ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 45 : PALI ROMAN Nid.A.1 (saddhammapaj.)

                     10. Purābhedasuttaniddesavaṇṇanā
    [83] Dasame purābhedasuttaniddese kathaṃ dassīti imassa suttassa ito paresañca
pañcannaṃ kalahavivādacūḷaviyūhamahāviyūhatuvaṭakaattadaṇḍasuttānaṃ 1- sammāparibbājanīya-
suttavaṇṇanāyaṃ 2- vuttanayeneva sāmaññato uppatti veditabbā. Visesato pana yatheva
tasmiṃ mahāsamaye rāgacaritadevatānaṃ sappāyavasena dhammaṃ desetuṃ nimmitabuddhaṃ 3- attānaṃ
pucchāpetvā sammāparibbājanīyasuttantamabhāsi, 4- evaṃ tasmiṃyeva mahāsamaye "kiṃ nu
kho purā sarīrabhedā kattabban"ti uppannacittānaṃ devatānaṃ cittaṃ ñatvā tāsaṃ
anuggahatthaṃ aḍḍhateḷasabhikkhusataparivāraṃ nimmitabuddhaṃ ākāsena ānetvā tena
attānaṃ pucchāpetvā imaṃ suttamabhāsi.
    Kathaṃ? buddhā nāma mahantā ete sattavisesā, sayaṃ 5- sadevakassa lokassa
Diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā na kiñci katthaci
nīlādivasena vibhattarūpārammaṇesu vibhattarūpārammaṇaṃ vā, bherisaddādivasena
vibhattasaddārammaṇādīsu saddādiārammaṇaṃ vā atthi, yaṃ etesaṃ ñāṇamukhe āpāthaṃ
nāgacchati. Yathāha "yaṃ bhikkhave sadevakassa lokassa .pe. Sadevamanussāya diṭṭhaṃ
sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi tamahaṃ
abbhaññāsin"ti, 6- evaṃ sabbattha appaṭihatañāṇo bhagavā sabbāpi tā
devatā bhabbābhabbavasena dve koṭṭhāse akāsi. "kammāvaraṇena vā
samannāgatā"tiādinā 7- hi nayena vuttā sattā abhabbā nāma. Te ekavihāre vasantepi
buddhā na olokenti. Viparītā pana bhabbā nāma. Te dūre vasantepi gantvā
saṅgaṇhanti. Tasmiṃ devatāsannipāte ye abhabbā, te pahāya bhabbe pariggahesi.
Pariggahetvā "ettakā ettha rāgacaritā, ettakā dosādicaritā"ti cariyavasena
@Footnote: 1 cha.Ma....cūḷabyūhamahābyūha..., evamuparipi  2 su.A. 2/170  3 cha.Ma.
@nimmitabuddhena  4 khu.su. 25/362/402  5 cha.Ma. yaṃ  6 aṅ.catukka. 21/24/297
@7 abhi.pu. 36/12/120
Cha koṭṭhāse akāsi. Atha nesaṃ sappāyadhammadesanaṃ upadhārento "rāgacaritānaṃ
devānaṃ sammāparibbājanīyasuttaṃ 1- kathessāmi, dosacaritānaṃ kalahavivādasuttaṃ, 2-
mohacaritānaṃ mahāviyūhasuttaṃ, 3- vitakkacaritānaṃ cūḷaviyūhasuttaṃ, 4- saddhācaritānaṃ
tuvaṭakasuttaṃ, 5- buddhicaritānaṃ purābhedasuttaṃ 6- kathessāmī"ti desanaṃ vavatthapetvā
puna taṃ parisaṃ manasākāsi "attajjhāsayena nu kho jāneyya, parajjhāsayena,
atthuppattikena, pucchāvasenā"ti. Tato "pucchāvasena jāneyyā"ti ñatvā "atthi nu
kho koci devatānaṃ ajjhāsayaṃ gahetvā cariyavasena pañhaṃ pucchituṃ samattho"ti "tesu
pañcasatesu bhikkhūsu ekopi na sakkotī"ti addasa. Tato asītimahāsāvake, dve
aggasāvake ca samannāharitvā "tepi na sakkontī"ti disvā cintesi "sace
paccekabuddho bhaveyya, sakkuṇeyya nu kho"ti. "sopi na sakkuṇeyyā"ti ñatvā
"sakkasuyāmādīsu koci sakkuṇeyyā"ti samannāhari. Sace hi tesu koci sakkuṇeyya,
taṃ pucchāpetvā attanā vissajjeyya. Na pana tesupi koci sakkoti. Athassa etadahosi
"mādiso buddhoyeva sakkuṇeyya, atthi pana katthaci añño buddho"ti anantāsu
lokadhātūsu anantaṃ ñāṇaṃ pattharitvā lokaṃ olokento na aññaṃ buddhaṃ addasa.
Anacchariyañcetaṃ, idāni attanā samaṃ na passeyya, yo jātadivasepi brahmajālavaṇṇanāyaṃ
7- vuttanayena attanā samaṃ apassanto "aggohamasmi lokassā"ti 8- appaṭivattiyampi
sīhanādaṃ nadi. Evaṃ aññaṃ attanā samaṃ apassitvā cintesi "sace ahaṃ pucchitvā
ahameva vissajjeyyaṃ, evaṃ tā devatā na sakkhissanti paṭivijjhituṃ. Aññasmiṃ pana
buddheyeva pucchante mayi ca vissajjante accherakaṃ bhavissati, sakkhissanti ca devatā
paṭivijjhituṃ, tasmā nimmitabuddhaṃ māpessāmī"ti abhiññāpādakaṃ jhānaṃ samāpajjitvā
vuṭṭhāya "pattacīvaraggahaṇaṃ ālokitavilokitaṃ sammiñjitapasāritañca mama sadisaṃyeva
hotū"ti kāmāvacaracittehi parikammaṃ katvā "pācīnayugandharaparikkhepato ullaṅghayamānaṃ
candamaṇḍalaṃ bhinditvā nikkhamanto viya āgacchatū"ti rūpāvacaracittena adhiṭṭhāsi.
@Footnote: 1 khu.su. 25/362/402  2 khu.su. 25/869/503  3 khu.su. 25/802/510  4 khu.su.
@25/885/506  5 khu.su. 25/922/514  6 khu.su. 25/855/501  7 dī.A. 1/26  8 dī.mahā.
@10/31/13
Devasaṅgho taṃ disvā "aññopi nu kho bho cando uggato"ti āha. Atha candaṃ
ohāya āsannatare jāte "na cando, sūriyo uggato"ti. Puna āsannatare
jāte "na sūriyo, devavimānaṃ etan"ti. Puna āsannatare jāte "na devavimānaṃ,
devaputto eso"ti. Puna āsannatare jāte "na devaputto, mahābrahmā eso"ti.
Puna āsannatare jāte "na mahābrahmā, aparopi bho buddho āgato"ti āha.
    Tattha puthujjanadevatā cintayiṃsu "ekabuddhassa tāva ayaṃ devatāsannipāto. Dvinnaṃ
kīvamahanto bhavissatī"ti. Ariyadevatā cintayiṃsu "ekissā lokadhātuyā dve buddhā nāma
natthi, addhā bhagavā attanā sadisaṃ aññaṃ ekaṃ buddhaṃ nimminī"ti. Athassa devasaṅghassa
passantasseva nimmitabuddho āgantvā dasabalaṃ avanditvāva sammukhaṭṭhāne samasamaṃ
katvā māpite āsane nisīdi. Bhagavato dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇāni, nimmitassāpi,
bhagavato sarīrā chabbaṇṇaraṃsiyo nikkhamanti, nimmitassāpi, bhagavato sarīrarasmiyo
nimmitasarīre paṭihaññanti, nimmitassa rasmiyo bhagavato kāye paṭihaññanti. Tā
dvinnampi buddhānaṃ sarīrato uggamma bhavaggamāhacca tato tato paṭinivattitvā
devatānaṃ matthakamatthakapariyantena otaritvā cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ patiṭṭhahiṃsu.
Sakalacakkavāḷagabbhaṃ suvaṇṇamayavaṅkagopānasivinaddhamiva cetiyagharaṃ virocittha.
Dasasahassacakkavāḷadevatā ekacakkavāḷe rāsibhūtā dvinnaṃ buddhānaṃ rasmiabbhantaraṃ
pavisitvā aṭṭhaṃsu. Nimmito nisīdantoyeva "kathaṃdassī kathaṃsīlo, upasantoti
vuccatī"tiādinā nayena adhipaññādikaṃ pucchanto gāthamāha.
    Tattha pucchā tāva so nimmito kathaṃdassīti adhipaññaṃ, kathaṃsīloti adhisīlaṃ,
upasantoti adhicittaṃ pucchati. Sesaṃ pākaṭameva. Nimmitabuddhādivibhāvanatthaṃ
peṭake:-
                       "upeti dhammaṃ paripucchamāno
                        kusalaṃ atthupasañhitaṃ
                    Na jīvati na mato na nibbuto
                    taṃ puggalaṃ katamaṃ vadanti buddhā. 1-
                    Saṃsārakhīṇo na ca vantarāgo
                    na cāpi sekkho na ca diṭṭhadhammo
                    akhīṇāsavo antimadehadhārī
                    taṃ puggalaṃ katamaṃ vadanti buddhā.
                    Na dukkhasaccena samaṅgibhūto
                    na maggasaccena kuto nirodho
                    samudayasaccato suvidūradūre 2-
                    taṃ puggalaṃ katamaṃ vadanti buddhā.
                    Ahetuko nopi ca rūpanissito
                    apaccayo nopi ca so asaṅkhato
                    asaṅkhatārammaṇo nopi ca rūpī
                    taṃ puggalaṃ katamaṃ vadanti buddhā"ti
vuttaṃ.
    Tattha paṭhamagāthā nimmitabuddhaṃ sandhāya, dutiyagāthā pacchimabhavikabodhisattaṃ
sandhāya, tatiyagāthā arahattaphalaṭṭhaṃ sandhāya, catutthagāthā arūpe nibbānapaccavekkhaṇa-
manodvārapurecārikacittasamaṅgiṃ 3- sandhāya vuttāti ñātabbā. Kīdisena dassanenāti
kīdisavasena dassanena. Kiṃsaṇṭhitenāti kiṃsarikkhena. Kiṃpakārenāti kiṃvidhena.
Kiṃpaṭibhāgenāti kiṃākārena.
@Footnote: 1 vi.pa. 8/479/439-40  2 cha.Ma. suvidūravidūro  3 Sī.
@nibbānapaccavekkhaṇapurecārikatthena cittasamaṅgiṃ
    Yaṃ pucchāmīti yaṃ puggalaṃ pucchāmi, taṃ mayhaṃ viyākarohi. Yācāmīti āyācāmi.
Ajjhesāmīti āṇāpemi. Pasādemīti tava santāne somanassaṃ uppādemi. Brūhīti
niddesassa uddesapadaṃ. Ācikkhāti desetabbānaṃ "imāni nāmānī"ti nāmavasena
kathehi. Desehīti dassehi. Paññāpehīti jānāpehi. Ñāṇamukhavasena hi appanaṃ
ṭhapento "paññāpehī"ti vuccati. Paṭṭhapehīti paññāpehi, pavattāpehīti attho.
Ñāṇamukhe ṭhapehīti vā. Vivarāti vivaṭaṃ karohi, vivaritvā dassehīti attho. Vibhajāti
vibhāgakiriyāya vibhāvento dassehīti attho. Uttānīkarohīti pākaṭabhāvaṃ karohi.
    Atha vā ācikkhāti desanādīnaṃ channaṃ padānaṃ mūlapadaṃ. Desanādīni cha padāni
etassa atthassa vivaraṇatthaṃ vuttāni. Tattha desehīti ugghaṭitaññūnaṃ vasena saṅkhepato
paṭhamaṃ uddesavasena desehi. Ugghaṭitaññū hi saṅkhepena vuttaṃ paṭhamaṃ vuttañca
paṭivijjhanti. Paññāpehīti vipañcitaññūnaṃ vasena tesaṃ cittatosanena buddhīnaṃ
vaseneva 1- paṭhamaṃ saṅkhittassa vitthārato niddesavaseneva paññāpehi. Paṭṭhapehīti
tesaṃyeva niddiṭṭhassa niddesassa paṭiniddesavasena vitthāritavasena ṭhapehi  paṭṭhapehi.
Vivarāti niddiṭṭhassāpi punappunaṃ vacanena vivarāhi. Vibhajāti punappunaṃ vuttassāpi
vibhāgakaraṇena vibhajāhi. Uttānīkarohīti vivaṭassa vitthārataravacanena vibhattassa ca
nidassanavacanena uttāniṃ karohi. Ayaṃ desanā neyyānampi paṭivedhāya hotīti.
    [84] Vissajjanena pana bhagavā sarūpena adhipaññādīni avissajjetvāva
adhipaññādippabhāvena yesaṃ kilesānaṃ upasamā "upasanto"ti vuccati, nānādevatānaṃ
āsayānulomena tesaṃ upasamameva dīpento "vītataṇho"tiādikā gāthāyo abhāsi.
