāsu kaṅkhaṃ vitaritvā ṭhitañāṇaṃ "kaṅkhāvitaraṇavisuddhī"tipi "dhammaṭṭhitiñāṇan"tipi "yathābhūtañāṇan"tipi "sammādassanan"tipi vuccati. Ettha pana tisso hi lokiyapariññā ñātapariññā tīraṇapariññā pahānapariññāti. Tattha "ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vedayitalakkhaṇā vedanā"ti evaṃ tesaṃ dhammānaṃ paccattalakkhaṇasallakkhaṇavasena pavattā paññā ñātapariññā nāma. "rūpaṃ aniccaṃ, vedanā aniccā"tiādinā pana nayena tesaṃyeva dhammānaṃ @Footnote: ¹ Ma.u. 14/421/361-2, saṃ. saḷā. 18/63-4/39-40 (syā), @abhi. ka. 37/463, 465, 467, 469/280-82 @² Ma. mū. 12/18/11, saṃ. ni. 16/20/26 @³ Ma. mū. 12/18/11, saṃ. ni. 16/20/33 Sāmaññalakkhaṇaṃ āropetvā pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāpaññā tīraṇapariññā nāma. Tesu eva pana dhammesu niccasaññādipajahanavasena pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāva paññā pahānapariññā nāma. Tattha saṅkhāraparicchedato paṭṭhāya yāva paccayapariggahā ñātapariññāya bhūmi. Etasmiṃ hi antare dhammānaṃ paccattalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Kalāpasammasanato paṭṭhāya yāva udayabbayānupassanā tīraṇapariññāya bhūmi. Etasmiṃ hi antare sāmaññalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Bhaṅgānupassanato paṭṭhāya upari pahānapariññāya bhūmi. Tato ca paṭṭhāya hi aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ, anattato anupassanto attasaññaṃ, nibbindanto nandiṃ, virajjanto rāgaṃ, nirodhento samudayaṃ, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahatīti evaṃ niccasaññādippahānasādhikānaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ ādhipaccaṃ. Iti imāsu tīsu pariññāsu saṅkhāraparicchedassa ceva paccayapariggahassa ca sādhitattā iminā yoginā ñātapariññāva adhigatā hoti. ^1- Puna "yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā .pe. Yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ rūpaṃ hutvā abhāvato aniccaṃ, udayabbayapaṭipīḷitattā dukkhaṃ, avasavattittā anattā. Yā kāci vedanā. Saññā. Ye keci saṅkhāRā. Yaṃ kiñci viññāṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ viññāṇaṃ hutvā abhāvato aniccaṃ, udayabbayapaṭipīḷitattā dukkhaṃ, avasavattittā anattā"ti ^2- evamādinā nayena kalāpasammasanaṃ karoti. Idaṃ sandhāya vuttaṃ "tilakkhaṇaṃ āropetvā"ti. Evaṃ saṅkhāre aniccadukkhānattavasena kalāpasammasanaṃ katvā puna saṅkhārānaṃ udayabbayameva passati. Kathaṃ? "avijjāsamudayā rūpasamudayo, taṇhākammaāhārasamudayā rūpasamudayo"ti. ^3- Evaṃ rūpakkhandhassa paccayāyattatādassanena @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ² saṃ. kha. 17/48-9/39, 41, khu. paṭi. 31/48/54 @³ khu. paṭi. 31/50/7/56 Rūpakkhandhassa udayaṃ passati, nibbattilakkhaṇaṃ passantopi rūpakkhandhassa udayaṃ passati. Evaṃ pañcahākārehi rūpakkhandhassa udayaṃ passati. "avijjānirodhā rūpanirodho, taṇhākammaāhāranirodhā rūpanirodho"ti ^1- paccayanirodhadassanena rūpakkhandhassa vayaṃ passati, vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi rūpakkhandhassa vayaṃ passatīti evaṃ pañcahākārehi rūpakkhandhassa vayaṃ passati. Tathā "avijjāsamudayā vedanāsamudayo, taṇhākammaphassasamudayā vedanāsamudayo"ti ^1- paccayāyattatādassanena vedanākkhandhassa udayaṃ passati, nibbattilakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa udayaṃ passati, "avijjānirodhā vedanānirodho, taṇhākammaphassanirodhā vedanānirodho"ti ^1- paccayanirodhadassanena vedanākkhandhassa vayaṃ passati, vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa vayaṃ passati. ^1- Evaṃ saññākkhandhādīsupi. Ayaṃ pana viseso:- viññāṇakkhandhassa phassaṭṭhāne "nāmarūpasamudayā, nāmanirodhā"ti yojetabbaṃ. Evaṃ ekekasmiṃ khandhe paccayasamudayavasena ca nibbattilakkhaṇavasena ca paccayanirodhavasena ca vipariṇāmalakkhaṇavasena ca udayabbayadassanena ca dasa dasa katvā paññāsa lakkhaṇāni vuttāni, tesaṃ vasena "evampi rūpassa udayo, evampi rūpassa vayo"ti paccayato ceva khaṇato ca vitthārena manasikāraṃ karoti. Tassevaṃ karoto "iti kira ime dhammā ahutvā sambhonti, hutvā paṭiventī"ti ñāṇaṃ visuddhaṃ ^2- hoti. "evaṃ kira ime dhammā anuppannā uppajjanti, uppannā nirujajhantī"ti niccanavā hutvā saṅkhārā upaṭṭhahanti. Na kevalañca niccanavā, sūriyuggamane ussāvabindu viya udakabubbuḷo viya udake daṇḍarāji viya āragge sāsapo viya vijjuppādo viya ca parittaṭṭhāyino, māyāmarīcisupinālātacakkagandhabbanagara ^3- pheṇukadaliādayo viya assārā nissārā viya hutvā upaṭṭhahanti. Ettāvatā ca pana anena "vayadhammameva uppajjati, uppannañca vayaṃ upetī"ti iminā ākārena sammasanapaññāya ^4- lakkhaṇāni @Footnote: ¹ khu. paṭi. 31/50/57 ² cha.Ma. visadaṃ ³ ka....sārata... ⁴ ka. samapaññāsa Paṭivijjhitvā ṭhitaṃ udayabbayānupassanaṃ nāma paṭhamaṃ taruṇavipassanāñāṇaṃ adhigataṃ hoti. Yassādhigamā "āraddhavipassako"ti saṅkhayaṃ gacchati. ^1- Athassa āraddhavipassakassa kulaputtassa obhāso ñāṇaṃ pīti passaddhi sukhaṃ adhimokkho paggaho upaṭṭhānaṃ upekkhā nikantīti dasa vipassanūpakkilesā uppajjanti. Ettha obhāso nāma vipassanākkhaṇe ñāṇassa balavattā lohitaṃ sannisīdati, tena ca cittobhāso nibbattati, taṃ disvā akusalo yogī "maggo me patto"ti tameva obhāsaṃ assādeti. Ñāṇampi vipassanāñāṇameva. Tañca saṅkhāre sammasantassa ^2- suddhaṃ pasannaṃ hutvā pavattati. Taṃ disvā pubbe viya "maggo"ti taṃ ^3- assādeti. Pītipi vipassanāpīti eva. Tassa hi tasmiṃ khaṇe pañcavidhā pīti uppajjati. Passaddhīti vipassanāpassaddhi. Tasmiṃ samaye neva kāyacittānaṃ daratho, na gāravaṃ, na kakkhaḷatā, na akammaññatā, na gelaññatā, na vaṅkatā hoti. Sukhampi vipassanāsukhameva. Tassa kira tasmiṃ samaye sakalasarīraṃ abhisandayamānaṃ atipaṇītaṃ sukhaṃ uppajjati. Adhimokkho nāma vipassanākkhaṇe pavattā saddhā. Tasmiṃ hi khaṇe cittacetasikānaṃ ativiya pasādabhūtā balavatī saddhā uppajjati. Paggaho nāma vipassanāsampayuttaṃ vīriyaṃ. Tasmiṃ hi khaṇe asithilamanaccāraddhaṃ supaggahitaṃ vīriyaṃ uppajjati. Upaṭṭhānanti vipassanāsampayuttā sati. Tasmiṃ hi khaṇe supaṭṭhitā sati uppajjati. Upekkhā duvidhā vipassanāvajjanavasena. Tasmiṃ hi khaṇe sabbasaṅkhāraggahaṇe majjhattabhūtaṃ vipassanupekkhāsaṅkhātaṃ ñāṇaṃ balavantaṃ hutvā uppajjati manodvārāvajjanupekkhāpi. ^4- Sā ca tantaṭṭhānaṃ āvajjantassa sūrā tikhiṇā hutvā uppajjati. ^5- Nikantīti vipassanānikanti. Obhāsādīsu hi ālayaṃ kurumānā sukhumā santākārā nikanti uppajjati. Ettha obhāsādayo kilesavatthutāya "upakkilesā"ti vuttā na akusalattā. Nikanti pana upakkileso ^6- ceva kilesavatthu ca. @Footnote: ¹ visuddhi. 3/263 (syā) ² Sī.,i. sammasantassa sammasantassa @³ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ⁴ cha.Ma. ca ⁵ cha.Ma. vahati @⁶ cha.Ma. upakkilesā Paṇḍito pana bhikkhu obhāsādīsu uppannesu vikkhepaṃ agacchanto "obhāsādayo dhammā, na maggo, upakkilesavimuttaṃ pana vīthipaṭipannaṃ ^1- vipassanāñāṇaṃ maggo"ti maggañca amaggañca vavatthapeti. Tassevaṃ "ayaṃ maggo, ayaṃ amaggo"ti ^2- ñatvā ṭhitaṃ ñāṇaṃ maggāmaggañāṇadassanavisuddhīti vuccati. Ito paṭṭhāya aṭṭhannaṃ vipassanāñāṇānaṃ vasena sikhāpattaṃ vipassanāñāṇaṃ navamañca saccānulomikañāṇanti ayaṃ paṭipadāñāṇadassanavisuddhi nāma hoti. Udayabbayānupassanāñāṇaṃ bhaṅgānupassanāñāṇaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ ādīnavānupassanāñāṇaṃ nibbidānupassanāñāṇaṃ muñcitukamyatāñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ saṅkhārupekkhāñāṇanti imāni aṭṭha ñāṇāni nāma. Navamaṃ saccānulomikañāṇanti anulomassetaṃ nāmaṃ. Tasmā taṃ sampādetukāmena upakkilesavimuttaṃ udayabbayañāṇaṃ ādiṃ katvā etesu ñāṇesu yogo karaṇīyo. Udayabbayaṃ passantassa hi aniccalakkhaṇaṃ yathābhūtaṃ upaṭṭhāti, udayabbayapaṭipīḷanaṃ passato dukkhalakkhaṇañca, "dukkhameva hi sambhoti, dukkhaṃ tiṭṭhati veti cā"ti ^3- passato anattalakkhaṇañca. Ettha ca aniccaṃ aniccalakkhaṇaṃ dukkhaṃ dukkhalakkhaṇaṃ anattā anattalakkhaṇanti ayaṃ vibhāgo veditabbo. Tattha aniccanti khandhapañcakaṃ. Kasmā? uppādavayaññathattabhāvā, hutvā abhāvato vā. Aññathattaṃ nāma jarā, ^4- uppādavayaññathattaṃ aniccalakkhaṇaṃ, hutvā abhāvasaṅkhāto vā ākāravikāro. "yadaniccaṃ, taṃ dukkhan"ti ^5- vacanato tadeva khandhapañcakaṃ dukkhaṃ. Kasmā? abhiṇhaṃ Paṭipīḷanato. Abhiṇhaṃ paṭipīḷanākāro dukkhalakkhaṇaṃ. "yaṃ dukkhaṃ, tadanattā"ti ^5- vacanato tadeva khandhapañcakaṃ anattā. Kasmā? avasavattanato. Avasavattanākāro anattalakkhaṇaṃ. Imāni tīṇipi lakkhaṇāni udayabbayaṃ passantasseva ārammaṇāni honti. @Footnote: ¹ Sī.,i. vipassanāvīthipaṭipannaṃ ² cha.Ma. na maggoti @³ saṃ. sa. 15/171/163, abhi. ka. 37/233/66 @⁴ ka. yaṃ ⁵ saṃ. kha. 17/15/19 Punapi so rūpārūpadhamme "evaṃ aniccā"tiādinā vipassati, tassa saṅkhārā lahuṃ lahuṃ āpāthaṃ āgacchanti, tato uppādaṃ vā ṭhitiṃ vā pavattaṃ vā nimittaṃ vā ārammaṇaṃ akatvā tesaṃ khayavayanirodhe eva sati santiṭṭhati, idaṃ bhaṅgañāṇaṃ nāma. Imassa uppādato paṭṭhāya ayaṃ yogī "yathā ime saṅkhārā bhijjanti nirujjhanti, evaṃ atītepi saṅkhāragataṃ bhijji, anāgatepi bhijjissatī"ti nirodhameva passanto tiṭṭhati. Tassa bhaṅgānupassanāñāṇaṃ āsevantassa bahulīkarontassa sabbabhavayonigatiṭhitisattāvāsesu sambhedakā ^1- saṅkhārā jalitaaṅgārakāsuādayo viya mahābhayaṃ hutvā upaṭṭhahanti. Etaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ nāma. Tassa taṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ āsevantassa sabbe bhavādayo ādittaaṅgāraṃ viya samussitakhaggo viya paccatthiko appaṭisaraṇā ādīnavā hutvā upaṭṭhahanti. Idaṃ ādīnavānupassanāñāṇaṃ nāma. Tasseva ^2- evaṃ saṅkhāre ādīnavato passantassa bhavādīsupi saṅkhārānaṃ ādīnavattā sabbasaṅkhāresu ^3- ukkaṇṭhanā anabhirati uppajjati, idaṃ nibbidānupassanāñāṇaṃ nāma. Sabbasaṅkhāresu nibbindantassa ukkaṇṭhantassa tamhā saṅkhāragatā muñcitukāmatā nissaritukāmatā hoti. Idaṃ muñcitukamyatāñāṇaṃ nāma. Puna tamhā saṅkhāragatā muñcituṃ pana te eva saṅkhāre paṭisaṅkhānupassanāñāṇena tilakkhaṇaṃ āropetvā tīraṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ nāma. So evaṃ tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre pariggaṇhanto tesu anattalakkhaṇassa sudiṭṭhattā "attā"ti vā "attaniyan"ti vā aggaṇhanto saṅkhāresu bhayañca nandiñca pahāya saṅkhāresu udāsīno hoti majjhatto "ahan"ti vā "maman"ti vā na gaṇhāti, tīsu bhavesu upekkhako, idaṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ nāma. @Footnote: ¹ cha.Ma. pabhedakā ² cha.Ma. tassa ³ cha.Ma. saṅkhāresu Taṃ panesa ce ^1- santipadaṃ nibbānaṃ santato passati, sabbasaṅkhārappavatti ^2- vissajjetvā nibbānaninnapakkhannaṃ hoti. No ce nibbānaṃ santato passati, punappunaṃ "aniccan"ti vā "dukkhan"ti vā "anattā"ti vā tividhānupassanāvasena saṅkhārārammaṇameva hutvā pavattati. Evaṃ tiṭṭhamānañca etaṃ tividhavimokkhamukhabhāvaṃ āpajjitvā tiṭṭhati. Tisso hi anupassanā "tīṇi vimokkhamukhānī"ti vuccanti ettha ca ^3- aniccato manasikaronto adhimokkhabahulo animittavimokkhaṃ paṭilabhati, dukkhato manasikaronto passaddhibahulo appaṇihitavimokkhaṃ paṭilabhati, anattato manasikaronto vedabahulo suññatavimokkhaṃ paṭilabhati. Ettha ca animitto vimokkhoti animittākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto ariyamaggo. So hi animittāya dhātuyā uppannattā animitto, kilesehi ca vimuttattā vimokkho. Eteneva nayena appaṇihitākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto appaṇihito, suññatākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto suññatoti veditabbo. Evaṃ adhigatasaṅkhārupekkhassa kulaputtassa vipassanā sikhāpattā hoti. Vuṭṭhānagāminivipassanāti etadeva. Assa taṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ āsevantassa tikkhatarā saṅkhārupekkhā uppajjati. Tassa "idāni maggo uppajjissatī"ti saṅkhāre ^4- "aniccā"ti vā "dukkhā"ti vā anattā"ti vā sammasitvā bhavaṅgaṃ otarati, bhavaṅgānantaraṃ saṅkhārupekkhāya āgatanayeneva ^5- aniccādiākārena manasikaritvā uppajjati manodvārāvajjanaṃ, tatheva manasikaroto paṭhamajavanacittaṃ uppajjati. Yaṃ parikammanti vuccati, tadanantaraṃ tatheva dutiyajavanacittaṃ uppajjati. Yaṃ upacāranti vuccati, tadanantarampi tatheva uppajjati tatiyajavanacittaṃ. Yaṃ anulomanti vuccati, idaṃ tesaṃ pāṭiyekkaṃ nāma. @Footnote: ¹ ka. tampanetaṃ sace ² cha.Ma.....pavattaṃ ³ cha.Ma. evaṃ @⁴ ka. sasaṅkhārupekkhā saṅkhāre ⁵ cha.Ma. kathitanayeneva Avisesena pana tividhampetaṃ "āsevanan"tipi "parikamman"tipi "upacāran"tipi "anuloman"tipi vuccati. Idaṃ pana anulomañāṇaṃ saṅkhārārammaṇāya vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya pariyosānaṃ hoti, nippariyāyena pana gotrabhuñāṇameva vipassanāya pariyosānanti vuccati. Tato paraṃ nirodhaṃ ^1- ārammaṇaṃ kurumānaṃ puthujjanagottaṃ atikkamamānaṃ ariyagottaṃ okkamamānaṃ nibbānārammaṇe paṭhamasamannāhārabhūtaṃ ^2- apunarāvattakaṃ ^3- gotrabhuñāṇaṃ uppajjati. Idaṃ pana ñāṇaṃ paṭipadāñāṇadassanavisuddhiñca ñāṇadassanavisuddhiñca na bhajati. Antarā abbohārikameva hoti. Vipassanāsote patitattā "paṭipadāñāṇadassanavisuddhī"ti vā "vipassanā"ti vā saṅkhyaṃ gacchati. Nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā gotrabhuñāṇe niruddhe tena dinnasaññāya nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā diṭṭhisaññojanaṃ sīlabbataparāmāsasaññojanaṃ vicikicchāsaññojananti tīṇi saññojanāni viddhaṃsento sotāpattimaggo uppajjati, tadanantaraṃ tasseva vipākabhūtāni dve tīṇi vā phalacittāni uppajjanti anantaravipākattā lokuttarakusalānaṃ, phalapariyosāne panassa uppannabhavaṅgaṃ vicchinditvā paccavekkhaṇatthāya manodvārāvajjanaṃ uppajjati. Yogī ^4- "iminā vatāhaṃ maggena āgato"ti maggaṃ paccavekkhati. Tato "me ayaṃ ānisaṃso laddho"ti phalaṃ paccavekkhati. Tato "ime nāma kilesā pahīnā"ti pahīnakilese paccavekkhati. Tato "ime nāma kilesā avasiṭṭhā"ti uparimaggattayavajjhakilese paccavekkhati. Avasāne ca "ayaṃ dhammo mayā paṭividdho"ti amataṃ nibbānaṃ paccavekkhati. Iti sotāpannassa ariyasāvakassa pañca paccavekkhaṇāni honti. Tathā sakadāgāmianāgāmiphalāvasāne. Arahattaphalāvasāne pana avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ nāma natthi. Evaṃ sabbānipi ekūnavīsati paccavekkhaṇāni honti. Evaṃ paccavekkhitvā so yogāvacaro tasmiṃyeva āsane nisinno vuttanayena vipassitvā kāmarāgabyāpādānaṃ tanubhāvaṃ karonto dutiyamaggaṃ pāpuṇāti, tadanantaraṃ vuttanayeneva phalañca. Tato vuttanayena vipassitvā @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ² ka. paṭhamasannāhārabhūtaṃ ³ Ma.,ka. apunabhavattakaṃ @⁴ cha.Ma. so hi ⁵ ka. itissa Kāmarāgabyāpādānaṃ anavasesappahānaṃ karonto tatiyamaggaṃ pāpuṇāti, vuttanayena phalañca. Tato tasmiṃyevāsane vuttanayena vipassitvā rūparāgārūparāgamānuddhaccāvijjānaṃ anavasesappahānaṃ karonto catutthamaggaṃ pāpuṇāti, vuttanayena phalañca. Ettāvatā cesa hoti arahā mahākhīṇāsavo paccekabuddho. Iti imesu catūsu maggesu ñāṇaṃ ñāṇadassanavisuddhi nāma. Ettāvatā "sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ aviheṭhayaṃ aññatarampi tesan"ti etena pātimokkhasaṃvarādisīlassa vuttattā sīlavisuddhi. "na puttamiccheyya kuto sahāyan"ti etena paṭighānunayavivajjanavasena mettādīnaṃ vuttattā cittavisuddhi. "eko care khaggavisāṇakappo"ti iminā pana nāmarūpapariggahādīnaṃ vuttattā diṭṭhivisuddhi kaṅkhāvitaraṇavisuddhi maggāmaggañāṇadassanavisuddhi paṭipadāñāṇadassanavisuddhi ñāṇadassanavisuddhīti satta visuddhiyo vuttā honti. Ayamettha mukhamattanidassanaṃ, vitthāraṃ pana icchantena visuddhimaggaṃ ^1- oloketvā gahetabbaṃ. Ettāvatā ceso paccekasambuddho:- "cātuddiso appaṭigho ca hoti santussamāno itarītarena parissayānaṃ sahitā achambhī eko care khaggavisāṇakappo"ti ^2- pasaṃsiyādibhāvaṃ ^3- āpajjitvā gandhamādanapabbataṃ upasobhayamāno vihāsinti ^4- evaṃ sabbattha. Khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanāyaṃ ^5- paṭhamagāthāya niddesavaṇṇanā. [122] Dutiye saṃsaggajātassāti jātasaṃsaggassa. Tattha dassanasavanakāya- samullapanasambhogavasena pañcavidho saṃsaggo. Tattha aññamaññaṃ disvā cakkhu- viññāṇavīthivasena uppannarāgo dassanasaṃsaggo nāma. Tattha sīhaladīpe kāḷadīghavāpigāme piṇḍāya carantaṃ kalyāṇavihāravāsiṃ daharabhikkhuṃ disvā @Footnote: ¹ visuddhi. 3/205-355 (syā) @² khu.su. 25/42/343, khu. cūḷa. 30/689/345 (syā) @³ ka. kulapiyādibhāvaṃ ⁴ ka. vihāsīti ⁵ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati Paṭibaddhacittā kenaci upāyena taṃ alabhitvā kālakatā kuṭumbiyadhītā tassā nivāsanacoḷakhaṇḍaṃ disvā "evarūpāya vatthadhāriṇiyā nāma ^1- saddhiṃ saṃvāsaṃ nālatthan"ti hadayaṃ phāletvā kālakato, so eva ca daharo nidassanaṃ. Parehi pana kathiyamānaṃ rūpādisampattiṃ attanā vā hasitalapitagītasaddaṃ sutvā sotaviññāṇavīthivasena uppanno rāgo savanasaṃsaggo nāma. Tatrāpi girigāmavāsīkammāradhītāya pañcahi kumārīhi saddhiṃ padumasaraṃ gantvā nahātvā mālaṃ sīse āropetvā uccāsaddena gāyantiyā ākāsena gacchanto saddaṃ sutvā kāmarāgena jhānā parihāyitvā anayabyasanaṃ patto pañcaggaḷaleṇavāsī tissadaharo nidassanaṃ. Aññamaññaṃ aṅgaparāmasanena uppannarāgo kāyasaṃsaggo nāma. Dhammagāyanadaharabhikkhu cettha nidassanaṃ. Mahāvihāre kira daharabhikkhu dhammaṃ bhāsati, tattha mahājane apagate ^2- rājāpi agamāsi saddhiṃ antepurena. Tato rājadhītāya tassa rūpañca saddañca āgamma balavarāgo uppanno tassa ca daharassāpi. Taṃ disvā rājā sallakkhetvā sāṇipākārena parikkhipāpesi, te aññamaññaṃ parāmasitvā āliṅgiṃsu. ^3- Puna sāṇipākāraṃ apanetvā passantā dvepi kālakateyeva addasaṃsūti. Aññamaññaṃ ālapanasamullapane ^4- uppannarāgo pana samullapanasaṃsaggo nāma. Bhikkhubhikkhunīhi saddhiṃ paribhogakaraṇe uppannarāgo sambhogasaṃsaggo nāma. Dvīsupi ca etesu maricavaṭṭivihāre bhikkhu ca bhikkhunī ca nidassanaṃ. Maricavaṭṭimahāvihāramahe kira duṭṭhagāmaṇiabhayamahārājā mahādānaṃ paṭiyādetvā ubhatosaṃghaṃ parivisati. Tattha uṇhayāguyā dinnāya saṃghanavakasāmaṇerī anādhārakassa sattavissikasaṃghanavakasāmaṇerassa dantavalayaṃ ^5- datvā samullāpaṃ akāsi, te ubhopi upasampajjitvā saṭṭhivassā hutvā paratīraṃ gatā aññamaññaṃ samullāpena @Footnote: ¹ ka. evarūpaṃ vatthaṃ dhāriṇiyā nāma ² cha.Ma. āgate @³ ka. āliṅgitvā kālaṃ kariṃsu. ⁴ ka. ālapanasallāpane ⁵ Ma., ka. thālakaṃ Pubbasaññaṃ paṭilabhitvā tāvadeva jātasinehā sikkhāpadāni vītikkamitvā pārājikā ahesunti. Evaṃ pañcavidhe saṃsagge yena kenaci saṃsaggena jātasaṃsaggassa bhavati sneho ^1- purimarāgapaccayā balavarāgo uppajjati. Tato snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahotīti tameva snehaṃ anugacchantaṃ sandiṭṭhikasamparāyikasokaparidevādinānappakārakaṃ dukkhamidaṃ pahoti nibbattati bhavati jāyati. Apare pana "ārammaṇe cittavossaggo saṃsaggo"ti bhaṇanti. Tato sneho snehadukkhanti. ^2- Evamatthappabhedaṃ imaṃ aḍḍhagāthaṃ vatvā so paccekabuddho āha "svāhaṃ yamidaṃ snehanvayaṃ sokādidukkhaṃ pahoti, tasta dukkhassa mūlaṃ khaṇanto paccekasambodhiṃ adhigato"ti. Evaṃ vutte te amaccā āhaṃsu "amhehi dāni bhante kiṃ kattabban"ti. Tato so āha "tumhe vā aññe vā yo imamhā dukkhā muccitukāmo, so sabbopi ādīnavaṃ senhajaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappo"ti. Ettha ca yantaṃ "snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahotī"ti vuttaṃ, tadeva sandhāya "ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno"ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Atha vā yathāvuttena saṃsaggena saṃsaggajātassa bhavati sneho, ^3- snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahoti, evaṃ ^4- yathābhūtaṃ ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno ahaṃ adhigatoti evampi abhisambandhitvā catutthapādo pubbe vuttanayeneva udānavasena vuttoti veditabbo. Tato paraṃ sabbaṃ purimagāthāya vuttasadisamevāti. ^5- Niddese anuppādetīti rūpasmiṃ anubyañjanaṃ disvā allīyati. Anubandhatīti rūpasmiṃ snehavasena bandhati. Bhavantīti honti. Jāyantīti uppajjanti. Nibbattantīti pavattanti. ^6- Pātubhavantīti pākaṭā honti. Sambhavanti sañjāyanti abhinibbattantīti tīṇi upasaggena vaḍḍhitāni. Ito paraṃ aṭṭhakavagge ^7- vuttanayeneva veditabbaṃ. Dutiyagāthāniddesavaṇṇanā. @Footnote: ¹ cha.Ma. bhavanti snehā ² ka. sineho dukkhanti ³ cha.Ma. bhavanti snehā @⁴ ka. etaṃ ⁵ sutta. A. 1/65 ⁶ cha.Ma. vattanti @⁷ khu. mahā. 29/1-28/1-71 (syā) [123] Tatiye mettāyanavasena mittā. Suhadabhāvena suhajjā. Keci hi ekantahitakāmatāya mittāva honti, na suhajjā. Keci gamanaṭṭhānanisajjāsamullāpādīsu hadayasukhajananena suhajjāva honti, na mittā. Keci tadubhayavasena suhajjā ceva mittā ca. Te duvidhā honti agāriyā ca anagāriyā ca. Tattha agāriyā tividhā honti upakārā samānasukhadukkhā anukampakāti. Anagāriyā visesena atthakkhāyino eva. ^1- Evaṃ te catūhi catūhi aṅgehi samannāgatā honti. Yathāha:- "catūhi kho gahapatiputta ṭhānehi upakāro mitto suhado veditabbo. Pamattaṃ rakkhati, pamattassa sāpateyyaṃ rakkhati, bhītassa saraṇaṃ hoti, uppannesu kiccakaraṇīyesu taddiguṇaṃ bhogamanuppādeti. ^2- Tathā:- catūhi kho gahapatiputta ṭhānehi samānasukhadukkho mitto suhado veditabbo. Guyhamassa ācikkhati, guyhamassa parigūhati, āpadāsu na vijahati, jīvitañcassa ^3- atthāya pariccattaṃ hoti. ^2- Tathā:- catūhi kho gahapatiputta ṭhānehi anukampako mitto suhado veditabbo. Abhavenassa na nandati, bhavenassa nandati, avaṇṇaṃ bhaṇamānaṃ nivāreti, vaṇṇaṃ bhaṇamānaṃ pasaṃsati. ^2- Tathā:- catūhi kho gahapatiputta ṭhānehi atthakkhāyī mitto suhado veditabbo. Pāpā nivāreti, kalyāṇe niveseti, asutaṃ sāveti, saggassa maggaṃ ācikkhatī"ti. ^2- Tesu idha agāriyo adhippeto, ^4- atthato pana sabbepi yujjanti. Te mitte suhajje. Anukampamānoti anudayamāno, tesaṃ sukhaṃ upasaṃharitukāmo dukkhaṃ apaharitukāmo. @Footnote: ¹ cha.Ma. atthakkhāyino ² dī. pā. 11/260-263/162, 163 @³ cha.Ma. jīvitampissa ⁴ cha.Ma. agāriyā adhippetā Hāpeti atthanti diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthavasena tividhaṃ, tathā attatthaparatthaubhayatthavasenāpi tividhaṃ atthaṃ laddhavināsanena aladdhānuppādanenāti dvidhāpi hāpeti vināseti. Paṭibaddhacittoti "ahaṃ imaṃ vinā na jīvāmi, eso me gati, eso me parāyanan"ti evaṃ attānaṃ nīcaṭṭhāne ṭhapentopi paṭibaddhacitto hoti. "ime maṃ vinā na jīvanti, ahaṃ tesaṃ gati, ahaṃ tesaṃ parāyanan"ti evaṃ attānaṃ uccaṭṭhāne ṭhapentopi paṭibaddhacitto hoti. Idha pana evaṃ paṭibaddhacitto adhippeto. Etaṃ bhayanti etaṃ atthahāpanabhayaṃ, attano samāpattihāniṃ sandhāya bhaṇati. Santhaveti tividho santhavo taṇhādiṭṭhimittasanthavavasena. Tattha aṭṭhasatappabhedāpi taṇhā taṇhāsanthavo, dvāsaṭṭhippabhedāpi diṭṭhi diṭṭhisanthavo, paṭibaddhacittatāya mittānukampanā mittasanthavo. So idha adhippato. Tena hissa samāpatti parihīnā. Tenāha "etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamāno ahaṃ adhigato"ti ^1- sesaṃ vuttasadisamevāti ^2- veditabbaṃ. Niddese vattabbaṃ natthi. ^3- Tatiyagāthāniddesavaṇṇanā [124] Catutthe vaṃsoti veḷu. Visāloti vitthiṇṇo. Vakāro avadhāraṇattho, evakāro vā ayaṃ. Sandhivasenettha ekāro naṭṭho. Tassa parapadena sambandho, taṃ pacchā yojessāma. Yathāti paṭibhāge. Visattoti laggo jaṭito saṃsibbito. Puttesu dāresu cāti puttadhītābhariyāsu. Yā apekkhāti yā taṇhā yo sineho. Vaṃsakaḷīrova asajjamānoti vaṃsakaḷīro viya alaggamāno. Kiṃ vuttaṃ hoti? yathā vaṃso visālo visatto eva hoti, puttesu ca dāresu Ca yā apekkhā, sāpi evaṃ tāni vatthūni saṃsibbitvā ṭhitattā visattā eva. Svāhaṃ tāya apekkhāya apekkhavā visālo vaṃso viya visattoti evaṃ apekkhāya ādīnavaṃ disvā taṃ apekkhaṃ maggañāṇena chindanto ayaṃ vaṃsakaḷīrova rūpādīsu vā diṭṭhādīsu vā lābhādīsu vā kāmabhavādīsu vā ^4- taṇhāmānadiṭṭhivasena @Footnote: ¹ cha.Ma. pekkhamānoti ² cha.Ma. pubbasadisamevāti ³ sutta. A. 1/69 @⁴ ka. kāmarāgādīsu vā Asajjamāno paccekasambodhiṃ adhigatoti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Imāyapi niddese atirekaṃ natthi. ^1- Catutthagāthāniddesavaṇṇanā [125] Pañcame migoti sabbesaṃ āraññikacatuppadānaṃ eva etaṃ adhivacanaṃ. Idha pana pasadamigo adhippeto. Araññamhīti gāmañca gāmūpacārañca ṭhapetvā avasesaṃ araññaṃ, idha pana uyyānaṃ adhippetaṃ, tasmā "uyyānamhī"ti vuttaṃ hoti. Yathāti paṭibhāge. Abaddhoti rajjubandhanādīsu yena kenaci abaddho. Etena vissatthacariyaṃ dīpeti. Yenicchakaṃ gacchati gocarāyāti yena disābhāgena gantuṃ icchati, tena gocaratthaṃ gacchati. Tasmā tattha yattakaṃ icchati gantuṃ, tattakaṃ gacchati. Yaṃ icchati khādituṃ, taṃ khādatīti dīpeti. Viññū naroti paṇḍitapuriso. Seritanti sacchandavuttitaṃ aparāyattabhāvaṃ. Pekkhamānoti paññācakkhunā olokayamāno. Atha vā dhammaseritaṃ puggalaseritañca. Lokuttaradhammā hi kilesavasaṃ agamanato serino tehi samannāgatā puggalā va, tesaṃ bhāvaniddeso seritaṃ pekkhamānoti. Kiṃ vuttaṃ hoti? migo araññamhi yathā abaddho, yenicchakaṃ gacchati gocarāya. Kadā nu kho ahampi taṇhābandhanaṃ chinditvā evaṃ gaccheyyanti iti me tumhehi ito cito ca parivāretvā ṭhitehi baddhassa yenicchakaṃ gantuṃ alabhantassa tasmiṃ yenicchakagamanābhāve ādīnavaṃ yenicchakagamane ānisaṃsaṃ disvā anukkamena samathavipassanā pāripūriṃ agamiṃ. Tato paccekabodhiṃ adhigatomhi. Tasmā añañopi viññū naro seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappoti ^2- pañcamagāthāniddesavaṇṇanā [126] Chaṭṭhe ayaṃ piṇḍattho:- sahāyamajjhe ṭhitassa divāseyyasaṅkhāte vāse ca mahāupaṭṭhānasaṅkhāte ṭhāne ca uyyānagamanasaṅkhāte gamane ca janapadacārikasaṅkhātāya cārikāya ca "idaṃ me suṇa, idaṃ me dehī"tiādinā nayena tathā tathā āmantanā hoti, tasmā ahaṃ tattha tattha nibbijjitvā @Footnote: ¹ sutta. A. 1/71 ² sutta. A. 1/78 Yāyaṃ ariyajanasevitā anekānisaṃsā ekantasukhā, evaṃ santepi lobhābhibhūtehi sabbakāpurisehi anabhijjhitā apatthitā pabbajjā, taṃ anabhijjhitaṃ paresaṃ avasavattanena bhabbapuggalavaseneva ^1- seritaṃ ^2- pekkhamāno vipassanaṃ ārabhitvā anukkamena paccekabodhiṃ adhigatoti. Sesaṃ vuttanayameva. ^3- Chaṭṭhagāthāniddesavaṇṇanā. [127] Sattame khiḍḍāti kīḷanā. Sā duvidhā hoti kāyikā ca vācasikā ca. Tattha kāyikā nāma hatthīhipi kīḷanti, assehipi rathehipi dhanūhipi tharūhipīti evamādi. Vācasikā nāma gītaṃ silokabhaṇanaṃ mukhabherīti ^4- evamādi. Ratīti pañcakāmaguṇarati. Vipulanti yāva aṭṭhimiñjaṃ āhacca ṭhānena sakalattabhāvabyāpakaṃ. Sesaṃ pākaṭameva. Anusandhiyojanāpi cettha saṃsaggagāthāya vuttanayeneva veditabbā. ^5- Sattamagāthāniddesavaṇṇanā. [128] Aṭṭhame cātuddisoti catūsu disāsu yathāsukhavihārī, "ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī"tiādinā ^6- vā nayena brahmavihārabhāvanā pharitā catasso disā assa santītipi cātuddiso. Tāsu disāsu katthaci satte vā saṅkhāre vā bhayena na paṭihaññatīti appaṭighoti. Santussamānoti dvādasavidhassa santosassa vasena santussako. Itarītarenāti uccāvacena paccayena. Parissayānaṃ sahitā achambhīti ettha parissayanti ^7- kāyacittāni, parihāpenti vā tesaṃ sampattiṃ, tāni vā paṭicca sayantīti parissayā, bāhirānaṃ sīhabyagghādīnaṃ abbhantarānañca kāmacchandādīnaṃ kāyacittupaddavānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Te parissaye adhivāsanakkhantiyā ca vīriyādīhi ca dhammehi sahatīti parissayānaṃ sahitā. Thaddhabhāvakarabhayābhāvena achambhī. Kiṃ vuttaṃ hoti? yathā te cattāro samaṇā, evaṃ itarītarena paccayena santussamāno ettha paṭipattipadaṭṭhāne santose ṭhito catūsu disāsu mettādibhāvanāya cātuddiso, sattasaṅkhāresu paṭihananakarabhayābhāvena appaṭigho @Footnote: ¹ Sī., ka. dhammapuggalavaseneva ² ka. seritañca ³ sutta. A. 1/79 @⁴ cha.Ma. mukhabherikanti ⁵ sutta. A. 1/80 ⁶ dī. Sī. 9/556/245, @dī.pā. 11/308/200, abhi.vi. 35/642/331, khu. cūḷa. 30/690/345 (syā) @⁷ Sī., Ma., ka. parisahanti Ca hoti. So cātuddisattā vuttappakārānaṃ parissayānaṃ sahitā, appaṭighattā achambhī ca hotīti etaṃ paṭipattiguṇaṃ disvā yoniso paṭipajjitvā paccekasambodhiṃ adhigatomhīti. Atha vā te samaṇā viya santussamāno itarītarena vuttanayeneva cātuddiso hotīti ñatvā evaṃ cātuddisabhāvaṃ patthayanto yoniso paṭipajjitvā adhigatomhi. Tasmā aññopi īdisaṃ ṭhānaṃ ^1- patthayamāno cātuddisatāya parissayānaṃ sahitā appaṭighatāya ca achambhī hutvā eko care khaggavisāṇakappoti. ^2- Niddese mettāti atthato tāva mijjatīti mettā, sinehatīti attho. Mitte vā bhavā, mittassa vā esā pavattītipi mettā. Mettāsahagatenāti mettāya samannāgatena. Cetasāti cittena. Ekaṃ disanti ekissā disāya paṭhamaṃ pariggahitaṃ sattaṃ upādāya ekaṃ disaṃ pariyāpannasattapharaṇavasena vuttaṃ. Pharitvāti phusitvā ārammaṇaṃ katvā. Viharatīti brahmavihārādhitthitaṃ iriyāpathavihāraṃ pavatteti. Tathā dutiyanti yathā puratthimādīsu disāsu yaṃ kiñci ekaṃ disaṃ pharitvā viharati, tatheva tadanantaraṃ dutiyaṃ tatiyaṃ catutthañcāti attho. Iti uddhanti eteneva ca nayena uparimaṃ disanti vuttaṃ hoti. Adho tiriyanti adhodisampi tiriyaṃdisampi evameva. Tattha ca adhoti heṭṭhā. Tiriyanti anudisā. Evaṃ sabbadisāsu assamaṇḍale assamiva mettāsahagatacittaṃ sāretipi paccāsāretipīti. Ettāvatā ekamekaṃ disaṃ pariggahitvā odhiso mettāpharaṇaṃ dassitaṃ. Sabbadhītiādi pana anodhiso dassanatthaṃ vuttaṃ. Tattha sabbadhīti sabbattha. Sabbattatāyāti sabbesu hīnamajjhimaukkaṭṭhamittasapattamajjhattādippabhedesu attatāya. "ayaṃ parasatto"ti vibhāgaṃ akatvā attasamatāyāti vuttaṃ hoti. Atha vā sabbattatāyāti sabbena cittabhāvena, īsakampi bahi avikkhipamānoti vuttaṃ hoti. Sabbāvantanti sabbasattavantaṃ, sabbasattayuttanti attho. Lokanti sattalokaṃ. Vipulenāti evamādipariyāyadassanato panettha puna @Footnote: ¹ ka. tādisaṇṭhānaṃ ² sutta. A. 1/82 "mettāsahagatenā"ti vuttaṃ. Yasmā vā ettha odhiso pharaṇe viya puna tathāsaddo vā itisaddo vā na vutto, tasmā puna "mettāsahagatena cetasā"ti vuttaṃ. Nigamanavasena vā etaṃ vuttaṃ. Vipulenāti ettha ca pharaṇavasena vipulatā daṭṭhabbā. Bhūmivasena pana taṃ mahaggataṃ. Paguṇavasena appamāṇasattārammaṇavasena ca appamāṇaṃ. Byāpādapaccatthikappahānena averaṃ. Domanassappahānena abyāpajjhaṃ. Niddukkhanti vuttaṃ hoti. ^1- Karuṇā heṭṭhā vuttatthāyeva. Modanti tāya taṃsamaṅgino, sayaṃ vā modati, modanamattameva vā sāti muditā. "averā hontū"tiādibyāpādappahānena majjhattabhāvūpagamanena ca upekkhatīti upekkhā. Lakkhaṇādito panettha hitākārappavattilakkhaṇā mettā, hitūpasaṃhārarasā, āghātavinayapaccupaṭṭhānā, sattānaṃ manāpabhāvadassanapadaṭṭhānā. Byāpādūpasamo etissā sampatti, sinehasambhavo vipatti. Dukkhāpanayanākārappavattilakkhaṇā karuṇā, paradukkhāsahanarasā. Avihiṃsāpaccupaṭṭhānā, dukkhābhibhūtānaṃ anāthabhāvadassanapadaṭṭhānā. Vihiṃsavūpasamo tassā sampatti, sokasambhavo vipatti. Pamodalakkhaṇā muditā, anissāyanarasā, arativighātapaccupaṭṭhānā. Sattānaṃ sampattidassanapadaṭṭhānā. Arativūpasamo tassā sampatti, pahānasambhavo vipatti. Sattesu majjhattākārappavattilakkhaṇā upekkhā, sattesu samabhāvadassanarasā, paṭighānunayavūpasamapaccupaṭṭhānā, "kammassakā sattā, te kassa ruciyā sukhitā vā bhavissanti. Dukkhato vā muccissanti, pattasampattito vā na parihāyissantī"ti evaṃ pavattakammassakatādassanapadaṭṭhānā. Paṭighānunayavūpasamo tassā sampatti, gehasitāya aññāṇupekkhāya sambhavo vipatti. Tattha santuṭṭho hotīti paccayasantosavasena santuṭṭho hoti. Itarītarena cīvarenāti na thūlasukhumalūkhapaṇītathirajiṇṇādīsu yena kenaci. ^2- Atha kho yathāladdhānaṃ itarītarena yena kenaci santuṭṭho hotīti attho. Cīvarasmiṃ hi tayo santosā:- yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantosoti. @Footnote: ¹ visuddhi. 2/111 (syā), abhi.A. 2/405 @² cha.Ma.....thirajiṇṇānaṃ yena kenaci cīvarena Piṇḍapātādīsupi eseva nayo. Iti ime tayo santose sandhāya "santuṭṭho hoti itarītarena cīvarena. Yathāladdhādīsu yena kenaci cīvarena santuṭṭho hotī"ti vuttaṃ. Ettha ca cīvaraṃ jānitabbaṃ, cīvarakkhettaṃ jānitabbaṃ, paṃsukūlaṃ jānitabbaṃ, cīvarasantoso jānitabbo, cīvarapaṭisaṃyuttāni dhutaṅgāni jānitabbāni. Tattha cīvaraṃ jānitabbanti khomādīni cha cīvarāni dukulādīni cha anulomacīvarānipi jānitabbāni. Imāni dvādasa kappiyacīvarāni. Kusacīraṃ vākacīraṃ phalakacīraṃ kesakambalaṃ vāḷakambalaṃ potthako cammaṃ ulūkapakkhaṃ rukkhadussaṃ latādussaṃ erakadussaṃ kadalidussaṃ veḷudussanti evamādīni pana akappiyacīvarāni. Cīvarakkhettanti "saṃghato vā gaṇato vā ñātito vā mittato vā attano vā dhanena paṃsukūlaṃ vā"ti evaṃ uppajjanato cha khettāni, aṭṭhannañca mātikānaṃ vasena aṭṭha khettāni jānitabbāni. Paṃsukūlanti sosānikaṃ pāpaṇikaṃ rathiyaṃ saṅkārakūṭaṃ sotthiyaṃ sinānaṃ titthaṃ gatapaccāgataṃ aggidaḍḍhaṃ gokhāyitaṃ upacikākhāyitaṃ undūrakhāyitaṃ antacchinnaṃ dasacchinnaṃ dhajāhaṭaṃ thūpaṃ samaṇacīvaraṃ sāmuddiyaṃ ābhisekiyaṃ panthikaṃ vātāhaṭaṃ iddhimayaṃ devadattiyanti tevīsati paṃsukūlāni veditabbāni. Ettha ca sotthiyanti gabbhamalaharaṇaṃ. Gatapaccāgatanti matakasarīraṃ pārupitvā susānaṃ netvā ānītacīvaraṃ. Dhajāhaṭanti dhajaṃ ussāpetvā tato ānītaṃ. Thūpanti vammike pūjitacīvaraṃ. Sāmuddiyanti samuddavīcīhi thalaṃ pāpitaṃ. Panthikanti panthaṃ gacchantehi corabhayena pāsāṇehi koṭṭetvā pārutacīvaraṃ. Iddhimayanti ehibhikkhucīvaraṃ. Sesaṃ pākaṭameva. Cīvarasantosoti vīsati cīvarasantosā:- cīvare vitakkasantoso gamanasantoso pariyesanasantoso paṭilābhasantoso mattapaṭiggahaṇasantoso loluppavivajjanasantoso yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantoso udakasantoso dhovanasantoso karaṇasantoso parimāṇasantoso suttasantoso sibbanasantoso rajanasantoso kappasantoso paribhogasantoso sannidhiparivajjanasantoso