|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
16. Sāriputtasuttaniddesavaṇṇanā
[190] Soḷasame na me diṭṭhoti sāriputtasuttaniddeso. Tattha ito pubbeti
ito saṅkassanagare otaraṇato pubbe. Vagguvadoti sundaravado. Tusitā gaṇimāgatoti
tusitā kāyā cavitvā mātukucchiṃ āgatattā tusitā āgato. Gaṇācariyattā gaṇī.
Santuṭṭhaṭṭhena vā tusitasaṅkhātā devalokā gaṇiṃ āgato, tusitānaṃ vā arahantānaṃ
gaṇiṃ āgatoti.
Iminā cakkhunāti iminā attabhāvapariyāpannena pakatimaṃsacakkhunā. Iminā
attabhāvenāti iminā pacchimena attabhāvena. Tāvatiṃsabhavaneti tāvatiṃsadevaloke.
Pāricchattakamūleti koviḷārarukkhassa heṭṭhā. Paṇḍukambalasilāyanti rattakambalasadisa-
pāsāṇapiṭṭhe. Vassaṃ vuṭṭhoti vuṭṭhavasso. Devagaṇaparivutoti devasaṅghena parivārito.
Otiṇṇoti avatiṇṇo. Imaṃ dassanaṃ pubbeti aññatra imamhā dassanā pubbe.
Na diṭṭhoti aññadā na diṭṭhapubbo.
Khattiyassa vāti khattiyassa vadantassa na suto. Brāhmaṇādīsupi eseva nayo.
Madhuravadotiādīsu byañjanasampannaṃ madhuraṃ vadatīti madhuravado. Pemajanakaṃ pemārahaṃ
vadatīti pemanīyavado. Hadayaṅgamacitte ṭhapanayogyaṃ 1- vadatīti hadayaṅgamavado.
Karavīkasakuṇasaddo viya madhuraghoso assāti karavīkarutamañjughoso. Vissaṭṭho cāti
apalibuddho tattha tattha alaggamāno. 2- Viññeyyo cāti suvijāneyyo ca. Mañju cāti
madhuro ca. Savanīyo cāti kaṇṇasukho ca. Bindu cāti ghano ca. Avisārī cāti na patthaṭo
ca. Gambhīro cāti na uttāno ca. Ninnādi cāti ghosavanto ca. Assāti assa
satthuno. Bahiddhā parisāyāti parisato bahi. Na niccharatīti na nikkhamati. Kiṃkāraṇā?
evarūpo madhurasaddo nikkāraṇā mā vinassatūti. Brahmassaroti aññe chinnassarāpi
@Footnote: 1 ka. pavisana...... 2 Sī.,cha.Ma. apakkhalano
Bhinnassarāpi kākassarāpi honti, ayaṃ pana mahābrahmuno sarasadisena sarena
samannāgato. Mahābrahmuno hi pittasemhehi apalibuddhattā saro visuddho hoti,
bhagavatāpi katakammaṃ tassa 1- vatthuṃ sodheti, vatthuno suddhattā nābhito paṭṭhāya
samuṭṭhahanto saro visuddho aṭṭhaṅgasamannāgatova samuṭṭhāti. Karavīko viya bhaṇatīti
karavīkabhāṇī, mattakaravīkarutamañjughosoti attho.
Tāretīti akhemantaṃ ṭhānaṃ atikkāmeti. Uttāretīti khemantabhūmiṃ pāpento 2-
tāreti. Nittāretīti akhemantaṭṭhānato nikkhāmento tāreti. Patāretīti
pariggahetvā tāreti, hatthena pariggahetvā viya tāretīti attho. Sabbametaṃ
tāraṇuttāraṇādikhemantaṭṭhāne ṭhapanamevāti āha "khemantabhūmiṃ sampāpetī"ti. Satteti
veneyyasatte. Mahāgahanatāya mahānatthatāya dunnitthariyatāya 3- ca jātiyeva kantāro
jātikantāro, taṃ jātikantāraṃ.
Gaṇassa sussūsatīti gaṇo assa vacanaṃ sussūsati suṇāti upalakkheti. Sotaṃ
odahatīti sotukamyatāya sotaṃ avadahati patiṭṭhāpeti. Aññā cittaṃ upaṭṭhapetīti
ñātukāmacittaṃ paṇidahati. Gaṇaṃ akusalā vuṭṭhāpetvāti janasamūhaṃ akosallasambhūtā
akusalā uṭṭhāpetvā. 4- Kusale patiṭṭhāpetīti kosallasambhūte kusale ṭhapeti. Saṅghīti
rāsivasena saṅgho assa atthīti saṅghī. Parisavasena gaṇo assa atthīti gaṇī.
Gaṇassa ācariyoti gaṇācariyo.
[191] Dutiyagāthāya sadevakassa lokassa, yathā dissatīti sadevakassa lokassa
viya manussānampi dissati. Yathā vā dissatīti tacchato aviparītato dissati. Cakkhumāti
uttamacakkhumā. Ekoti pabbajjāsaṅkhātādīhi eko. Ratinti nekkhammaratyādiṃ.
Patirūpakoti suvaṇṇapatirūpako kuṇḍalo. Mattikākuṇḍalovāti mattikāya
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati 2 cha.Ma. upanento 3 Ma. dunnittaraṇutāya 4 ka.
@vuṭṭhāpetvā
Katakuṇḍalo viya. Lohaḍḍhamāsova suvaṇṇacchannoti suvaṇṇena paṭicchanno
lohamāsako viya. Parivāracchannāti parivārena chāditā. Anto asuddhāti abbhantarato
rāgādīhi aparisuddhā. Bahi sobhamānāti cīvarādīhi bāhirato sundaRā.
Akappitairiyāpathā cāti asajjitairiyāpathā. 1- Paṇidhisampannāti paripuṇṇapatthanā.
Visuddhasaddoti parisuddhakittisaddo, yathābhūtathutighosoti attho.
Gatakittisaddasilokoti kittisaddañca silokañca gahetvā caraṇasīlo. Kattha 2-
visuddhasaddoti ce? "nāgabhavane ca supaṇṇabhavane cā"tiādinā nayena vitthāretvā
vuttaṭṭhāne. Tato ca bhiyyoti tato vuttappakārato ca veneyyavasena atirekataropi
dissati. sabbaṃ rāgatamanti sakalaṃ rāgandhakāraṃ. Dosatamādīsupi eseva nayo.
Andhakaraṇanti paññālokanivāraṇakaraṇaṃ. Acakkhukaraṇanti paññācakkhuno akaraṇaṃ.
Aññāṇakaraṇanti ñāṇena ajānanakaraṇaṃ. Paññānirodhikanti paññānayananāsakaṃ.
Vighātapakkhikanti pīḷākoṭṭhāsikaṃ. Anibbānasaṃvattanikanti apaccayaamatanibbānatthāya na
saṃvattanikaṃ.
Sabbantaṃ tena bodhiñāṇena bujjhīti taṃ sakalaṃ tena catumaggañāṇavasena
bujjhi. Paṭhamamaggavasena jāni anubujjhi. Dutiyamaggavasena puna aññāsi paṭivijjhi.
Tatiyamaggavasena paṭivedhaṃ pāpuṇi sambujjhi. Catutthamaggavasena nissesapaṭivedhena
sammā bujjhi. Adhigacchi phusesi 3- sacchākāsīti etaṃ tayaṃ phalavasena yojetabbaṃ.
Paṭhamadutiyavasena paṭilabhi. Tatiyavasena ñāṇaphassena phusi. Catutthavasena paccakkhaṃ akāsi.
Atha vā ekekaphalassa tayopi labbhanti eva.
Nekkhammaratinti pabbajjādīni nissāya uppannaratiṃ. Vivekaratinti
kāyavivekādimhi uppannaratiṃ. Upasamaratinti kilesavūpasame ratiṃ. Sambodhiratinti
maggaṃ paccavekkhantassa uppannaratiṃ.
@Footnote: 1 ka. anissajjita... 2 Sī. katthaci 3 cha.Ma. phassesi
[192] Tatiyagāthāya bahunnamidha 1- baddhānanti idha bahunnaṃ khattiyādīnaṃ
sissānaṃ. Sissā hi ācariyapaṭibaddhavuttittā "baddhā"ti vuccanti. Atthi pañhena
āgamanti atthiko pañhena āgatomhi, atthikānaṃ vā pañhena āgamanaṃ, pañhena
atthi āgamanaṃ vāti.
Buddhoti padassa abhāvepi taṃ buddhanti pade yo so buddho, taṃ niddisitukāmena
"buddho"ti vuttaṃ. Sayambhūti upadesaṃ vinā sayameva bhūto. Anācariyakoti sayambhūpadassa
atthavivaraṇaṃ. Yo hi ācariyaṃ vinā samaṃ 2- saccāni paṭivijjhati, so sayambhū nāma
hotīti. Pubbe ananussutesūtiādi anācariyakabhāvassa atthappakāsanaṃ. Ananussutesūti
ācariyato 3- ananussutesu. Sāmanti sayameva. Abhisambujjhīti bhusaṃ sammā paṭivijjhi.
Tattha ca sabbaññutaṃ pāpuṇīti tesu ca saccesu sabbaññubhāvaṃ pāpuṇi. Yathā
saccāni paṭivijjhantā sabbaññū honti, tathā saccānaṃ paṭividdhattā evaṃ vuttaṃ.
"sabbaññutaṃ patto"tipi pāṭho. Balesu ca vasībhāvanti dasasu ca tathāgatabalesu
issarabhāvaṃ pāpuṇi. Yo so evaṃbhūto, so buddhoti vuttaṃ hoti. Tattha
sabbadhammesu appaṭihatañāṇanimittānuttaravimokkhādhigamaparibhāvitakkhandhasantānaṃ upādāya
paṇṇattiko, sabbaññutapadaṭṭhānaṃ vā saccābhisambodhimupādāya paṇṇattiko
sattaviseso buddho. Ettāvatā atthato buddhavibhāvanā katā hoti.
Idāni byañjanato vibhāvento "buddhoti kenaṭṭhena buddho"tiādimāha. Tattha
yathā loke avagantā "avagato"ti vuccati, evaṃ bujjhitā saccānīti buddho. Yathā
paṇṇasosā vātā "paṇṇasusā"ti vuccanti, evaṃ bodhetā pajāyāti buddho.
Sabbaññutāya buddhoti sabbadhammabujjhanasamatthāya buddhiyā buddhoti vuttaṃ hoti.
Sabbadassāvitāya buddhoti sabbadhammānaṃ ñāṇacakkhunā diṭṭhattā buddhoti vuttaṃ
hoti. Anaññaneyyatāya buddhoti aññena abodhanīyato sayameva buddhattā buddhoti
@Footnote: 1 cha.Ma. bahūnamidha 2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati 3 Sī. ācariyaṃ
Vuttaṃ hoti. Visavitāya buddhoti nānāguṇavikasanato 1- padumamiva vikasanaṭṭhena
buddhoti vuttaṃ hoti. Khīṇāsavasaṅkhātena buddhotiādīhi chavi pariyāyehi
cittasaṅkocakaradhammappahānena niddāya vibuddho puriso viya sabbakilesaniddāya
vibuddhattā buddhoti vuttaṃ hoti. Saṅkhā saṅkhātanti atthato ekattā saṅkhātenāti
vacanassa koṭṭhāsenāti attho. Taṇhālepadiṭṭhilepābhāvena nirupalepasaṅkhātena savāsanānaṃ
sabbakilesānaṃ pahīnattā ekantavacanena visesetvā vuttaṃ. Ekantanikkilesoti
rāgadosamohāvasesehi sabbakilesehi nikkileso.
Ekāyanamaggaṃ gatoti buddhoti gamanatthānaṃ dhātūnaṃ bujjhanatthattā bujjhanatthāpi
dhātuyo gamanatthā honteva, tasmā ekāyanamaggaṃ gatattā buddhoti vuttaṃ hoti.