Tattha ādito aṭṭhannaṃ gāthānaṃ "taṃ brūmi upasanto"ti imāya gāthāya sambandho
veditabbo, tato parāsaṃ "sa ve santoti vuccatī"ti iminā sabbapacchimena padena.
@Footnote: 1 Sī. buddhinisārena ca, cha.Ma. buddhinisānena
    Anupadavaṇṇanānayo:- vītataṇho purābhedāti yo sarīrabhedā pubbameva
pahīnataṇho. Pubbamantamanissitoti atītaddhādibhedaṃ pubbamantamanissito. Vemajjhe
nupasaṅkheyyoti paccuppannepi addhani "ratto"tiādinā nayena na upasaṅkhātabbo.
Tassa natthi purekkhatanti tassa arahato dvinnaṃ purekkhārānaṃ abhāvā anāgate
addhani purekkhatampi natthi, taṃ brūmi upasantoti evamettha yojanā veditabbā.
Eseva nayo sabbattha.
    Purā kāyassa bhedāti karajakāyassa bhedato pubbeyeva. Attabhāvassāti
sakalattabhāvassa. Kaḷevarassa nikkhepāti kaḷevarassa nikkhepato sarīrassa ṭhapanato.
Jīvitindriyassa upacchedāti duvidhassa jīvitindriyassa upacchedato pubbameva.
    Pubbanto vuccati atīto addhāti pubbasaṅkhāto anto koṭṭhāso "atīto
addhāti, atikkanto kālo"ti kathīyati. Atītaṃ addhānaṃ ārabbhāti atītakālaṃ paṭicca
taṇhā pahīnā.
    Aparampi bhaddekarattapariyāyaṃ 1- dassento "atha vā"tiādimāha. Tattha evaṃrūpo
ahosinti kāḷopi samāno indanīlamaṇivaṇṇo ahosinti evaṃ manuññarūpavaseneva
evaṃrūpo ahosiṃ. Kusalasukhasomanassavedanāvaseneva evaṃvedano. Taṃsampayuttānaṃyeva
saññādīnaṃ vasena evaṃsañño. Evaṃsaṅkhāro. Evaṃviññāṇo ahosiṃ atītamaddhānanti
tattha nandiṃ na samannānetīti tesu rūpādīsu taṇhaṃ vā taṇhāsampayuttadiṭṭhiṃ
vā nānupavattayati. Aparena pariyāyena mahākaccānabhaddekarattapariyāyaṃ 2- dassento
"atha vā iti me cakkhu ahosī"tiādimāha. Tattha cakkhūti cakkhupasādo. Rūpāti
catusamuṭṭhānikā rūpā. Iminā nayena sesāyatanānipi veditabbāni. Viññāṇanti
nissayaviññāṇaṃ. Na tadabhinandatīti taṃ cakkhuñceva rūpañca taṇhādiṭṭhivasena na
@Footnote: 1 Ma.u. 14/272/241  2 Ma.u. 14/279/248
Abhinandati. Iti me mano ahosi iti dhammāti ettha pana manoti bhavaṅgacittaṃ.
Dhammāti tebhūmakadhammārammaṇaṃ. Hasitalapitakīḷitānīti dantavidaṃsakahasitañca vācālapitañca
kāyakīḷādikīḷitañcāti hasitalapitakīḷitāni. Na tadassādetīti tāni hasitādīni
nābhinandati. Na taṃ nikāmetīti kantaṃ na karoti. Na ca tena vittiṃ āpajjatīti
tena ca tuṭṭhiṃ na pāpuṇāti.
    Taṃ taṃ paccayaṃ paṭicca uppannoti paccuppanno. Rattoti nupasaṅkheyyoti rāgena
rattoti gaṇanaṃ na upanetabbo. Uparipi eseva nayo. Evaṃrūpo 1- siyantiādīsupi
paṇītamanuññarūpādivaseneva taṇhādiṭṭhippavattanasaṅkhātā nandī samannānayanā
veditabbā. Na paṇidahatīti patthanāvasena na ṭhapeti. Appaṇidhānapaccayāti na
patthanāṭhapanakāraṇena.
    [85] Asantāsīti tena tena alābhato asantasanto. Avikatthīti sīlādīhi
avikatthanasīlo. Akukkuccoti hatthakukkuccādivirahito. Mantabhāṇīti mantāya
pariggahetvā vācaṃ bhāsitā. Anuddhatoti uddhaccavirahito. Sa ve vācāyatoti so vācāya
yato saññato catudosavirahitaṃ vācaṃ bhāsitā hoti.
    Akkodhanoti yaṃ hi kho vuttanti "na kodhano akkodhano kodhavirahito"ti
yaṃ kathitaṃ, taṃ paṭhamaṃ tāva kodhaṃ kathetukāmo "api ca kodho tāva vattabbo"ti
āha. Kodho tāva vattabboti paṭhamaṃ kodho kathetabbo. Dasahākārehi kodho
jāyatīti dasahi kāraṇehi kodho uppajjati. Anatthaṃ me acarīti avuḍḍhiṃ me akāsi,
iminā upāyena sabbapadesu attho veditabbo. Aṭṭhāne vā pana kodho jāyatīti
akāraṇe kodho uppajjati. Ekacco hi "devo ativassatī"ti kuppati, "na vassatī"ti
kuppati, "sūriyo tappatī"ti kuppati, "na tappatī"ti kuppati, vāte vāyantepi
kuppati, avāyantepi kuppati, sammajjituṃ asakkonto bodhipaṇṇānaṃ kuppati, cīvaraṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. evarūpo
Pārupituṃ asakkonto vātassa kuppati, upakkhalitvā khāṇukassa kuppati. Idaṃ sandhāya
vuttaṃ "aṭṭhāne vā pana kodho jāyatī"ti. Tattha heṭṭhā navasu ṭhānesu satte
ārabbha uppannattā kammapathabhedo hoti.
    Aṭṭhānāghāto 1- pana saṅkhāresu uppanno 2- kammapathabhedaṃ na karoti. Cittaṃ
āghātento uppannoti cittassa āghāto. Tato balavataro paṭighāto. Paṭihaññanavasena
paṭighaṃ. Paṭivirujjhatīti paṭivirodho. Kuppanavasena koPo. Pakopo sampakopoti upasaggavasena
padaṃ vaḍḍhitaṃ. Dussanavasena doso. Padoso sampadosoti upasaggavasena padaṃ vaḍḍhitaṃ.
Cittassa 3- vipannatā vipannākāro 4- viparivattanākāro cittassa 4- byāpatti. 4-
Mano padussayamāno 5- uppajjatīti manopadoso. Kujjhanavasena kodho. Kujjhanākāro
kujjhanā. Kujjhitassa bhāvo kujjhitattaṃ. Dussatīti doso. Dussanāti dussanākāro.
Dussitattanti dussitabhāvo. Pakatibhāvavijahanaṭṭhena byāpajjanaṃ byāpatti.
Byāpajjanāti byāpajjanākāro. Virujjhatīti virodho. Punappunaṃ virujjhatīti
paṭivirodho. Viruddhākārapaṭiviruddhākāravasena vā idaṃ vuttaṃ. Caṇḍiko vuccati
caṇḍo, thaddhapuggalo, tassa bhāvo caṇḍikkaṃ. Na etena suropitaṃ vacanaṃ hoti, duruttaṃ
aparipuṇṇameva hotīti asuroPo. Kuddhakāle hi paripuṇṇavacanaṃ nāma natthi, sacepi
kassaci hoti, taṃ appamāṇaṃ. Apare pana "assujananaṭṭhena assuropanato assuropo"ti
vadanti, taṃ akāraṇaṃ somanassassāpi assujananato. Heṭṭhāvuttaattamanatāpaṭipakkhato
na attamanatāti anattamanatā. Sā pana yasmā cittasseva, na sattassa, tasmā
"cittassā"ti vuttaṃ.
    Adhimattaparittatā veditabbāti adhimattabhāvo ca parittabhāvo ca, balavabhāvo
ca mandabhāvo cāti attho. Kañci kāleti ekadā. "kañci kālan"ti pāṭho.
Cittāvilakaraṇamatto hotīti cittassa āvilakaraṇappamāṇo, cittakiliṭṭhakaraṇappamāṇoti
@Footnote: 1 cha.Ma. aṭṭhānaghāto  2 Ma. kuppanto  3 cha.Ma. cittassa byāpattīti cittassa
@4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  5 cha.Ma. manaṃ padūsayamāno
Attho. "cittapīḷākaraṇamatto"tipi 1- pāṭho, taṃ na sundaraṃ. Tassa cittassa
kilamathakaraṇamattoti attho. Na ca tāva mukhakulānavikulāno hotīti mukhassa
saṅkocanavisaṅkocano na ca tāva hoti. Na ca tāva hanusañcopano hotīti dvinnaṃ
hanūnaṃ aparāparaṃ calano na ca tāva hoti. Na ca tāva pharusavācaṃ nicchāraṇo
hotīti paresaṃ mammacchedakaṃ pharusavācaṃ mukhato nicchāraṇena 2- bahi nikkhamano na
ca tāva hoti. Na ca tāva disāvidisaṃ anuvilokano hotīti parassa abbhukkiraṇatthaṃ
daṇḍādiatthāya disañca anudisañca punappunaṃ vilokano na ca tāva hoti.
    Na ca tāva daṇḍasatthaparāmasano hotīti āghātanatthaṃ daṇḍañca ekatodhārādisatthañca
parāmasano 3- na ca tāva hoti. Na ca tāva daṇḍasatthaabbhukkiraṇo hotīti vuttappakāraṃ
daṇḍasatthaṃ ukkhipitvā paharaṇo na ca tāva hoti. Na ca tāva daṇḍasatthaabhinipātano hotīti
evaṃ 4- duvidhaṃ parassa paharaṇatthaṃ na ca tāva khipano hoti. Na ca tāva chiddavicchiddakaraṇo
5- hotīti daṇḍasatthādikhipanena parasarīraṃ dvidhākaraṇo ca vividhākārena vaṇakaraṇo ca na tāva
hoti. "../../bdpicture/chinnavicchinnakaraṇo"tipi pāṭho. Na ca tāva sambhañjanapalibhañjano hotīti sarīraṃ
bhañjitvā cuṇṇavicuṇṇakaraṇo na ca tāva hoti. Na ca tāva aṅgamaṅgāpakaḍḍhano hotīti
aṅgapaccaṅgaṃ sampaggahetvā apanetvā kaḍḍhano na ca tāva hoti. Na ca tāva
jīvitā panāsano 6- hotīti jīvitindriyato panāsano na ca tāva hoti. Na ca
tāva sabbacāgapariccāgasaṇṭhito hotīti sabbaṃ parassa jīvitaṃ nāsetvā attano
jīvitanāsanatthāya saṇṭhito na ca tāva hoti. Idaṃ vuttaṃ hoti:- yadā aññaṃ
jīvitā voropetvā attānaṃ jīvitā voropanatthāya ṭhito, tadā sabbacāgapariccāgā
nāma hoti. Vuttañhetaṃ bhagavatā:-
@Footnote: 1 cha.Ma. cittālasakaraṇamatto  2 cha.Ma. nīharaṇena  3 cha.Ma. ādiyano
@4 cha.Ma. etaṃ  5 cha.Ma. chinnavicchinnakaraṇo  6 cha.Ma. jīvitā voropano
            "kodhaṃ chetvā sukhaṃ seti  kodhaṃ chetvā na socati
            kodhassa visamūlassa       madhuraggassa brāhmaṇa
            vadhaṃ ariyā pasaṃsanti      taṃ hi chetvā na socatī"ti. 1-
    Yatoti yadā. Parapuggalaṃ ghātetvāti parapuggalaṃ 2- nāsetvā. Attānaṃ ghātetīti
attānaṃ māreti. Paramussadagatoti atibalavabhāvaṃ gato. Paramavepullappattoti
ativipulabhāvaṃ patto. Kodhassa pahīnattāti anāgāmimaggena vuttappakārassa kodhassa
pahīnabhāvena. Kodhavatthussa pariññātattāti kodhassa patiṭṭhābhūtassa kāraṇabhūtassa
piyāpiyaaṭṭhānasaṅkhātassa vatthussa ñātatīraṇapariññāhi byāpetvā ñātabhāvena.
Kodhahetussa upacchinnattāti kodhassa janakahetuno domanassasahagatacittuppādassa
ucchinnabhāvena.
    Tāsīti bhāyanasīlo hoti. Uttāsīti atibhāyanasīlo. Parittāsīti samantato
bhāyanasīlo. Bhāyatīti bhayaṃ āpajjati. 3- Santāsaṃ āpajjatīti virūpabhāvaṃ pāpuṇāti.
Katthī hotīti attano vaṇṇabhaṇanasīlo hoti. Vikatthīti vividhā nānappakārato
vaṇṇabhaṇanasīlo. Jātiyā vāti khattiyabhāvādijātisampattiyā vā. Gottena vāti
gotamagottādinā ukkaṭṭhagottena vā. Kolaputtiyena vāti mahākulabhāvena vā.
Vaṇṇapokkharatāya vāti vaṇṇasampannasarīratāya vā. Sarīrañhi "pokkharan"ti vuccati,
tassa vaṇṇasampattiyā abhirūpabhāvenāti attho. Dhanena vātiādīni uttānatthāneva.
    Kukkuccanti niddesassa uddesapadaṃ. Tattha kukkuccanti kucchitaṃ kataṃ
kukataṃ, tassa bhāvo kukkuccaṃ. Taṃ pacchānutāpalakkhaṇaṃ, katākatānusocanarasaṃ,
vippaṭisārapaccupaṭṭhānaṃ, katākatapadaṭṭhānaṃ, dāsabyaṃ viya daṭṭhabbaṃ.
Hatthakukkuccampīti hatthehi kucchitaṃ kataṃ kukataṃ, tassa bhāvo hatthakukkuccaṃ.
Pādakukkuccādīsupi eseva nayo.
@Footnote: 1 saṃ.sa. 15/187,267/193,286  2 Sī. sattupuggalaṃ  3 cha.Ma. uppajjati
    Akappiye kappiyasaññitāti acchamaṃsaṃ sūkaramaṃsanti khādati, dīpimaṃsaṃ migamaṃsanti
khādati, akappiyabhojanaṃ kappiyabhojananti bhuñjati, vikāle kālasaññitāya bhuñjati,
akappiyapānakaṃ kappiyapānakanti pivati. Ayaṃ akappiye kappiyasaññitā. Kappiye
akappiyasaññitāti sūkaramaṃsaṃ acchamaṃsanti khādati, migamaṃsaṃ dīpimaṃsanti khādati,
kappiyabhojanaṃ akappiyabhojananti bhuñjati, kāle vikālasaññitāya bhuñjati, kappiyapānakaṃ
akappiyapānakanti pivati. Ayaṃ kappiye akappiyasaññitā. Avajje vajjasaññitāti
niddose dosasaññitā. Vajje avajjasaññitāti sadose niddosasaññitā.
Kukkuccāyanāti kukkuccāyanākāro. Kukkuccāyitattanti kukkuccāyitabhāvo.
Cetaso vippaṭisāroti cittassa virūpo paṭippharaṇabhāvo. 1- Manovilekhoti cittassa
vilekho.
    Katattā ca akatattā cāti kāyaduccaritādīnaṃ katabhāvena ca kāyasucaritādīnaṃ
akatabhāvena ca. Kataṃ me kāyaduccaritanti mayā kāyena kilesapūtikattā duṭṭhuṃ
caritaṃ kāyena kataṃ. Akataṃ me kāyasucaritanti mayā kāyena suṭṭhu caritaṃ na kataṃ.
Vacīduccaritavacīsucaritādīsupi eseva nayo nirodhapariyosānesu.
    Cittassāti na sattassa na posassa. Uddhaccanti uddhatākāro. Avūpasamoti
na vūpasamo. Ceto vikkhipatīti cetaso vikkhepo, bhantattaṃ cittassāti cittassa
bhantabhāvo bhantayānabhantagoṇādīnaṃ viya. Iminā ekārammaṇasmiṃyeva vipphandanaṃ kathitaṃ.
Uddhaccaṃ hi ekārammaṇe vipphandati, vicikicchā nānārammaṇeti. Idaṃ vuccati
uddhaccanti ayaṃ uddhatabhāvo kathīyati.
    Musāvādaṃ pahāyāti ettha musāti visaṃvādanapurekkhārassa atthabhañjako vacīpayogo
kāyapayogo vā. Visaṃvādanādhippāyena panassa paravisaṃvādakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā
cetanā musāvādo.
@Footnote: 1 Sī. paṭihatabhāvo, cha.Ma. paṭisaraṇabhāvo
    Aparo nayo:- musāti abhūtaṃ atacchaṃ vatthu. Vādoti tassa bhūtato tacchato viññāpanaṃ.
Lakkhaṇato pana atathaṃ vatthuṃ tathato paraṃ viññāpetukāmassa tathāviññattisamuṭṭhāpikā 1-
cetanā musāvādo, taṃ musāvādaṃ. Pahāyāti imaṃ musāvādacetanāsaṅkhātaṃ
dussīlyaṃ pajahitvā. Paṭiviratoti pahīnakālato paṭṭhāya tato dussīlyato
ārato 2- virato ca. Natthi tassa vītikkamissāmīti cakkhusotaviññeyyā dhammā, pageva
kāyaviññeyyāti iminā nayena aññesupi evarūpesu padesu attho veditabbo.
    Saccaṃ vadatīti saccavādī. Saccena saccaṃ sandahati ghaṭetīti saccasandho, na
antarantarā musā vadatīti attho. Yo hi puriso kadāci musā vadati, kadāci
saccaṃ, tassa musāvādena antarikattā saccaṃ saccena na ghaṭiyati, tasmā so
na saccasandho, ayaṃ pana na tādiso, jīvitahetupi musā avatvā saccena saccaṃ
sandahatiyevāti saccasandho.
    Thetoti thiro, thirakathoti attho. Eko hi puggalo haliddirāgo viya, thusarāsimhi
nikhātakhāṇu viya, assapiṭṭhe ṭhapitakumbhaṇḍamiva ca na thirakatho hoti, eko pāsāṇalekhā
viya, indakhīlo viya ca thirakatho hoti, asinā sīse 3- chijjantepi dve kathā na katheti,
ayaṃ vuccati theto.
    Paccayikoti pattiyāyitabbako, saddhāyitabbakoti attho. Ekacco hi puggalo na
paccayiko hoti, "idaṃ kena vuttaṃ, asukenā"ti vutte "mā tassa vacanaṃ saddahathā"ti
vattabbataṃ āpajjati. Eko paccayiko hoti, "idaṃ kena vuttaṃ, asukenā"ti
vutte "yadi tena vuttaṃ, idameva pamāṇaṃ, idāni upaparikkhitabbaṃ natthi, evameva
idan"ti vattabbataṃ āpajjati, ayaṃ vuccati paccayiko.
    Avisaṃvādako lokassāti tāya saccavāditāya lokaṃ na visaṃvādetīti attho.
@Footnote: 1 Ma. tathāvacīviññatti...  2 cha.Ma. orato  3 cha.Ma. sīsaṃ
    Pisuṇaṃ vācaṃ pahāyātiādīsu yāya vācāya yassa taṃ vācaṃ bhāsati, tassa
hadaye attano piyabhāvaṃ parassa pesuññabhāvaṃ 1- karoti, sā pisuṇā vācā. Yāya
pana attānampi parampi pharusaṃ karoti, yā vācā sayampi pharusā, neva ca kaṇṇasukhā
na hadayaṅgamā, ayaṃ pharusavācā. Yena samphaṃ palapati niratthakaṃ, so samphappalāPo.
Yā tesaṃ mūlabhūtā cetanāpi pisuṇavācādināmameva labhati, sā eva ca idha adhippetā.
    Imesaṃ bhedāyāti yesaṃ ito vuttānaṃ santike sutaṃ, tesaṃ bhedāya. Bhinnānaṃ
vā sandhātāti dvinnaṃ mittānaṃ vā samānupajjhāyakādīnaṃ vā kenacideva kāraṇena
bhinnānaṃ ekamekaṃ upasaṅkamitvā "tumhākaṃ īdise kule jātānaṃ evaṃ bahussutānaṃ
idaṃ na yuttan"tiādīni vatvā sandhānaṃ kattā. 2-
    Anuppadātāti sandhānānuppadātā. Dve jane samagge disvā "tumhākaṃ evarūpe
kule jātānaṃ evarūpehi guṇehi samannāgatānaṃ anucchavikametan"tiādīni vatvā
daḷhīkammaṃ kattāti attho. Samaggo ārāmo assāti samaggārāmo, yattha samaggā
natthi, tattha vasitumpi na icchatīti attho. "samaggarāmo"tipi pāḷi, ayamevettha
attho. Samaggaratoti samaggesu rato, te pahāya aññattha gantumpi na icchatīti
attho. Samagge disvāpi sutvāpi nandatīti samagganandī. Samaggakaraṇiṃ vācaṃ bhāsitāti
yā vācā satte samaggeyeva karoti, taṃ sāmaggiguṇaparidīpikameva vācaṃ bhāsati,
na itaranti.
    Parassa mammacchedakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā ekantapharusacetanā pharusavācā,
nelāti elaṃ vuccati doso, nassā elanti nelā, niddosāti attho "nelaṅgo
setapacchādo"ti ettha 3- vuttanelaṃ viya. Kaṇṇasukhāti byañjanamadhuratāya kaṇṇānaṃ
sukhā, sūcivijjhanaṃ viya kaṇṇasūlaṃ na janeti. Atthamadhuratāya sakalasarīre kopaṃ ajanetvā
@Footnote: 1 cha.Ma. parassa ca suññabhāvaṃ  2 cha.Ma. kattā anukattā  3 khu.u. 25/65/206
Pemaṃ janetīti pemanīyā. Hadayaṃ gacchati appaṭihaññamānā sukhena cittaṃ pavisatīti
hadayaṅgamā. Guṇaparipuṇṇatāya pure bhavāti porī, pure saṃvaḍḍhanārī viya sukumārātipi
porī, purassa esātipi porī, nagaravāsīnaṃ kathāti attho. Nagaravāsino hi yuttakathā
honti, pitimattaṃ pitāti bhātimattaṃ bhātāti vadanti. Evarūpī kathā bahuno janassa
kantā hotīti bahujanakantā. Kantabhāveneva bahuno janassa manāpā cittavuḍḍhikarāti
bahujanamanāpā.
    Anatthaviññāpakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā 1- akusalacetanā samphappalāPo. Kālena vadatīti
kālavādī, vattabbayuttakālaṃ sallakkhetvā vadatīti attho. Bhūtaṃ tathaṃ tacchaṃ sabhāvameva
vadatīti bhūtavādī. Diṭṭhadhammikasamparāyikaatthasannissitameva katvā vadatīti atthavādī.
Navalokuttaradhammasannissitaṃ katvā vadatīti dhammavādī. Saṃvaravinayapahānavinayasannissitaṃ
katvā vadatīti vinayavādī.
    Nidhānaṃ vuccati ṭhapanokāso, nidhānamassā 2- atthīti nidhānavatī, hadaye
nidhetabbayuttakaṃ vacanaṃ 3- bhāsitāti attho. Kālenāti evarūpiṃ bhāsamānopi ca "ahaṃ
nidhānavatiṃ vācaṃ bhāsissāmī"ti nākālena bhāsati, yuttakālaṃ pana apekkhitvāva
bhāsatīti attho sāpadesanti saupamaṃ, sakāraṇanti attho. Pariyantavatinti paricchedaṃ
dassetvā yathāssā paricchedo paññāyati, evaṃ bhāsatīti attho. Atthasañhitanti
anekehipi  nayehi vibhajantena pariyādātumasakkuṇeyyaṃ atthasampannaṃ. 4- Yaṃ vā so
atthavādī atthaṃ vadati, tena atthena sahitattā atthasañhitaṃ vācaṃ bhāsati, na
aññaṃ nikkhipitvā aññaṃ bhāsatīti vuttaṃ hoti. Catuddosāpagataṃ vācaṃ bhāsatīti
musāvādādīhi catūhi dosehi apagataṃ vācaṃ bhāsati. Dvattiṃsāya tiracchānakathāyāti
dvattiṃsāya saggamokkhānaṃ tiracchānabhūtāya kathāya.
@Footnote: 1 cha.Ma. anatthaviññāpikā kāyavacīpayoga...  2 cha.Ma. nidhānamassa
@3 cha.Ma. nidhātabbayuttakaṃ vācaṃ  4 cha.Ma. pariyādātuṃ asakkuṇeyyatāya atthasampannaṃ
@bhāsati
    Dasa kathāvatthūnīti appicchatādīni dasa vivaṭṭanissitāya, kathāya vatthubhūtāni
kāraṇāni. Appicchakathanti ettha appicchoti icchāvirahito aniccho nittaṇho.
Ettha hi byañjanaṃ sāvasesaṃ viya, attho pana niravaseso. Na hi khīṇāsavassa
aṇumattāpi icchā nāma atthi.
    Api cettha atricchatā pāpicchatā mahicchatā appicchatāti ayaṃ bhedo veditabbo:-
tattha sakalābhe atittatāya 1- paralābhapatthanā atricchatā nāma, tāya samannāgatassa
ekabhājane pakkapūvopi 2- attano patte pakkhitto 3- na supakko viya khuddako viya
ca khāyati, sveva pana parassa patte pakkhitto supakko viya mahanto viya ca khāyati.