vissajjanasantosoti. Tattha sādakabhikkhuno temāsaṃ nibaddhavāsaṃ Vasitvā ekamāsamattaṃ vitakkituṃ vaṭṭati. So hi pavāretvā cīvaramāse cīvaraṃ karoti. Paṃsukūliko aḍḍhamāseneva karoti. Idaṃ ^1- māsaḍḍhamāsamattaṃ vitakkanaṃ vitakkasantoso nāma. ^2- Cīvaratthāya gacchantassa pana "kattha labhissāmī"ti acintetvā kammaṭṭhānasīseneva gamanaṃ gamanasantoso nāma. Pariyesantassa pana yena vā tena vā saddhiṃ apariyesitvā lajjiṃ pesalaṃ bhikkhuṃ gahetvā pariyesanaṃ pariyesanasantoso nāma. Evaṃ pariyesantassa āhariyamānaṃ cīvaraṃ dūratova disvā "etaṃ manāpaṃ bhavissati, etaṃ amanāpan"ti evaṃ avitakketvā thūlasukhumādīsu yathāladdheneva santusanaṃ paṭilābhasantoso nāma. Evaṃ laddhaṃ gaṇhantassāpi "ettakaṃ dupaṭṭassa bhavissati, ettakaṃ ekapaṭṭassā"ti attano pahonakamatteneva santusanaṃ mattapaṭiggahaṇasantoso nāma. Cīvaraṃ pariyesantassa pana "asukassa gharadvāre manāpaṃ labhissāmī"ti acintetvā dvārapaṭipāṭiyā caraṇaṃ loluppavivajjanasantoso nāma. Lūkhapaṇītesu yena kenaci yāpetuṃ sakkontassa yathāladdheneva yāpanaṃ yalālābhasantoso nāma. Attano thāmaṃ jānitvā yena yāpetuṃ sakkoti, tena yāpanaṃ yathābalasantoso nāma. Manāpaṃ aññassa datvā attanā yena kenaci yāpanaṃ yathāsāruppasantoso nāma. "kattha udakaṃ manāpaṃ, kattha amanāpan"ti avicāretvā yena kenaci dhovanupagena udakena dhovanaṃ udakasantoso nāma. Tathā paṇḍumattikavākagerukapūtipaṇṇarasakiliṭṭhāni pana udakāni vajjetuṃ vaṭṭati. Dhovantassa pana muggarādīhi apaharitvā hatthehi madditvā dhovanaṃ dhovanasantoso nāma. Tathā asujjhantaṃ paṇṇāni pakkhipitvā tāpitaudakenāpi dhovituṃ vaṭṭati. Evaṃ dhovitvā karonatassa "idaṃ thūlaṃ, idaṃ sukhuman"ti akopetvā pahonakanīhāreneva karaṇaṃ karaṇasantoso nāma. Timaṇḍalapaṭicchādanamattasseva karaṇaṃ parimāṇasantoso nāma. Cīvarakaraṇatthāya pana "manāpaṃ suttaṃ pariyesissāmī"ti avicāretvā rathikādīsu vā devaṭṭhāne @Footnote: ¹ ka. iti ² cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati Vā āharitvā pādamūle vā ṭhapitaṃ yaṃ kiñcideva suttaṃ gahetvā karaṇaṃ suttasantoso nāma. Kusibandhanakāle pana aṅgulimatte satta vāre na vijjhitabbaṃ. Evaṃ karonatassa hi yo bhikkhu sahāyo na hoti, tassa vattabhedopi natthi. Tivaṅgulimatte pana satta vāre vijjhitabbaṃ. Evaṃ karontassa maggapaṭipannenāpi sahāyena bhavitabbaṃ. Yo na hoti, tassa vattabhedo. Ayaṃ sibbanasantoso nāma. Rajantena pana kāḷakacchakādīni pariyesantena na rajitabbaṃ, somavakkalādīsu ^1- yaṃ labhati, tena rajitabbaṃ. Alabhantena pana manussehi araññe vākaṃ gahetvā chaḍḍitarajanaṃ vā bhikkhūhi pacitvā chaḍḍitakasaṭaṃ vā gahetvā rajitabbaṃ. Ayaṃ rajanasantoso nāma. Nīlakaddamakāḷasāmesu yaṃ kiñci gahetvā hatthipiṭṭhe nisinnassa paññāyamānakappakaraṇaṃ kappasantoso nāma. Hirikopīnapaṭicchādanamattavasena paribhuñjanaṃ paribhogasantoso nāma. Dussaṃ pana labhitvā suttaṃ vā sūciṃ vā kārakaṃ vā alabhantena ṭhapetuṃ vaṭṭati, labhantena na vaṭṭati. Katampi ce antevāsikādīnaṃ dātukāmo hoti, te ca asannihitā, yāva āgamanā ṭhapetuṃ vaṭṭati, āgatamattesu tesu dātabbaṃ. Dātuṃ asakkontena adhiṭṭhātabbaṃ. Aññasmiṃ cīvare sati paccattharaṇampi adhiṭṭhātuṃ vaṭṭati. Anadhiṭṭhitameva hi sannidhi hoti. Adhiṭṭhitaṃ na hotīti mahāsivatthero āha. Ayaṃ sannidhiparivajjanasantoso nāma. Vissajjentena pana mukhaṃ oloketvā na dātabbaṃ, sāraṇīyadhamme ṭhatvāva vissajjetabbanti ayaṃ vissajjanasantoso nāma. Cīvarapaṭisaṃyuttāni dhutaṅgāni nāma paṃsukūlikaṅgañceva tecīvarikaṅgañca. Iti cīvarasantosamahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno paccekasambuddho imāni dve dhutaṅgāni gopeti, imāni gopento cīvarasantosamahāariyavaṃsavasena santuṭṭho hoti. Vaṇṇavādīti eko santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇaṃ na katheti. Eko na santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇaṃ katheti. eko neva santuṭṭho @Footnote: ¹ ka. caritabbaṃ sāmavaṇṇādīsu Hoti. Na santosassa vaṇṇaṃ katheti. Eko santuṭṭho ca hoti, santosassa ca vaṇṇaṃ katheti. Tathārūpo so paccekasambuddho taṃ dassetuṃ "itarītaracīvarasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī"ti vuttaṃ. Anesananti dūteyyapahiṇagamanānuyogappabhedaṃ nānappakāraṃ anesanaṃ. Appatirūpanti ayuttaṃ. Aladdhā cāti alabhitvā. Yathā ekacco "kathaṃ nu kho cīvaraṃ labhissāmī"ti puññavantehi bhikkhūhi saddhiṃ ekato hutvā kohaññaṃ karonto uttasati paritassati, paccekasambuddho evaṃ aladdhā ca cīvaraṃ na paritassati. Laddhā cāti dhammena samena labhitvā. Adhigato vigatalobhagiddho. Amucchitoti adhimattataṇhāya mucchanaṃ anāpanno. Anajjhāpannoti. Taṇhāya anotthato apariyonaddho. Ādīnavadassāvīti anesanāpattiyañca gadhitaparibhoge ca ādīnavaṃ passamāno. Nissaraṇapaññoti "yāvadeva sītassa paṭighātāyā"ti ^1- vuttanissaraṇameva pajānanto. Itarītaracīvarasantuṭṭhiyāti yena kenaci cīvarena santuṭṭhiyā. Nevattānukkaṃsetīti yathā panidhekacco "ahaṃ paṃsukūliko, mayā upasampadamāḷakeyeva ^2- paṃsukūlikaṅgaṃ gahitaṃ, ko mayā sadiso atthī"ti attukkaṃsanaṃ karoti. Evaṃ so attukkaṃsanaṃ na karoti. Na paraṃ vambhetīti "ime panaññe bhikkhū na paṃsukūlikāti vā paṃsukūlikamattampi etesaṃ natthī"ti vā evaṃ paraṃ na vambheti. Yo hi tattha dakkhoti yo tasmiṃ cīvarasantose vaṇṇavādī. Tāsu vā ^3- dakkho cheko byatto. Analasoti sātaccakiriyāya ālasiyavirahito. Sampajāno paṭissatoti sampajānapaññāya ^4- ceva satiyā ca yutto. Ariyavaṃse ṭhitoti ariyavaṃse patiṭṭhito. Itarītarena piṇḍapātenāti yena kenaci piṇḍapātena. Etthāpi piṇḍapāto jānitabbo, piṇḍapātakkhettaṃ jānitabbaṃ, piṇḍapātasantoso jānitabbo, piṇḍapātapaṭisaṃyuttaṃ dhutaṅgaṃ jānitabbaṃ. Tattha piṇḍapātoti odano @Footnote: ¹ Ma.mū. 12/23/14, aṅ. chakka. 22/329/415 (syā) ² cha.Ma. upasampadamāḷeyeva @³ ka. santosavaṇṇavāditādīsu vā ⁴ ka. sampajānasaññāya Kummāso sattu maccho maṃsaṃ khīraṃ dadhi sappi navanītaṃ telaṃ madhu phāṇitaṃ yāgu khādanīyaṃ sāyanīyaṃ lehanīyanti soḷasa piṇḍapātā. Piṇḍapātakkhettanti saṃghabhattaṃ uddesabhattaṃ nimantanaṃ salākabhattaṃ pakkhikaṃ uposathikaṃ pāṭipadikaṃ āgantukabhattaṃ gamikabhattaṃ gilānabhattaṃ gilānupaṭṭhākabhattaṃ dhurabhattaṃ kuṭibhattaṃ vārikabhattaṃ ^1- vihārabhattanti paṇṇarasa piṇḍapātakkhettāni. Piṇḍapātasantosoti piṇḍapāte vitakkasantoso gamanasantoso pariyesanasantoso paṭilābhasantoso paṭiggahaṇasantoso mattapaṭiggahaṇasantoso loluppavivajjanasantoso yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantoso upakārasantoso parimāṇasantoso paribhogasantoso sannidhiparivajjanasantoso visajjanasantosoti paṇṇarasa santosā. Tattha sādako bhikkhu mukhaṃ dhovituvā vitakketi. Piṇḍapātikena ca gaṇena saddhiṃ caratā sāyaṃ therupaṭṭhānakāle "sve kattha piṇḍāya carissāmā"ti "asukagāme bhante"ti ettakaṃ cintetvā tato paṭṭhāya na vitakketabbaṃ. Ekacārikena vitakkamāḷake ṭhatvā vitakketabbaṃ. Tato paṭṭhāya vitakkento pana ariyavaṃsā cuto hoti paribāhiro. Ayaṃ vitakkasantoso nāma. Piṇḍāya pavisantena pana "kuhiṃ labhissāmī"ti acintetvā kammaṭṭhānasīsena gantabbaṃ. Ayaṃ gamanasantoso nāma. Pariyesantena yaṃ vā taṃ vā aggahetvā lajjiṃ pesalameva gahetvā pariyesitabbaṃ. Ayaṃ pariyesanasantoso nāma. Dūratova āhariyamānaṃ disvā "etaṃ manāpaṃ, etaṃ amanāpan"ti cittaṃ na uppādetabbaṃ. Ayaṃ paṭilābhasantoso nāma. "idaṃ manāpaṃ gaṇhissāmi, idaṃ amanāpaṃ na gaṇhissāmī"ti acintetvā yaṃ kiñci yāpanamattaṃ gahetabbameva. Ayaṃ paṭiggahaṇasantoso nāma. Ettha pana deyyadhammo bahu dāyako appaṃ dātukāmo, appaṃ gahetabbaṃ. Deyyadhammo bahu, dāyakopi bahu dātukāmo, pamāṇeneva gahetabbaṃ. Deyyadhammopi na bahu, dāyakopi appaṃ dātukāmo, appaṃ gahetabbaṃ. Deyyadhammo na bahu, dāyako pana bahu dātukāmo, pamāṇena gahetabbaṃ paṭiggahaṇasmiṃ hi mattaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. vārabhattaṃ Ajānanto manussānaṃ pasādaṃ makkheti, saddhādeyyaṃ vinipāteti, sāsanaṃ na karoti. Vijātamātuyāpi ^1- cittaṃ gahetuṃ na sakkoti. Iti mattaṃ jānitvāva paṭiggahetabbanti ayaṃ mattapaṭiggahaṇasantoso nāma. Aḍḍhakulāniyeva agantvā dvārapaṭipāṭiyā gantabbaṃ. Ayaṃ loluppavivajjanasantoso nāma. Yathālābhasantosādayo cīvare vuttanayā eva. Piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā "samaṇadhammaṃ anupālessāmī"ti evaṃ upakāraṃ ñatvā paribhuñjanaṃ upakārasantoso nāma. Pattaṃ pūretvā ānītampi ^2- na paṭiggahetabbaṃ. Anupasampanne sati tena gāhāpetabbaṃ, asati āharāpetvā paṭiggahaṇaparimāṇamattaṃ gahetabbaṃ. Ayaṃ parimāṇasantoso nāma. Jighacchāya paṭivinodanaṃ "na idamettha nissaraṇan"ti evaṃ paribhuñjanaṃ paribhogasantoso nāma. Nidahitvā na paribhuñjitabbaṃ. Ayaṃ sannidhiparivajjanasantoso nāma. Mukhaṃ anoloketvā sāraṇīyadhamme ṭhitena vissajjitabbaṃ. Ayaṃ vissajjanasantoso nāma. Piṇḍapātapaṭisaṃyuttāni pana pañca dhutaṅgāni piṇḍapātikaṅgaṃ sapadānacārikaṅgaṃ ekāsanikaṅgaṃ pattapiṇḍikaṅgaṃ khalupacchābhattikaṅganti. Iti piṇḍapātasantosamahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno paccekasambuddho imāni pañca dhutaṅgāni gopeti, imāni gopento piṇḍapātasantosamahāariyavaṃsavasena santuṭṭho hoti. Vaṇṇavādītiādīni vuttanayeneva veditabbāni. Senāsanānīti idha senāsanaṃ jānitabbaṃ, senāsanakkhettaṃ jānitabbaṃ, senāsanasantoso jānitabbo, senāsanapaṭisaṃyuttaṃ dhutaṅgaṃ jānitabbaṃ. Tattha senāsananti mañco pīṭhaṃ bhisi bimbohanaṃ vihāro aḍḍhayogo pāsādo hammiyaṃ guhā leṇaṃ aṭṭo māḷo veḷu gumbo rukkhamūlaṃ yattha vā pana bhikkhū paṭikkamantīti imāni paṇṇarasa senāsanāni. Senāsanakkhettanti saṃghato vā gaṇato vā ñātito vā mittato vā attano vā dhanena paṃsukūlaṃ vāti cha khettāni. @Footnote: ¹ cha.Ma. vijātamātuyāpissa ² cha.Ma. ānītaṃ Senāsanasantosoti senāsane vitakkasantosādayo paṇṇarasa santosā. Te piṇḍapāte vuttanayeneva veditabbā. Senāsanapaṭisaṃyuttāni pana pañca dhutaṅgāni āraññikaṅgaṃ rukkhamūlikaṅgaṃ ababhokāsikaṅgaṃ sosānikaṅgaṃ yathāsanthatikaṅganti. Iti senāsanasantosamahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno paccekasambuddho imāni pañca dhutaṅgāni gopeti, imāni gopento senāsanasantosamahāariyavaṃsavasena santuṭṭho hoti. Iti āyasmā dhammasenāpati sāriputtatthero paṭhaviṃ pattharamāno viya sāgarakucchiṃ pūrayamāno viya ākāsaṃ vitthārayamāno viya ca paṭhamaṃ cīvarasantosaariyavaṃsaṃ kathetvā candaṃ uṭṭhāpento viya sūriyaṃ ullaṅghento viya ca dutiyaṃ piṇḍapātasantosaariyavaṃsaṃ ^1- kathetvā sineruṃ ukkhipento viya tatiyaṃ senāsanasantosaariyavaṃsaṃ kathetvā idāni gilānapaccayasantosaariyavaṃsaṃ kathetuṃ "santuṭṭho hoti itarītarena gilānapaccayabhesajjaparikkhārenā"tiādimāha. Taṃ piṇḍapātagatikameva. Tattha yathālābhayathābalayathāsāruppasantoseneva santussitabbaṃ. Bhāvanārāmaariyavaṃso pana idha anāgato, nesajjikaṅgabhāvanārāmaariyavaṃsaṃ bhajati. ^2- Vuttampi cetaṃ:- "pañca senāsane vuttā pañca āhāranissitā eko vīriyasaṃyutto dve ca cīvaranissitā"ti. ^3- Porāṇe aggaññe ariyavaṃse ṭhitoti ettha porāṇeti na adhunuppattike. Aggaññeti aggeti jānitabbe. Ariyavaṃseti ariyānaṃ vaṃse. Yathā hi khattiyavaṃso brāhmaṇavaṃso vessavaṃso suddavaṃso samaṇavaṃso kulavaṃso rājavaṃso ca, evamayampi aṭṭhamo ariyavaṃso, ariyatanti ariyapaveṇi nāma hoti. So kho panāyaṃ vaṃso imesaṃ vaṃsānaṃ mūlagandhādīnaṃ kāḷānusāriyagandhādayo viya aggamakkhāyati. Ke pana te ariyā, yesaṃ eso vaṃsoti? ariyā vuccanti buddhā ca paccekabuddhā ca tathāgatasāvakā ca, etesaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyasaṃso. Ito pubbe hi satasahassādhikānaṃ ^4- catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake taṇhaṅkaro medhaṅkaro saraṇaṅkaro dīpaṅkaroti cattāro buddhā uppannā, te @Footnote: ¹ cha.Ma. dutiyapiṇḍapātasantosaṃ ² su. vi. 3/204, mano. pū. 2/311 @³ su. vi. 3/213, mano. pū. 2/320 ⁴ cha.Ma. satasahassakappādhikānaṃ Ariyā, tesaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso. Tesaṃ buddhānaṃ parinibbānato aparabhāge asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā ^1- koṇḍañño nāma buddho uppanno .pe. Imasmiṃ kappe kakusandho koṇāgamano kassapo amhākaṃ bhagavā gotamoti cattāro buddhā uppannā, tesaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso. Apica atītānāgatapaccuppannānaṃ sabbabuddhapaccekabuddhabuddhasāvakānaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso. Tasmiṃ ariyavaṃse. ^2- Ṭhitoti patiṭṭhito. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Aṭṭhamagāthāniddesavaṇṇanā. [129] Navame ayaṃ yojanā:- dussaṅgahā pabbajitāpi eke. Ye asantosābhibhūtā, tathāvidhā eva ca atho gahaṭṭhā gharamāvasantā. Etamahaṃ dussaṅgahabhāvaṃ jigucchanto vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. ^3- Niddese anassavāti vacanaṃ assavanakā. Avacanakarāti dubbacā. Paṭilomavuttinoti paccanīkaṃ ^4- kathanasīlā, paṭimallā hutvā pavattantīti attho. Aññeneva mukhaṃ karontīti ovādadāyake disvā mukhaṃ parivattetvā aññaṃ disābhāgaṃ olokenti. Abyāvaṭo hutvāti avāvaṭo hutvā. Anapekkho hutvāti anallīno hutvā. Navamagāthāniddesavaṇṇanā. [130] Dasame oropayitvāti apanetvā. Gihibyañjanānīti kesamassuodātavatthālaṅkāramālāgandhavilepanaitthiputtadāsidāsādīni. Etāni gihibhāvaṃ byañjayanti, tasmā "gihibyañjanānī"ti vuccanti. Sañchinnapatto patitapatto. Chetvānāti maggañāṇena chinditvā. Vīroti maggavīriyasamannāgato. Gihibandhanānīti kāmabandhanāni. Kāmā hi gihīnaṃ bandhanāni. Ayaṃ tāva padattho. @Footnote: ¹ ka. asaṅkheyye atikkantepi ² mano. pū. 2/311 ³ sutta. A. 1/30-1 @ ⁴ ka. paṭāṇikathaṃ, Ma. paṭilomakathaṃ Ayaṃ pana adhippāyo:- "ahovatāhampi oropayitvā gihibyañjanāni sañchinnapatto yathā koviḷāro bhaveyyan"ti evaṃ hi cintayamāno vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. ^1- Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. ^2- Niddese sārāsanañcāti sāraṃ āsanaṃ. Chinnānīti gaḷitāni. Sañchinnānīti nipannāni. Patitānīti vaṇṭato muttāni. Paripatitānīti bhūmiyaṃ patitāni. Dasamagāthāniddesavaṇṇanā paṭhamavaggavaṇṇanā niṭṭhitā. ------------ 2. Dutiyavaggavaṇṇanā [131-2] Dutiyavaggassa paṭhamadvaye nipakanti pakatinipuṇaṃ paṇḍitaṃ kasiṇaparikammādikusalaṃ. Sādhuvihārinti appanāvihārena vā upacārena vā samannāgataṃ. Dhīranti dhitisampannaṃ. Tattha nipakaṭṭhena ^3- dhitisampadā vuttā. Idha pana dhitisampannamevāti attho. Dhiti nāma asithilaparakkamatā, "kāmaṃ taco ca nahāru cā"ti ^4- evaṃ pavattavīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Apica dhikkitapāpotipi ^5- dhīro. Rājāva raṭṭhaṃ vijitaṃ pahāyāti yathā paṭirājā "vijitaṃ raṭṭhaṃ anatthāvahan"ti ñatvā rajjaṃ ^6- pahāya eko carati evaṃ bālasahāyaṃ pahāya eko care. Atha vā rājāva raṭṭhanti yathā sutasomo rājā vijitaṃ raṭṭhaṃ pahāya eko carati. ^7- Yathā ca mahājanako evaṃ eko careti ayampi etassattho. Sesaṃ vuttānusārena sakkā jānitunti na vitthāritaṃ. ^8- Niddese vattabbaṃ natthi. Paṭhamadvayaṃ. [133] Tatiyagāthā padatthato uttānā eva. Kevalañca pana sahāyasampadanti ettha asekkhehipi sīlādikkhandhehi sampannā sahāyā eva @Footnote: ¹ sutta. A. 1/85 ² cha.Ma. jānitabbaṃ ³ cha.Ma. nipakattena @⁴ Ma.Ma. 13/184/159, aṅ. duka. 20/5/50, khu. mahā. 29/918/584-5 (syā) @⁵ cha.Ma. dhikkatapāpotipi ⁶ ka. kaṭṭhaṃ ⁷ cha.Ma. cari ⁸ sutta. A. 1/88 "sahāyasampadā"ti veditabbā. Ayampanettha yojanā:- yā ayaṃ vuttā sahāyasampadā, taṃ sahāyasampadaṃ addhā pasaṃsāma, ekaṃseneva thomemāti vuttaṃ hoti. Kathaṃ? seṭṭhā samāsevitabbā sahāyāti. Kasmā? attano sīlādīhi seṭṭhe sevamānassa sīlādayo dhammā anuppannā uppajjanti, uppannā vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ pāpuṇanti. Sace sevamānassa aññamaññasamadhāraṇena kukkuccavinodanena ca laddhā na parihāyanti. Ete pana sahāyake seṭṭhe ca same ca aladdhā kuhanādimicchājīvaṃ vajjetvā dhammena samena uppannabhojanaṃ bhuñjanto tattha ca paṭighānunayaṃ anuppādento anavajjabhojī hutvā attakāmo kulaputto eko care khaggavisāṇakapPo. Ahampi hi evaṃ caranto imaṃ sampattiṃ adhigatomhīti. ^1- Niddeso vuttanayo eva. Tatiyaṃ. [134] Catutthe disvāti oloketvā. Suvaṇṇassāti kāñcanassa. "valayānī"ti pāṭhaseso. Sāvasesapāṭho ^2- hi ayaṃ attho. Pabhassarānīti pabhāsanasīlāni, jutimantānīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ uttānapadatthameva. Ayaṃ pana yojanā:- disvā bhujasmiṃ suvaṇṇassa valayāni "gaṇavāse sati saṅghaṭṭanā. Ekavāse sati aghaṭṭanā"ti evaṃ cintento vipassanaṃ ārabhitvā adhigatomhīti. Sesaṃ vuttanayamevāti. ^3- Nūpurānīti ^4- valayāni. "niyurā"ti keci vadanti. Ghaṭṭentīti aññamaññaṃ hananti. Catutthaṃ. [135] Pañcamagāthā padatthato uttānā eva. Ayaṃ pana ettha adhippāyo:- svāyaṃ ^5- etena dutiyena kumārena sītuṇhādīni nivedentena sahavāsena taṃ saññāpentassa mama vācābhilāpo, tasmiṃ sinehavasena abhisajjanā vā jātā. Sace ahaṃ imaṃ na pariccajāmi, tato āyatimpi yatheva hessati. Yathā idāni, evaṃ dutiyena saha mamassa, vācābhilāpo abhisajjanā vā. @Footnote: ¹ sutta. A. 1/84 ² ka. sāvaseso ³ sutta. A. 1/90 ⁴ ka. napurānīti @⁵ cha.Ma. yvāyaṃ Ubhayampi cetaṃ antarāyakaraṃ visesādhigamassāti etaṃ bhayaṃ āyatiṃ pekkhamāno taṃ chaḍḍetvā yoniso paṭipajjitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. ^1- Sesaṃ vuttanayameva. Pañcamaṃ. [136] Chaṭṭhe kāmāti dve kāmā vatthukāmā ca kilesakāmā ca. Tattha vatthukāmā manāpiyā rūpādayo dhammā, kilesakāmā chandādayo sabbepi rāgappabhedā. Idha pana vatthukāmā adhippetā, rūpādianekappakāravasena ^2- citRā. Lokassādavasena madhuRā. Bālaputhujjanānaṃ manaṃ ramentīti manoramā. Virūparūpenāti virūpena rūpena, anekavidhena sabhāvenāti vuttaṃ hoti. Te hi rūpādivasena citrā, rūpādīsupi nīlādivasena vividharūpā. Evaṃ tena virūparūpena tathā tathā assādaṃ dassetvā mathenti cittaṃ, pabbajjāya abhiramituṃ na denti. ^3- Sesamettha pākaṭameva. Nigamanampi dvīhi tīhi vā padehi yojetvā purimagāthāsu vuttanayena veditabbaṃ. ^4- Kāmaguṇāti kāmayitabbaṭṭhena kāmā. Bandhanaṭṭhena guṇā. "anujānāmi bhikkhave ahatānaṃ vatthānaṃ diguṇaṃ saṅghāṭin"ti ^5- ettha paṭalaṭṭho guṇaṭṭho. "accenti kālā tarayanti rattiyo, vayoguṇā anupubbaṃ jahantī"ti ^6- ettha:- rāsaṭṭho guṇaṭṭho. "sataguṇā dakkhiṇā pāṭikaṅkhitabbā"ti ^7- ettha ānisaṃsaṭṭho guṇaṭṭho. "antaṃ antaguṇaṃ, ^8- kayirā mālāguṇe bahū"ti ^9- ettha bandhanaṭṭho guṇaṭṭho. Idhāpi eseva adhippeto, tena vuttaṃ "bandhanaṭṭhena guṇā"ti. Cakkhuviññeyyāti cakkhuviññāṇena passitabbā. Etenupāyena sotaviññeyyādīsupi attho veditabbo. Iṭṭhāti pariyiṭṭhā vā hontu, mā vā, iṭṭhārammaṇabhūtāti attho. Kantāti kāmanīyā. Manāpāti manavaḍḍhanakā. Piyarūpāti piyajātikā. Kāmūpasañhitāti ārammaṇaṃ katvā uppajjamānena kāmena upasañhitā. Rajanīyāti rajjaniyā, rāguppattikāraṇabhūtāti attho. @Footnote: ¹ sutta. A. 1/93 ² cha.Ma. anekappakārena ³ cha.Ma. dentīti ⁴ sutta. A. 1/95 @⁵ vi. mahā. 5/348/151 ⁶ saṃ. sa. 15/4/3 ⁷ Ma. u. 14/379/324 @⁸ dī. mahā. 10/377/251, Ma. mū. 12/110/79, khu. khu. 25/2 ⁹ khu. dha. 25/53/26 Yadi muddhāyātiādīsu muddhāti ^1- aṅgulipabbesu saññaṃ ṭhapetvā hatthamuddhāya gaṇanā. ^2- Gaṇanāti acchiddagaṇanā. Saṅkhānanti piṇḍagaṇanā. Yāya khettaṃ oloketvā "idha ettakā vīhī bhavissanti, "rukkhaṃ oloketvā "idha ettakāni phalāni bhavissanti, "ākāsaṃ oloketvā "ime ākāse sakuṇā ettakā nāma bhavissantī"ti jānanti. Kasīti kasikammaṃ. Vaṇijjāti jaṅgha ^3- vaṇijjathalavaṇijjādivaṇippatho. Gorakkhanti attano vā paresaṃ vā gāvo rakkhitvā pañcagorasavikkayena jīvanakammaṃ. Issattho vuccati āvudhaṃ gahetvā upaṭṭhānakammaṃ. Rājaporisanti vinā āvudhena rājakammaṃ katvā rājupaṭṭhānaṃ. Sippaññataranti gahitāvasesahatthiassasippādi. Sītassa purakkhatoti lakkhaṃ viya sarassa sītassa purato ṭhito, sītena bādhiyamānoti attho. Uṇhepi eseva nayo. Ḍaṃsādīsu ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā. Makasāti sabbamakkhikā. Sarīsapāti ye keci saritvā gacchanti. Rissamānoti pīḷiyamāno ruppamāno ghaṭṭiyamāno. ^4- Miyyamānoti maramāno. Ayaṃ bhikkhaveti bhikkhave ayaṃ muddhādīhi ^5- jīvikakappanaṃ āgamma sītādipaccayo ābādho. Kāmānaṃ ādīnavoti kāmesu upaddavo, upasaggoti attho. Sandiṭṭhikoti paccakakho sāmaṃ passitabbo. Dukkhakkhandhoti dukkharāsi. Kāmahetūtiādīsu paccayaṭṭhena kāmā assa hetūti kāmahetu. Mūlaṭṭhena kāmā nidānamassāti kāmanidāno. Liṅgavipallāsena pana "kāmanidānan"ti vutto. Kāraṇaṭṭhena kāmā adhikaraṇaṃ assāti kāmādhikaraṇo. Liṅgavipallāseneva pana "kāmādhikaraṇan"ti vutto. Kāmānameva hetūti idaṃ niyamavacanaṃ kāmapaccayā uppajjatiyevāti attho. Uṭṭhahatoti ājīvasamuṭṭhāpakavīriyena uṭṭhahantassa. Ghaṭatoti taṃ vīriyaṃ pubbenāparaṃ ghaṭentassa. Vāyamatoti vāyāmaṃ parakkamaṃ payogaṃ karontassa. Nābhinipphajjantīti na nipphajjanti, tattha ^6- nābhiruhanti. Socatīti citte uppannabalavasokena socati. Kilamatīti kāye uppannadukkhena kilamati. Paridevatīti @Footnote: ¹ cha.Ma. yadi muddāyātiādīsu muddāti ² cha.Ma. hatthamuddā ³ Sī. jala..... @⁴ Ma. diyamānoti, ruppamāno. ghaṭiyamāno ⁵ cha.Ma. muddādīhi ⁶ cha.Ma. hatthaṃ Vācāya paridevati. Urattāḷinti uraṃ tāḷetvā. Kandatīti rodati. Sammohaṃ āpajjatīti visaññī viya sammuḷho hoti. Moghanti tucchaṃ. Aphaloti nipphalo. Ārakkhādhikaraṇanti ārakkhakāraṇā. Kinti meti ^1- kena nu kho upāyena. Yampi meti yampi mayhaṃ kasikammādīni katvā uppāditadhanaṃ ahosi. Tampi no natthīti tampi amhākaṃ idāni natthi. Puna ca paraṃ bhikkhave kāmahetūtiādināpi kāraṇaṃ dassetvāva ādīnavaṃ dasseti. ^2- Tattha kāmahetūti kāmapaccayā, rājānopi rājūhi vivadantīti attho. Kāmanidānanti bhāvanapuṃsakaṃ, kāme nidānaṃ katvā vivadantīti attho. Kāmādhikaraṇantipi bhāvanapuṃsakameva, kāme adhikaraṇaṃ katvā vivadantīti attho. Kāmānameva hetūti gāmanigamasenāpatipurohitaṭṭhānantarādīnaṃ kāmānaṃyeva hetu vivadantīti attho. Upakkamantīti paharanti. Asicammanti asiṃ ceva kheṭakaphalakādīni ca. Dhanukalāpaṃ sannayhitvāti dhanuṃ gahetvā sarakalāpaṃ sannayhitvā. Ubhatobyūḷhanti ^3- ubhato rāsibhūtaṃ. Pakkhandantīti pavisanti. Usūsūti kaṇḍesu. Vijjotalantesūti parivattamānesu. Te tatthāti te tasmiṃ saṅgāme. Addāvalepanā upakāriyoti cettha manussā pākārapādaṃ assakhurasaṇṭhānena iṭṭhakāhi cinitvā upari sudhāya limpanti. Evaṃ katapākārapādā "upakāriyo"ti vuccanti. Tā tintena kalalena ^4- sittā addāvalepanā nāma honti. Pakkhandantīti tāsaṃ heṭṭhā tikhiṇaayasūlarukkhasūlādīhi ^5- vijjhiyamānā pākārassa picchillabhāvena ārohituṃ asakkontāpi upadhāvantiyeva. Chakaṇaṭiyāti kuthitagomayena. Abhivaggenāti satadantena. ^6- Taṃ aṭṭhadantākārena katvā "nagaradvāraṃ bhinditvā pavisissāmā"ti āgate uparidvāre ṭhitā tassa bandhanayottāni chinditvā tena abhivaggena omaddanti. @Footnote: ¹ ka. kintīti ² cha.Ma. dīpeti ³ ka. ubhatoviyuḷhanti ⁴ ka. takkānakalalena @⁵ ka. nikhāta.... ⁶ Sī., ka., i. sattadantena Sandhimpi chindantīti gharasandhimpi chindanti. Nillopanti gāme paharitvā mahāvilopaṃ karonti. Ekāgārikanti paṇṇāsamattāpi saṭṭhimattāpi parivāretvā jīvaggāhaṃ gahetvāva dhanaṃ āharāpenti. Paripanthepi tiṭṭhantīti panthadūhanakammaṃ karonti. Aḍḍhadaṇḍakehīti muggarehi. ^1- Sesaṃ vuttatthameva. Chaṭṭhaṃ. [137] Sattame etīti īti, āgantukānaṃ akusalabhāgīnaṃ ^2- byasanahetūnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tasmā kāmaguṇāpi ete anekabyasanāvahaṭṭhena daḷhasannipātaṭṭhena ca īti. Gaṇḍopi asuciṃ paggharati, uddhumātaparipakkaparibhinno hoti. Tasmā ete kilesāsucipaggharaṇato uppādajarābhaṅgehi uddhumātaparipakkaparibhinnabhāvato ca gaṇḍo. Upaddavatīti upaddavo, anatthaṃ janento abhibhavati ajjhottharatīti attho, rāgagaṇḍādīnametaṃ adhivacanaṃ. Tasmā kāmaguṇāpete aviditanibbānatthāvahahetutāya sabbupaddavavatthutāya ca upaddavo. Yasmā panete kilasāturabhāvaṃ janentā sīlasaṅkhātamārogyaloluppaṃ vā uppādentā pākatikameva ārogyaṃ vilumpanti, tasmā iminā ārogyavilumpanaṭṭhena rogo. Abbhantaramanupaviṭṭhaṭṭhena pana antotudanaṭṭhena dunnīharaṇīyaṭṭhena ca sallaṃ. Diṭṭhadhammikasamparāyikabhayāvahanato bhayaṃ. Metanti etaṃ. Sesamettha pākaṭameva. Nigamanampi vuttanayeneva veditabbaṃ. ^3- Kāmarāgarattāyanti kāmarāgena ratto ayaṃ. Chandarāgavinibaddhoti chandarāgena snehena baddho. Diṭṭhadhammikāpi gabbhāti imasmiṃ attabhāve vattamānā saḷāyatanagabbhā. Samparāyikāpi gabbhāti paralokepi saḷāyatanagabbhā. Na parimuccatīti parimuccituṃ na sakkoti. Otiṇṇo sātarūpenāti madhurasabhāvena rāgena otiṇṇo ogāhito. Palipathanti kāmakalalamaggaṃ. Dugganti duggamaṃ. Sattamaṃ. @Footnote: ¹ pa.sū. 1/169/381 ² cha.Ma. akusalabhāgiyānaṃ ³ sutta.A. 1/106-7 [138] Aṭṭhame sītaṃ duvidhaṃ abbhantaradhātukkhobhapaccayañca bāhiradhātukkhobhapaccayañca. Tathā uṇhaṃ. Tattha ḍaṃsāti piṅgalamakkhikā. Sarīsapeti ye keci dīghajātikā saritvā gacchanti. Sesaṃ pākaṭameva. Nigamanampi vuttanayeneva veditabbaṃ. Aṭṭhamaṃ. [139] Navamagāthā padatthato pākaṭā eva. Ayaṃ panettha adhippāyayojanā:- sā ca kho yuttivasena, na anussavavasena. Yathā ayaṃ hatthī manussakantesu sīlesu dantattā adantabhūmiṃ nāgacchatīti vā, sarīramahantatāya vā nāgo. Evaṃ kudāssu nāmāhampi ariyakantesu sīlesu dantattā adantabhūmiṃ nāgamanena, āguṃ akaraṇena, puna itthattaṃ anāgamanena ca guṇasarīramahantatāya vā nāgo bhaveyyaṃ. Yathā cesa yūthāni vivajjetvā ekacariyasukhena yathābhirantaṃ vihare araññe, eko care khaggavisāṇakappo, kudāssu nāmāhampi evaṃ gaṇaṃ vivajjetvā ekattābhiratisukhena ^1- jhānasukhena yathābhirantaṃ araññe attano yathā yathā sukhaṃ, tathā tathā yattakaṃ vā icchāmi, tattakaṃ araññe nivāsaṃ eko care khaggavisāṇakappo eko careyyanti ^2- attho. Yathā cesa susaṇṭhitakkhandhamahantatāya sañjātakkhandho, kudāssu nāmāhampi evaṃ asekkhasīlakkhandhamahantatāya sañjātakkhandho bhaveyyaṃ. Yathā cesa padumasadisagattatāya vā, padumakule uppannatāya vā padumī, kudāssu nāmāhampi evaṃ padumasadisabojjhaṅgamahantatāya vā ariyajātipadume uppannatāya vā padumī bhaveyyaṃ. Yathā cesa thāmabalajavādīhi uḷāro, kudāssu nāmāhampi evaṃ parisuddhakāyasamācāratādīhi sīlasamādhinibbedhikapaññādīhi vā uḷāro bhaveyyanti evaṃ cintento vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. ^3- Navamaṃ. @Footnote: ¹ Sī. ekantābhiratisukhena ² ka. bhaveyyanti ³ sutta. A. 1/99 [140] Dasame aṭṭhānatanti aṭṭhānaṃ taṃ, akāraṇaṃ tanti vuttaṃ hoti. anunāsikassa lopo kato "ariyasaccāna dassanan"tiādīsu ^1- viya. Saṅgaṇikāratassāti gaṇābhiratassa. Yanti kāraṇavacanametaṃ "yaṃ hirīyati hirīyitabbenā"tiādīsu ^2- viya. Phassayeti adhigacche. Sāmayikaṃ vimuttinti lokiyasamāpattiṃ. Sā hi appitappitasamaye eva paccanīkehi vimuccanato "sāmayikā vimuttī"ti vuccati. Taṃ sāmayikaṃ vimuttiṃ. Aṭṭhānaṃ taṃ, na taṃ kāraṇaṃ vijjati saṅgaṇikāratassa, yena kāraṇena phassaye iti etaṃ ādiccabandhussa paccekabuddhassa vaco nisamma saṅgaṇikāya ratiṃ pahāya yoniso paṭipajjanto adhigatomhīti āha. Sesaṃ vuttanayameva. ^3- Niddese nekkhammasukhanti pabbajjāsukhaṃ. Pavivekasukhanti kāyacittaupadhiviveke sukhaṃ. Upasamasukhanti kilesupasamaṃ phalasamāpattisukhaṃ. Sambodhisukhanti maggasukhaṃ. Nikāmalābhīti attano rucivasena yathākāmalābhī. Akicchalābhīti adukkhalābhī. Akasiralābhīti vipulalābhī. Asāmayikanti lokuttaraṃ. Akuppanti kuppavirahitaṃ acalitaṃ lokuttaramaggaṃ. Dasamaṃ. Dutiyavaggavaṇṇanā niṭṭhitā. ------- 3. Tatiyavaggavaṇṇanā [141] Tatiyavaggassa paṭhame diṭṭhīvisūkānīti dvāsaṭṭhidiṭṭhigatāni. Tāni hi maggasammādiṭṭhiyā visūkaṭṭhena ^4- vijjhanaṭṭhena vilomaṭṭhena ca visūkāni. Evaṃ diṭṭhiyā visūkānīti diṭṭhivisūkāni, diṭṭhiyo eva vā visūkāni diṭṭhivisūkāni. Upātivattoti dassanamaggena atikkanto. Patto niyāmanti avinipātadhammatāya sambodhiparāyanatāya ca niyatabhāvaṃ adhigato, sammattaniyāmasaṅkhātaṃ vā paṭhamamagganti. @Footnote: ¹ khu. khu. 25/11, 270/4, 386 ² abhi. saṅ. 34/310/90 @³ sutta. A. 1/103 ⁴ ka. viruddhaṭṭhena Ettāvatā paṭhamamaggakiccanipphatti ca tassa paṭilābho ca vutto. Idāni paṭiladdhamaggoti iminā sesamaggapaṭilābhaṃ dasseti. Uppannañāṇomhīti uppannapaccekabodhiñāṇo amhi. Etena phalaṃ dasseti. Anaññaneyyoti aññehi "idaṃ saccaṃ idaṃ saccan"ti na netabbo. Etena sayambhūtaṃ dīpeti. Patte vā paccekabodhiñāṇe aññaneyyatāya abhāvā sayaṃ vasitaṃ. Samathavipassanāya vā ^1- diṭṭhivisūkāni upātivatto, ādimaggena patto niyāmaṃ, sesehi paṭiladdhamaggo, phalañāṇena uppannañāṇo, taṃ sabbaṃ attanāva adhigatoti anaññaneyyo. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. ^2- Na paraneyyoti na aññehi netabbo. Na parappattiyoti paccakkhadhammattā na aññehi saddahāpetabbo. Na parappaccayoti na assa paro paccayo, na parassa saddhāya vattatīti na parapaccayo. Na parapaṭibaddhagūti na aññesaṃ paṭibaddhañāṇagamano. Paṭhamaṃ. [142] Dutiye nillolupoti alolupPo. Yo hi rasataṇhābhibhūto hoti, so bhusaṃ luppati punappunañca luppati, tena "loluppo"ti vuccati. Tasmā esa taṃ paṭikkhipanto āha "nillolupo"ti. Nikkuhoti ettha kiñcāpi yassa tividhakuhanavatthu natthi, so "nikkuho"ti vuccati, imissā pana gāthāya manuññabhojanādīsu ^3- vimhayamanāpajjanato nikkuhoti ayamadhippāyo. Nippipāsoti ettha pātumicchā pipāsā, tassā abhāvena nippipāso, sādurasalobhena bhotukamyatāvirahitoti attho. Nimmakkhoti ettha paraguṇavināsanalakkhaṇo makkho, tassa abhāvena nimmakkho. Attano gahaṭṭhakāle sūdassa, ^4- guṇamakkhanabhāvaṃ sandhāya āha. Niddhantakasāvamohoti ettha rāgādayo tayo kāyaduccaritādīni ca tīṇīti cha dhammā yathāsambhavaṃ appasannaṭṭhena sakabhāvaṃ vijahāpetvā parabhāvaṃ gaṇhāpanaṭṭhena kasaṭaṭṭhena ca "kasāvā"ti veditabbā. Yathāha:- @Footnote: ¹ Sī., ka. ipassanāya vā ² sutta. A. 1/103 ³ ka. manuññato janādisu @⁴ Ma., ka. parassa "tattha katame tayo kasāvā? rāgakasāvo dosakasāvo mohakasāvo, ime tayo kasāvā. Tattha katame aparepi tayo kasāvā? kāyakasāvo vacīkasāvo manokasāvo"ti. ^1- Tesu mohaṃ ṭhapetvā pañcannaṃ kasāvānaṃ tesañca sabbesaṃ mūlabhūtassa mohassa niddhantattā niddhantakasāvamoho, tiṇṇaṃ eva vā kāyavacīmanokasāvānaṃ mohassa ca niddhantattā niddhantakasāvamoho. Itaresu nillolupatādīhi rāgakasāvassa nimmakkhatāya dosakasāvassa niddhantabhāvo siddho eva. Nirāsasoti nittaṇho. Sabbaloketi sakalaloke, tīsu bhavesu dvādasasu vā āyatanesu bhavavibhavataṇhāvirahito hutvāti attho. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Atha vā tayopi pāde vatvā ^2- eko careti eko carituṃ sakkuṇeyyāti evampi ettha sambandho kātabbo. ^3- Dutiyaṃ. [143] Tatiye ayaṃ saṅkhepattho:- yvāyaṃ dasavatthukāya pāpadiṭṭhiyā samannāgatattā pāPo. Paresampi anatthaṃ dassetīti anatthadasSī. Kāyaduccaritādimhi ca visame niviṭṭho. Taṃ attakāmo kulaputto pāpaṃ sahāyaṃ parivajjayetha, anatthadassiṃ visame niviṭṭhaṃ. Sayaṃ na seveti attano vasena na seveyya. Yadi pana paravaso hoti, kiṃ sakkā kātunti vuttaṃ hoti. Pasutanti pasaṭaṃ, diṭṭhivasena tattha tattha lagganti attho. Pamattanti kāmaguṇesu vossaṭṭhacittaṃ, kusalabhāvanārahitaṃ vā. Taṃ evarūpaṃ na seve na bhaje na payirupāse, aññadatthu eko care khaggavisāṇakappoti. Niddese sayaṃ na seveyyāti sāmaṃ na upasaṅkameyya. Sāmaṃ na seveyyāti cittenapi na upasaṅkameyya. Na seveyyāti na bhajeyya. Na niseveyyāti samīpampi na gaccheyya. Na saṃseveyyāti dūre bhaveyya. Na paṭiseveyyāti ^4- paṭikkameyya. Tatiyaṃ. @Footnote: ¹ abhi. vi. 35/924/450 ² Sī. vāretvā, Ma., ka. vāre vatvā @³ sutta. A. 1/105 ⁴ cha.Ma. na parisaṃseveyyāti [144] Catutthe ayaṃ saṅkhepattho:- bahussutanti duvidho bahussuto tīsu piṭakesu atthato nikhilo ^1- pariyattibahussuto ca maggaphalavijjābhiññānaṃ paṭividdhattā paṭivedhabahussuto ca. Āgatāgamo dhammadharo. Uḷārehi pana kāyavacīmanokammehi samannāgato uḷāro. Yuttapaṭibhāno ca muttapaṭibhāno ca yuttamuttapaṭibhāno ca paṭibhānavā. Pariyattiparipucchādhigamavasena vā tidhā paṭibhānavā veditabbo. Yassa hi pariyatti paṭibhāti, so pariyattipaṭibhānavā. Yassa atthañca ñāyañca lakkhaṇañca ṭhānāṭhānañca paripucchantassa paripucchā paṭibhāti, so paripucchāpaṭibhānavā. Yena maggādayo paṭividdhā honti, so paṭivedhapaṭibhānavā. Taṃ evarūpaṃ bahussutaṃ dhammadharaṃ bhajetha, mittaṃ uḷāraṃ paṭibhānavantaṃ. Tato tassānubhāvena attatthaparatthaubhayatthabhedato vā diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthabhedato vā anekappakārāni aññāya atthāni, tato "ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhānan"tiādīsu ^2- kaṅkhāṭṭhānesu vineyya kaṅkhaṃ vicikicchaṃ vinetvā vināsetvā evaṃ katasabbakicco eko care khaggavisāṇakappoti. ^3- Catutthaṃ. [145] Pañcame khiḍḍā ca rati ca pubbe vuttāva. Kāmasukhanti vatthukāmasukhaṃ. Vatthukāmāpi hi sukhassa visayādibhāvena sukhanti vuccanti. Yathāha "atthi rūpaṃ sukhaṃ sukhānupatitan"ti. ^4- Evametaṃ khiḍḍaṃ ratiṃ kāmasukhañca imasmiṃ okāsaloke analaṅkaritvā alanti akatvā "etappakāran"ti ^5- vā "sārabhūtan"ti vā evaṃ agahetvā. ^6- Anapekkhamānoti tena analaṅkaraṇena anapekkhanasīlo apihāluko nittaṇho. Vibhūsaṭṭhānāvirato saccavādī eko careti. Tattha vibhūsā duvidhā agārikavibhūsā ca anagārikavibhūsā ca. Tattha agārikavibhūsā sākaṭaveṭhanamālāgandhādi, anagārikavibhūsā ca pattamaṇḍanādi. Vibhūsā eva vibhūsaṭṭhānaṃ, @Footnote: ¹ Sī., Ma. niccalo ² Ma.mū. 12/18/11/, saṃ.ni 16/20/26-7, @khu.mahā. 29/509 (syā) ³ sutta. A. 1/107 ⁴ saṃ.kha. 17/60/57 @⁵ cha.Ma. etaṃ tappakanti ⁶ ka. agaṇetvā Tasmā vibhūsaṭṭhānā tividhāyapi viratiyā virato. Avitathavacanato saccavādīti evamattho daṭṭhabbo. ^1- Pañcamaṃ. [146] Chaṭṭhe dhanānīti muttāmaṇiveḷuriyasaṅkhasilāpavāḷarajatajātarūpādīni ratanāni. Dhaññānīti sālivīhiyavagodhumakaṅkuvarakakudrūsakappabhedāni satta sesāparaṇṇāni