ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 45 : PALI ROMAN Nid.A.1 (saddhammapaj.)

                             Khuddakanikāya
                          mahāniddesaṭṭhakathā
                           ----------
                namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa.
                   Ganthārambhakathā 1-
             avijjālaṅgiṃ ghātento    nandirāgañca mūlato
             bhāventaṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ     phusi yo amataṃ padaṃ.
             Pāpuṇitvā jino bodhiṃ     migadāyaṃ vigāhiya
             dhammacakkaṃ pavattetvā     theraṃ koṇḍaññamādito.
             Aṭṭhārasannaṃ koṭīnaṃ       bodhesi tāpaso 2- tahiṃ
             vandehaṃ sirasā tañca      sabbasattānamuttamaṃ.
             Tathā dhammuttamañceva      saṃghañcāpi anuttaraṃ
             saṅkhittena hi yaṃ 3- vuttaṃ  dhammacakkaṃ vibhāgaso.
             Sāriputto mahāpañño     satthukappo jinatrajo
             dhammacakkaṃ vibhājetvā     mahāniddesamabravi
             pāṭho visiṭṭho niddeso   taṃ nāma visesito 4- ca.
                   Taṃ sāriputtaṃ jinarājaputtaṃ
                   theraṃ thirānekaguṇābhirāmaṃ 5-
@Footnote: 1 ka. ārambhakathā  2 ka. tāmahe, Ma. tāvade  3 cha.Ma. yo
@4 ka. visesato  5 cha.Ma. dhirānekaguṇādhivāsaṃ
                   Paññāsabhāvuttamaguṇakittiṃ 1-
                   sunīcavuttiñca atho namitvā.
             Khamādayādiyuttena        yuttamuttādivādinā
             bahussutena therena       devena abhiyācito.
             Mahāvihāravāsīnaṃ         sajjhāyamhi patiṭṭhito
             gahetabbaṃ gahetvāna      porāṇesu vinicchayaṃ.
                   Avokkamanto 2- samayaṃ sakañca
                   anāmasanto samayaṃ parañca
                   pubbāparepaṭṭhakathānayañca 3-
                   yathānurūpaṃ upasaṃharanto.
                   Ñāṇappabhedāvahanassa tassa
                   yogīhinekehi nisevitassa
                   atthaṃ apubbaṃ anuvaṇṇayanto
                   suttañca yuttiñca anukkamento. 4-
             Ārabhissaṃ samāsena       mahāniddesavaṇṇanaṃ
             saddhammabahumānena        nāttukkaṃsanakamyatā.
                   Vakkhāmahaṃ aṭṭhakathaṃ janassa
                   hitāya saddhammaciraṭṭhitatthaṃ
                   sakkacca saddhammapajotikaṃ taṃ
                   suṇātha dhāretha ca sādhu santoti.
@Footnote: 1 Sī. paññāsabhāvuggatanāmakittiṃ, cha.Ma. paññāpabhāvuggatacārukittiṃ  2 cha.Ma.
@avokkamento  3 cha.Ma. pubbopadesaṭṭhakathānayañca  4 Sī.,ka. avokkamanto
    Tattha "pāṭho visiṭṭho niddeso, taṃ nāma visesito cā"ti vuttattā duvidho
pāṭho byañjanapāṭho atthapāṭho ca. Tesu byañjanapāṭho akkharapadabyañjanaākāra-
niruttiniddesavasena chabbidho. Atthapāṭho saṅkāsanappakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇa-
paññattivasena chabbidho. Tattha tīsu dvāresu parisuddhappayogabhāvena visuddhakaruṇānaṃ
cittena pavattitadesanā vācāhi akathitattā adesitattā 1- akkharamiti saññitā, taṃ
pārāyanikabrāhmaṇānaṃ manasā pucchitapañhānaṃ vasena bhagavatā ratanaghare nisīditvā
sammasitapaṭṭhānamahāpakaraṇavasena ca akkharaṃ nāmāti gahetabbaṃ.
    Atha vā aparipuṇṇapadaṃ akkharamiti gahetabbaṃ 2- "saṭṭhivassasahassānī"ti
evamādīsu 3- viya. Ettha hi sakāranakārasokārādīni 4- akkharamiti, ekakkharaṃ vā
padaṃ akkharamiti eke. "yāyaṃ taṇhā ponobbhavikā"ti 5- evamādīsu 6- vibhatyantaṃ
atthajotakamakkharapiṇḍaṃ padaṃ. "nāmañca rūpañcā"ti evamādīsu 7- bahūhi akkharehi yuttaṃ
padaṃ nāma. Saṅkhittena vuttaṃ padaṃ vibhāveti. Padena abhihitaṃ byañjiyati byattaṃ pākaṭaṃ
karotīti byañjanaṃ, vākyameva. "cattāro iddhipādā"ti saṅkhepena kathitamatthaṃ "katame
cattāro? idha bhikkhave bhikkhu chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti.
Vīriyacittavīmaṃsasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāvetī"tiādīsu 8-
pākaṭakaraṇabhāvena byañjanaṃ nāma. Byañjanavibhāgapakāso ākāro. "tattha katamo chando? yo
chando chandikatā kattukamyatā"ti evamādīsu 9- kathitabyañjanaṃ anekavidhena vibhāgakaraṇaṃ
ākāro nāma. Ākārābhihitassa 10- nibbacanaṃ nirutti. "phasso vedanā"ti
evamādīsu 11- ākārena kathitaṃ "phusatīti phasso. Vediyatīti vedanā"ti nīharitvā vacanaṃ
nirutti
@Footnote: 1 Sī. asevanattā, Ma. adesanattā, ka. asevantattā  2 ka. maññetabbaṃ
@3 khu.peta.26/802/255, khu.jā. 27/54/103  4 ka. sakāradukārādīni  5 cha.Ma. ponobhavikā,
@paṭisaṃ.A. 1/170  6 vi.mahā. 4/14/14, Ma.u. 14/374/319, khu.paṭi.31/34,30/41,359,
@abhi.vi.35/203/120  7 khu.su. 25/879/505, khu.mahā. 29/491/331, khu.cūḷa.
@30/88/22(syā), abhi.saṅ. 34/109/17  8 dī.pā. 11/306/198, saṃ.mahā. 19/813/221,
@aṅ.catukka. 21/276/286, abhi.vi. 35/431/260  9 abhi.vi. 35/433/261  10 ka.
@ākārasahitassa  11 abhi.saṅ. 34/1/21
Nāma. Nibbacanavitthāro nissesato desoti niddeso, vediyatīti vedanāti
nibbacanaladdhapadaṃ "sukhā dukkhā adukkhamasukhā, sukhayatīti sukhā, dukkhayatīti dukkhā, neva
dukkhayati na sukhayatīti adukkhamasukhā"ti atthavitthāro niravasesena 1- kathitattā niddeso
nāma.
    Evaṃ chabbidhāni byañjanapadāni jānitvā ca chasu atthapadesu saṅkhepato
kāsanā dīpanā saṅkāsanā, "maññamāno kho bhikkhu bandho mārassa amaññamāno
mutto pāpimato"ti evamādīsu saṅkhepena atthadīpanā saṅkāsanā nāma. Eso
pana thero "buddhena bhagavatā evaṃ saṅkhepaṃ katvā vuttamatthaṃ `aññātaṃ bhagavā,
aññātaṃ sugatā'ti "kathetuṃ samattho paṭivijjhi.
    Upari vattabbamatthaṃ ādito kāsanā dīpanā pakāsanā, "sabbaṃ bhikkhave
ādittan"ti evamādīsu 2- pacchā kathitabbamatthaṃ paṭhamavacanena dīpanā pakāsanā nāma.
Evaṃ paṭhamaṃ dīpitaṃ atthaṃ puna pākaṭaṃ katvā dīpanena "kiñca bhikkhave sabbaṃ ādittaṃ?
Cakkhuṃ bhikkhave ādittaṃ, rūpā ādittā"ti evamādīsu 3- kathitesu "tikkhindriyo
saṅkhepena vuttaṃ paṭivijjhatī"ti kathitattā dve atthapadāni tikkhindriyassa
upakāravasena vuttāni.
    Saṅkhittassa vitthārābhidhānaṃ sakiṃ vuttassa ca punapi abhidhānaṃ vivaraṇaṃ, "kusalā
dhammā"ti 4- saṅkhepena nikkhittassa "katame dhammā kusalā? yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ
kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī"ti 5- niddesavasena vitthāraṇaṃ vitthāravasena puna kathanaṃ
vivaraṇaṃ nāma.
    Taṃ vibhāgakaraṇaṃ vibhajanaṃ, "yasmiṃ samaye"ti vivarite kusale dhamme "tasmiṃ samaye
phasso hoti, vedanā hotī"ti vibhāgakaraṇaṃ vibhajanaṃ nāma. Vivarassa vitthārābhidhānena
@Footnote: 1 ka. atthavitthārādivasena  2 vi.mahā. 4/54/44, saṃ.saḷā. 18/31/23 (syā)
@3 vi.mahā. 4/54/44, saṃ.saḷā. 18/31/23 (syā)  4 abhi.saṅ. 34/1/1  5 abhi.saṅ.
@34/1/21
Vibhattassa 1- ca upamābhidhānena sampaṭipādanaṃ 2- uttānīkaraṇaṃ, vivaraṇena vivaritatthassa
"katamo tasmiṃ samaye phasso hoti? yo tasmiṃ samaye phasso phusanā samphusanā"ti 3-
ativivaritvā kathanañca vibhajanena vibhattassa "seyyathāpi bhikkhave gāvī niccammā,
evameva khvāhaṃ bhikkhave phassāhāro daṭṭhabboti vadāmī"ti 4- evamādi upamākathanañca
uttānīkaraṇaṃ nāma. Dhammaṃ suṇantānaṃ dhammadesanena cittassa anekavidhena
somanassauppādanañca atikhiṇabuddhīnaṃ anekavidhena ñāṇassa tikhiṇabhāvakaraṇañca paññatti
nāma, tesaṃ suṇantānaṃ taṃcittatosanena taṃcittanisāmanena ca paññāyatīti paññatti.
Tattha bhagavā akkharehi saṅkāsayati, padehi pakāsayati, byañjanehi vivarati, ākārehi
vibhajati, niruttīhi uttānīkaroti, niddesehi paññāpayatīti. Kiṃ vuttaṃ hoti:-
buddhā bhagavanato ekacce veneyye ekasmiṃ desane akkharehi atthasaṅkāsanaṃ
karonti .pe. Niddesehi atthapaññāpanaṃ karontīti ayamettha adhippāyo.
    Atha vā akkharehi saṅkāsayitvā padehi pakāsayati, byañjanehi vivaritvā
ākārehi vibhajati, niruttīhi uttānīkatvā niddesehi paññāpayati. Kiṃ vuttaṃ
hoti:- evarūpena dhammadesanena ekaccesu ṭhānesu ekaccānaṃ veneyyānaṃ vinayatīti.
    Atha vā akkharehi ugghātayitvā padehi pakāsento vinayati ugghatitaññuṃ,
byañjanehi vivaritvā ākārehi vibhajanto vinayati vipañcitaññuṃ, niruttīhi
uttānīkatvā niddesehi paññāpento vinayati neyyaṃ. Iti veneyyavasenapi
yojetabbameva.
    Atthato panettha katamo byañjanapāṭho, katamo atthapāṭhoti? buddhānaṃ
Bhagavantānaṃ dhammaṃ desentānaṃ yo atthāvagamako saviññattikasaddo, so byañjanapāṭho.
Yo tena abhisametabbo lakkhaṇarasādisahito dhammo, so atthapāṭhoti veditabbo.
Punapi sandhāyabhāsito byañjanabhāsito sāvasesapāṭho anavasesapāṭho nīto neyyoti
@Footnote: 1 Sī. vavaṭṭhitassa  2 cha.Ma. paṭipādanaṃ  3 abhi.saṅ. 34/2/22  4 saṃ.ni. 16/63/96
Chabbidho pāṭho. Tattha anekatthavattā 1- sandhāyabhāsito "mātaraṃ pitaraṃ hantvā,
rājāno dve ca khattiye"ti evamādi. 2- Ekatthavattā byañjanabhāsito "manopubbaṅgamā
dhammā"ti evamādi. 3- Sāvaseso "sabbaṃ bhikkhave ādittan"ti evamādi. 4- Viparīto
anavaseso "sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī"ti
evamādi. 5- Yathā vacanaṃ, tathā avagantabbo nīto "aniccaṃ dukkhamanattā"ti
evamādi. Yuttiyā anussaritabbo neyyo "ekapuggalo bhikkhave"ti evamādi. 6-
    Attho pana anekappakāro pāṭhattho sabhāvattho ñāyattho pāṭhānurūpo na
pāṭhānurūpo sāvasesattho niravasesattho nītattho neyyattho iccādi. Tattha yo
appassatthassa ñāpanatthamuccāriyate, so pāṭhattho "sātthaṃ sabyañjanan"tiādīsu 7-
viya. Rūpārūpadhammānaṃ lakkhaṇarasādisabhāvattho "sammādiṭṭhiṃ bhāvetī"tiādīsu 8- viya. Yo
ñāyamāno hitāya saṃvattati, so ñātuṃ arahatīti ñāyattho "atthavādī dhammavādī"tiādīsu 9-
viya. Yathāpāṭhaṃ bhāsito 10- pāṭhānurūpo "cakkhu bhikkhave purāṇakamman"ti bhagavatā
vuttaṃ. Tasmā cakkhupi kammanti. Byañjanacchāyāya atthaṃ paṭibāhayamānena vutto
attho na pāṭhānurūpo, so pāṭhato ananuññāto akatapaṭikkhepo viyutto. So ca
saṅgahetabbampi asaṅgahetvā, parivajjetabbampi vā kiñci aparivajjetvā parisesaṃ
katvā 11- vutto sāvasesattho "cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ.