Asantaguṇasambhāvanatā pana paṭiggahaṇe ca amattaññutā pāpicchatā nāma, sā "idhekacco
asaddho samāno saddhoti maṃ jano jānātū"tiādinā 4- nayena āgatāyeva. 5- Tāya ca
samannāgato puggalo kohaññe patiṭṭhāti. Santaguṇasambhāvanatā pana paṭiggahaṇe ca
amattaññutā mahicchatā nāma, sāpi "idhekacco assaddho samāno saddhoti maṃ jano
jānātūti icchati, dussīlo samāno sīlavāti maṃ jano jānātū"ti 6- iminā nayena
āgatāyeva. Tāya samannāgato puggalo dussantappiyo hoti, vijātamātāpissa cittaṃ
gahetuṃ na sakkoti. Tenetaṃ vuccati:-
            "aggikkhandho samuddo ca  mahiccho cāpi puggalo
            sakaṭena paccaye detu    tayopete atappiyā"ti. 7- 8-
    Santaguṇanigūhanatā pana paṭiggahaṇe ca mattaññutā appicchatā nāma, tāya
samannāgato puggalo attani vijjamānampi guṇaṃ paṭicchādetukāmatāya saddho samāno
"saddhoti maṃ jano jānātū"ti na icchati. Sīlavā. Pavivitto. Bahussuto.
Āraddhavīriyo.
@Footnote: 1 cha.Ma. atittassa  2 cha.Ma. pakkapūvepi  3 Sī. patito, cha.Ma. patite
@4 abhi.vi. 35/851/428  5 cha.Ma. atreva āgatāyeva  6 abhi.vi. 35/851/428
@7 cha.Ma. atappayā  8 Ma.A. 2/46, aṅ.A. 1/67, abhi.A. 2/510, u.A. 242
Samādhisampanno. Paññavā. Khīṇāsavo samāno "khīṇāsavoti maṃ jano jānātū"ti
na icchati seyyathāpi majjhantikatthero. Evaṃ appiccho ca pana bhikkhu anuppannaṃ
lābhaṃ uppādeti, uppannaṃ thāvaraṃ karoti, dāyakānaṃ cittaṃ ārādheti, yathā yathā
hi so attano appicchatāya appaṃ gaṇhāti, tathā tathāssa vatte pasannā
manussā bahū denti.
    Aparopi catubbidho appiccho paccayaappiccho dhutaṅgaappiccho pariyattiappiccho
adhigamaappicchoti. Tattha catūsu paccayesu appiccho paccayaappiccho. Yo 1- dāyakassa
vasaṃ jānāti, deyyadhammassa vasaṃ jānāti, attano thāmaṃ jānāti. Yadi hi deyyadhammo
bahu hoti, dāyako appaṃ dātukāmo, dāyakassa vasena appaṃ gaṇhāti. Deyyadhammo
appo, dāyako bahuṃ dātukāmo, deyyadhammassa vasena appaṃ gaṇhāti. Deyyadhammopi
bahu, dāyakopi bahuṃ dātukāmo, attano thāmaṃ ñatvā pamāṇeneva gaṇhāti.
    Dhutaṅgasamādānassa attani atthibhāvaṃ na jānāpetukāmo dhutaṅgaappiccho nāma.
Yo pana bahussutabhāvaṃ na jānāpetukāmo, ayaṃ pariyattiappiccho nāma. Yo pana
sotāpannādīsu aññataro hutvā sotāpannādibhāvaṃ jānāpetuṃ na icchati, ayaṃ
adhigamaappiccho nāma. Khīṇāsavo pana atricchataṃ pāpicchataṃ mahicchataṃ pahāya sabbaso
icchāpaṭipakkhabhūtāya alobhasaṅkhātāya parisuddhāya appicchatāya samannāgatattā
appiccho nāma. "āvuso atricchatā pāpicchatā mahicchatāti ime dhammā
pahātabbāti tesu ādīnavaṃ dassetvā evarūpaṃ appicchataṃ samādāya vattitabban"ti
vadanto appicchakathaṃ katheti nāma.
    Santuṭṭhikathantiādīsu visesatthameva dīpayissāma, yojanā pana vuttanayeneva
veditabbā. Santuṭṭhikathanti itarītarapaccayasantosanissitaṃ kathaṃ. So panesa santoso
@Footnote: 1 cha.Ma. so
Dvādasavidho hoti. Seyyathidaṃ? cīvare yathālābhasantoso, yathābalasantoso,
yathāsāruppasantosoti tividho. Evaṃ piṇḍapātādīsupi.
    Tassāyaṃ pabhedavaṇṇanā:- idha bhikkhu cīvaraṃ labhati sundaraṃ vā asundaraṃ
vā. So teneva yāpeti, aññaṃ na pattheti, labhantopi na gaṇhāti. Ayamassa
cīvare yathālābhasantoso. Atha pana yo pakatidubbalo vā hoti, ābādhajarābhibhūto
vā, garucīvaraṃ pārupanto kilamati. So sabhāgena bhikkhunā saddhiṃ taṃ parivattetvā
lahukena yāpentopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa cīvare yathābalasantoso. Aparo
paṇītapaccayalābhī hoti. So pattuṇṇacīvarādīnaṃ aññataraṃ mahagghacīvaraṃ, bahūni vā
pana cīvarāni labhitvā "idaṃ therānaṃ cirapabbajitānaṃ, idaṃ bahussutānaṃ anurūpaṃ, idaṃ
gilānānaṃ, idaṃ appalābhīnaṃ hotū"ti datvā tesaṃ purāṇacīvaraṃ vā saṅkārakūṭādito
vā nantakāni uccinitvā tehi saṅghāṭiṃ katvā dhārentopi santuṭṭhova hoti.
Ayamassa cīvare yathāsāruppasantoso.
    Idha pana bhikkhu piṇḍapātaṃ labhati lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā, so teneva yāpeti, aññaṃ na
pattheti, labhantopi na gaṇhāti. Ayamassa piṇḍapāte yathālābhasantoso. Yo pana attano
pakativiruddhaṃ vā byādhiviruddhaṃ vā piṇḍapātaṃ labhati, yenassa paribhuttena aphāsu
hoti, so sabhāgassa bhikkhuno taṃ datvā tassa hatthato sappāyabhojanaṃ bhuñjitvā
samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa piṇḍapāte yathābalasantoso. Aparo bahuṃ
paṇītaṃ piṇḍapātaṃ labhati, so taṃ cīvaraṃ viya cirapabbajitabahussutaappalābhagilānānaṃ 1-
datvā tesaṃ vā sesakaṃ piṇḍāya vā caritvā missakāhāraṃ bhuñjantopi santuṭṭhova
hoti. Ayamassa piṇḍapāte yathāsāruppasantoso.
@Footnote: 1 cha.Ma. theracira...lābhīgilānānaṃ. evamuparipi
    Idha pana bhikkhu senāsanaṃ labhati manāpaṃ vā amanāpaṃ vā, so tena
neva somanassaṃ na domanassaṃ uppādeti, antamaso tiṇasanthārakenāpi yathāladdheneva
tussati. Ayamassa senāsane yathālābhasantoso. Yo pana attano pakativiruddhaṃ vā
byādhiviruddhaṃ vā senāsanaṃ labhati, yatthassa vasato aphāsu hoti, so taṃ sabhāgassa
bhikkhuno datvā tassa santake sappāyasenāsane vasantopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa
senāsane yathābalasantoso.
    Aparo mahāpuñño leṇamaṇḍapakūṭāgārādīni bahūni paṇītasenāsanāni labhati,
so tāni cīvarādīni viya theracirapabbajitabahussutaappalābhīgilānānaṃ datvā yattha
katthaci vasantopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa senāsane yathāsāruppasantoso. Yopi
"uttamasenāsanaṃ nāma pamādaṭṭhānaṃ, tattha nisinnassa thinamiddhaṃ okkamati,
niddābhibhūtassa puna paṭibujjhato pāpavitakkā pātubhavantī"ti paṭisañcikkhitvā tādisaṃ
senāsanaṃ pattampi na sampaṭicchati, so taṃ paṭikkhipitvā abbhokāsarukkhamūlādīsu
vasantopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa 1- senāsane yathāsāruppasantoso.
    Idha pana bhikkhu bhesajjaṃ labhati lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā, so yaṃ labhati, teneva
tussati, aññaṃ na pattheti, labhantopi na gaṇhāti. Ayamassa gilānapaccaye
yathālābhasantoso. Yo pana telenatthiko phāṇitaṃ labhati, so taṃ sabhāgassa bhikkhuno
datvā tassa hatthato telaṃ gahetvā aññadeva vā pariyesitvā tehi bhesajjaṃ
karontopi santuṭṭhova hoti. Ayamassa gilānapaccaye yathābalasantoso.
    Aparo mahāpuñño bahuṃ telamadhuphāṇitādipaṇītabhesajjaṃ labhati, so taṃ cīvaraṃ
viya theracirapabbajitabahussutaappalābhīgilānānaṃ datvā tesaṃ āgatāgatena 2- yena kenaci
yāpentopi santuṭṭhova hoti. Yo pana ekasmiṃ bhājane catumadhuraṃ ṭhapetvā ekasmiṃ
@Footnote: 1 Sī. ayampissa. evamuparipi  2 cha.Ma. ābhatena
Muttaharītakaṃ "gaṇha bhante yadicchasī"ti vuccamāno "sacassa tesu aññatarenāpi rogo
vūpasammati, atha muttaharītakaṃ nāma buddhādīhi vaṇṇitan"ti catumadhuraṃ paṭikkhipitvā
muttaharītakena bhesajjaṃ karonto paramasantuṭṭhova hoti. Ayamassa gilānapaccaye
yathāsāruppasantoso. Imesaṃ pana paccekapaccayesu tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ santosānaṃ
yathāsāruppasantosova aggo. Arahā ekekasmiṃ paccaye imehi tīhipi santosehi
santuṭṭhova.
    Pavivekakathanti pavivekanissitaṃ kathaṃ. Tayo hi vivekā kāyaviveko cittaviveko
upadhivivekoti. Tattha eko gacchati, eko tiṭṭhati, eko nisīdati, eko seyyaṃ
kappeti, eko gāmaṃ piṇḍāya pavisati, eko paṭikkamati, eko abhikkamati, eko
caṅkamaṃ adhiṭṭhāti, eko carati, eko viharatīti ayaṃ kāyaviveko nāma. Aṭṭha samāpattiyo
pana cittaviveko nāma. Nibbānaṃ upadhiviveko nāma.
    Vuttampi hetaṃ:- "kāyaviveko ca vivekaṭṭhakāyānaṃ nekkhammābhiratānaṃ. Cittaviveko
ca parisuddhacittānaṃ paramavodānappattānaṃ. Upadhiviveko ca nirupadhīnaṃ puggalānaṃ
visaṅkhāragatānan"ti. 1-
    Asaṃsaggakathanti ettha pana savanasaṃsaggo dassanasaṃsaggo  samullapanasaṃsaggo
sambhogasaṃsaggo kāyasaṃsaggoti pañcavidho saṃsaggo. Tesu idha bhikkhu suṇāti "amukasmiṃ
gāme vā nigame vā itthī vā kumārī vā abhirūpā dassanīyā pāsādikā
paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgatā"ti, so taṃ sutvā saṃsīdati visīdati, na
sakkoti brahmacariyaṃ sandhāretuṃ, sikkhādubbalyaṃ anāvikatvā hīnāyāvattati. Evaṃ
parehi vā kathiyamānaṃ rūpādisampattiṃ attanā vā hasitalapitagītasaddaṃ suṇantassa
sotaviññāṇavīthivasena uppanno rāgo savanasaṃsaggo nāma.
    Idha bhikkhu na heva kho suṇāti, api ca kho sāmaṃ passati itthiṃ vā
@Footnote: 1 khu.mahā. 29/260/191 (syā)
Kumāriṃ vā abhirūpaṃ dassanīyaṃ pāsādikaṃ paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgataṃ, so taṃ
disvā saṃsīdati visīdati, na sakkoti brahmacariyaṃ sandhāretuṃ, sikkhādubbalyaṃ
anāvikatvā hīnāyāvattati. Evaṃ visabhāgarūpaṃ olokentassa pana cakkhuviññāṇavīthivasena
uppannarāgo dassanasaṃsaggo nāma.
    Aññamaññaṃ allāpasallāpavasena uppannarāgo pana samullāpasaṃsaggo 1- nāma. Bhikkhuno
bhikkhuniyā santakaṃ bhikkhuniyā vā bhikkhussa santakaṃ gahetvā paribhogakaraṇavasena
uppannarāgo sambhogasaṃsaggo nāma. Hatthaggāhādivasena uppannarāgo pana
kāyasaṃsaggo nāma. Arahā imehi pañcahi saṃsaggehi catūhipi parisāhi saddhiṃ asaṃsaṭṭho,
gāhamuttako ceva saṃsaggamuttako ca. Asaṃsaggassa vaṇṇaṃ bhaṇanto asaṃsaggakathaṃ katheti
nāma.
    Vīriyārambhakathanti ettha yo paggahitavīriyo paripuṇṇakāyikacetasikavīriyo hoti,
gamane uppannakilesaṃ ṭhānaṃ pāpuṇituṃ na deti, ṭhāne uppannakilesaṃ nisajjaṃ,
nisajjāya uppannakilesaṃ sayanaṃ pāpuṇituṃ na deti, daṇḍena 2- kaṇhasappaṃ uppīḷetvā
gaṇhanto viya amittaṃ gīvāyaṃ akkamanto viya ca vicarati, tādisassa āraddhavīriyassa
vaṇṇaṃ bhaṇanto vīriyārambhakathaṃ katheti nāma.