Ekāyanamaggo cettha:-
"maggo pantho patho pajjo añjasaṃ vaṭumāyanaṃ
nāvā uttarasetū ca kullo ca bhisi saṅkamo"ti 2-
maggassa bahūsu nāmesu ayananāmena vuttamagganāmena vutto. Tasmā ekamaggabhūto
maggo, na dvedhāpathabhūtoti attho. Atha vā ekena ayitabbo maggoti ekāyanamaggo.
Ekenāti gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya pavivittena. Ayitabboti paṭipajjitabbo, ayanti vā
etenāti ayano, saṃsārato nibbānaṃ gacchantīti attho. Ekesaṃ ayanoti ekāyano.
Ekesanti seṭṭhānaṃ. Sabbasattaseṭṭhā ca sammāsambuddhā, tasmā ekesaṃ 3- maggabhūto
sammāsambuddhānaṃ ayanabhūto maggoti vuttaṃ hoti. Ayatīti vā ayano, gacchati pavattatīti
attho. Ekasmiṃ ayano maggoti ekāyanamaggo. Ekasmiṃyeva buddhasāsane pavattamāno
maggo, na aññatthāti vuttaṃ hoti. Api ca ekaṃ ayatīti ekāyano. Pubbabhāge
nānāmukhabhāvanānayappavattopi aparabhāge ekaṃ nibbānameva gacchatīti vuttaṃ hoti,
tasmā ekāyanamaggoti ekanibbānagamanamaggoti attho.
@Footnote: 1 Sī.,ka. nānāguṇavisavanato 2 khu.cūḷa. 30/101/211 3 ka. etesaṃ
Eko anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhoti na parehi buddhattā buddho,
kiṃ tu sayameva anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddhattā buddhoti vuttaṃ
hoti. Abuddhivihatattā 1- buddhipaṭilābhattā buddhoti buddhi buddhaṃ bodhoti
pariyāyavacanametaṃ. Tattha yathā "nīlarattaguṇayogā nīlo paṭo, ratto paṭo"ti vuccati,
evaṃ buddhaguṇayogā "buddho"ti ñāpetuṃ vuttaṃ hoti. 2-
Tato paraṃ buddhoti netaṃ nāmantiādi "atthamanugatā ayaṃ paññattī"ti ñāpanatthaṃ
vuttaṃ. Tattha mittā sahāyā. Amaccā bhaccā. Ñātī pitupakkhikā. Sālohitā
mātupakkhikā. Samaṇā pabbajjupagatā. Brāhmaṇā bhovādino, samitapāpabāhitapāpā
vā. Devatā sakkādayo brahmāno ca. Vimokkhantikanti vimokkho arahattamaggo,
vimokkhassa anto arahattaphalaṃ, tasmiṃ vimokkhante bhavaṃ vimokkhantikaṃ nāmaṃ.
Sabbaññubhāvo hi arahattamaggena sijjhati, arahattaphalodaye siddhaṃ hoti. Tasmā
sabbaññubhāvo vimokkhante bhavo hoti. Taṃ nemittikampi nāmaṃ vimokkhante bhavaṃ nāma
hoti. Tena vuttaṃ "vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānan"ti. Bodhiyā mūle
saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhāti mahābodhirukkhamūle yathāvuttakkhaṇe
sabbaññutaññāṇassa paṭilābhena saha. Sacchikā paññattīti arahattaphalasacchikiriyāya
sabbadhammasacchikiriyāya vā jātā paññatti. Yadidaṃ buddhoti paññatti. Ayaṃ byañjanato
buddhavibhāvanā. Ito paraṃ vahassetaṃ bhāranti pariyosānaṃ tattha tattha vuttanayattā
yathāpāḷimeva niyyāti.
[193] Catutthagāthāya vijigucchatoti jātiādīhi aṭṭiyato. Rittamāsananti
vivittaṃ mañcapīṭhaṃ. Pabbatānaṃ guhāsu vāti pabbataguhāsu vā rittamāsanaṃ bhajatoti
sambandhitabbaṃ.
@Footnote: 1 ka. buddhipaṭilābhā 2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
Jātiyā vijigucchatoti jātiṃ vijigucchato. Jarāya. Byādhinātiādīsu eseva nayo.
Bhajatoti evamādīsu bhajatoti bhajantassa. Sevatoti sevantassa. Nisevatoti sammā
sevantassa. Saṃsevatoti punappunaṃ sevantassa. Paṭisevatoti upagantvā sevantassa.
Pabbatapabbhārāti pabbatakucchiyo.
[194] Pañcamagāthāya uccāvacesūti hīnappaṇītesu. Sayanesūti vihārādīsu
senāsanesu. Kīvanto tattha bheravāti 1- kittakā tattha bhayakāraṇā. "kuvanto"tipi
pāṭho, kūjantoti cassa attho.
Kuvantoti saddāyanto. Kūjantoti abyattasaddaṃ 2- karonto. Nadantoti
ukkuṭṭhiṃ karonto. Saddaṃ karontoti vācaṃ bhāsanto. Katīti pucchā. Kittakāti
pamāṇapucchā. Kīvatakāti paricchedapucchā. Kīvabahukāti pamāṇaparicchedapucchā. Te
bheravāti ete bhayajananupaddavā bhayārammaṇā. Kīvabahukāti pucchite ārammaṇe dassetuṃ
"sīhā byagghā dīpī"tiādīhi vissajjesi. 3-
[195] Chaṭṭhagāthāya katī parissayāti kittakā upaddavā. Agataṃ disanti
nibbānaṃ. Taṃ hi agatapubbattā agataṃ, niddisitabbato disā cāti. Tena vuttaṃ
"agataṃ disan"ti. "amataṃ disan"tipi pāṭho. Abhisambhaveti abhisambhaveyya. Pantamhīti
pariyante.
Agatapubbā sā disāti yā disā supinantenapi agatapubbā. 4- Na sā disā
gatapubbāti esā disā vuttanayena agatapubbā. Iminā dīghena addhunāti anena
dīghakālena.
Samatittikanti antomukhavaṭṭilekhaṃ pāpetvā samabharitaṃ. Anavasekanti anavasiñcanakaṃ
aparisiñcanakaṃ katvā. Telapattanti pakkhittatelaṃ telapattaṃ. Parihareyyāti hareyya
@Footnote: 1 ka. āsanesūti 2 ka. gīvantoti kujanto, kīvanitotipi pāṭho 3 ka. appasaddaṃ
@4 cha.Ma. na gatapubbā
Ādāya gaccheyya. Evaṃ sacittamanurakkheti taṃ telabharitaṃ pattaṃ viya attano cittaṃ
kāyagatāya satiyā gocare ceva sampayuttasatiyā cāti ubhinnaṃ antare pakkhipitvā
yathā muhuttampi bahiddhā gocare na vikkhipati, tathā paṇḍito yogāvacaro rakkheyya
gopeyya. 1- Kiṃkāraṇā? etassa hi:-
dunniggahassa lahuno yatthakāmanipātino
cittassa damatho sādhu cittaṃ dantaṃ sukhāvahaṃ. 2-
Tasmā:-
sududdasaṃ sunipuṇaṃ yatthakāmanipātinaṃ
cittaṃ rakkhetha medhāvī cittaṃ guttaṃ sukhāvahaṃ. 2-
Idaṃ hi:-
dūraṅgamaṃ ekacaraṃ asarīraṃ guhāsayaṃ
ye cittaṃ saññamessanti mokkhanti mārabandhanā. 2-
Itarassa pana:-
anavaṭṭhitacittassa saddhammaṃ avijānato
pariplavapasādassa paññā na paripūrati. 3-
Thirakammaṭṭhānasahāyassa pana:-
anavassutacittassa ananvāhatacetaso
puññapāpapahīnassa natthi jāgarato bhayaṃ. 3-
@Footnote: 1 cha.Ma. gopayeyya 2 khu.dha. 25/35-37/22 3 khu.dha. 25/38-39/23
Tasmā etaṃ:-
phandanaṃ capalaṃ cittaṃ durakkhaṃ 1- dunnivārayaṃ
ujuṃ karoti medhāvī usukārova tejanaṃ. 2-
Evaṃ ujuṃ karonto sacittamanurakkhe.
Patthayāno disaṃ agatapubbanti imasmiṃ kāyagatāsatikammaṭṭhāne kammaṃ
ārabhitvā anamatagge saṃsāre agatapubbaṃ disaṃ patthento vuttanayena sakacittaṃ
rakkheyyāti attho. Kā panesā disā nāma:-
"mātāpitā disā pubbā ācariyā dakkhiṇā disā
puttadārā disā pacchā mittāmaccā ca uttaRā.
Dāsakammakarā heṭṭhā uddhaṃ samaṇabrāhmaṇā
etā disā namasseyya alamatto kule gihī"ti 3-
ettha tāva mātāpitādayo "disā"ti vuttā.
"disā catasso vidisā catasso
uddhaṃ adho dasa disā imāyo
katamaṃ disaṃ tiṭṭhati nāgarājā
yamaddasā supine chabbisāṇan"ti 4-
ettha puratthimādibhedā disāva "disā"ti vuttā.
"agārino annadapānavatthadā
avhāyikātampi disaṃ vadanti
@Footnote: 1 cha.Ma. dūrakkhaṃ 2 khu.dha. 25/33/22 3 dī.pā. 11/273/167 4 khu.jā. 27/104/395
Esā disā paramā setaketu
yaṃ patvā dukkhī sukhino bhavantī"ti 1-
ettha nibbānaṃ "disan"ti vuttaṃ. Idhāpi tadeva adhippetaṃ. Taṇhakkhayaṃ
virāgantiādīhi dissati apadissati tasmā "disā"ti vuccati. Anamatagge pana saṃsāre
kenaci bālaputhujjanena supinenapi agatapubbatāya "agatapubbā disā nāmā"ti vuccati. Taṃ
patthayantena kāyagatāsatiyā yogo karaṇīyo. 2- Vajatotiādīsu ettha magguppādato
samīpaṃ vajato. Ṭhitikkhaṇe gacchato. Phaladassanato 3- abhikkamato. 4-
Anteti antamhi ṭhite. Panteti vanagahanagambhīre ṭhite. Pariyanteti dūrabhāvena
pariyante ṭhite. Selanteti pabbatānaṃ ante. Vananteti vanaghaṭānaṃ ante. Nadanteti
nadīnaṃ ante. Udakanteti udakānaṃ pariyante. Yattha na kasīyati na vapīyatīti yasmiṃ
kasanañca vapanañca na karīyati. Janantaṃ 5- atikkamitvā ṭhite. Manussānaṃ anupacāreti
kasanavapanavasena manussehi anupacaritabbe senāsane.
[196] Sattamagāthāya kyāssa byappathayo assūti kīdisāni tassa vacanāni
assu.
Musāvādaṃ pahāyāti ettha musāti visaṃvādanapurekkhārassa atthabhañjanako
vacīpayogo kāyappayogo vā. Visaṃvādanādhippāyena panassa paravisaṃvādakakāyavacīpayoga-
samuṭṭhāpikā cetanā musāvādo. Aparo nayo:- musāti abhūtaṃ atacchaṃ vatthu, vādoti
tassa bhūtato tacchato viññāpanaṃ. Lakkhaṇato pana atathaṃ vatthuṃ tathato paraṃ viññāpetukāmassa
tathāviññattisamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo. So yamatthaṃ bhañjati, tassa appatāya
appasāvajjo, mahantatāya mahāsāvajjo. Api ca gahaṭṭhānaṃ attano santakaṃ adātukāmatāya
"natthī"tiādinayappavatto appasāvajjo, sakkhinā hutvā
@Footnote: 1 khu.jā. 27/9/144 2 cha.Ma. karaṇīyoti 3 Sī. phale dassanato, cha.Ma. phalodayato
@4 cha.Ma. atikkamato 5 Sī.,Ma. vanantaṃ
Atthabhañjanatthaṃ vutto mahāsāvajjo. Pabbajitānaṃ appakampi telaṃ vā sappiṃ vā
labhitvā hasādhippāyena "ajja gāme telaṃ nadī maññe sandatī"ti pūraṇakathānayena
pavatto appasāvajjo, adiṭṭhaṃyeva pana diṭṭhantiādinā nayena vadantānaṃ mahāsāvajjo.