12- Sabbe tasanti daṇḍassa, sabbe bhāyanti maccuno"tiādīsu 13- viya. Viparīto
niravasesattho "sandhāvitaṃ saṃsaritaṃ mamañceva tumhākañca. 14- Tatra bhikkhave ko mantā
ko saddhātā .pe. Aññatra diṭṭhapadehī"tiādīsu 15- viya. Saddavaseneva veditabbo
@Footnote: 1 Sī. anekatthamatto  2 khu.dha. 25/294/67
@3 khu.dha. 25/1/15  4 vi.mahā. 4/54/44, saṃ.saḷā. 18/31/23 (syā)
@5 khu.mahā. 29/727/432, khu.cūḷa. 30/492/238 (syā), khu.paṭi. 31/5/408
@6 aṅ.ekaka. 20/170/21  7 vi.mahāvi. 1/1/1, dī.Sī. 9/190/63, dī.pā.
@11/107,358,360/65,263,276  8 abhi.vi. 35/489/285, saṃ.mahā. 19/3/3  9 dī.Sī.
@9/9,194/5,63, dī.pā. 11/188,238/116,151, Ma.mū. 12/292,411/257,367  10 ka.
@yathāpāṭhakappito  11 ka. paṭisesaṃ akatvā  12 saṃ.saḷā. 18/164/112, khu.mahā.
@29/492/331 (syā)  13 khu.dha. 25/129/40 14 vi.mahā. 5/287/65,
@dī.mahā. 10/155/82  15 aṅ.sattaka. 23/66/85
Nītattho "rūpā saddā rasā gandhā, phoṭṭhabbā ca manoramā"tiādīsu 1- viya. Sammutivasena
veditabbo neyyattho "cattārome bhikkhave valāhakūpamā puggalā"tiādīsu 2-
viya. Evamidha pāṭhañca atthañca vivaritvā ṭhito asaṃhīro bhavati paravādīhi dīgharattaṃ
titthavāsena.
    Iti asaṃhīravasena 3- yāva āgamādhigamasampadaṃ, tāva vattuṃ sakkoti.
Saṅkhepavitthāranayena hetudāharaṇādīhi avabodhayituṃ samattho. Evaṃ vidho 4- attānañca
parañca sodhetuṃ samatthabhāvena dussīlyadiṭṭhimalavirahitattā suci. Dussīlo hi attānaṃ
upahanati, tena nādeyyavāco ca bhavati asamatthāhārāhāro 5- idha niccāturo vejjova. 6-
Duddiṭṭhi paraṃ upahanati, 7- nāvassayo ca bhavati vāḷagahākulo 8- iva kamalasaṇḍo.
Ubhayavipanno pana sabbathāpi anupāsanīyo bhavati gūthagatamiva chavālātaṃ gūthagato viya ca
kaṇhasapPo. Ubhayasampanno pana sabbathāpi upāsanīyo sevitabbo ca viññūhi, nirupaddavo
iva ratanākaro, evaṃbhūto evaṃamaccharo ahīnācariyamuṭṭhi. Suttasuttānulomaācariyavāda-
attanomatisaṅkhātānañca catunnaṃ apariccāgī, tesaṃ vasena byākhyāto. 9-
             "ekaṃsavacanaṃ ekaṃ        vibhajjavacanaṃ padaṃ
             tatiyaṃ paṭipuccheyya        catutthaṃ pana ṭhāpaye"ti.
    Etesaṃ vā apariccāgī, tato eva sotūnaṃ hite niyuttattā nesaṃ avabodhanaṃ
paṭiakilāsu bhajatīti. Āha cettha:-
             "pāṭhatthavidasaṃhīro        vattā suci amaccharo
             catunnaṃ apariccāgī        desakassa hitānvito"ti.
@Footnote: 1 vi.mahā. 4/33/28, saṃ.sa. 15/151/135  2 aṅ.catukka. 21/101/116  3 cha.Ma.