    Sīlakathantiādīsu sīlanti catupārisuddhisīlaṃ. Samādhīti vipassanāpādakā aṭṭha
samāpattiyo. Paññāti lokiyalokuttarañāṇaṃ. Vimuttīti arahattaphalavimutti.
Vimuttiñāṇadassananti ekūnavīsatividhaṃ paccavekkhaṇañāṇaṃ. Sīlādīnaṃ guṇaṃ pakāsento
sīlādikathaṃ katheti nāma.
    Satipaṭṭhānakathantiādīni saṅgajālamaticca so munītipariyosānāni pubbe
vuttānusārena veditabbāni.
@Footnote: 1 cha.Ma. samullapanasaṃsaggo  2 Sī. mantena
    [86] Nirāsattīti nittaṇho. Vivekadassī phassesūti paccuppannesu
cakkhusamphassādīsu attādibhāvavivekaṃ passati. Diṭṭhīsu ca na niyyatīti 1-
dvāsaṭṭhidiṭṭhīsu kāyaci diṭṭhiyā na niyyati.
    Vipariṇataṃ vā vatthuṃ na socatīti pakatibhāvaṃ jahitvā naṭṭhe kismiñci vatthusmiṃ
na sokaṃ āpajjati. Vipariṇatasmiṃ vāti vinassamāne vatthumhi.
    Cakkhusamphassoti cakkhuṃ vatthuṃ katvā cakkhuviññāṇasahajāto phasso cakkhusamphasso.
Sesesupi eseva nayo. Ettha ca purimā cakkhuppasādādivatthukāva, manosamphasso
hadayavatthukopi avatthukopi sabbo catubhūmako phasso. Adhivacanasamphassoti pariyāyena
etassa nāmaṃ hotiyeva. Tayo hi arūpino khandhā sayaṃ piṭṭhivaṭṭakā hutvā attanā 2-
sahajātasamphassassa adhivacanasamphassoti nāmaṃ karonti. Paṭighasamphassoti nippariyāyena
pana paṭighasamphasso nāma pañcadvārikasamphasso. 3- Adhivacanasamphasso nāma
manodvārikasamphasso. 4- Sukhavedanīyo phassoti sukhavedanāya hito uppādako phasso.
Itaradvayepi eseva nayo. Kusalo phassoti ekavīsatikusalacittasahajāto phasso. Akusaloti
dvādasaakusalasahajāto phasso. Abyākatoti chappaññāsaabyākatasahajāto phasso.
Kāmāvacaroti catuppaññāsakāmāvacarasahajāto phasso. Rūpāvacaroti kusalādipañcadasa-
rūpāvacarasampayutto. Arūpāvacaroti kusalābyākatavasena dvādasaarūpāvacarasampayutto.
    Suññatoti anattānupassanāvasena vipassantassa uppanno maggo suññato,
tena sahajāto phasso suññato phasso. Itaradvayepi eseva nayo. Animittoti
ettha aniccānupassanāvasena vipassantassa uppanno maggo animitto. Appaṇihitoti
dukkhānupassanāvasena vipassantassa uppanno maggo appaṇihito. Lokiyoti loko
vuccati lujjanapalujjanaṭṭhena vaṭṭo, tasmiṃ pariyāpannabhāvena loke niyuttoti lokiyo,
tebhūmako dhammo. Lokuttaroti lokato uttaro uttiṇṇoti lokuttaro, loke
@Footnote: 1 cha.Ma. nīyatīti  2 cha.Ma. attano  3 cha.Ma. pañcadvārikaphasso  4 cha.Ma.
@manodvārikaphasso
Apariyāpannabhāvenapi lokuttaro. Attena vāti attabhāvena vā. Attaniyena vāti
attāyattena vā.
    [87] Paṭilīnoti rāgādīnaṃ pahīnattā tato apagato. Akuhakoti avimhāpako
tīhi kuhanavatthūhi. Apihālūti apihanasīlo, patthanātaṇhāya rahitoti vuttaṃ hoti.
Amaccharīti pañcamaccheravirahito. Appagabbhoti kāyapāgabbhiyādivirahito. Ajegucchoti
sampannasīlāditāya ajegucchanīyo asecanako manāPo. Pesuṇeyye ca no yutoti
dvīhi ākārehi upasaṃharitabbe pisuṇakamme ayutto.
    Rāgassa pahīnattāti arahattamaggena rāgakilesassa pahīnabhāvena. Asmimāno
pahīno hotīti asmīti uṇṇatimāno 1- samucchedavasena pahīno hoti.
    Tīṇi kuhanavatthūnīti tīṇi vimhāpanakāraṇāni. Paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ
kuhanavatthūtiādīsu cīvarādīhi nimantitassa tadatthikasseva sato pāpicchataṃ nissāya
paṭikkhipanena te ca gahapatike attani supatiṭṭhitasaddho 2- ñatvā puna tesaṃ "aho
ayyo appiccho, na kiñci paṭiggaṇhituṃ icchati, suladdhaṃ vata no assa, sace
appamattakampi kiñci paṭiggaṇheyyā"ti nānāvidhehi upāyehi paṇītāni cīvarādīni
upanentānaṃ tadanuggahakāmataṃyeva āvikatvā paṭiggahaṇena ca tato pabhūti api
sakaṭabhārehi 3- upanāmanahetubhūtaṃ vimhāpanaṃ paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ kuhanavatthūti
veditabbaṃ. Pāpicchasseva pana sato sambhāvanādhippāyena katena iriyāpathena vimhāpanaṃ
iriyāpathasannissitaṃ 4- kuhanavatthūti veditabbaṃ. Pāpicchasseva pana sato
uttarimanussadhammādhigamaparidīpanavācāya tathā tathā vimhāpanaṃ sāmantajappanasaṅkhātaṃ
kuhanavatthūti veditabbaṃ.
    Katamaṃ paccayapaṭisevanasaṅkhātanti ettha paccayapaṭisevananti evaṃ saṅkhātaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. unnatimāno  2 cha.Ma. suppatiṭṭhitapasāde  3 Ma. asītisakaṭabhārehi  4 cha.Ma.
@iriyāpathasaṅkhātaṃ
Paccayapaṭisevanasaṅkhātaṃ. Nimantentīti idha gahapatikā "bhikkhaṃ gaṇhathā"ti bhikkhū
nimantenti. Ayameva vā pāṭho. "nimantentī"ti vā "vadantī"ti vā keci paṭhanti.
Tādise nimantāpenti. Nimantentīti pāṭhassa sambhavo daṭṭhabbo. Cīvaraṃ paccakkhātīti
cīvaraṃ paṭikkhipati. Etaṃ sāruppaṃ, yaṃ samaṇoti yaṃ cīvaradhāraṇaṃ samaṇo karoti, etaṃ
sāruppaṃ anucchavikaṃ. Pāpaṇikā vā nantakānīti āpaṇadvāre patitāni antavirahitāni
pilotikāni. Uccinitvāti saṅkaḍḍhitvā. Uñchācariyāyāti bhikkhācaraṇena.
Piṇḍiyālopenāti piṇḍaṃ katvā laddhaālopena. Pūtimuttena vāti gomuttena vā.
Osadhaṃ kareyyāti bhesajjakiccaṃ kareyya. Tadupādāyāti tato paṭṭhāya. Dhutavādoti
dhutaguṇavādī. Bhiyyo bhiyyo nimantentīti uparūpari nimantenti. Sammukhībhāvāti
sammukhībhāvena, vijjamānatāyāti attho. Pasavatīti paṭilabhati. Saddhāya sammukhībhāvena
sakkā kātunti "saddhāya sammukhībhāvā"tiādimāha. Deyyadhammā sulabhā dakkhiṇeyyā
ca, saddhā pana dullabhā. Puthujjanassa hi saddhā athāvarā, padavāre padavāre
nānā hoti. Tenevassa mahāmoggallānasadisopi aggasāvako pāṭibhogo bhavituṃ
asakkonto āha "dvinnaṃ kho te 1- āvuso dhammānaṃ pāṭibhogo bhogānañca
jīvitassa ca, saddhāya pana tvaṃ pāṭibhogo"ti.
    Evaṃ tumhe puññena parihīnā 2- bhavissathāti ettha puññenāti nissakkatthe
karaṇavacanaṃ. Puññato parihīnā parammukhā bhavissatha. Bhākuṭikāti mukhānaṃ
parimadditabhāvadassanena 3- bhākuṭikaraṇaṃ, mukhasaṅkocoti vuttaṃ hoti. Bhākuṭikaraṇaṃ
sīlamassāti bhākuṭiko, bhākuṭikassa bhāvo bhākuṭiyaṃ. Kuhanāti vimhāpanā. Kuhassa āyanā
kuhāyanā. Kuhitassa bhāvo kuhitattaṃ.
    Pāpicchoti asantaguṇadīpanakāmo. Icchāpakatoti icchāya apakato, upaddūtoti
attho. Sambhāvanādhippāyoti bahumānajjhāsayo. Gamanaṃ saṇṭhapetīti abhikkamādigamanaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. nesaṃ  2 cha.Ma. paribāhirā  3 Sī. padhānaparimathitabhāvadassanena, cha.Ma.
@padhānapurimaṭṭhitabhāvadassanena
Abhisaṅkharoti, pāsādikabhāvaṃ karotīti vuttaṃ hoti. Itaresupi eseva nayo. Paṇidhāya
gacchatīti patthanaṃ ṭhapetvā gacchati. Sesesupi eseva nayo. Samāhito viya gacchatīti
upacārappanāpatto 1- viya gacchati. Sesesupi eseva nayo.
    Āpāthakajjhāyīva hotīti sammukhā āgatānaṃ manussānaṃ jhānaṃ samāpajjanto
viya santabhāvaṃ dasseti. Iriyāpathassāti catuiriyāpathassa. Āṭhapanāti ādiṭṭhapanā,
ādarena vā ṭhapanā. Ṭhapanāti ṭhapanākāro. Saṇṭhapanāti abhisaṅkharaṇaṃ,
pāsādikabhāvakaraṇanti vuttaṃ hoti. Ariyadhammasannissitanti lokuttaradhammapaṭibaddhaṃ.
Kuñcikanti apāpuraṇaṃ. 2- Mittāti sinehavanto. Sandiṭṭhāti diṭṭhamattā.
Sambhattāti daḷhamittā. Uddaṇḍoti eko patissayaviseso.
    Korajikakorajikoti saṅkocasaṅkocako, atisaṅkocakoti vuttaṃ hoti.
"koracakakoracako"ti 3- vā pāṭho. Bhākuṭikabhākuṭikoti ativiya mukhasaṅkocanasīlo.
Kuhakakuhakoti ativiya vimhāpako. Lapakalapakoti ativiya sallāpako. Mukhasambhāvitoti 4-
attano mukhavasena aññehi sambhāvito, 5- appitacittoti eke. Santānanti
kilesasantatāya santānaṃ. Samāpattīnanti samāpajjitabbānaṃ. Gambhīranti
ninnappatiṭṭhānaṃ. Gūḷhanti dassetuṃ dukkhaṃ. Nipuṇanti sukhumaṃ. Paṭicchannanti
padatthena duppaṭivijjhādhippāyaṃ. Lokuttaranti dhammadīpakaṃ. Suññatāpaṭisaññuttanti
nibbānapaṭisaññuttaṃ. Atha vā lokuttarasuññatāpaṭisaññuttanti
lokuttaradhammabhūtanibbānapaṭisaññuttaṃ.
    Kāyikaṃ pāgabbhiyanti kāye bhavaṃ kāyikaṃ. Vācasikacetasikesupi eseva nayo.
Acittīkārakatoti bahumānakiriyārahito. Anupāhanānaṃ caṅkamantānanti upāhanavirahitānaṃ
caṅkamantānaṃ samīpe, anādare vā sāmivacanaṃ. Saupāhanoti upāhanārūḷho hutvā
caṅkamati. Nīce caṅkame caṅkamantānanti akataparicchedāya bhūmiyā caṅkamante paricchedaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. upacārappatto  2 cha.Ma. avāpuraṇaṃ  3 Sī. korañjakakoti
@4 cha.Ma. mukhasambhāvikoti  5 cha.Ma. saha sambhāviko
Katvā vālikaṃ ākiritvā ālambanaṃ yojetvā katacaṅkame nīcepi caṅkame caṅkamante.
Ucce caṅkame caṅkamatīti iṭṭhakacayanasampanne vedikāparikkhitte ucce caṅkame
caṅkamati. Sace pākāraparikkhitto hoti dvārakoṭṭhakayutto pabbatantaravanantaragumban-
tarassa 1- vā suppaṭicchanno, tādise caṅkame caṅkamituṃ vaṭṭati, appaṭicchannepi
upacāraṃ muñcitvā vaṭṭati. Ghaṭṭayantopi tiṭṭhatīti atisamīpe tiṭṭhati. Puratopi
tiṭṭhatīti puratthimatopi tiṭṭhati. Ṭhitakopi bhaṇatīti khāṇuko viya anonamitvā bhaṇati.