Tassa cattāro sambhārā honti:- atathaṃ vatthu visaṃvādanacittaṃ tajjo vāyāmo
parassa tadatthavijānananti. Eko payogo sāhatthikova. So ca kāyena vā kāyapaṭibaddhena
vā vācāya vā paravisaṃvādakakiriyākaraṇe daṭṭhabbo. Tāya ce kiriyāya paro tadatthaṃ 1-
jānāti, ayaṃ kiriyasamuṭṭhāpikā cetanākkhaṇeyeva musāvādakammunā bajjhati.
Saccaṃ vadatīti saccavādī. Saccena saccaṃ sandahati ghaṭetīti saccasandho, na
antarantarā musā vadatīti attho. Yo hi puriso kadāci musā vadati, kadāci
saccaṃ, tassa musāvādena antarikatāya saccaṃ saccena na ghaṭiyati, tasmā na so
saccasandho. Ayaṃ pana na tādiso, jīvitahetupi musā avatvā saccena saccaṃ
sandahatiyevāti saccasandho.
Thetoti thiro, thirakathoti attho. Eko puggalo haliddirāgo viya thusarāsimhi
nikhātakhāṇu viya assapiṭṭhe ṭhapitakumbhaṇḍamiva ca na thirakatho hoti. Eko
pāsāṇalekhā viya indakhīlo viya ca thirakatho hoti, asinā sīsaṃ chindantepi
dvekathā na katheti. Ayaṃ vuccati theto.
Paccayikoti paṭiyāyitabbo, 2- saddhāyitabbakoti attho. Ekacco hi puggalo
na paccayiko hoti, "idaṃ kena vuttaṃ, asukenā"ti vutte "mā tassa vacanaṃ
saddahathā"ti vattabbataṃ āpajjati. Eko paccayiko hoti, "idaṃ kena vuttaṃ,
asukenā"ti
@Footnote: 1 cha.Ma. tamatthaṃ 2 cha.Ma. pattiyāyitabbo
Vutte "yadi tena vuttaṃ, idameva pamāṇaṃ, idāni upaparikkhitabbaṃ natthi, evameva
idan"ti vattabbataṃ āpajjati, ayaṃ vuccati paccayiko. Avisaṃvādako lokassāti tāya
saccavāditāya lokaṃ na visaṃvādetīti attho.
Pīsuṇaṃ vācaṃ pahāyātiādīsu yāya vācāya yassa taṃ vācaṃ bhāsati, tassa
hadaye attano piyabhāvaṃ parassa ca suññabhāvaṃ karoti, sā pisuṇavācā. Yāya
pana attānampi parampi pharusaṃ karoti, yā vācā sayampi pharusā, neva kaṇṇasukhā
na hadayasukhā vācā, 1- ayaṃ pharusavācā. Yena samphaṃ palapati niratthakaṃ, so
samphappalāPo. Tesaṃ mūlabhūtāpi cetanāpi pisuṇavācādināmameva labhati, sā eva
ca idha adhippetāti.
Tattha saṅkiliṭṭhacittassa paresaṃ vā bhedāya attano piyakamyatāya vā
kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā pisuṇavācā. Sā yassa bhedaṃ karoti, tassa appaguṇatāya
appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā.
Tassā cattāro sambhārā honti:- bhinditabbo paro, "iti ime nānā
bhavissantī"ti 2- bhedapurekkhāratā vā, "iti ahaṃ piyo bhavissāmi vissāsiko"ti
piyakamyatā vā, tajjo vāyāmo, tassa tadatthavijānananti.
Imesaṃ bhedāyāti yesaṃ itoti vuttānaṃ santike sutaṃ, tesaṃ bhedāya. Bhinnānaṃ
vā sandhātāti dvinnaṃ mittānaṃ vā samānupajjhāyakādīnaṃ vā kenacideva kāraṇena
bhinnānaṃ ekamekaṃ upasaṅkamitvā "tumhākaṃ īdise kule jātānaṃ evaṃ bahussutānaṃ
idaṃ na yuttan"tiādīni vatvā sandhānaṃ kattā. Anuppadātāti sandhānānuppadātā,
dve jane samagge disvā "tumhākaṃ evarūpe kule jātānaṃ evarūpehi guṇehi
samannāgatānaṃ anucchavikametan"tiādīni vatvā daḷhīkammaṃ kattāti attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. na hadayaṅgamā 2 cha.Ma. nānā bhavissanti vinā bhavissantīti
Samaggo ārāmo assāti samaggārāmo, yattha samaggā natthi, tattha vasitumpi
na icchatīti attho. "samaggarāmo"tipi pāḷi, ayamevattho. Samaggaratoti samaggesu
rato, te pahāya aññatra gantumpi na icchatīti attho. Samagge disvāpi sutvāpi
nandatīti samagganandī. Samaggakaraṇiṃ vācaṃ bhāsitāti yā vācā satte samaggeyeva
karoti, taṃ sāmaggiguṇaparidīpikameva vācaṃ bhāsati, na itaranti.
Parassa mammacchedakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā ekantapharusacetanā pharusavācā.
Mammacchedakopi payogo cittasaṇhatāya pharusavācā na hoti. Mātāpitaro hi kadāci
puttake evampi vadanti "corā vo khaṇḍākhaṇḍaṃ 1- karontū"ti, uppalapattampi
ca nesaṃ upari patantaṃ na icchanti. Ācariyupajjhāyā ca kadāci nissitake evaṃ
vadanti "kiṃ ime ahirikā anottappino caranti, niddhamatha ne"ti. Atha ca nesaṃ
āgamādhigamasampattiṃ icchanti. Yathā ca cittasaṇhatāya pharusavācā na hoti, evaṃ
vacanasaṇhatāya apharusavācāpi na hoti. Na hi mārāpetukāmassa "imaṃ sukhaṃ
sayāpethā"ti vacanaṃ apharusavācā hoti, cittapharusatāya panesā pharusavācāva, sā
yaṃ sandhāya pavattitā. Tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā.
Tassā tayo sambhārā:- akkositabbo paro kupitacittaṃ akkosanāti.
Nelāti elaṃ vuccati doso, nāssā elanti nelā, niddosāti attho.
"nelaṅgo setapacchādo"ti 2- ettha vuttanelaṃ viya. 3- Kaṇṇasukhāti byañjanamadhuratāya
kaṇṇānaṃ sukhā, sūcimukhavijjhanaṃ viya 4- kaṇṇasūlaṃ na janeti. Atthamadhuratāya sakalasarīre
kopaṃ ajanetvā pemaṃ janetīti pemaniyā. Hadayaṃ gacchati appaṭihaññamānā sukhena
cittaṃ pavisatīti hadayaṅgamā. Guṇaparipuṇṇatāya pure bhavāti porī. Pure saṃvaḍḍhanārī
viya sukumārātipi porī. Purassa esātipi porī, nagaravāsīnaṃ kathāti attho.
Nagaravāsino hi yuttakathā honti, pitimattaṃ pitāti bhātimattaṃ bhātāti vadanti.
@Footnote: 1 cha.Ma. khaṇḍākhaṇḍikaṃ 2 khu.u. 25/65/206 3 ka. vuttasīlaṃ 4 cha.Ma. sūcivijjhanaṃ
@viya
Evarūpī kathā bahuno janassa kantā hotīti bahujanakantā. Kantabhāveneva bahuno
janassa manāpā cittavuḍḍhikarāti bahujanamanāpā.
Anatthaviññāpikakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā akusalacetanā samphappalāPo. So
āsevanamandatāya appasāvajjo, āsevanamahantatāya mahāsāvajjo. Tassa dve
sambhārā:- bhāratayuddhasītāharaṇādiniratthakakathā purekkhāratā, tathārūpīkathākathanañca.
Kālena vadatīti kālavādī, vattabbayuttakālaṃ sallakkhetvā vadatīti attho. Bhūtaṃ
tacchaṃ sabhāvameva vadatīti bhūtavādī. Diṭṭhadhammikasamparāyikaatthasannissitameva
katvā vadatīti atthavādī. Navalokuttaradhammasannissitaṃ katvā vadatīti dhammavādī.
Saṃvaravinayapahānavinayasannissitaṃ katvā vadatīti vinayavādī. Nidhānaṃ vuccati ṭhapanokāso,
nidhānamassā atthīti nidhānavatī, hadaye nidhātabbayuttaṃ vācaṃ bhāsitāti attho.
Kālenāti evarūpiṃ bhāsamānopi ca "ahaṃ nidhānavatiṃ vācaṃ bhāsissāmī"ti na akālena bhāsati,
yuttakālaṃ pana avekkhitvāva 1- bhāsatīti attho. Sāpadesanti saupamaṃ, sakāraṇanti
attho. Pariyantavatinti paricchedaṃ dassetvā yathāssā paricchedo paññāyati, evaṃ
bhāsatīti attho. Atthasañhitanti anekehipi nayehi vibhajantena pariyādātuṃ
asakkuṇeyyatāya atthasampannaṃ. Yaṃ vā so atthavādī atthaṃ vadati, tena atthena
sahitattā atthasañhitaṃ vācaṃ bhāsati, na aññaṃ nikkhipitvā aññaṃ bhāsatīti vuttaṃ
hoti.
Catūhi vacīsucaritehīti "musāvādaṃ pahāyā"tiādinā nayena vuttehi catūhi vācāhi
yuttehi suṭṭhu caritehi. Samannāgatoti aparihīno. Catudosāpagataṃ vācaṃ bhāsatīti
appiyādīhi catūhi dosehi apagataṃ parihīnaṃ vācaṃ bhāsati.
Atthi agocaroti kiñcāpi thero samaṇācāraṃ samaṇagocaraṃ kathetukāmo "atthi
agocaro, atthi gocaro"ti padaṃ uddhari, yathā pana maggakusalo puriso maggaṃ ācikkhanto
@Footnote: 1 cha.Ma. apekkhitvāva
"vāmaṃ muñca, dakkhiṇaṃ gaṇhā"ti paṭhamaṃ muñcitabbaṃ sabhayamaggaṃ 1- uppathamaggaṃ
ācikkhati, pacchā gahetabbaṃ khemamaggaṃ ujumaggaṃ, evameva maggakusalapurisasadiso
dhammasenāpati paṭhamaṃ pahātabbaṃ buddhapaṭikuṭṭhaṃ agocaraṃ ācikkhitvā pacchā gocaraṃ
ācikkhitukāmo "katamo agocaro"tiādimāha. Purisena hi ācikkhitamaggo sampajjeyya
vā na vā, tathāgatena ācikkhitamaggo apaṇṇako indavissaṭṭhaṃ vajiraṃ viya avirajjhanako
nibbānanagaraṃyeva samosarati. Tena vuttaṃ "puriso maggakusaloti kho tissa tathāgatassetaṃ
adhivacanaṃ arahato sammāsambuddhassā"ti. 2-
Yasmā vā sasīsaṃ nhānena pahīnasedamalajallikassa purisassa mālāgandha-
vilepanādivibhūsanavidhānaṃ viya pahīnapāpadhammassa kalyāṇadhammasamāyogo sampannarūpo
hoti, tasmā sedamalajallikaṃ viya pahātabbaṃ paṭhamaṃ agocaraṃ ācikkhitvā
pahīnasedamalajallikassa mālāgandhavilepanādivibhūsanavidhānaṃ viya pacchā gocaraṃ
ācikkhitukāmopi "katamo agocaro"tiādimāha.
Tattha gocaroti piṇḍapātādīnaṃ atthāya upasaṅkamituṃ yuttaṭṭhānaṃ. Ayuttaṭṭhānaṃ
agocaro. Vesiyā gocaro assāti vesiyāgocaro, mittasanthavavasena
upasaṅkamitabbaṭṭhānanti attho. Tattha vesiyā nāma rūpūpajīviniyo yena kenacideva
sulabhajjhācāratā 3- mittasanthavasinehavasena upasaṅkamanto vesiyāgocaro nāma hoti.