ca. Bandhavānīti ñātibandhugottabandhumittabandhusippabandhuvasena catubbidhabandhave. Sakodhitānīti ^2- sakasakaodhivasena ṭhitāniyeva. Sesaṃ vuttanayamevāti. Chaṭṭhaṃ. [147] Sattame saṅgo esoti attano upabhogaṃ niddisati. So hi sajjanti tattha pāṇino kaddamaṃ ^3- paviṭṭho hatthī viyāti saṅgo. Parittamettha sokhyanti ettha pañcakāmaguṇūpabhogakāle viparītasaññāya uppādetabbato kāmāvacaradhammapariyāpannato vā lāmaṭmaṭhena sokhyaṃ parittaṃ, vijjuppabhāya obhāsitanaccadassanasukhaṃ viya ittaraṃ, tāvakālikanti vuttaṃ hoti. Appassādo dukkhamettha bhiyyoti ettha ca yvāyaṃ "yaṃ kho bhikkhave ime pañca kāmaguṇe paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, ayaṃ kāmānaṃ assādo"ti ^4- vutto, so yamidaṃ ^5- "ko ca bhikkhave kāmānaṃ ādīnavo, idha bhikkhave kulaputto yena sippuṭṭhānena ^6- jīvikaṃ kappeti yadi muddāya yadi gaṇanāyā"ti ^4- evamādinā nayenettha dukkhaṃ vuttaṃ, taṃ upanidhāya appodakabindumatto hoti, atha kho dukkhameva bhiyyo bahu, catūsu samuddesu udakasadiso hoti. Tena vuttaṃ "appassādo dukkhamettha bhiyyo"ti. Gaḷo esoti assādaṃ dassetvā ākaḍḍhanavasena baḷiso eso, yadidaṃ pañcakāmaguṇā. Iti ñatvā matimāti evaṃ ñatvā buddhimā paṇḍito puriso sabbametaṃ ^7- pahāya eko care khaggavisāṇakappoti. ^8- Sattamaṃ. @Footnote: ¹ sutta. A. 1/109 ² cha.Ma. yathodhikānīti ³ cha.Ma. kaddame ⁴ Ma.mū. 12/166/129 @⁵ ka. yampīdaṃ ⁶ cha.Ma. sippaṭṭhānena ⁷ cha.Ma. sabbampetaṃ ⁸ sutta. A. 1/111 [148] Aṭṭhamagāthāya dutiyapāde jālanti suttamayaṃ vuccati. Ambūti udakaṃ, tattha caratīti ambucārī, macchassetaṃ adhivacanaṃ. Salile ambucārī salilambucārī. Tasmiṃ nadīsalile jālaṃ bhetvā ambucārī vāti ^1- vuttaṃ hoti. Tatiyapāde daḍḍhanti daḍḍhaṭṭhānaṃ vuccati. Yathā aggi daḍḍhaṭṭhānaṃ puna na nivattati, na tattha bhiyyo āgacchati, evaṃ maggañāṇagginā daḍḍhaṃ kāmaguṇaṭṭhānaṃ anivattamāno, tattha bhiyyo anāgacchantoti vuttaṃ hoti, sesaṃ vuttanayamevāti. Saññojanānīti yassa saṃvijjanti, taṃ puggalaṃ vaṭṭasmiṃ saññojenti bandhantīti saññojanāni. Imāni pana saṃyojanāni kilesapaṭipāṭiyāpi āharituṃ vaṭṭati maggapaṭipāṭiyāpi. Kāmarāgapaṭighasaññojanāni anāgāmimaggena pahīyanti, mānasaññojanaṃ arahattamaggena. Diṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsā sotāpattimaggena, bhavarāgasaññojanaṃ arahattamaggena, issāmacchariyāni sotāpattimaggena, avijjā arahattamaggena. Maggapaṭipāṭiyā diṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsaissāmacchariyā sotāpattimaggena pahīyanti, kāmarāgapaṭighā anāgāmimaggena, mānabhavarāgaavijjā arahattamaggenāti. Bhinditvāti bhedaṃ pāpetvā. Sambhinditvāti ^2- chiddaṃ katvā. Dālayitvāti phāletvā. Padālayitvāti hīretvā sampadālayitvāti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. ^3- Aṭṭhamaṃ. [149] Navame okkhittacakkhūti heṭṭhā khittacakkhu, satta gīvaṭṭhīni paṭipāṭiyā ṭhapetvā parivajjanapahātabbadassanatthaṃ yugamattaṃ pekkhamānoti vuttaṃ hoti. Na tu hanukaṭṭhinā hadayaṭṭhiṃ saṅghaṭṭento. Evañhi okkhittacakkhutā na samaṇasāruppā hoti. Na ca pādaloloti ekassa dutiyo dvinnaṃ tatiyoti evaṃ gaṇamajjhaṃ pavisitukāmatāya kaṇḍūyamānapādo ^4- viya abhavanto, dīghacārikaanavaṭṭhitacārikavirato vā. ^5- Guttindriyoti chasu indriyesu idha manindriyassa visuṃ vattattā vuttāvasesavasena gopitindriyo. Rakkhitamānasānoti mānasaṃyeva @Footnote: ¹ Sī. gataṃ ambucāriṃ viyāti, cha.Ma. gataambucārī vāti ² cha.Ma. pabhinditvāti @³ sutta. A. 1/112 ⁴ ka. gaṇḍūyamānapādo ⁵ Sī.....anivattacārikavirato Mānasānaṃ, taṃ rakkhitamassāti rakkhamānasāno. Yathā kilesehi na viluppati, evaṃ rakkhitacittoti vuttaṃ hoti. Anavassutoti imāya paṭipattiyā tesu tesu ārammaṇesu kilesaanvāssavavirahito. Apariḍayhamānoti evaṃ anvāssavavirahā eva kilesaggīhi apariḍayhamāno, bahiddhā vā anavassuto, ajjhattaṃ pariḍayhamāno. Sesaṃ vuttanayamevāti. ^1- Cakkhunā rūpaṃ disvāti kāraṇavasena "cakkhū"ti laddhavohārena rūpadassanasamatthena cakkhuviññāṇena rūpaṃ disvā. Porāṇā panāhu:- "cakkhu rūpaṃ na passati acittakattā, cittaṃ na passati acakkhukattā, dvārārammaṇasaṅghaṭṭanena pasādavatthukena cittena passati. Īdisī panesā "dhanunā vijjhatītiādīsu viya sasambhārakathā nāma hoti, tasmā cakkhuviññāṇena rūpaṃ disvāti ayamevettha attho"ti. ^2- Nimittaggāhīti itthipurisanimittaṃ vā subhanimittādikaṃ vā kilesavatthubhūtaṃ nimittaṃ chandarāgavasena gaṇhāti, diṭṭhamattavasena na saṇṭhāti. Anubyañjanaggāhīti kilesānaṃ anubyañjanato pākaṭabhāvakaraṇato "anubyañjanan"ti laddhavohāraṃ hatthapādahasitalapitavilokitādibhedaṃ ākāraṃ gaṇhāti. Yatvādhikaraṇamenanti ādimhi yaṃkāraṇā yassa cakkhundriyāsaṃvarassa hetu. Etaṃ puggalaṃ satikavāṭena cakkhundriyaṃ asaṃvutaṃ apihitacakkhudvāraṃ hutvā viharantaṃ ete abhijjhādayo dhammā anvāssaveyyuṃ anubandheyyuṃ. ^3- Tassa saṃvarāya na paṭipajjatīti tassa cakkhundriyassa satikavāṭena pidahanatthāya na paṭipajjati. Evaṃbhūto eva ca "na rakkhati cakkhundriyaṃ. Na cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjatī"ti vuccati. Tattha kiñcāpi cakkhundriye saṃvaro vā asaṃvaro vā natthi. Na hi cakkhuppasādaṃ nissāya sati vā muṭṭhassaccaṃ vā uppajjati, apica yadā rūpārammaṇaṃ cakkhussa āpāthamāgacchati, tadā bhavaṅge dvikkhattuṃ uppajjitvā @Footnote: ¹ sutta. A. 1/113 ² visuddhi. 1/24 (syā), abhi. A. 1/1352/456 @³ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati Niruddhe kiriyāmanodhātu āvajjanakiccaṃ sādhayamānā uppajjitvā nirujjhati, tato cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ tato vipākamanodhātu sampaṭicchannakiccaṃ tato vipākāhetukamanoviññāṇadhātu santīraṇakiccaṃ tato kiriyāhetukamanoviññāṇadhātu voṭṭhabbanakiccaṃ sādhayāmānā uppajjitvā nirujjhati, tadanantaraṃ javanaṃ javati. Tatrāpi neva bhavaṅgasamaye, na āvajjanādīnaṃ aññatarasamaye saṃvaro vā asaṃvaro vā atthi, javanakkhaṇe pana sace dussīlyaṃ vā muṭṭhassaccaṃ vā aññāṇaṃ vā akkhanti vā kosajjaṃ vā uppajjati, asaṃvaro hoti. Evaṃ honto pana so cakkhundriye asaṃvaroti vuccati. Kasmā? yasmā tasmiṃ sati dvārampi aguttaṃ hoti bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Yathā kiṃ? yathā nagare catūsu dvāresu asaṃvutesu kiñcāpi antogharadvārakoṭṭhakagabbhādayo susaṃvutā, tathāpi antonagare sabbaṃ bhaṇḍaṃ arakkhitaṃ agopitameva hoti. Nagaradvārena hi pavisitvā corā yadicchanti, taṃ kareyyuṃ. Evameva javane dussīlyādīsu uppannesu tasmiṃ asaṃvare sati dvārampi aguttaṃ hoti bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipīti. Cakkhunā rūpaṃ disvā na nimittaggāhī hotītiādīsu na nimittaggāhī hotīti chandarāgavasena vuttappakāraṃ nimittaṃ na gaṇhāti. Evaṃ sesapadānipi vuttapaṭipakkhena veditabbāni. Yathā ca heṭṭhā "javane dussīlyādīsu uppannesu tasmiṃ asaṃvare sati dvārampi aguttaṃ hoti bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipī"ti vuttaṃ, evamidha tasmiṃ sīlādīsu uppannesu dvārampi guttaṃ hoti bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Yathā kiṃ? yathā nagaradvāresu saṃvutesu kiñcāpi antogharādayo asaṃvutā honti. Tathāpi antonagare sabbaṃ bhaṇḍaṃ surakkhitaṃ sugopitameva hoti. Nagaradvāresu hi pidahitesu corānaṃ paveso natthi. Evameva javane sīlādīsu uppannesu dvārampi guttaṃ hoti bhavaṅgampi āvajjānādīni vīthicittānipi. Tasmā javanakkhaṇe uppajjamānopi cakkhundriye saṃvaroti vutto. ^1- @Footnote: ¹ visuddhi. 1/26-7 (syā), abhi. A. 1/1354/458 Avassutapariyāyañcāti kilesehi tintakāraṇañca. Anavassutapariyāyañcāti kilesehi atintakāraṇañca. Piyarūpe rūpeti iṭṭhajātike rūpārammaṇe. Appiyarūpe rūpeti aniṭṭhasabhāve rūpārammaṇe. Byāpajjatīti dosavasena pūtibhāvamāpajjati. Otāranti chiddaṃ antaraṃ. Ārammaṇanti paccayaṃ. Abhibhaviṃsūti maddiṃsu. ^1- Na abhivīti ^2- na maddi. Bahalamattikāti punappunaṃ dānavasena uddhamāyikā bahalamattikā. Allāvalepanāti ^3- asukkhamattikadānā. Sesamettha uttānameva. ^4- Navamaṃ. [150] Dasame kāsāyavattho abhinikkhamitvāti imassa pādassa gehā abhinikkhamitvā kāsāyavattho hutvāti evamattho veditabbo. Sesaṃ vuttanayeneva sakkā jānitunti na vitthāritanti. Dasamaṃ. Tatiyavaggavaṇṇanā niṭṭhitā. -------- 4. Catutthavaggavaṇṇanā [151] Catutthavaggassa paṭhame rasesūti ambilamadhuratittakakaṭukaloṇika- khārikakasāvādibhedesu sāyanīyesu. Gedhaṃ akaranti giddhiṃ akaronto, taṇhaṃ anuppādentoti vuttaṃ hoti. Aloloti "idaṃ sāyissāmī"ti ^5- evaṃ rasavisesesu anākulo. Anaññaposīti posetabbakasaddhivihārikādivirahito, kāyasandhāraṇamattena santuṭṭhoti vuttaṃ hoti. Yathā vā pubbe uyyāne rasesu gedhakaraṇalolo hutvā aññaposī āsiṃ, evaṃ ahutvā yāya taṇhāya lolo hutvā rasesu gedhaṃ karoti, taṃ taṇhaṃ hitvā āyatiṃ taṇhāmūlakassa aññassa attabhāvassa @Footnote: ¹ cha.Ma. maddaṃsu ² cha.Ma. na adhibhosīti ³ addhāvalepanātipi pāṭho @⁴ cha.Ma. uttānaṃ ⁵ cha.Ma. idaṃ sāyissāmi, idaṃ sāyissamīti Anibbattanena anaññaposīti dasseti. Atha vā atthabhañjanakaṭṭhena "aññe"ti kilesā vuccanti, tesaṃ aposanena anaññaposīti ayamettha attho. Sapadānacārīti avokkammacārī anupubbacārī, gharapaṭipāṭiṃ achaḍḍetvā aḍḍhakulañca daliddakulañca nirantaraṃ piṇḍāya pavisamānoti attho. Kule kule appaṭibaddhacittoti khattiyakulādīsu yattha katthaci kilesavasena alaggacitto, candūpamo niccanavakoti ^1- attho. Sesaṃ vuttanayamevāti. ^2- Paṭhamaṃ. [152] Dutiye āvaraṇānīti nīvaraṇāneva, tāni atthato uragasutte ^3- vuttāni. Tāni pana yasmā abbhādayo viya candaṃ sūriyaṃ vā ceto āvaranti, tasmā "āvaraṇāni cetaso"ti vuttāni. Tāni upacārena vā appanāya vā pahāya. Upakkileseti upagamma cittaṃ vibādhente akusale dhamme. Vatthopamādīsu ^4- vutte abhijjhādayo vā. Byapanujjāti panuditvā vinūdayitvā, ^5- vipassanāmaggena pajahitvāti attho. Sabbeti anavasese. Evaṃ samathavipassanāsampanno paṭhamamaggena diṭṭhinissayassa pahīnattā anissito. Sesamaggehi chetvā tedhātukagataṃ snehadosaṃ, taṇhārāganti vuttaṃ hoti. Sneho eva hi guṇapaṭipakkhato snehadosoti vutto. Sesaṃ vuttanayameva. ^6- Dutiyaṃ. [153] Tatiye vipiṭṭhikatvānāti piṭṭhito katvā, chaḍḍetvā jahitvāti attho. Sukhaṃ dukkhañcāti kāyikasātāsātaṃ. Somanassadomanassanti cetasikasātāsātaṃ. Upekkhanti catutthajjhānupekkhaṃ. Samathanti catutthajjhānasamathameva. Visuddhanti pañcanīvaraṇavitakkavicārapītisukhasaṅkhātehi navahi paccanīkadhammehi vimuttattā atisuddhaṃ, nidhantasuvaṇṇamiva vigatūpakkilesanti attho. @Footnote: ¹ cha.Ma. niccanavako hutvāti ² sutta. A. 1/116 ³ khu. su. 25/335 @⁴ Ma. mū. 12/48 ⁵ Sī., i. vinodayitvā, cha.Ma. vināsetvā ⁶ sutta. A. 1/117 Ayaṃ pana yojanā:- vipiṭṭhikatvāna sukhañca dukkhañca pubbeva, paṭhamajjhānūpacārabhūmiyaṃyeva dukkhaṃ, tatiyajjhānūpacārabhūmiyañca sukhanti adhippāyo. Puna ādito vuttaṃ cakāraṃ parato netvā "somanassaṃ domanassañca vipiṭṭhikatvāna pubbevā"ti adhikāro. Tena somanassaṃ catutthajjhānūpacārabhūmiyaṃ, ^1- domanassañca dutiyajjhānūpacāreyevāti dīpeti. Etāni hi etesaṃ pariyāyato pahānaṭṭhānāni. Nippariyāyato pana dukkhassa paṭhamajjhānaṃ, domanassassa dutiyajjhānaṃ, sukhassa tatiyajjhānaṃ, somanassassa catutthajjhānaṃ pahānaṭṭhānaṃ. Yathāha "paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati etthuppannaṃ dukkhindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhatī"tiādi. ^2- Taṃ sabbaṃ heṭṭhā vuttanayena gahetabbaṃ. Parato pubbevāti tīsu paṭhamajjhānādīsu dukkhadomanassasukhāni vipiṭṭhikatvā ettheva catutthajjhāne somanassaṃ vipiṭṭhikatvā imāya paṭipadāya laddhānupekkhaṃ samathaṃ visuddhaṃ eko careti. Sesaṃ vuttanayamevāti. ^3- Tatiyaṃ. [154] Catutthe āraddhaṃ vīriyamassāti āraddhaviriyo. Etena attano vīriyārambhaṃ ādivīriyaṃ dasseti. Paramattho vuccati nibbānaṃ, tattha pattiyā paramatthapattiyā. Etena vīriyārambhena pattabbaphalaṃ dasseti. Alīnacittoti etena vīriyupatthambhānaṃ cittacetasikānaṃ alīnataṃ dasseti. Kusītavuttīti etena ṭhānāsanacaṅkamādīsu kāyassa anavasīdanaṃ. Daḷhanikkamoti etena "kāmaṃ taco nahāru cā"ti ^4- evaṃ pavattaṃ padahanavīriyaṃ dasseti. Yaṃ taṃ anupubbasikkhādīsu padahanto "kāyena ceva paramatthasaccaṃ sacchikaroti, paññāya ca naṃ ativijjha passatī"ti vuccati. Atha vā etena maggasampayuttavīriyaṃ dasseti. Tañhi daḷhañca bhāvanāpāripūrigatattā, nikkamo ca sabbaso paṭipakkhā nikkhantattā, tasmā taṃsamaṅgī puggalopi daḷho nikkamo assāti "daḷhanikkamo"ti vuccati. Thāmabalūpapannoti maggakkhaṇe kāyathāmena ñāṇabalena ca upapanno. Atha vā @Footnote: ¹ cha.Ma. catutthajjhānūpacāre ² saṃ. mahā. 19/510/190 ³ sutta. A. 1/119 @⁴ Ma.Ma. 13/184/159, aṅ. duka. 20/5/50 Thāmabhūtena balena upapannoti thāmabalūpapanno, thirañāṇabalūpapannoti vuttaṃ hoti. Etena tassa vīriyassa ñāṇasampayogaṃ dīpento yoniso padhānabhāvaṃ ^1- sādheti. Pubbabhāgamajjhimaukkaṭṭhavīriyavasena vā tayopi padā yojetabbā. Sesaṃ vuttanayamevāti. ^2- Catutthaṃ. [155] Pañcame paṭisallānanti tehi tehi sattasaṅkhārehi paṭinivattitvā sallīnaṃ, ekattasevitā ekībhāvo kāyavivekoti attho. Jhānanti paccanīkajhāpanato ārammaṇalakkhaṇūpanijjhānato ca cittaviveko vuccati. Tattha aṭṭha samāpattiyo nīvaraṇādipaccanīkajhāpanato kasiṇādiārammaṇūpanijjhānato ca "jhānan"ti vuccanti. Vipassanāmaggaphalāni sattasaññādipaccanīkajhāpanato lakkhaṇūpanijjhānato ca "jhānan"ti vuccanti. Idha pana ārammaṇūpanijjhānameva adhippetaṃ. Evametaṃ paṭisallānañca jhānañca. Ariñcamānoti ajahamāno avissajjamāno. ^3- Dhammesūti vipassanupagesu pañcakkhandhādidhammesu. Niccanti satataṃ samitaṃ abbokiṇṇaṃ. Anudhammacārīti te dhamme ārabbha pavattamānena anugataṃ vipassanādhammaṃ caramāno. Atha vā dhammesūti ettha dhammāti nava lokuttaradhammā, tesaṃ dhammānaṃ anulomadhammoti anudhammo, vipassanāyetaṃ adhivacanaṃ. Tattha "dhammānaṃ niccaṃ anudhammacārī"ti vattabbe gāthābandhasukhatthaṃ vibhattibyattayena "dhammesū"ti vuttaṃ siyā. Ādīnavaṃ sammasitā bhavesūti tāya anudhammacāritāsaṅkhātāya vipassanāya aniccākārādidosaṃ tīsu bhavesu samanupassanto evaṃ imāya kāyavivekacittavivekaṃ ariñcamāno sikhāppattavipassanāsaṅkhātāya paṭipadāya adhigatoti vattabbo eko careti evaṃ yojanā veditabbā. ^4- Pañcamaṃ. [156] Chaṭṭhe taṇhakkhayanti nibbānaṃ, evaṃ diṭṭhādīnavāya vā taṇhāya eva appavattiṃ. Appamattoti sātaccakārī. Anelamūgoti alālamukho. Atha vā @Footnote: ¹ cha.Ma. padahanabhāvaṃ ² sutta. A. 1/124 ³ cha.Ma. anissajjamāno @⁴ sutta. A. 1/123 Anelo ca amūgo ca, paṇḍito byattoti vuttaṃ hoti. Hitasukhasampāpakaṃ sutamassa atthīti sutavā, āgamasampannoti vuttaṃ hoti. Satīmāti cirakatādīnaṃ anussaritā. Saṅkhātadhammoti dhammūpaparikkhāya pariññātadhammo. Niyatoti ariyamaggena niyāmappatto. Padhānavāti sammappadhānavīriyasampanno. Uppaṭipāṭiyā esa pāṭho yojetabbo. Evametehi appamādādīhi samannāgato niyāmasampāpakena padhānena padhānavā, tena padhānena pattaniyāmattā niyato, tato arahattappattiyā saṅkhātadhammo. Arahā hi puna saṅkhātabbābhāvato "saṅkhātadhammo"ti vuccati. Yathāha "ye ca saṅkhātadhammāse, ye ca sekkhā puthū idhā"ti. ^1- Sesaṃ vuttanayameva. ^2- Chaṭṭhaṃ. [157] Sattame sīhoti cattāro sīhā tiṇasīho paṇḍusīho ^3- kāḷasīho kesarasīhoti. Tesaṃ kesarasīho aggamakkhāyati, eso idha adhippeto. Vāto puratthimādivasena anekavidho. Padumaṃ rattasetādivasena. Tesu yo koci vāto yaṃ kiñci padumaṃ vaṭṭatiyeva. Tattha yasmā santāso attasinehena hoti, attasneho ca taṇhālepo, sopi diṭṭhisampayuttena vā diṭṭhivippayuttena vā lobhena hoti, sopi ca taṇhāyeva. Sajjanaṃ pana tattha upaparikkhāvirahitassa mohena hoti, moho ca avijjā. Tattha samathena taṇhāya pahānaṃ hoti, vipassanāya avijjāya, tasmā samathena attasinehaṃ pahāya sīho viya saddesu aniccadukkhādīsu asantasanto, vipassanāya mohaṃ pahāya vātova jālamhi khandhāyatanādīsu asajjamāno, samatheneva lobhaṃ, lobhasampayuttaṃ eva ^4- diṭṭhiñca pahāya, padumaṃva toyena sabbabhavabhogalobhena alimpamāno. Ettha ca samathassa sīlaṃ padaṭṭhānaṃ, samatho samādhi, vipassanā paññāti evaṃ tesu dvīsu dhammesu siddhesu tayopi khandhā siddhā honti. Tattha sīlakkhandhena sūrato hoti, so sīhova saddesu āghātavatthūsu akujjhitukāmatāya ^5- @Footnote: ¹ saṃ.ni. 16/31/46-8, khu. su. 25/1045/532 ² sutta. A. 1/124 @³ Sī. tambasīho ⁴ Sī. lobhasampayuttattā eva ⁵ Ma., ka. kujjhitukāmatāya Na santasati, paññākkhandhena paṭividdhasabhāvo vātova jālamhi khandhādidhammabhede na sajjati, samādhikkhandhena vītarāgo padumaṃva toyena rāgena na lippati. Evaṃ samathavipassanāhi sīlasamādhipaññākkhandhehi ca yathāsambhavaṃ avijjā taṇhānaṃ, tiṇṇañca akusalamūlānaṃ pahānavasena asantasanto asajjamāno alippamāno ca veditabbo. Sesaṃ vuttanayamevāti. ^1- Sattamaṃ. [158] Aṭṭhame sahanā ca hananā ca sīghajavattā ca sīho. Kesarasīhova idha adhippeto. Dāṭhā balamassatthīti dāṭhabalī. Pasayha abhibhuyyāti ubhayaṃ cārīsaddena saha yojetabbaṃ pasayhacārī abhibhuyyacārīti. Tattha pasayha niggayha pavāhetvā caraṇena pasayhacārī. Abhibhavitvā santāsetvā vasīkatvā caraṇena abhibhuyyacārī. Svāyaṃ kāyabalena pasayhacārī, tejasā abhibhuyyacārī. Tattha sace kocipi vadeyya "kiṃ pasayha abhibhuyyacārī"ti tato migānanti sāmivacanaṃ upayogatthe katvā "mige pasayha abhibhuyyacārī"ti paṭivattabbaṃ. Pantānīti dūrāni. Senāsanānīti vasanaṭṭhānāni. Sesaṃ pubbe vuttanayeneva sakkā jānitunti na vitthāritaṃ. ^2- Aṭṭhamaṃ. [159] Navame "sabbe sattā sukhitā bhavantū"tiādinā nayena hitasukhūpanayanakāmatā mettā. "aho vata imamhā dukkhā vimucceyyun"tiādinā nayena ahitadukkhāpanayanakāmatā karuṇā. "modanti vata bhonto sattā, modanti sādhu suṭṭhū"tiādinā nayena hitasukhāvippayogākāmatā muditā. "paññāyissanti sakena kammenā"ti sukhadukkhesu ajjhupekkhanatā upekkhā. Gāthābandhasukhatthaṃ pana uppaṭipāṭiyā mettaṃ vatvā upekkhā vuttā, muditā ca pacchā. Vimuttīti ^3- catassopi hi vimuttī, etā attano paccanīkadhammehi vimuttattā vimuttiyo. Tena vuttaṃ @Footnote: ¹ sutta. A. 1/113 ² sutta. 1/128 ³ cha.Ma. vimuttinti "mettaṃ upekkhaṃ karuṇaṃ vimuttiṃ āsevamāno muditañca kāle"ti tattha āsevamānoti tisso tikacatukkajjhānavasena upekkhaṃ catutthajjhānavasena bhāvayamāno. Kāleti mettaṃ āsevitvā tato vuṭṭhāya karuṇaṃ, tato vuṭṭhāya muditaṃ, tato itarato vā nippītikajjhānato vuṭṭhāya upekkhaṃ āsevamānova "kāle āsevamāno"ti vuccati, āsevituṃ phāsukāle vā. Sabbena lokena avirujjhamānoti dasasu disāsu sabbena sattalokena. Avirujjhamāno. Mettādīnaṃ hi bhāvitattā sattā appaṭikūlā honti, sattesupi virodhabhūto paṭigho vūpasamati. Tena vuttaṃ "sabbena lokena avirujjhamāno"ti sesaṃ vuttasadisamevāti. ^1- Navamaṃ. [160] Dasame saññojanānīti dasa saññojanāni, tāni ca tena tena maggena sandālayitvāna. Asantasaṃ jīvitasaṅkhayamhīti jīvitasaṅkhayo vuccati cuticittassa paribhedo, tasmiṃ ca jīvitasaṅkhaye jīvitanikantiyā pahīnattā asantasanti. Ettāvatā saupādisesanibbānadhātuṃ attano dassetvā gāthāpariyosāne anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyīti. ^2- Dasamaṃ. [161] Ekādasame bhajantīti sarīrena allīyitvā payirupāsanti. Sevantīti añjalikammādīhi kiṃkārapaṭissāvitāya ca paricaranti. Kāraṇaṃ attho etesanti kāraṇatthā, bhajanāya sevanāya ca nāññaṃ kāraṇamatthi, attho eva tesaṃ kāraṇaṃ atthahetu sevantīti vuttaṃ hoti. Nikkāraṇā dullabhā ajja mittāti "ito kiñci lacchāmā"ti evaṃ attapaṭilābhakāraṇena nikkāraṇā, kevalaṃ:- "upakāro ca yo mitto sukhadukkho ca yo sakhā ^3- atthakkhāyī ^4- ca yo mitto yo ca mittānukampako"ti ^5- @Footnote: ¹ sutta. A. 1/129 ² sutta. A. 1/130 ³ Ma. sukhe dukkhe ca yo sakhā, @i. yo ca mitto sukhe dukkhe ⁴ ka. atthakāmo @⁵ ka. yo ca mitto anukampakoti, dī. pā. 11/265/163 Evaṃ vuttena ariyena mittabhāvena samannāgatā dullabhā ajja mittā. Attani ṭhitā etesaṃ paññā, attānaṃyeva olokenti, na aññanti attaṭṭhapaññā. "diṭṭhatthapaññā"ti ayampi kira porāṇapāṭho. Sampati diṭṭheyeva atthe etesaṃ paññā, āyatiṃ na pekkhantīti vuttaṃ hoti. Asucīti asucinā anariyena kāyavacīmanokammena samannāgatoti. Sesaṃ pubbe vuttanayeneva veditabbaṃ. Yaṃ antarantarā ativitthārabhayena na vuttaṃ, taṃ sabbaṃ pāṭhānusāreneva veditabbaṃ. Ekādasamaṃ. Catutthavaggavaṇṇanā niṭṭhitā. Saddhammappajjotikāya cūḷaniddesaṭṭhakathāya khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā. ------------- Nigamagāthā ^1- yo so sugataputtānaṃ adhipatibhūtena hitaratinā therena thiraguṇavatā suvibhatto mahāniddeso. Tassatthavaṇṇanā yā pubbaṭṭhakathānayaṃ tathā yuttiṃ nissāya mayāraddhā niṭṭhānamupagatā esā. Yaṃ puraṃ puruttamaṃ anurādhapuravhayaṃ ^2- yo tassa dakkhiṇe bhāge mahāvihāro patiṭṭhito. Yo tassa tilato bhūto mahāthūpo siluccayo yantassa pacchime bhāge lekho kalikasaññito. Kittisenoti ^3- nāmena sājīvo rājasammato sucicārittasampanno lekho kusalakammiko. Sītacchāyatarupetaṃ salilāsayasampadaṃ cārupākārasañcitaṃ pariveṇamakārayi. Upaseno mahāthero mahāpariveṇavāsi yo tassādāsi pariveṇaṃ lekho kusalakammiko. Vasantenettha therena ^4- thirasīlena tādinā upasenavhayena sā katā saddhammajotikā. Rañño sirinivāsassa sirisaṅghassa bodhino chabbīsatimhi vassamhi niṭṭhitā niddesavaṇṇanā. Samayaṃ anulomentī therānaṃ theravaṃsadīpānaṃ niṭṭhaṅgatā yathāyaṃ aṭṭhakathā lokahitajananī. @Footnote: ¹ cha.Ma. nigamanakathā ² Sī. paramaanurājapuravhayaṃ ³ Sī. bhattisenoti @⁴ Sī. teneva Saddhammaṃ anulomentā ^1- attahitaṃ parahitañca sādhentā niṭṭhaṃ gacchantu ^2- tathā manorathā sabbasattānaṃ. Saddhammappajjotikāya aṭṭhakathāyettha gaṇitakusalehi gaṇitā tu bhāṇavārā ñeyyātirekacattārisā. Sāsanaciraṭṭhitatthaṃ lokahitatthañca sādarena mayā puññaṃ idaṃ racayatā yaṃ pattamanappakaṃ vipulaṃ. Puññena tena lokena saddhammarasāyanaṃ dasabalassa upabhuñjitvā vimalaṃ pappotu sukhaṃ sukhenevāti. Saddhammappajjotikā nāma cūḷaniddesaṭṭhakathā niṭṭhitā. Iminā lekhapuññena mā me bālasamāgamo tipiṭakadharo homi metteyyasseva santiketi. ^3- ---------------

The Pali Atthakatha in Roman Book 46 page 94-150. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=2377 อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=46&A=2377 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=663 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=6139 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=6601 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=6601 Contents of The Tipitaka Volume 30 http://84000.org/tipitaka/read/?index_30