Bāhāvikkhepakoti bāhuṃ khipitvā khipitvā bhaṇati.
    Anupakhajjāti sabbesaṃ nisinnaṭṭhānaṃ pavisitvā. Navepi bhikkhū āsanena
paṭibāhatīti attano pattāsane anisīditvā pure vā pacchā vā pavisanto āsanena
paṭibāhati nāma.
    Anāpucchāpi 2- kaṭṭhaṃ pakkhipatīti anāpucchitvā anapaloketvā aggimhi dāruṃ
khipati. Dvāraṃ pidahatīti jantāghare pidahati.
    Otaratīti udakatitthaṃ pavisati. Nhāyatīti sarīraṃ sineheti. Uttaratīti
udakatitthato tīraṃ uggacchati.
    Vokkammāpīti atikkamitvāpi. Ovarakānīti gabbhapaṭimaṇḍitasayanagharāni. 3-
    Gūḷhānīti paṭicchannāni. Paṭicchannānīti aññehi paṭicchāditāni.
    Anajjhiṭṭho vāti therehi "dhammaṃ bhaṇāhī"ti anāṇatto anāyācito ca.
    Pāpadhammoti lāmakadhammo. Asucisaṅkassarasamācāroti aññehi "ayaṃ dussīlo"ti
saṅkāya saritabbo ācāro saṃyogo etassāti asucisaṅkassarasamācāro.
Saṅkassarasamācāroti sakāraṃ saṃyogaṃ katvāpi paṭhanti. Paṭicchannakammantoti
paṭicchāditakāyavacīkammanto. Assamaṇoti na samaṇo. Samaṇapaṭiññoti "ahaṃ samaṇo"ti
paṭijānamāno.
@Footnote: 1 cha.Ma. pabbatantaravanantarabhūmantarassa  2 cha.Ma. anāpucchampi  3 cha.Ma. gabbhe
@patiṭṭhitasayanagharāni
Abrahmacārīti seṭṭhacariyā virahito. Brahmacāripaṭiññoti vuttapaṭipakkho.
Antopūtīti abbhantare kusaladhammavirahitattā antopūtibhāvamāpanno. Avassutoti rāgena
tinto. Kasambujātoti saṅkārasabhāvo. Ācāragocarasampannoti ettha bhikkhu sagāravo
sappatisso hirottappasampanno sunivattho supāruto pāsādikena abhikkantena
paṭikkantena ālokitena vilokitena sammiñjitena pasāritena okkhittacakkhu
iriyāpathasampanno indriyesu guttadvāro bhojane mattaññū jāgariyamanuyutto
satisampajaññena samannāgato appiccho santuṭṭho āraddhavīriyo abhisamācārikesu
sakkaccakārī garucittīkārabahulo viharati, ayaṃ vuccati ācāro. Evaṃ tāva ācāro
veditabbo.
    Gocaro pana tividho upanissayagocaro ārakkhagocaro upanibandhagocaroti. Tattha
katamo upanissayagocaro? dasakathāvatthuguṇasamannāgato kalyāṇamitto, yaṃ upanissāya 1-
assutaṃ suṇāti, sutaṃ pariyodāpeti, kaṅkhaṃ vitarati, diṭṭhiṃ ujuṃ karoti, cittaṃ
pasādeti, yassa vā pana anusikkhamāno saddhāya vaḍḍhati, sīlena, sutena, cāgena, paññāya
vaḍḍhati. Ayaṃ vuccati upanissayagocaro.
    Katamo ārakkhagocaro? idha bhikkhu antaragharaṃ paviṭṭho vīthiṃ paṭipanno okkhittacakkhu
Yugamattadassāvī susaṃvuto gacchati, na hatthiṃ olokento, na assaṃ, na rathaṃ,
na pattiṃ, na itthiṃ, na purisaṃ olokento, na uddhaṃ olokento, na adho
olokento, na disāvidisaṃ pekkhamāno gacchati. Ayaṃ vuccati ārakkhagocaro.
    Katamo upanibandhagocaro? cattāro satipaṭṭhānā yattha cittaṃ upanibandhati.
Vuttañhetaṃ bhagavatā "ko ca bhikkhave bhikkhuno gocaro sako pettiko visayo?
Yadidaṃ cattāro satipaṭṭhānā"ti, 2- ayaṃ vuccati upanibandhagocaroti. Iti iminā ca
ācārena iminā ca gocarena upeto hoti samupeto samannāgato. Tenapi vuccati
ācāragocarasampannoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. nissāya  2 saṃ.mahā. 19/372/129
    Aṇumattesu vajjesu bhayadassāvīti aṇuppamāṇesu asañcicca āpannasekhiya-
akusalacittuppādādibhedesu vajjesu bhayadassanasīlo. Samādāya sikkhati sikkhāpadesūti
yaṃ kiñci sikkhāpadesu sikkhitabbaṃ, taṃ sabbaṃ sammā ādāya sikkhati. Ettha ca
"pātimokkhasaṃvarasaṃvuto"ti ettāvatā ca puggalādhiṭṭhānāya desanāya pātimokkhasaṃvarasīlaṃ
dassitaṃ. "ācāragocarasampanno"tiādi pana sabbaṃ yathāpaṭipannassa taṃ sīlaṃ
sampajjati, taṃ paṭipattiṃ dassetuṃ vuttanti veditabbaṃ.
    [88] Sātiyesu anassāvīti sātavatthūsu kāmaguṇesu taṇhāsanthavavirahito. Saṇhoti
saṇhehi kāyakammādīhi samannāgato. Paṭibhānavāti pariyattiparipucchādhigamapaṭibhānehi
samannāgato. Na saddhoti sāmaṃ adhigatadhammaṃ na kassaci saddahati. Na virajjatīti khayā
rāgassa virattattā idāni na virajjati.
    Yesaṃ esā sātiyāti yesaṃ puggalānaṃ sātavatthūsu kāmaguṇesu icchā taṇhā.
Appahīnāti santhavasampayuttā taṇhā arahattamaggena appahīnā. Tesaṃ cakkhuto
rūpataṇhā savatīti etesaṃ cakkhudvārato pavattajavanavīthisampayuttā rūpārammaṇā taṇhā
uppajjati. Pasavatīti 1- okāsato yāva bhavaggā dhammato yāva gotrabhū savati. Sandatīti
nadīsotaṃ viya adhomukhaṃ sandati. Pavattatīti punappunaṃ uppattivasena pavattati.
Sesadvāresupi eseva nayo. Sukkapakkhe vuttavipariyāyena taṇhā arahattamaggena
suppahīnā. Tesaṃ cakkhuto rūpataṇhā na savati.
    Saṇhena kāyakammena samannāgatoti apharusena mudunā kāyakammena samaṅgībhūto
ekībhūto. Vacīkammādīsupi eseva nayo. Saṇhehi satipaṭṭhānehītiādīsu satipaṭṭhānādayo
lokiyalokuttaramissakā. Pariyāpuṇanaatthādiparipucchālokiyalokuttaradhammādhigamavasena
sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthā tisso paṭibhānappabhedasaṅkhātā paññā yassa
atthi, so paṭibhānavā. Tassa pariyattiṃ nissāya paṭibhāyatīti tassa puggalassa
@Footnote: 1 cha.Ma. āsavatīti
Pariyāpuṇanaṃ allīyitvā ñāṇaṃ jāyati ñāṇaṃ abhimukhaṃ hoti. Cattāro satipaṭṭhānāti
sattatiṃsa bodhipakkhiyā dhammā lokiyalokuttaramissakavasena vuttā. Maggaphalāni
nibbattitalokuttaravasena. Catasso paṭisambhidāyo cha ca abhiññāyo vimokkhantikavasena
vuttāti ñātabbā.
    Tattha catasso paṭisambhidāyoti cattāro ñāṇappabhedāti attho. Iddhividhādi-
āsavakkhayapariyosānāni adhikāni cha ñāṇāni. Tassāti puggalassa, 1- attho paṭibhāyatīti
sambandho. Atthoti saṅkhepato hetuphalaṃ. Tañhi yasmā hetuanusārena arīyati adhigamīyati
pāpuṇīyati, tasmā atthoti vuccati. Pabhedato pana yaṃ kiñci paccayuppannaṃ nibbānaṃ
bhāsitattho vipāko kiriyāti ime pañca dhammā atthoti veditabbā, taṃ atthaṃ
paccavekkhantassa so attho pabhedato ñāto pākaṭo hoti. Dhammoti saṅkhepato
paccayo. So hi yasmā tantaṃ vidahati pavatteti ceva pāpeti ca, tasmā dhammoti
vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu ariyamaggo bhāsitaṃ kusalaṃ
akusalanti ime pañca dhammā dhammoti veditabbā, taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa so
dhammo pabhedato ñāto pākaṭo hoti, tasmiṃ atthe ca dhamme ca yā sabhāvanirutti
abyabhicārī vohāro, tassa abhilāpe bhāsane udīraṇe taṃ lapitaṃ bhāsitaṃ udīritaṃ
sabhāvaniruttisaddaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa sā nirutti ñātā pākaṭā
hoti.
    Ettha atthe ñāte attho paṭibhāyatīti idāni tassa saddaṃ āharitvā
vuttappabhede atthe pākaṭībhūte vuttappabhedo attho tassa puggalassa paṭibhāyati
ñāṇābhimukho hoti. Dhamme ñāte dhammo paṭibhāyatīti vuttappabhede dhamme pākaṭībhūte
vuttappabhedo dhammo paṭibhāyati. Niruttiyā ñātāya nirutti paṭibhāyatīti
vuttappabhedāya niruttiyā pākaṭāya vuttappabhedā nirutti paṭibhāyati. Imesu tīsu
ñāṇesu ñāṇanti
@Footnote: 1 Sī. padassa, cha.Ma. parassa
Atthadhammaniruttīsu imesu tīsu sabbatthakañāṇamārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tesu
tīsu ñāṇesu pabhedagataṃ ñāṇaṃ, yathāvuttesu vā tesu tīsu ñāṇesu gocarakiccādivasena
vitthāragataṃ 1- ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Imāya paṭibhānapaṭisambhidāyāti imāya
vuttappakārāya yathāvuttavitthārapaññāya upeto hoti. So vuccati paṭibhānavāti
nigamento āha. Yassa pariyatti natthīti pariyatti nāma buddhavacanaṃ. Taṃ hi
uggaṇhantassa paṭisambhidā visadā honti. Yassa puggalassa evarūpā pariyatti natthi.
Paripucchā natthīti paripucchā nāma pāḷiaṭṭhakathādīsu gaṇṭhipadaatthapadavinicchayakathā.
Uggahitapāḷiādīsu hi atthaṃ kathentassa paṭisambhidā visadā honti. Adhigamo
natthīti adhigamo nāma arahattappatti. Arahattaṃ hi pattassa paṭisambhidā visadā
honti. Yassa vuttappakārā tividhā sampatti natthi. Kiṃ tassa paṭibhāyissatīti
kena kāraṇena tassa puggalassa pabhedagataṃ ñāṇaṃ upaṭṭhahissati.
    Sāmanti sayameva. Sayamabhiññātanti sayameva tena ñāṇena avagamitaṃ. Attapaccakkhaṃ
dhammanti attanā paṭivijjhitaṃ paccavekkhitaṃ dhammaṃ. Na kassaci saddahatīti
attapaccakkhatāya paresaṃ na saddahati, saddhāya na gacchati. Avijjāpaccayā saṅkhārātiādikaṃ
dvādasapadikapaccayākāradassanavasena vuttaṃ. Avijjānirodhātiādayo saṃsāranivattiṃ sandhāya
vuttā. Idaṃ dukkhantiādayo saccānaṃ dassanavasena. 2- Ime āsavātiādayo aparena
pariyāyena kilesavasena paccayadassanavasena. Ime dhammā abhiññeyyātiādayo
abhiññeyyapariññeyyapahātabbabhāvetabbasacchikātabbadhammānaṃ dassanavasena. Channaṃ
phassāyatanānantiādayo phassāyatanānaṃ uppattiñca atthaṅgamañca assādañca
ādīnavañca 3- nissaraṇañca dassanavasena. Pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ pañcavīsatividhena
udayañca vayañca, tesu chandarāgavasena assādañca, tesaṃ vipariṇāmaṃ ādīnavañca,
nissaraṇasaṅkhātaṃ nibbānañca. Catunnaṃ mahābhūtānaṃ avijjādisamudayañca,
avijjādinirodhe
@Footnote: 1 Ma. vitthārato  2 cha.Ma....ādi saccadassanavasena  3 cha.Ma. uppaddavañca
Atthaṅgamañca evamādidassanavasena vuttā. Ete dhammā tattha tattha vuttanayena
veditabbā.
    Amatogadhanti natthi etassa maraṇasaṅkhātaṃ matanti amataṃ. Kilesavisapaṭipakkhattā
agadantipi amataṃ. Tasmiṃ ninnatāya amatogadhaṃ. Amataparāyananti vuttappakāraṃ amataṃ
paraṃ ayanaṃ gati patiṭṭhā assāti amataparāyanaṃ. Amatapariyosānanti taṃ amataṃ saṃsārassa
niṭṭhābhūtattā pariyosānamassāti amatapariyosānaṃ.