Tasmā evaṃ upasaṅkamituṃ na vaṭṭati. Kiṃkāraṇā? ārakkhavipattito. Evaṃ
Upasaṅkamantassa hi cirarakkhitagopitopi samaṇadhammo katipāheneva nassati. Sacepi
na nassati, garahaṃ labhati. Dakkhiṇāvasena pana upasaṅkamantena satiṃ upaṭṭhapetvā
upasaṅkamitabbaṃ.
Vidhavā vuccanti matapatikā vā pavuṭṭhapatikā vā. Thullakumāriyoti 4- mahallikā
@Footnote: 1 ka. parāvattayamaggaṃ 2 saṃ.kha. 17/84/87 3 ka. sulabhajjhācārā tā 4 ka. thūlakumāriyo
Aniviṭṭhakumāriyo. 1- Paṇḍakāti lokāmisanissitakathābahulā ussannakilesā
avūpasantapariḷāhā napuṃsakā. Tesaṃ sabbesampi upasaṅkamane ādīnavo vuttanayeneva
veditabbo. Bhikkhunīsupi eseva nayo. Api ca bhikkhū nāma ussannabrahmacariyā
honti, tathā bhikkhuniyo. Te aññamaññaṃ santhavavasena katipāheneva rakkhitagopitasamaṇadhammaṃ
nāsenti. Gilānapucchakena pana gantuṃ vaṭṭati. Bhikkhunā pupphāni labhitvā pūjanatthāyapi
ovādadānatthāyapi gantuṃ vaṭṭatiyeva.
Pānāgāranti surāpānagharaṃ, 2- taṃ brahmacariyantarāyakarehi 3- surāsoṇḍehi
avivittaṃ hoti. Tattha tehi saddhiṃ santhavavasena 4- upasaṅkamituṃ na vaṭṭati,
brahmacariyantarāyo hoti. Saṃsaṭṭho viharati rājūhītiādīsu rājānoti abhisittā vā
hontu anabhisittā vā, ye rajjamanusāsanti. Rājamahāmattāti rājūnaṃ issariyasadisāya
mahatiyā issariyamattāya samannāgatā. Titthiyāti viparītadassanā bāhiraparibbājakā.
Titthiyasāvakāti bhattivasena tesaṃ paccayadāyakā, etehi saddhiṃ saṃsaggajāto hotīti
attho.
Ananulomikena saṃsaggenāti ananulomikasaṃsaggo nāma tissannaṃ sikkhānaṃ ananulomo
paccanīkasaṃsaggo. Yena brahmacariyantarāyaṃ paññattivītikkamaṃ sallekhaparihāniñca
pāpuṇāti. Seyyathidaṃ? rājarājamahāmattehi saddhiṃ sahasokitā sahananditā samasukhadukkhatā
uppannesu kiccakaraṇīyesu attanā yogaṃ 5- āpajjanatā titthiyatitthiyasāvakehi
saddhiṃ ekacchandarucisamācāratā ekacchandarucisamācārabhāvāvaho vā sinehabahumānasanthavo.
Tattha rājarājamahāmattehi saddhiṃ saṃsaggo brahmacariyantarāyakaro, itarehi
titthiyasāvakehi tesaṃ laddhiggahaṇaṃ. Tesaṃ pana vādaṃ bhinditvā attano laddhiṃ
gaṇhāpetuṃ samatthena upasaṅkamituṃ vaṭṭati.
Idāni aparenapi pariyāyena agocaraṃ dassetuṃ "yāni vā pana tāni kulānī"tiādi
āraddhaṃ. Tattha assaddhātīti buddhādīsu saddhāvirahitāni. Tāni "buddho
@Footnote: 1 cha.Ma. anibbiddha... 2 ka. surāgāraṃ 3 ka. brahmacariyantarāyaṃ karoti
@4 Sī.,cha.Ma. sahasoṇḍavasena 5 ka. voyogaṃ
Sabbaññū, dhammo niyyāniko, saṃgho suppaṭipanno"ti na saddahanti. Appasannānīti
cittaṃ pasannaṃ anāvilaṃ kātuṃ na sakkonti. Akkosakaparibhāsakānīti akkosakāni
ceva paribhāsakāni ca. "corosi, bālosi, mūḷhosi, oṭṭhosi, goṇosi, gadrabhosi,
āpāyikosi, nerayikosi, tiracchānagatosi, natthi tuyhaṃ sugati, duggatiyeva tuyhaṃ
pāṭikaṅkhā"ti evaṃ dasahi akkosavatthūhi akkosanti, "hotu, idāni taṃ paharissāma,
bandhissāma, vadhissāmā"ti evaṃ bhayadassanena paribhāsanti cāti attho.
Anatthakāmānīti atthaṃ na icchanti, anatthameva icchanti. Ahitakāmānīti ahitameva
icchanti, hitaṃ na icchanti. Aphāsukāmānīti phāsukaṃ na icchanti, aphāsukameva
icchanti. Ayogakkhemakāmānīti catūhi yogehi khemaṃ nibbhayaṃ 1- na icchanti, sabhayameva
icchanti. Bhikkhūnanti ettha sāmaṇerāpi saṅgahaṃ gacchanti. Bhikkhunīnanti ettha
sikkhamānā sāmaṇeriyopi. Sabbesampi hi bhagavantaṃ uddissa pabbajitānañceva
saraṇagatānañca 2- catunnampi parisānaṃ tāni anatthakāmāniyeva. Tathārūpāni kulānīti
evarūpāni khattiyakulādīni kulāni. Sevatīti nissāya jīvati. Bhajatīti upasaṅkamati.
Payirupāsatīti punappunaṃ upasaṅkamati. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ vesiyādigocarassa
vesiyādiko rājādisaṃsaṭṭhassa rājādiko assaddhakulādisevakassa assaddhakulādiko cāti
tippakāropi ayuttagocaro "agocaro"ti veditabbo.
Tassa imināpi pariyāyena agocaratā veditabbā:- vesiyādiko tāva
pañcakāmaguṇanissayato agocaro veditabbo. Yathāha "ko ca bhikkhave bhikkhuno agocaro
paravisayo, yadidaṃ pañca kāmaguṇā"ti. 3- Rājādiko jhānānuyogassa 4- anupanissayato
lābhasakkārāsanicakkanipphādanato 5- diṭṭhivipattihetuto ca, assaddhakulādiko
saddhāhānicittapadosāvahanato 6- agocaro.
@Footnote: 1 Ma. nibbānaṃ 2 ka. samaṇagatānañca 3 saṃ.mahā. 19/372/128
@4 Sī. jātānuyogassa 5 Sī. sattavitakkanipphoṭanato
@6 Ma. saddhāhānicittasantosāvahanato
Antaragharappavesādiko ca cakkhunā rūpaṃ disvā nimittaggāhādiko ca
saddhādeyyāni bhojanāni bhuñjitvā visukadassanānuyogo ca pañca kāmaguṇā cāti
catubbidhopi pana kilesuppattivasena agocaroti veditabbo.
Mā bhikkhave agocare carathāti carituṃ ayuttaṭṭhāne mā caratha. Paravisayeti
sattuvisaye. Agocare bhikkhave caratanti ayuttaṭṭhāne carantānaṃ. "caran"tipi pāṭho.
Lacchatīti labhissati passissati. Māroti devaputtamāropi maccumāropi. Otāranti
randhaṃ chiddaṃ vivaraṃ.
Gocaraniddese na vesiyāgocaro hotītiādīni vuttapaṭipakkhavasena veditabbāni.
Ayaṃ pana viseso:- cattāro satipaṭṭhānā gocaroti carituṃ yuttaṭṭhānavasena
catusatipaṭṭhānā gocaro. Saketi attano santake. Pettike visayeti pitito āgatavisaye.
Āraddhavīriyassāti sammāupaṭṭhitacatusammappadhānavīriyavantassa. Thāmavatoti 1-
balappattassa. Daḷhaparakkamassāti thiravīriyassa. Yassatthāya 2- pesitoti yena
arahattatthāya attabhāvo pariccatto. Attatthe cāti attano atthe arahattaphale
ca. Ñāye cāti ariye aṭṭhaṅgike magge ca. Lakkhaṇe cāti aniccādilakkhaṇapaṭivedhe
ca. Kāraṇe cāti hetumhi ca. Ṭhānāṭhāne cāti ṭhāne ca aṭṭhāne ca, kāraṇākāraṇe
cāti attho. Idāni vitthāretvā dassetuṃ "sabbe saṅkhārā aniccā"tiādimāha.
[197] Aṭṭhamagāthāya ekodi nipakoti ekaggacitto paṇḍito.
Jātarūpassa oḷārikampi malaṃ dhamatīti suvaṇṇassa thūlaṃ malaṃ 3- aggisaṃyogena
nīharati. Sandhamatīti sammā nīharati. Niddhamatīti apunabhavappattikaṃ 4- katvā nīharati.
"jhāpetī"ti keci vadanti. Majjhimakampīti tato sukhumatarampi. Sukhumakampīti
@Footnote: 1 cha.Ma. thāmagatassāti 2 ka. yassattā
@3 cha.Ma. jallaṃ 4 Sī. apunabhavantakaṃ, Ma. apunabbhavuppattikaṃ, ka. apunabhavattikaṃ
Atisukhumatarampi. Evamevāti opammasampaṭipādanaṃ. Attano oḷārikepi kilese dhamatīti
kāyaduccaritādike thūlakilese vīriyātapena nīharati. Majjhimakepi kileseti
kāmavitakkādike oḷārikasukhumānaṃ majjhimakepi kilese. 1- Sukhumakepīti
ñātivitakkādike atisaṇhakepi kilese. Sammādiṭṭhiyā micchādiṭṭhiṃ dhamatīti saha
vipassanāya maggasampayuttāya sammādiṭṭhiyā viparītasaṅkhātaṃ micchādiṭṭhiṃ nīharati.
Sammāsaṅkappādīsupi eseva nayo.
[198] Evaṃ āyasmatā sāriputtena tīhi gāthāhi bhagavantaṃ thometvā pañcahi
gāthāhi pañcasatānaṃ sissānaṃ atthāya senāsanagocarasīlavatādīni pucchito 2- tamatthaṃ
pakāsetuṃ "vijigucchamānassā"tiādinā nayena vissajjanamāraddhaṃ. 3- Tattha paṭhamagāthāya
tāvattho:- jātiādīhi vijigucchamānassa 4- rittāsanaṃ sayanaṃ sevato ve sambodhikāmassa
sāriputta bhikkhuno yadidaṃ phāsu yo phāsuvihāro yathānudhammaṃ yo ca anudhammo, tante
pavakkhāmi yathā pajānaṃ yathā pajānanto vadeyya, evaṃ vadāmīti. Yaṃ phāsuvihāranti yaṃ
sukhavihāraṃ. Asappāyarūpadassanenāti itthirūpādisamaṇāsappāyarūpadassanena. Taṃ
bodhiṃ bujjhitukāmassāti taṃ catumaggañāṇasaṅkhātaṃ bodhiṃ bujjhituṃ icchantassa.
Anubujjhitukāmassāti anurūpāya paṭipattiyā bujjhitukāmassa. Paṭivijjhitukāmassāti
abhimukhe katvā nibbijjhitukāmassa. Sambujjhitukāmassāti pahīnakilese
apaccāgamanavasena sammā bujjhituṃ icchantassa. 5- Adhigantukāmassāti pāpuṇitukāmassa.
Sacchikātukāmassāti paṭilābhasacchikiriyāya pattukāmassa. Atha vā bujjhitukāmassāti
sotāpattimaggañāṇaṃ ñātukāmassa. Anubujjhitukāmassāti sakadāgāmimaggañāṇaṃ puna
ñātukāmassa. Paṭivijjhitukāmassāti anāgāmimaggañāṇaṃ paṭivedhavasena ñātukāmassa.
Sambujjhitukāmassāti arahattamaggañāṇaṃ sammā ñātukāmassa. Adhigantukāmassāti
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati 2 Ma. pucchitvā 3 ka. visajjanamāraddho
@4 cha.Ma. jiguccha... 5 ka. bujjhitukāmassa
Catubbidhampi adhigantukāmassa. Phusitukāmassāti ñāṇaphusanāya phusitukāmassa.
Sacchikātukāmassāti 1- paccavekkhaṇāya paccakkhaṃ kattukāmassa.
Catunnaṃ maggānaṃ pubbabhāge vipassanāti catunnaṃ ariyamaggānaṃ purimakoṭṭhāse
uppannaudayabbayādivipassanāñāṇāni.
[199] Dutiyagāthāya sapariyantacārīti sīlādīsu catūsu pariyantesu caramāno.
Ḍaṃsādhipātānanti piṅgalamakkhikānañca sesamakkhikānañca. Te hi tato tato adhipatitvā
khādanti, tasmā "adhipātā"ti vuccanti. Manussaphassānanti corādiphassānaṃ.
Cattāro pariyantāti cattāro mariyādā paricchedā. Antopūtibhāvaṃ
paccavekkhamānoti abbhantare kucchitabhāvaṃ sīlavirahitabhāvaṃ olokayamāno. Anto
sīlasaṃvarapariyante caratīti sīlasaṃvaraparicchedabbhantare carati vicarati. Mariyādaṃ na
bhindatīti sīlamariyādaṃ sīlaparicchedaṃ na kopeti.
Ādittapariyāyaṃ paccavekkhamānoti ādittadesanaṃ 2- olokento.
Akkhabbhañjanavaṇapaṭicchādanaputtamaṃsūpamaṃ paccavekkhamānoti sākaṭikassa
akkhabbhañjanaupamañca, kuṭṭhabyādhino vaṇānaṃ paṭicchādanatelapilotikaupamañca,
kantārapaṭipannānaṃ jāyampatikānaṃ 3- puttamaṃsakhādanaupamañca 4- olokento.
Bhaddekarattavihāraṃ paccavekkhamānoti:-
"atītaṃ nānvāgameyya nappaṭikaṅkhe anāgataṃ
taṃ ve `bhaddekaratto'ti santo ācikkhate munī"ti 5-
evaṃ vuttaṃ bhaddekarattavihāraṃ olokento. Tā uppatitvā uppatitvā khādantīti
nippatitvā nippatitvā khādanti.
@Footnote: 1 cha.Ma. phassitukāmassāti 2 vi.mahā. 4/54/44, saṃ.kha. 17/61/58
@3 Sī.,ka. jayampatikānaṃ 4 saṃ.ni. 16/63/95 5 Ma.u. 14/280/249
[200] Tatiyagāthāya paradhammikā nāma satta sahadhammikavajjā sabbepi te
bāhirakā. Kusalānuesīti kusaladhamme anvesamāno.
Satta sahadhammike ṭhapetvāti bhikkhubhikkhunīsikkhamānāsāmaṇerasāmaṇerīupāsaka-
upāsikāyo vajjetvā. Athāparānipi atthi abhisambhotabbānīti aparānipi madditabbāni
atthi saṃvijjanti.
[201] Catutthagāthāya ātaṅkaphassenāti rogaphassena. Sītaṃ athuṇhanti sītañca
uṇhañca. So tehi phuṭṭho bahudhāti so tehi ātaṅkādīhi anekehi ākārehi phuṭṭho
samāno. Anokoti abhisaṅkhāraviññāṇādīnaṃ anokāsabhūto. Abbhantaradhātusaṅkopavasena 1-
vāti sarīrabbhantare āpodhātukkhobhavasena vā aññataradhātukkhobhavasena 2- vā. Uṇhanti
sarīrabbhantare tejodhātusaṅkopavasena 3- uṇhaṃ bhavati. Abhisaṅkhārasahagataviññāṇassāti
kusalākusalacetanāsampayuttacittassa. Okāsaṃ na karotīti avakāsaṃ patiṭṭhaṃ na karoti.
Avatthitasamādānoti otaritvā gāhako.
[202] Evaṃ "bhikkhuno vijigucchato"tiādīhi tīhi gāthāhi puṭṭhamatthaṃ
vissajjetvā idāni "kyāssa byappathayo"tiādinā nayena puṭṭhaṃ vissajjento
"theyyaṃ na kāre"tiādimāha. Tattha phasseti phuseyya. Yadāvilattaṃ manaso vijaññāti
yaṃ cittassa āvilattaṃ vijāneyya, taṃ sabbaṃ "kaṇhassa pakkho"ti vinodayeyya.
Adinnādānaṃ pahāyāti ettha adinnassa ādānaṃ adinnādānaṃ, parasaṃharaṇaṃ 4-
theyyaṃ corikāti vuttaṃ hoti. Tattha adinnanti parapariggahitaṃ, yattha paro
yathākāmakāritaṃ āpajjanto adaṇḍāraho anupavajjo ca hoti, tasmiṃ parapariggahite
parapariggahitasaññino tadādāyakaupakkamasamuṭṭhāpikā theyyacetanā adinnādānaṃ. Taṃ
hīne parassa santake appasāvajjaṃ, paṇīte mahāsāvajjaṃ. Kasmā? vatthupaṇītatāya.
@Footnote: 1 cha.Ma....dhātupakopavasena 2 cha.Ma. añña... 3 cha.Ma. tejodhātukkhobhavasena 4 ka. parassa
@haraṇaṃ
Vatthusamatte sati guṇādhikānaṃ santake vatthusmiṃ mahāsāvajjaṃ, taṃ taṃ guṇādhikaṃ
upādāya tato tato hīnaguṇassa santake vatthusmiṃ appasāvajjaṃ.
Tassa pañca sambhārā honti:- parapariggahitaṃ, parapariggahitasaññitā, theyyacittaṃ,
upakkamo, tena haraṇanti. Pahāyāti imaṃ adinnādānacetanāsaṅkhātaṃ dussīlyaṃ
pajahitvā. Paṭiviratoti pahīnakālato paṭṭhāya tato dussīlyato orato viratova.
Dinnameva ādiyatīti dinnādāyī. Cittenapi dinnameva paṭikaṅkhatīti dinnapāṭikaṅkhī.
Thenetīti theno, na thenena athenena. Athenattāyeva sucibhūtena. Attanāti attabhāvena,
athenaṃ sucibhūtaṃ attabhāvaṃ katvā viharatīti vuttaṃ hoti. Ito paraṃ vuttanayameva.
Mettāyanavasena metti. Mettākāro mettāyanā. Mettāya ayitassa
mettāsamaṅgino cittassa bhāvo mettāyitattaṃ. Anudayatīti anudayā, rakkhatīti attho.
Anudayākāro anudayanā. Anudayitassa bhāvo anudayitattaṃ. Hitassa esanavasena hitesitā.
Anukampanavasena anukampā. Sabbehipi imehi padehi upacārappanāppattāva mettā
vuttā. Vipulenāti ettha pharaṇavasena vipulatā daṭṭhabbā. Bhūmivasena pana taṃ mahaggataṃ.
Paguṇavasena appamāṇaṃ. Sattārammaṇavasena ca appamāṇaṃ. Byāpādapaccatthikappahānena
averaṃ. Domanassappahānato abyāpajjhaṃ, 1- niddukkhanti vuttaṃ hoti.
Āvilanti appasannaṃ. Lulitanti kalalaṃ. Eritanti asanniṭṭhānaṃ. Ghaṭṭitanti
ārammaṇena ghaṭṭanamāpāditaṃ. Calitanti kampamānaṃ. Bhantanti vibbhantaṃ. Avūpasantanti
anibbutaṃ.
Yo so māroti evamādīsu mahājanaṃ anatthe niyojetvā māretīti māro.
Kaṇhakammattā kaṇho. Kāmāvacarissarattā adhipati. Maraṇaṃ pāpanato antagū. Muñcituṃ
appadānaṭṭhena namuci. Mārassa baḷisanti mārabaḷisaṃ. Vaṭṭasannissitaṭṭhena mārassa
@Footnote: 1 cha.Ma. abyāpajjaṃ
Āmisanti mārāmisaṃ. Vasavattāpanaṭṭhena 1- mārassa visayoti māravisayo. Gocaraṭṭhena
mārassa nivāsoti māranivāso. Kāmacāraṃ caraṇaṭṭhena 2- mārassa gocaroti māragocaro.
Duppamuñcanaṭṭhena mārassa bandhananti mārabandhanaṃ. Dukkhuddayoti dukkhabandhano.
[203] Mūlampi tesaṃ palikhañña tiṭṭheti tesaṃ kodhātimānānaṃ yaṃ avijjādikaṃ
mūlaṃ, tampi palikhanitvā tiṭṭheyya. Addhā bhavanto abhisambhaveyyāti etaṃ piyāpiyaṃ
abhibhavanto ekaṃseneva abhibhaveyya, 3- tattha piyamanabhirameyya appiyaṃ na roseyyāti
adhippāyo. 3-
Avijjāmūlantiādayo avijjā kodhassa upanissayasahajātādivasena mūlaṃ
hoti. Anupāyamanasikāro ca asmimāno ca ime dve upanissayavaseneva.
Ahirikaanottappauddhaccā ime tayo upanissayasahajātādivasena mūlāni honti, tathā
atimānassāpi.
[204] Paññaṃ purakkhatvāti paññaṃ pubbaṅgamaṃ katvā. Kalyāṇapītīti kalyāṇapītiyā
samannāgato. Caturo sahetha paridevadhammeti anantaragāthāya vuccamāne paridevanīyadhamme
saheyya.
Vicayabahuloti parivīmaṃsanabahulo. Pavicayabahuloti visesena vīmaṃsanabahulo.
Okkhāyanabahuloti ikkhanabahulo. 4- Samekkhāyanabahuloti esanabahulo. Vibhūtavihārīti
pākaṭaṃ katvā ñātavihārī.
Abhikkante paṭikkanteti ettha tāva abhikkantaṃ vuccati gamanaṃ. Paṭikkantaṃ
nivattanaṃ. Tadubhayampi catūsu iriyāpathesu labbhati. Gamane tāva purato kāyaṃ abhiharanto
abhikkamati nāma. Paṭinivattento paṭikkamati nāma. Ṭhānepi ṭhitakova 5- kāyaṃ purato
onamento abhikkamati nāma. Pacchato apaṇāmento paṭikkamati nāma. Nisajjāyapi
@Footnote: 1 cha.Ma. vasavattanaṭṭhena 2 cha.Ma. caraṭṭhena 3-3 cha.Ma. na tattha sithilaṃ parakkameyyāti
@adhippāyo 4 Sī.,cha.Ma. pekkhāyanabahuloti ikkhaṇabahulo 5 ka. ṭhitova
Nisinnakova āsanassa purimaṅgābhimukho saṃharanto 1- abhikkamati nāma. Pacchimaṃ
aṅgappadesaṃ pacchā saṃharanto 1- paṭikkamati nāma. Nipajjāyapi eseva nayo.
Sampajānakārī hotīti sampajaññena sabbakiccakārī, sampajaññameva 2- vā kārī hoti.
So hi abhikkantādīsu sampajaññaṃ karoteva, na katthaci sampajaññavirahito hoti. Ālokite
vilokiteti ettha pana ālokitaṃ nāma purato pekkhanaṃ. Vilokitaṃ nāma anudisāpekkhanaṃ.
Aññānipi heṭṭhā upari pacchato pekkhanavasena olokitaullokitaapalokitāni nāma
honti. Tāni idha na gahitāni. Sāruppavasena pana imāneva dve gahitāni, iminā vā
mukhena sabbāni gahitānevāti.
Samiñjite pasāriteti aṅgānaṃ 3- samiñjanapasāraṇe. Saṅghāṭipattacīvaradhāraṇeti
ettha saṅghāṭicīvarānaṃ nivāsanapārupanavasena, pattassa bhikkhāpaṭiggahaṇādivasena
paribhogo dhāraṇaṃ nāma. Asitādīsu asiteti piṇḍapātabhojane. Pīteti yāguādipāne.
Khāyiteti piṭṭhakhajjakādikhādane. Sāyiteti madhuphāṇitādisāyane. Uccārapassāvakammeti
uccārassa ca passāvassa ca karaṇe. Gatādīsu gateti gamane. Ṭhiteti ṭhāne. Nisinneti
nisajjāya.