    [89] Lābhakamyā na sikkhatīti lābhapatthanāya suttantādīsu  1- na sikkhati.
Aviruddho ca taṇhāya, rase ca 2- nānugijjhatīti virodhābhāvena ca aviruddho hutvā
taṇhāya mūlarasādīsu gedhaṃ nāpajjati.
    Kena nu khoti lābhapatthanāya kāraṇacintane pihassa pariyesane nipāto.
Lābhābhinibbattiyāti catunnaṃ paccayānaṃ visesena uppattiyā. Lābhaṃ paripācentoti
paccayaṃ 3- paripācayanto.
    Attadamathāyāti vipassanāsampayuttāya paññāya attano damanatthāya.
Attasamatthāyāti samādhisampayuttāya paññāya attano samādhānatthāya.
Attaparinibbāpanatthāyāti duvidhenāpi ñāṇena attano anupādāparinibbānatthāya.
Vuttañhetaṃ "anupādāparinibbānatthaṃ kho āvuso bhagavati brahmacariyaṃ vussatī"ti. 4-
Appicchaṃyeva nissāyāti ettha paccayaappiccho adhigamaappiccho pariyattiappiccho
dhutaṅgaappicchoti cattāro appicchā, tesaṃ nānattaṃ heṭṭhā vitthāritaṃ eva, taṃ
appicchaṃ allīyitvā. Santuṭṭhiṃyevāti catūsu paccayesu ca tividhasantosaṃ
allīyitvā, tesaṃ vibhāgo heṭṭhā vitthāritoyeva. Sallekhaṃyevāti kilesalekhanaṃ.
Idamatthitaṃyevāti imehi kusaladhammehi atthi idamatthi, tassa bhāvo idamatthitā, taṃ
idamatthitaṃyeva nissāya allīyitvā.
@Footnote: 1 cha.Ma. suttantādīni  2 cha.Ma. rasesu  3 cha.Ma. paccaye  4 Ma.mū. 12/259/221
    Rasoti niddesassa uddesapadaṃ. Mūlarasoti yaṃ kiñci mūlaṃ paṭicca nibbattaraso.
Khandharasādīsupi eseva nayo. Ambilanti takkambilādi. Madhuranti ekantato
gosappiādi. Madhu pana kasāvayuttaṃ ciranikkhittaṃ kasāvaṃ hoti, phāṇitaṃ khāriyuttaṃ
ciranikkhittaṃ khāriyaṃ hoti. Sappi pana ciranikkhittaṃ vaṇṇagandhaṃ jahantampi rasaṃ na
jahatīti tadeva ekantamadhuraṃ. Tittakanti nimbapaṇṇādi. Kaṭukanti siṅgiveramaricādi.
Loṇikanti sāmuddikaloṇādi. Khārikanti vātiṅgaṇakaḷīrādi. 1- Lambikanti
padarāmalakakapiṭṭhasālavādi. 2- Kasāvanti harītakādi. Ime sabbepi rasā vatthuvasena vuttā.
Taṃtaṃvatthuko panettha raso ca ambilādīhi 3- nāmehi vuttoti veditabbo. Sādūti
iṭṭharaso. Asādūti aniṭṭharaso. Imināpi padadvayena sabbopi raso pariyādinno.
Sītanti sītaraso. Uṇhanti uṇharaso. Evamayaṃ 4- mūlarasādinā bhedena bhinnopi raso
lakkhaṇādīhi abhinnoyeva. Sabbopi esa 5- jivhāpaṭihananalakkhaṇo, jivhāviññāṇassa
visayabhāvaraso, tasseva gocarapaccupaṭṭhāno. Te jivhaggena rasaggānīti ete
samaṇabrāhmaṇā pasādajivhaggena uttamarasāni. Pariyesantāti gavesamānā. Āhiṇḍantīti
tattha  tattha vicaranti. Te ambilaṃ labhitvā anambilaṃ pariyesantīti takkādiambilaṃ
laddhā anambilaṃ gavesanti. Evaṃ sabbaṃ parivattetvā parivattetvā yojitaṃ.
    Paṭisaṅkhā yoniso āhāraṃ āhāretīti paṭisaṅkhānapaññāya 6- jānitvā upāyena
āhāraṃ āhāreti. Idāni upāyaṃ dassetuṃ "neva davāyā"tiādi vuttaṃ.
    Tattha neva davāyāti davatthāya na āhāreti. Tattha naṭalaṅghakādayo davatthāya
āhārenti nāma. Yañhi bhojanaṃ bhuttassa naccagītakabbasilokasaṅkhāto davo
atirekatarena paṭibhāti, taṃ bhojanaṃ adhammena visamena pariyesitvā te āhārenti.
Ayampana bhikkhu na evamāhāreti.
@Footnote: 1 Sī. vātiṅganakampillakādi  2 Sī. lapilanti pīlavakapiṭṭhasālavādi  3 cha.Ma.
@ambilādīni  4 Ma. evamassa  5 cha.Ma. hesa  6 Ma. paṭisaṅkhāya paññāya
    Na madāyāti mānamadapurisamadānaṃ vaḍḍhanatthāya na āhāreti. Tattha
rājarājamahāmattā madatthāya āhārenti nāma. Te hi attano mānamadapurisamadānaṃ
vaḍḍhanatthāya piṇḍarasabhojanādīni paṇītabhojanāni bhuñjanti. Ayampana bhikkhu evaṃ
nāhāreti.
    Na maṇḍanāyāti sarīramaṇḍanatthāya na āhāreti. Tattha rūpūpajīviniyo
mātugāmā antepurikādayo ca sappiphāṇitādīni pivanti, siniddhamudumaddavabhojanaṃ
āhārenti. Evaṃ no aṅgulaṭṭhi 1- susaṇṭhitā bhavissati, sarīre chavivaṇṇo pasanno
bhavissatīti. Ayampana bhikkhu evaṃ na āhāreti.
    Na vibhūsanāyāti sarīre maṃsavibhūsanatthāya na āhāreti. Tattha nibbaddhamallamuṭṭhika-
mallacetakādayo 2- susiniddhehi macchamaṃsādīhi sarīraṃ pīṇenti "evaṃ no maṃsaṃ ussadaṃ
bhavissati pahārasahanatthāyā"ti. Ayampana bhikkhu evaṃ sarīre maṃsavibhūsanatthāya na
āhāreti.
    Yāvadevāti āhārāharaṇappayojanassa paricchedaniyamadassanaṃ. Imassa kāyassa
ṭhitiyāti imassa cātummahābhūtikassa karajakāyassa ṭhapanatthāya āhāreti, idamassa
āhārāharaṇe payojananti attho. Yāpanāyāti jīvitindriyayāpanatthāya āhāreti.
Vihiṃsuparatiyāti vihiṃsā nāma abhuttapaccayā uppajjanakakhuddā, 3- tassā uparatiyā
vūpasamanatthāya āhāreti. Brahmacariyānuggahāyāti brahmacariyaṃ nāma tisso sikkhā
sakalaṃ sāsanaṃ, tassa anuggahaṇatthāya āhāreti.
    Itīti upāyanidassanaṃ, iminā upāyenāti attho. Purāṇañca vedanaṃ
paṭihaṅkhāmīti purāṇavedanā nāma abhuttapaccayā uppajjanakavedanā, taṃ paṭihanissāmīti
āhāreti. Navañca vedanaṃ  na uppādessāmīti navavedanā nāma atibhuttapaccayena
@Footnote: 1 Ma. aṅgasandhi, cha. aṅgalaṭṭhi  2 cha.Ma. nibbuddha...  3 Sī. khudā
Uppajjanakavedanā, taṃ na uppādessāmīti āhāreti. Atha vā navavedanā nāma
bhuttapaccayā 1- uppajjanakavedanā, 2- tassā anuppannāya anuppajjanatthameva
āhāreti.
    Yātrā ca me bhavissatīti yāpanā ca me bhavissati. Anavajjatā cāti ettha atthi
sāvajjaṃ, atthi anavajjaṃ. Tattha adhammikapariyesanā adhammikapaṭiggahaṇaṃ adhammena
paribhogoti idaṃ sāvajjaṃ nāma. Dhammena pana pariyesitvā dhammena paṭiggahetvā
paccavekkhitvā paribhuñjanaṃ anavajjaṃ nāma. Ekacco anavajjaṃyeva 3- sāvajjaṃ karoti,
"laddhaṃ me"ti katvā pamāṇātikkantaṃ bhuñjati, taṃ jīrāpetuṃ asakkonto uddhaṃ-
virecanaadhovirecanādīhi kilamati, sakalavihāre bhikkhū tassa sarīrapaṭijagganabhesajja-
pariyesanādīsu ussukkaṃ āpajjanti, "kimidan"ti vutte "asukassa nāma udaraṃ
uddhumātan"tiādiṃ vadanti. "esa niccakālampi evaṃ pakatikoyeva, attano
kucchippamāṇaṃ nāma na jānātī"ti nindanti garahanti. Ayaṃ anavajjaṃyeva sāvajjaṃ karoti
nāma. Evaṃ akatvā "anavajjatā ca me bhavissatī"ti āhāreti.
    Phāsuvihāro cāti etthapi atthi phāsuvihāro, atthi na phāsuvihāro. Tattha
āharahatthako alaṃsāṭako tatravaṭṭako kākamāsako bhuttavamitakoti imesaṃ pañcannaṃ
brāhmaṇānaṃ bhojanaṃ na phāsuvihāro nāma. Etesu hi āharahatthako nāma bahuṃ
bhuñjitvā attano dhammatāya uṭṭhātuṃ asakkonto "āhara hatthan"ti vadati. Alaṃsāṭako
nāma accuddhumātakucchitāya uṭṭhitopi sāṭakaṃ nivāsetuṃ na sakkoti. Tatravaṭṭako
nāma uṭṭhātuṃ asakkonto tatreva parivattati. Kākamāsako nāma yathā kākehi
āmasituṃ sakkā hoti, 4- evaṃ yāva mukhadvārā āhāreti. Bhuttavamitako nāma
mukhena sandhāretuṃ asakkonto tatreva vamati. Evaṃ akatvā "phāsuvihāro ca me
bhavissatī"ti āhāreti. Phāsuvihāro nāma catūhi pañcahi ālopehi ūnūdaratā.
Ettakaṃ hi bhuñjitvā pānīyaṃ pivato cattāro iriyāpathā sukhena pavattanti. Tasmā
dhammasenāpati evamāha:-
@Footnote: 1 Sī.,Ma. bhuttapaccayena  2 cha.Ma. na uppajjanakavedanā  3 cha. anavajjeyeva. evamuparipi
@4 cha.Ma. sakkoti
          "cattāro pañca ālope   abhutvā udakaṃ pive
          alaṃ phāsuvihārāya         pahitattassa bhikkhuno"ti. 1-
    Imasmiṃ pana ṭhāne aṅgāni samodhānetabbāni. Neva davāyāti hi ekaṃ
aṅgaṃ, na madāyāti ekaṃ, na maṇḍanāyāti ekaṃ, na vibhūsanāyāti ekaṃ, yāvadeva
imassa kāyassa ṭhitiyā yāpanāyāti ekaṃ, vihiṃsuparatiyā brahmacariyānuggahāyāti
ekaṃ, iti purāṇañca vedanaṃ paṭihaṅkhāmi navañca vedanaṃ na uppādessāmīti ekaṃ,
yātrā ca me bhavissatīti ekaṃ aṅgaṃ, anavajjatā ca phāsuvihāro cāti ayamettha
bhojanānisaṃso.
    Mahāsivatthero panāha "heṭṭhā cattāri aṅgāni paṭikkhepo nāma, upari
pana aṭṭha aṅgāni samodhānetabbānī"ti. Tattha yāvadeva imassa kāyassa ṭhitiyāti
ekaṃ aṅgaṃ, yāpanāyāti ekaṃ, vihiṃsuparatiyāti ekaṃ, brahmacariyānuggahāyāti ekaṃ,
iti purāṇañca vedanaṃ paṭihaṅkhāmīti ekaṃ, navañca vedanaṃ na uppādessāmīti
ekaṃ, yātrā ca me bhavissatīti ekaṃ, anavajjatā cāti ekaṃ, phāsuvihāro pana
bhojanānisaṃsoti. Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgatamāhāraṃ āhāreti.
    [90] Upekkhakoti chaḷaṅgupekkhāya samannāgato. Satoti kāyānupassanādisatiyutto.
    Upekkhakoti chaḷaṅgupekkhāya samannāgatoti ettha chaḷaṅgupekkhādhammo nāma
koti? ñāṇādayo. "ñāṇan"ti vutte kiriyato cattāri ñāṇasampayuttāni labbhanti,
"satatavihāro"ti 2- vutte aṭṭha mahācittāni labbhanti, "rajjanadussanaṃ natthī"ti
vutte dasa cittāni labbhanti. Somanassaṃ āsevanavasena labbhati. Cakkhunā rūpaṃ disvāti
kāraṇavasena cakkhūti laddhavohārena rūpadassanasamatthena cakkhuviññāṇena rūpaṃ disvā.