Sutteti sayane. Jāgariteti jāgaraṇe. Bhāsiteti kathane. Tattha upādārūpassa
saddāyatanassa appavatte sati bhāsitā nāma na hoti, tasmiṃ pavattante hotīti
pariggāhako bhikkhu bhāsite sampajānakārī nāma hoti. Vimuttāyatanasīsena dhammaṃ
desentopi dvattiṃsatiracchānakathā 4- pahāya dasakathāvatthunissitaṃ kathaṃ kathentopi bhāsite
sampajānakārī nāma. Tuṇhībhāveti akathane. Tattha upādārūpassa saddāyatanassa
pavattiyaṃ tuṇhībhāvo nāma natthi, appavattiyaṃ hotīti pariggāhako bhikkhu tuṇhībhāve
sampajānakārī nāma hoti. Aṭṭhattiṃsaārammaṇesu cittaruciyaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā
nisinnopi dutiyajjhānaṃ samāpannopi tuṇhībhāve sampajānakārī nāma. Ettha ca
@Footnote: 1 cha.Ma. saṃsaranto 2 Sī.,ka. sampajaññasseva 3 Sī.,cha.Ma. pabbānaṃ 4 cha.Ma.
@bāttiṃsatiracchānakathaṃ
Eko iriyāpatho dvīsu ṭhānesu āgato. So heṭṭhā abhikkante paṭikkanteti
ettha bhikkhācāragāmaṃ gacchato āgacchato ca addhānagamanavasena kathito. Gate ṭhite
nisinneti ettha 1- vihāre cuṇṇikapāduddhāravasena kathitoti veditabbo.
Buddhānussativasenātiādayo heṭṭhā tattha tattha pakāsitā eva.
Aratīti ratipaṭikkhePo. Aratitāti aramanākāro. Anabhiratīti anabhiratabhāvo.
Anabhiramanāti anabhiramanākāro. Ukkaṇṭhitāti ukkaṇṭhanākāro. Paritassitāti
ukkaṇṭhanavaseneva paritassanā.
[205] Kiṃsū asissāmīti 2- kiṃ bhuñjissāmi. Kuva vā asissanti kuhiṃ vā
asissāmi. Dukkhaṃ vata settha kuvajja sessanti imaṃ rattiṃ dukkhaṃ sayiṃ, ajja
āgamanarattiṃ kattha sayissaṃ. Ete vitakketi ete piṇḍapātanissite dve,
senāsananissite dveti cattāro vitakke. Aniketacārīti apalibodhacārī nittaṇhacārī.
Phalake vāti vaṅkādiphalakapīṭhe ca. Āgāmirattinti āgamanirattiyaṃ. Ādevaneyyeti
visesena devaniyye. Paridevaneyyeti samantato devaniyye.
[206] Kāleti piṇḍapātakāle piṇḍapātasaṅkhātaṃ annaṃ vā, cīvarakāle
cīvarasaṅkhātaṃ vasanaṃ vā laddhā dhammena samenāti adhippāyo. Mattaṃ so 3- jaññāti
pariggahe ca 4- paribhoge ca so pamāṇaṃ jāneyya. Idhāti sāsane, nipātamattameva
vā etaṃ. Tosanatthanti santosatthaṃ, etadatthaṃ mattaṃ jāneyyāti vuttaṃ hoti.
So tesu guttoti so bhikkhu tesu paccayesu gutto. Yatacārīti saññatavihāro,
rakkhitairiyāpatho rakkhitakāyavacīmanodvāro cāti vuttaṃ hoti. "yaticārī"tipi pāṭho
esoyevattho. Rusitoti rosito, ghaṭṭitoti vuttaṃ hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. gate ṭhiteti ettha 2 cha.Ma. kiṃsū asissanti
@3 cha.Ma. mattaṃ sa 4 ka. paṭiggahaṇe ca
Dvīhi kāraṇehi mattaṃ jāneyyāti dvīhi bhāgehi pamāṇaṃ jāneyya. Paṭiggahaṇato
vāti parehi dīyamānaggahaṇakālato vā. Paribhogato vāti paribhuñjanakālato vā.
Thokepi dīyamāneti appakepi dīyamāne. Kulānudayāyāti kulānaṃ anudayatāya.
Kulānurakkhāyāti kulānaṃ anurakkhaṇatthāya. Paṭiggaṇhātīti thokampi gaṇhāti. Bahukepi
dīyamāneti anappakepi dīyamāne. Kāyaparihārikaṃ cīvaraṃ paṭiggaṇhātīti ettha kāyaṃ
pariharati posetīti kāyaparihārikaṃ. Kucchiparihārikanti kucchiṃ pariharati posetīti
kucchiparihārikaṃ. Itarītarappaccayasantosena samannāgatassa bhikkhuno aṭṭha parikkhārā
vaṭṭanti tīṇi cīvarāni patto dantakaṭṭhacchedanavāsi ekā sūci kāyabandhanaṃ
parissāvananti. Vuttampi cetaṃ:-
"ticīvarañca patto ca vāsi sūci ca bandhanaṃ
parissāvanena aṭṭhete yuttayogassa bhikkhuno"ti. 1-
Te sabbe kāyaparihārikāpi honti kucchiparihārikāpi. Kathaṃ? ticīvaraṃ tāva
nivāsetvā ca pārupitvā ca vicaraṇakāle kāyaṃ pariharati posetīti kāyaparihārikaṃ
hoti. Cīvarakaṇṇena udakaṃ parissāvetvā pivanakāle khāditabbaphalāphalaggahaṇakāle
ca kucchiṃ pariharati posetīti kucchiparihārikaṃ hoti.
Pattopi tena udakaṃ uddharitvā nhānakāle kuṭiparibhaṇḍakaraṇakāle ca
kāyaparihāriko hoti. Āhāraṃ gahetvā bhuñjanakāle kucchiparihāriko. Vāsipi tāya
dantakaṭṭhacchedanakāle mañcapīṭhānaṃ aṅgapādacīvarakuṭidaṇḍakasajjanakāle ca kāyaparihārikā
hoti. Ucchucchedananāḷikerāditacchanakāle kucchiparihārikā. Sūci cīvarasibbanakāle
kāyaparihārikā hoti. Pūvaṃ vā phalaṃ vā vijjhitvā khādanakāle kucchiparihārikā.
Kāyabandhanaṃ bandhitvā vicaraṇakāle kāyaparihārikaṃ. Ucchuādīni
@Footnote: 1 dī.A. 1/186, Ma.A. 2/119, aṅ.A. 3/427
Bandhitvā gahaṇakāle kucchiparihārikaṃ. Parissāvanaṃ tena udakaṃ parissāvetvā
nhānakāle senāsanaparibhaṇḍakaraṇakāle ca kāyaparihārikaṃ, pānīyapānakaparissāvanakāle
teneva tilataṇḍulaputhukādīni gahetvā khādanakāle ca kucchiparihārikaṃ.
Paṭisaṅkhā yonisoti upāyena pathena paṭisaṅkhāya ñatvā, paccavekkhitvāti
attho. Ettha ca "sītassa paṭighātāyā"tiādinā nayena vuttapaccavekkhaṇameva yoniso
paṭisaṅkhāti veditabbaṃ. Tattha cīvaranti antaravāsakādīsu yaṃ kiñci. Paṭisevatīti
paribhuñjati nivāseti vā pārupati vā. Yāvadevāti payojanāvadhiparicchedaniyamavacanaṃ.
Ettakameva hi yogino cīvarapaṭisevane payojanaṃ, yadidaṃ sītassa paṭighātāyātiādi, na ito
bhiyyo. Sītassāti ajjhattadhātukkhobhavasena vā bahiddhā utupariṇāmanavasena vā
uppannassa yassa kassaci sītassa.
Paṭighātāyāti paṭihananatthaṃ. Yathā sarīre ābādhaṃ na uppādeti, evaṃ tassa
vinodanatthaṃ. Sītabbhāhate hi sarīre vikkhittacitto yoniso padahituṃ na sakkoti.
Tasmā sītassa paṭighātāya cīvaraṃ sevitabbanti bhagavā anuññāsi. Esa nayo
sabbattha. Kevalaṃ hettha uṇhassāti aggisantāpassa, tassa vanadāhādīsu sambhavo
veditabbo. Ḍaṃsamakasavātātapasiriṃsapasamphassānanti ettha pana ḍaṃsāti ḍaṃsanamakkhikā.
"andhamakkhikā"tipi vuccanti. Makasāti makasā eva. Vātāti sarajaarajādivātā. 1-
Ātapoti sūriyātaPo. Siriṃsapāti 2- ye keci sarantā gacchanti dīghajātikā sappādayo,
tesaṃ daṭṭhasamphasso ca phuṭṭhasamphasso cāti duvidho samphasso, sopi cīvaraṃ pārupitvā
nisinnaṃ na bādhati. Tasmā tādisesu ṭhānesu tesaṃ paṭighātatthāya paṭisevati. Yāvadevāti
puna etassa vacanaṃ niyatappayojanāvadhiparicchedadassanatthaṃ. Hirikopinapaṭicchādanatthanti
niyatappayojanaṃ, itarāni kadāci honti. Tattha hirikopinanti taṃ taṃ sambādhaṭṭhānaṃ.
Yasmiṃ yasmiṃ hi aṅge vivariyamāne hirī kuppati vinassati, taṃ taṃ hiriṃ kopanato
@Footnote: 1 cha.Ma. sarajaarajādibhedā 2 cha.Ma. sarīsapāti
Hirikopinanti vuccati. Tassa ca hirikopinassa paṭicchādanatthanti
hirikopinapaṭicchādanatthaṃ. "hirikopinaṃ paṭicchādanatthan"tipi 1- pāṭho.
Piṇḍapātanti yaṃ kiñci āhāraṃ. Yo hi koci āhāro bhikkhuno piṇḍolyena
patte patitattā "piṇḍapāto"ti vuccati. Piṇḍānaṃ vā pātoti 2- piṇḍapāto,
tattha tattha laddhānaṃ bhikkhānaṃ sannipāto, samūhoti vuttaṃ hoti. Sesaṃ heṭṭhā
vuttanayameva.
Senāsananti sayanañca āsanañca. Yattha yattha hi seti vihāre vā aḍḍhayogādimhi
vā, taṃ senaṃ. Yattha yattha āsati nisīdati, taṃ āsanaṃ, taṃ ekato katvā
"senāsanan"ti vuccati. Utuparissayavinodanapaṭisallānārāmatthanti parisahanaṭṭhena 3-
utuyeva utuparissayo. Utuparissayavinodanatthañca paṭisallānārāmatthañca. Yo
sarīrābādhacittavikkhepakaro 4- asappāyo utu senāsanapaṭisevanena vinodetabbo hoti,
tassa vinodanatthaṃ ekībhāvasukhatthañcāti vuttaṃ hoti. Kāmañca sītapaṭighātādināva
utuparissayavinodanaṃ vuttameva. Yathā pana cīvarapaṭisevane "hirikopinapaṭicchādanaṃ hi 5-
niyatappayojanaṃ, itarāni kadāci kadāci bhavantī"ti vuttaṃ, evamidhāpi
niyatautuparissayavinodanaṃ sandhāya idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Atha vā ayaṃ vuttappakāro
utu utuyeva. Parissayo pana duvidho pākaṭaparissayo ca paṭicchannaparissayo ca. Tattha
pākaṭaparissayo sīhabyagghādayo, paṭicchannaparissayo rāgadosādayo. Te yattha
apariguttiyā ca asappāyarūpadassanādinā ca ābādhaṃ na karonti, taṃ senāsanaṃ evaṃ
jānitvā paccavekkhitvā paṭisevanto bhikkhu paṭisaṅkhā yoniso senāsanaṃ
utuparissayavinodanatthaṃ paṭisevatīti veditabbo.
Gilānapaccayabhesajjaparikkhāranti ettha rogassa paṭiayanaṭṭhena paccayo,
paccanīkagamanaṭṭhenāti attho. Yassa kassaci sappāyassetaṃ adhivacanaṃ. Bhisakkassa kammaṃ
tena
@Footnote: 1 Sī. hirikopanapaṭicchādanatthanti 2 cha.Ma. iti-saddo na dissati 3 Sī.,ka.
@parissayanaṭṭhena 4 Sī.,ka. sarīracittavirūpakaro 5 cha.Ma. hi-saddo na dissati
Anuññātattāti bhesajjaṃ. Gilānapaccayova bhesajjaṃ gilānapaccayabhesajjaṃ, yaṃ kiñci
gilānassa sappāyaṃ bhisakkakammaṃ telamadhuphāṇitādīti vuttaṃ hoti. Parikkhāroti pana
"sattahi nagaraparikkhārehi suparikkhattaṃ hotī"tiādīsu 1- parivāro vuccati. "ratho
sīlaparikkhāro, jhānakkho cakkavīriyo"tiādīsu 2- alaṅkāro. "ye ca kho ime
pabbajitena jīvitaparikkhārā samudānetabbā"tiādīsu 3- sambhāro. Idha pana sambhāropi
parivāropi vaṭṭati. Tañca gilānapaccayabhesajjaṃ jīvitassa parivāropi hoti,
jīvitanāsakābādhuppattiyā antaraṃ adatvā rakkhaṇato sambhāropi. Yathā ciraṃ pavattati,
evamassa kāraṇabhāvato, tasmā "parikkhāro"ti vuccati. Evaṃ gilānapaccayabhesajjañca taṃ
parikkhāro cāti gilānapaccayabhesajjaparikakhāro, taṃ gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ.
Gilānassa yaṃ kiñci sappāyaṃ bhisakkānuññātaṃ telamadhuphāṇitādijīvitaparikkhāranti
vuttaṃ hoti.
Uppannānanti jātānaṃ bhūtānaṃ nibbattānaṃ. Veyyābādhikānanti ettha
byābādhoti dhātukkhobho taṃsamuṭṭhānā ca kuṭṭhagaṇḍapīḷakādayo, byābādhato
uppannattā veyyābādhikā. Vedanānanti dukkhavedanā, akusalavipākavedanā, tāsaṃ
veyyābādhikānaṃ vedanānaṃ. Abyāpajjhaparamatāyāti 4- niddukkhaparamatāya. Yāva taṃ dukkhaṃ
sabbaṃ pahīnaṃ hoti, tāvāti attho.
Santuṭṭho hotīti paccayasantosena santuṭṭho hoti. Itarītarena cīvarenāti
thūlasukhumalūkhappaṇītathirajiṇṇānaṃ yena kenaci. Atha kho yathāladdhādīnaṃ itarītarena yena
kenaci 5- santuṭṭho hotīti attho. Cīvarasmiṃ hi tayo santosā yathālābhasantoso
yathābalasantoso yathāsāruppasantosoti. Piṇḍapātādīsupi eseva nayo.
Vaṇṇavādīti eko santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇaṃ na katheti, eko
na santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇaṃ katheti, eko neva santuṭṭho hoti, na
@Footnote: 1 aṅ.sattaka. 23/67/87 2 saṃ.mahā. 19/4/5 3 Ma.mū. 12/192/163
@4 cha.Ma. abyābajjha.... 5 Sī. uccayena pavicayena
Santosassa vaṇṇaṃ katheti, eko santuṭṭho ca hoti, santosassa ca vaṇṇaṃ katheti,
taṃ dassetuṃ "itarītaracīvarasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī"ti vuttaṃ. Anesananti
dūteyyapahīnagamanānuyogappabhedaṃ nānappakāraṃ anesanaṃ. Appatirūpanti ayuttaṃ. Aladdhā
cāti alabhitvā. Yathā ekacco "kathaṃ nu kho cīvaraṃ labhissāmī"ti puññavantehi bhikkhūhi
saddhiṃ ekato hutvā kohaññaṃ karonto uttassati paritassati, santuṭṭho bhikkhu
evaṃ aladdhā ca cīvaraṃ na paritassati. Laddhā cāti dhammena samena labhitvā.
Agadhitoti vigatalobhavanto. Amucchitoti adhimattataṇhāya amucchito. 1- Anajjhāpannoti
taṇhāya anotthaṭo apariyonaddho. Ādīnavadassāvīti anesanāpattiyañca gadhitaparibhoge
ca ādīnavaṃ passamāno. Nissaraṇapaññoti "yāvadeva sītassa paṭighātāyā"ti
vuttaṃ 2- nissaraṇaṃ eva pajānanto. Itarītaracīvarasantuṭṭhiyāti yena kenaci cīvarena
santuṭṭhiyā. Nevattānukkaṃsetīti "ahaṃ paṃsukūliko, mayā upasampadamāḷeyeva
paṃsukūlikaṅgaṃ gahitaṃ, ko mayā sadiso atthī"ti attukkaṃsanaṃ na karoti. Na paraṃ
vambhetīti "ime panaññe bhikkhū na paṃsukūlikā"ti vā "paṃsukūlikamattampi etesaṃ
natthī"ti vā evaṃ paraṃ na vambheti.
Yo hi tattha dakkhoti yo tasmiṃ cīvarasantose vaṇṇavādī, tāsu vā 3-
dakkho cheko byatto. Analasoti sātaccakiriyāya ālasiyavirahito. Sampajāno
paṭissatoti sampajānapaññāya ceva satiyā ca yutto. Porāṇeti na adhunuppattike. 4-
Aggaññeti "aggo"ti jānitabbe. Ariyavaṃse ṭhitoti ariyānaṃ vaṃse patiṭṭhito.
Ariyavaṃsoti ca yathā hi khattiyavaṃso brāhmaṇavaṃso vessavaṃso suddavaṃso samaṇavaṃso
kulavaṃso rājavaṃso, evaṃ ayampi aṭṭhamo ariyavaṃso ariyatanti ariyapaveṇī nāma
hoti. So kho panāyaṃ ariyavaṃso imesaṃ vaṃsānaṃ mūlagandhādīnaṃ kāḷānusārigandhādayo
viya aggamakkhāyati. Ke pana te ariyā yesaṃ eso vaṃsoti? ariyā vuccanti
buddhā ca paccekabuddhā ca tathāgatasāvakā ca, etesaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso.
@Footnote: 1 cha.Ma. mucchaṃ anāpanno 2 Ma.mū. 12/23/14 3 Ma.,ka. vaṇṇavāditādīsu vā 4 Ma.
@anavuppattike
Ito pubbe hi satasahassakappādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake taṇhaṅkaro
medhaṅkaro saraṇaṅkaro dīpaṅkaroti cattāro buddhā uppannā, te hi ariyā, tesaṃ
ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso. Tesaṃ buddhānaṃ parinibbānato aparabhāge ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ
atikkamitvā koṇḍañño nāma buddho uppanno .pe. Imasmiṃ kappe kakusandho
koṇāgamano kassapo amhākaṃ bhagavā gotamoti cattāro buddhā uppannā, tesaṃ ariyānaṃ
vaṃsoti ariyavaṃso. Api ca atītānāgatapaccuppannānaṃ sabbabuddhapaccekabuddhasāvakānaṃ
ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso, tasmiṃ ariyavaṃse patiṭṭhito.
Itarītarena piṇḍapātenāti yena kenaci piṇḍapātena. Senāsanādīsupi eseva
nayo. Āyatanesūti cakkhvādīsu āyatanesu.
Yatoti saññato. Yattoti yattavā. Paṭiyattoti ativiya yattavā. Guttoti
rakkhito. Gopitoti mañjusāya viya paṭṭhapito. Rakkhitoti paṭisāmito. Saṃvutoti
dvārasaṃvaraṇena pihito. Khuṃsitoti garahito. Vambhitoti apasādito. Ghaṭṭitoti
ghaṭṭanamāpādito. Garahitoti avamaññito. Upavaditoti akkosito.
Pharusenāti mammacchedanavacanena. Kakkhaḷenāti dāruṇena. Nappaṭivajjāti
paṭippharitvā na katheyya.
[207] Jhānānuyuttoti anuppannuppādanena uppannasevanena ca jhānena
anuyutto. Upekkhamārabbha samāhitattoti catutthajjhānupekkhaṃ uppādetvā
samāhitacitto. Takkāsayaṃ kukkuccañcupacchindeti 1- kāmavitakkādivitakkañca
kāmasaññādikaṃ vitakkassa āsayañca hatthakukkuccādikukkuccañca 2- upacchindeyya.
Anuppannassa vā paṭhamajjhānassa uppādāyāti tasmiṃ attabhāve anuppannassa
vā uppajjitvā parihīnassa vā paṭhamajjhānassa uppādanatthaṃ attano santāne
@Footnote: 1 ka. kukkucciyūpacchindeti 2 ka. kukkucciyañca
Paṭilābhatthaṃ. Uppannaṃ vā paṭhamajjhānaṃ āsevatītiādīsu ettha ādarena sevati
paguṇaṃ karoti bhāveti vaḍḍheti bahulīkaroti punappunaṃ karoti.
Upekkhāti catutthajjhāne uppannā tatramajjhattupekkhā. Upekkhāti sabhāvapadaṃ.
Upekkhanāti upapattito ikkhanākāro. Ajjhupekkhanāti adhikā hutvā ikkhanā.
Cittasamatāti cittassa samatā cittassa ūnātirittataṃ vajjetvā samabhāvo.
Cittappassaddhatāti cittassa appagabbhatā, athaddhabhāvoti attho. Majjhattatā
cittassāti na sattassa na posassa, cittassa majjhattabhāvoti attho. Catutthe jhāne
upekkhaṃ ārabbhāti catutthasmiṃ jhānasmiṃ uppannaṃ tatramajjhattupekkhaṃ paṭicca.
Ekaggacittoti ekārammaṇe pavattacitto. Avikkhittacittoti uddhaccavirahito na
vikkhittacitto.
Nava vitakkā vuttanayā eva. Kāmavitakkānaṃ kāmasaññāsayoti kāmavitakkaṃ
vitakkentassa uppannā kāmasaññā tesaṃ vitakkānaṃ āsayo vasanokāsoti
kāmasaññāsayo. Byāpādavitakkādīsupi eseva nayo.
[208] Cudito vacībhi satimābhinandeti upajjhāyādīhi vācāhi codito samāno
satimā hutvā taṃ codanaṃ abhinandeyya. Vācaṃ pamuñce kusalanti ñāṇasamuṭṭhitaṃ
vācaṃ pamuñceyya. Nātivelanti ativelaṃ pana vācaṃ kālavelañca sīlavelañca atikkantaṃ
nappamuñceyya. Janavādadhammāyāti janaparivādakathāya. Na cetayeyyāti cetanaṃ na
uppādeyya.
Idaṃ te appattanti idaṃ tava na pattaṃ. Asāruppanti tava payogaṃ
asāruppaṃ. Asīlaṭṭhanti tava payogaṃ na sīle patiṭṭhitanti 1- asīlaṭṭhaṃ, sīle ṭhitassa
payogaṃ na hotīti vuttaṃ hoti. Keci "asiliṭṭhan"ti paṭhanti, amaṭṭhavacananti 2- atthaṃ
vaṇṇayanti.
@Footnote: 1 cha.Ma. patiṭṭhanti 2 Sī. na paṭṭhitavacananti
Nidhīnanti tattha tattha nidahitvā ṭhapitānaṃ hiraññasuvaṇṇādipūrānaṃ nidhikumbhīnaṃ.