@Footnote: 1 khu.thera. 26/983/395  2 Sī. santavihāroti
Porāṇā panāhu:- cakkhu rūpaṃ na passati acittakattā, cittampi rūpaṃ 1- na passati
acakkhukattā. Dvārārammaṇasaṅghaṭṭanena pana pasādavatthukena cittena passati. Īdisesu
pana ṭhānesu "dhanunā vijjhatī"tiādīsu viya sasambhārakathā nāma hoti. Tasmā
cakkhuviññāṇena rūpaṃ disvāti ayamevettha atthoti.
    Neva sumano hotīti lobhuppattivasena chandarāguppattivasena 1- somanasso na
hoti. Na dummanoti paṭighuppattivasena duṭṭhacitto na hoti. Upekkhako hotīti
upapattito ikkhako hoti, apakkhapatito hutvā iriyāpathaṃ pavatteti. Sato sampajānoti
satimā ñāṇasampanno. Manāpaṃ nābhigijjhatīti manavaḍḍhanakaṃ iṭṭhārammaṇaṃ nābhigijjhati
na pattheti. Nābhihaṃsatīti na tussati. Na rāgaṃ janetīti tattha tattha rañjanaṃ na
uppādeti. Tassa ṭhitova kāyo hotīti tassa khīṇāsavassa cakkhvādikāyo
kampārahitattā ṭhito niccalo hoti. Amanāpanti aniṭṭhārammaṇaṃ. Na maṅku hotīti
domanassito na hoti. Appatiṭṭhitacittoti kodhavasena ṭhitamano na hoti. Alīnamanasoti
alīnacitto. Abyāpannacetasoti byāpādarahitacitto.
    Rajanīye na rajjatīti rajanīyasmiṃ vatthusmiṃ na rāgaṃ uppādeti. Dosanīye 2-
na dussatīti dosuppāde vatthusmiṃ na dosaṃ uppādeti. Mohanīye na muyhatīti
mohanīyasmiṃ vatthusmiṃ na mohaṃ uppādeti. Kopanīye na kuppatīti kopanīyasmiṃ
vatthusmiṃ na calati. Madanīye na majjatīti madanīyasmiṃ vatthusmiṃ na saṃsīdati. Kilesanīye na
kilissatīti upatapanīyasmiṃ vatthusmiṃ na upatappati. Diṭṭhe diṭṭhamattoti rūpārammaṇe
cakkhuviññāṇena diṭṭhe diṭṭhamatto. Sute sutamattoti saddāyatane sotaviññāṇena
sute sutamatto. Mute mutamattoti ghānajivhākāyaviññāṇena pāpuṇitvā gahite
gahitamatto. Viññāte viññātamattoti manoviññāṇena ñāte ñātamatto. Diṭṭhe
na limpatīti cakkhuviññāṇena diṭṭhe rūpārammaṇe taṇhādiṭṭhilepena na limpati.
Diṭṭhe anūpayoti rūpārammaṇe nittaṇhova hoti. Anapāyoti apaduṭṭhacitto.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  2 cha.Ma. dussanīye
    Saṃvijjatīti upalabbhati. 1- Passatīti oloketi. Chandarāgoti sineho. Rūpārāmanti
rūpaṃ ārāmaṃ assāti rūpārāmaṃ. Rūparatanti rūpe rataṃ. Rūpasammuditanti rūpe
santuṭṭhī.
    Dantaṃ nayanti samitinti uyyānakīḷāmaṇḍalādīsu hi 2- mahājanamajjhaṃ gacchantā
dantameva goṇajātiṃ vā assajātiṃ vā yāne yojetvā nayanti. Rājāti tathārūpāneva
ṭhānāni gacchanto rājāpi dantameva abhiruhati. Manussesūti manussesupi catūhi
ariyamaggehi danto nibbisevanova seṭṭho hoti. 3- Yotivākyanti yo evarūpaṃ
atikkamavacanaṃ punappunaṃ vuccamānampi titikkhati na paṭippharati 4- na vihaññati,
evarūpo danto seṭṭhoti attho.
    Assatarāti vaḷavāya gadrabhena jātā. Ājānīyāti yaṃ assadammasārathi kāraṇaṃ
kāreti, tassa khippaṃ jānanasamatthā. Sindhavāti sindhavaraṭṭhe jātā assā. Mahānāgāti
kuñjarasaṅkhātā mahāhatthino. Attadantoti ete assatarā vā ājānīyā vā
sindhavā vā kuñjarā vā dantā varā, na adantā. 5- Yo pana catumaggasaṅkhātena
attadantena dantatāya attadanto nibbisevano, ayaṃ tatopi varaṃ, sabbehipi etehi
uttaritaroti attho.
    Na hi etehi yānehīti yāni etāni hatthiyānādīni yānāni, na hi
etehi yānehi koci puggalo supinantenāpi agatapubbattā "agatan"ti saṅkhagataṃ 6-
nibbānadisaṃ, taṃ ṭhānaṃ gaccheyya. Yathā pubbabhāge indriyadamena dantena aparabhāge
ariyamaggabhāvanāya sudantena danto nibbisevano sappañño puggalo taṃ agatapubbaṃ
disaṃ gacchati, dantabhūmiṃ pāpuṇāti. Tasmā attadamanameva varanti attho.
    Vidhāsu na vikampantīti seyyassa seyyohamasmītiādīsu mānavidhāsu na calanti
na pavedhanti. 7- Vippamuttā punabbhavāti punabbhavapaṭisandhiyā punappunaṃ uppattito
@Footnote: 1 cha.Ma. labbhati  2 cha.Ma. hisaddo na dissati  3 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
@4 cha.Ma. paṭipphandati  5 dha.A. 2/50  6 cha.Ma. saṅkhātaṃ  7 Ma. vedhenti
Suṭṭhu muttā muñcitvā ṭhitā. Dantabhūmiṃ anuppattāti ekantadamanaṃ arahattaphalabhūmiṃ
pāpuṇitvā ṭhitā. Te loke vijitāvinoti te arahanto sattaloke vijitavijayā
vijitavanto nāma honti.
    Yasmā ca bhāvitindriyo nibbhayo nibbikāro danto hoti, tasmā tamatthaṃ
dassento "yassindriyānī"ti gāthamāha. Tassattho:- yassa cakkhvādīni
chaḷindriyāni gocarabhāvanāya aniccāditilakkhaṇaṃ āropetvā vāsanābhāvanāya
satisampajaññagandhaṃ 1- gāhāpetvā  ca bhāvitāni, tāni ca kho ajjhattagocarabhāvanāya,
evaṃ pana bahiddhā ca sabbaloketi yattha yattha indriyānaṃ vekallatā vekallato vā
sambhavo, tattha nābhijjhādivasena bhāvitānīti evaṃ nibbijjha ñatvā paṭivijjhitvā imaṃ
parañca lokaṃ sakaparasantatiṃ khandhalokaṃ 2- dantamaraṇaṃ maritukāmo kālaṃ kaṅkhati,
jīvitakkhayakālaṃ āgameti paṭimāneti, na bhāyati maraṇassa. Yathāha:-
          "maraṇe me bhayaṃ natthi     nikanti natthi jīvite 3-
          nābhinandāmi 4- maraṇaṃ     nābhinandāmi jīvitaṃ
          kālañca paṭimānemi       nibbisaṃ bhatako yathā"ti. 5-
    Bhāvito sa dantoti evaṃ bhāvitindriyo so danto.
    [91] Nissayatāti 6- taṇhādiṭṭhinissayā. Ñatvā dhammanti aniccādīhi ākārehi
dhammaṃ jānitvā. Anissitoti evaṃ tehi nissayehi anissito. Tena aññatra
dhammañāṇā natthi nissayānaṃ abhāvoti dīpeti. Bhavāya vibhavāya vāti sassatāya
ucchedāya vā. Imissā gāthāya niddeso uttāno.
    [92] Taṃ brūmi upasantoti taṃ evarūpaṃ ekekagāthāya vuttaṃ upasantoti
@Footnote: 1 Ma....gabbhaṃ  2 cha.Ma. sakasantatikhandhalokaṃ parasantatikhandhalokañca  3 khu.thera. 26/20/263
@4 cha.Ma. nābhikaṅkhāmi  5 khu.thera. 26/606,685/356,365  6 Ma. nissayanāti
Kathemi. Atarī so visattikanti so imaṃ visatādibhāvena visattikāsaṅkhātaṃ mahātaṇhaṃ
atari.
    Attano diṭṭhiyā rāgo abhijjhākāyaganthoti sayaṃ gahitāya diṭṭhiyā rañjanasaṅkhāto
rāgo abhijjhākāyagantho. Paravādesu āghāto appaccayoti paresaṃ vādapaṭivādesu
kopo ca atuṭṭhākāro ca byāpādo kāyagantho. Attano sīlaṃ vā vataṃ
vāti sayaṃ gahitaṃ methunaviratisaṅkhātaṃ sīlaṃ vā govatādivataṃ vā. Sīlabbataṃ vāti
tadubhayaṃ vā. Parāmasatīti 1- iminā suddhītiādivasena parato āmasati. Attano diṭṭhi
idaṃsaccābhiniveso kāyaganthoti sayaṃ gahitadiṭṭhiṃ "idameva saccaṃ moghamaññan"ti 2-
ayoniso abhiniveso idaṃsaccābhiniveso kāyagantho. Ganthā tassa na vijjantīti tassa
khīṇāsavassa dve diṭṭhiganthā sotāpattimaggena na santi. Byāpādo kāyagantho
anāgāmimaggena. Abhijjhākāyagantho arahattamaggena.
    [93] Idāni tameva upasantaṃ pasaṃsanto āha "na tassa puttā"ti evamādiṃ.
Tattha puttā atrajādayo cattāro. Ettha ca puttapariggahādayo puttādināmena
vuttāti veditabbā. Te hissa na vijjanti, tesaṃ vā abhāvena puttādayo na
vijjantīti attho. 3- Attāti "attā atthī"ti gahitā sassatadiṭṭhi natthi.
Nirattāti "ucchijjatī"ti gahitā ucchedadiṭṭhi natthi. 3-
    Gahitaṃ 3- natthīti gahetabbaṃ natthi. Muñcitabbaṃ natthīti mocetabbaṃ natthi. Yassa
natthi gahitanti yassa puggalassa taṇhādiṭṭhivasena gahitaṃ na vijjati. Tassa natthi
muñcitabbanti tassa puggalassa muñcitabbaṃ na vijjati. Gahaṇamuñcanaṃ
samatikkantoti 4- gahaṇañca mocanañca vītivatto. Vuḍḍhiparihānivītivattoti vuḍḍhiñca
hāniñca atikkanto.
@Footnote: 1 cha.Ma. parāmāsoti  2 khu.u. 25/54/187, Ma.u. 14/27,301/22,274
@3 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  4 cha.Ma. gāhamuñcanasamatikkantoti
    [94] Yena naṃ vajjuṃ puthujjanā, atho samaṇabrāhmaṇāti yena taṃ rāgādinā
vajjena puthujjanā sabbepi devamanussā itova bahiddhā samaṇabrāhmaṇā ca
rattoti vā duṭṭhoti vā vadeyyuṃ. Taṃ tassa apurekkhatanti 1- taṃ rāgādivajjaṃ
tassa arahato apurekkhataṃ. Tasmā vādesu nejatīti taṃkāraṇā nindāvacanesu na
kampati.
    Nejatīti niddesassa uddesapadaṃ. Na iñjatīti calanaṃ na karoti. Na calatīti
na tattha namati. Na vedhatīti kampetuṃ asakkuṇeyyatāya na phandati. Na pavedhatīti
na kampati. Na sampavedhatīti na parivattati.
    [95] Na ussesu vadateti visiṭṭhesu attānaṃ antokatvā "ahaṃ visiṭṭho"ti
atimānavasena na vadati. Esa nayo itaresu dvīsu. Kappaṃ neti akappiyoti so
evarūpo duvidhampi kappaṃ na eti. Kasmā? yasmā akappiyo, pahīnakappoti vuttaṃ
hoti. Imissāpi gāthāya niddeso uttānova.
    [96] Sakanti mayhanti pariggahitaṃ. Asatā ca na socatīti avijjamānādinā
ca asatā na socati. Dhammesu ca na gacchatīti sabbadhammesu chandādivasena na
gacchati. Sa ve santoti vuccatīti so evarūpo naruttamo "santo"ti vuccati.
Imissāpi gāthāya niddeso uttānova. Arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi.
Desanāpariyosāne koṭisatasahassadevatānaṃ arahattappatti ahosi, sotāpannādīnaṃ gaṇanā
natthīti.
                  Saddhammapajjotikāya mahāniddesaṭṭhakathāya
                   purābhedasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
                              Dasamaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. apurakkhatanti



             The Pali Atthakatha in Roman Book 45 page 313-351. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=7251              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=7251              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=374              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=4612              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=5001              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=5001              Contents of The Tipitaka Volume 29 http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]