Pavattāranti kicchajīvike duggatamanusse anukampaṃ katvā "ehi sukhena te jīvanupāyaṃ
dassessāmī"ti nidhiṭṭhānaṃ netvā hatthaṃ pasāretvā "imaṃ gahetvā sukhaṃ jīvā"ti
ācikkhitāraṃ viya. Vajjadassinanti dve vajjadassino "iminā naṃ asāruppena vā
khalitena vā saṃghamajjhe niggaṇhissāmī"ti randhagavesako ca aññātaṃ ñāpanatthāya
ñātaṃ anuggaṇhanatthāya sīlādinā cassa vuḍḍhikāmatāya taṃ taṃ vajjaṃ olokanena
ullapanasabhāvasaṇṭhito ca. Ayaṃ idha adhippeto. Yathā hi duggatamanusso "imaṃ
gaṇhāhī"ti tajjetvā potthetvāpi nidhiṃ dassente kopaṃ na karoti, pamuditova
hoti, evameva evarūpe puggale asāruppaṃ vā khalitaṃ vā disvā ācikkhante
kopo na kātabbo, tuṭṭheneva bhavitabbaṃ. "bhante mahantaṃ vo kammaṃ kataṃ, 1- mayhaṃ
ācariyupajjhāyaṭṭhāne ṭhatvā ovadantehi punapi maṃ vadeyyāthā"ti pavāretabbameva.
Niggayhavādinti ekacco hi saddhivihārikādīnaṃ asāruppaṃ vā khalitaṃ vā disvā
"ayaṃ me mukhodakadānādīhi sakkaccaṃ upaṭṭhahati, sace naṃ vakkhāmi, na maṃ upaṭṭhahissati,
evaṃ me parihāni bhavissatī"ti vattuṃ avisahanto na niggayhavādī nāma hoti, so
imasmiṃ sāsane kacavaraṃ ākirati. Yo pana tathārūpaṃ vajjaṃ disvā vajjānurūpaṃ tajjetvā
paṇāmento daṇḍakammaṃ karonto vihārā nīharanto sikkhāpeti, ayaṃ niggayhavādī
nāma seyyathāpi sammāsambuddho. Vuttañhetaṃ 2- "niggayha niggayhāhaṃ ānanda
vakkhāmi, pavayha pavayhāhaṃ ānanda vakkhāmi, yo sāro so ṭhassatī"ti. Medhāvinti
dhammojapaññāya samannāgataṃ. Tādisanti evarūpaṃ paṇḍitaṃ bhajeyya payirupāseyya.
Tādisaṃ hi ācariyaṃ bhajamānassa antevāsikassa seyyova hoti, na pāpiyo,
vuḍḍhiyeva hoti, no parihānīti.
Ovadeyyāti uppanne vatthusmiṃ vadanto ovadati nāma, anuppanne "ayasopi
te siyā"tiādivasena anāgataṃ dassento anusāsati nāma. Sammukhā vadantopi
@Footnote: 1 cha.Ma. kataṃ kammaṃ 2 Ma.u. 14/196/167
Ovadati nāma, parammukhā dūtaṃ vā sāsanaṃ vā pesento anusāsati nāma. Sakiṃ vadantopi
ovadati nāma, punappunaṃ vadanto anusāsati nāma. Ovadanto eva vā anusāsati nāmāti
evaṃ ovadeyya anusāseyya. Asabbhāti akusaladhammā nivāreyya, kusaladhamme
patiṭṭhāpeyyāti attho. Sataṃ hi so piyo hotīti so evarūpo puggalo buddhādīnaṃ
sappurisānaṃ piyo hoti. Ye pana adiṭṭhadhammā avitiṇṇaparalokā āmisacakkhukā
jīvikatthāya pabbajitā, tesaṃ asataṃ so ovādako anusāsako "na tvaṃ amhākaṃ upajjhāyo,
na ācariyo, kasmā amhe 1- ovadasī"ti evaṃ mukhasattīhi vijjhantānaṃ appiyo
hotīti.
Ekakammanti apalokanakammādikaṃ ekakammaṃ. Ekuddesoti nidānuddesādiko
ekuddeso. Samasikkhatāti samānasikkhatā. Āhatacittatanti kodhena pahaṭacittabhāvaṃ.
Khilajātatanti thaddhabhāvaṃ. Pañcapi cetokhileti buddhadhammasaṃghasikkhāsabrahmacārīsu
pañcasupi cittassa thaddhabhāve.
Ñāṇasamuṭṭhitaṃ vācanti ñāṇasampayuttacittena uppāditaṃ vākyaṃ. Muñceyyāti
vissajjeyya. Atthūpasaṃhitanti atthasahitaṃ kāraṇasahitaṃ. Dhammūpasaṃhitanti dhammena
yuttaṃ. Kālātikkantaṃ vācaṃ na bhāseyyāti kālātītaṃ vācaṃ na katheyya tassa kālassa
atikkantattā. Velātikkantanti mariyādātītaṃ vacanaṃ na bhaṇeyya vacanamariyādassa
atikkantattā. Ubhayavasena kālavelā.
Yo ca 2- kāle asampatteti attano vacanakāle asampatte. Ativelanti
velātikkantaṃ katvā atirekappamāṇaṃ bhāsati. Nihato setīti nigghātito sayati.
Kokilāyeva atrajoti kākiyā paṭijaggito kokilāya abbhantare jāto kokilapotako
viya.
@Footnote: 1 cha.Ma. amhākaṃ 2 cha.Ma. yo ve
[209] Athāparanti atha idāni ito parampi. Pañca rajānīti rūparāgādīni
pañca rajāni. Yesaṃ satīmā vinayāya sikkheti yesaṃ upaṭṭhitassati hutvāva vinayanatthaṃ
tisso sikkhā sikkheyya. Evaṃ sikkhanto hi rūpesu .pe. Phassesu sahetha rāgaṃ,
na aññeti. 1-
Rūparajoti rūpārammaṇaṃ paṭicca uppanno rāgādirajo. Saddarajādīsupi eseva
nayo.
[210] Tato so tesaṃ vinayāya sikkhanto anukkamena:- etesu dhammesūti
gāthā. Tattha etesūti rūpādīsu. Kālena so sammā dhammaṃ parivīmaṃsamānoti so
bhikkhu yvāyaṃ "uddhate citte samathassa kālo"tiādinā 2- nayena kālo vutto,
tena kālena sabbaṃ saṅkhatadhammaṃ aniccādinayena parivīmaṃsamāno. Ekodibhūto vihane
tamaṃ soti so ekaggacitto sabbamohāditamaṃ vihaneyya, natthi ettha saṃsayo.
Uddhate citteti vīriyindriyavasena citte avūpasante. Balavavīriyaṃ hi mandasamādhiṃ
vīriyassa uddhaccapakkhattā uddhaccaṃ abhibhavati. Evaṃ uddhate citte. Samathassa
kāloti samādhissa bhāvanāya kālo. Samāhite citteti upacārappanāhi citte samāhite.
Balavasamādhi hi mandavīriyaṃ samādhissa kosajjapakkhattā kosajjaṃ abhibhavati. Samādhi
vīriyena saññojito kosajje patituṃ na labhati. Vīriyaṃ samādhinā saññojitaṃ uddhacce
patituṃ na labhati. Tasmā tadubhayaṃ samaṃ kātabbaṃ. Ubhayasamatāya hi appanā hoti.
Vipassanāya kāloti evaṃ samāhite aniccādivasena vividhāya vipassanāya 3- kālo,
samādhikammikassa balavatīpi saddhā vaṭṭati. Evaṃ saddahanto okappento appanaṃ
pāpuṇāti. Samādhipaññāsu pana samādhikammikassa ekaggatā balavatī vaṭṭati. Evaṃ
hi so appanaṃ pāpuṇāti. Vipassanākammikassa pana paññā balavatī vaṭṭati. Evaṃ
hi so lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpuṇāti. Ubhinnaṃ pana samattepi appanā hoti eva.
@Footnote: 1 ka. aññāni 2 saṃ.mahā. 19/234/101 3 cha.Ma. passanāya
Kāle paggaṇhati cittanti yasmiṃ samaye atisithilavīriyatādīhi līnaṃ cittaṃ hoti,
tasmiṃ samaye dhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena taṃ cittaṃ paggaṇhāti.
Niggaṇhatīti yasmiṃ samaye accāraddhavīriyatādīhi uddhataṃ cittaṃ hoti, tasmiṃ samaye
passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena taṃ cittaṃ niggaṇhāti. Sampahaṃsati
kālenāti yasmiṃ samaye cittaṃ paññāpayogamandatāya vā upasamasukhānaṃ vigamena 1-
vā nirassādaṃ hoti, tasmiṃ samaye aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena saṃvejeti. Aṭṭha
saṃvegavatthūni nāma:- jātijarābyādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte
vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ
dukkhanti. Ratanattayaguṇānussaraṇena cittassa 2- pasādaṃ janeti. Ayaṃ vuccati
"sampahaṃsati kālenā"ti. Kāle cittaṃ samādaheti yasmiṃ samaye saddhāpaññānaṃ
samādhivīriyānañca samabhāvo, tasmiṃ kāle cittaṃ samādaheyya 3- appanaṃ pāpeyya 3-.
Ajjhupekkhati kālenāti yasmiṃ samaye sammāpaṭipattiṃ āgamma alīnaṃ anuddhataṃ
anirassādaṃ ārammaṇe samappavattaṃ samādhivīthiṃ paṭipannaṃ 4- cittaṃ hoti, tadāssa
paggahaniggahasampahaṃsanesu na byāpāraṃ āpajjati sārathi viya samappavattesu assesu.
Ayaṃ vuccati "ajjhupekkhati kālenā"ti. So yogī kālakovidoti eso vuttappakāro
kammaṭṭhānayoge niyutto paggahaniggahasampahaṃsanasamādahanaajjhupekkhanakālesu cheko
byatto. Kimhi kālamhītiādinā paggahādikālaṃ pucchati.
Idāni paggahādikālaṃ vissajjento "līne cittamhī"tiādimāha.
Atisithilavīriyatādīhi citte līnabhāvaṃ gate dhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena
paggaho. Uddhatasmiṃ viniggahoti accāraddhavīriyatādīhi uddhate citte
passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena niggaho. Nirassādagataṃ cittaṃ,
sampahaṃseyya tāvadeti
@Footnote: 1 ka. upasamasukhānadhigamena 2 cha.Ma.....guṇānussaraṇenāssa
@3 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti 4 cha.Ma. samathavīthipaṭipannaṃ
Paññāpayogamandatāya vā upasamasukhānaṃ vigamena vā assādavirahitaṃ gataṃ.
Aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena vā ratanattayaguṇānussaraṇena vā tasmiṃ khaṇe cittaṃ
sampahaṃseyya. sampahaṭṭhaṃ yadā cittanti yasmiṃ kāle vuttanayeneva sampahaṃsitaṃ
cittaṃ hoti. Alīnaṃ bhavati nuddhatanti vīriyasamādhīhi saññojitattā
līnuddhaccavirahitañca hoti. Samathanimittassāti samatho ca nimittañca samathanimittaṃ, tassa
samathanimittassa. So kāloti yo so līnuddhaccavirahitakālo vutto, so kālo. Ajjhattaṃ
ramaye manoti jhānasampayuttaṃ cittaṃ kasiṇādigocarajjhatte toseyya abhiramāpeyya.
Etena mevupāyenāti etena vuttaupāyena eva. Makāro padasandhivasena
vutto. Ajjhupekkheyya tāvadeti yadā upacārappanāhi taṃ cittaṃ samāhitaṃ, tadā
"samāhitaṃ cittan"ti jānitvā paggahaniggahasampahaṃsanesu byāpāraṃ akatvā tasmiṃ
khaṇe ajjhupekkhanameva kareyya.
Idāni "kimhi kālamhi paggāho"ti puṭṭhagāthaṃ nigamento "evaṃ kālavidū
dhīro"tiādimāha. Kālena kālaṃ cittassa, nimittamupalakkhayeti kālānukālaṃ
samādhisampayuttacittassa ārammaṇaṃ sallakkheyya, upaparikkheyyāti attho. Sesaṃ
sabbattha pākaṭameva. Evaṃ arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesīti.
Saddhammapajjotikāya mahāniddesaṭṭhakathāya
sāriputtasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Soḷasamaṃ.
Aṭṭhakavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Mahāniddesavaṇṇanā samattā.
The Pali Atthakatha in Roman Book 45 page 444-480.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=10208
อรรถกถาบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=10208
อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=881
เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=10137
พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=11023
The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=11023
Contents of The Tipitaka Volume 29
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29
         |
|
บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]