@asaṃhīrabhāvena  4 ka. evaṃ vidite  5 Ma. apattāhāracāro, cha. sabyohāramāno  6 cha.Ma.
@vacchova  7 Sī.,Ma. duddiṭṭhi panattānaṃ upahanati  8 Ma. bāḷhagahākulo  9 Ma.
@byākhyātā
    Ettha desakassāti desako assa, bhaveyyāti atatho. Hitānvitoti hite anugato
hitacitto, so eso sucittā piyo, catunnaṃ aparicacāgittā garu, asaṃhīrattā
bhāvanīyo, desakattā vattā, hitānvitattā vacanakkhamo, pāṭhatthavidattā gambhīrakathaṃ
kattā, amaccharattā na cāṭṭhāne niyojako iti:-
             "piyo garu bhāvanīyo      vattā ca vacanakkhamo
             gambhīrañca kathaṃ kattā      no cāṭṭhāne niyojako"ti 1-
abhihito desako so tāva idāni abhidhīyate.
    Tattha dhammagaruttā 2- kathaṃ na paribhavati, ācariyagaruttā kathikaṃ na paribhavati,
saddhāpaññādiguṇapaṭimaṇḍitattā attānaṃ na paribhavati, asaṭhāmāyāvittā 3-
amatābhimukhattā ca avikkhittacitto bhavati, sumedhattā yoniso manasi karotīti.
Vuttañhetaṃ:-
              "pañcahi bhikkhave dhammehi samannāgato suṇanto saddhammaṃ bhabbo
           niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ. Katamehi pañcahi, na kathaṃ
           paribhoti, na kathikaṃ paribhoti, na attānaṃ paribhoti, avikkhittacitto dhammaṃ
           suṇāti ekaggacitto, yoniso manasi karotī"ti. 4-
    Taṃlakkhaṇappattattā bhāvanaṃ 5- bhavatīti. Āha cettha:-
             "dhammācariyagaru saddhā-    paññādiguṇamaṇḍito
             asaṭhāmāyāvikassa        sumedho amatābhimukho "
iti vattā ca sotā ca.
@Footnote: 1 aṅ.sattaka. 23/37/29  2 Sī.,ka. catudhammagaruttā  3 Ma. asaṭhāmāyācittattā
@4 aṅ.pañcaka. 22/151/195 (syā)  5 Ma. bhājanaṃ
    Evaṃ vuttappakāraṃ byañjanañca atthañca dassetvā idāni yo atiaggaṃ
katvā kathitattā mahāsamuddamahāpaṭhavī viya mahā ca so niddeso cāti mahāniddeso,
taṃ mahāniddesaṃ vaṇṇayissāmi.
    Tadetaṃ mahāniddesaṃ atthasampannaṃ byañjanasampannaṃ gambhīraṃ gambhīratthaṃ
lokuttarappakāsakaṃ suññatappaṭisaṃyuttakaṃ paṭipattimaggaphalavisesasādhanaṃ
paṭipattipaṭipakkhapaṭisedhanaṃ yogāvacarānaṃ ñāṇavararatanākarabhūtaṃ dhammakathikānaṃ
dhammakathāvilāsavisesahetubhūtaṃ saṃsārabhīrukānaṃ dukkhanissaraṇaṃ tadupāyadassanena
assāsajananatthaṃ tappaṭipakkhanāsanatthaṃ gambhīratthānañca anekesaṃ suttapadānaṃ
atthavivaraṇena sujanahadayaparitosajananatthaṃ tathāgatena arahatā sammāsambuddhena
sabbattha appaṭihatasabbaññutaññāṇamahādīpobhāsena 1- sakalajanavitthaṭamahākaruṇāsinehena
veneyyajanahadayagatakilesandhakāravidhamanatthaṃ samujjalitassa saddhammamahāpadīpassa
tadadhippāyavikāsanasinehaparisekena pañcavassasahassamaticirasamujjalanamicchatā
lokānukampakena satthukappena dhammarājassa dhammasenāpatinā āyasmatā sāriputtattherena
bhāsitaṃ sutvā āyasmā ānando paṭhamamahāsaṅgītikāle yathāsutameva saṅgahaṃ āropesi.
    So panesa vinayapiṭakaṃ suttantapiṭakaṃ abhidhammapiṭakanti tīsu piṭakesu
suttantapiṭakapariyāpanno, dīghanikāyo majjhimanikāyo saṃyuttanikāyo aṅguttaranikāyo
khuddakanikāyoti pañcasu mahānikāyesu khuddakamahānikāyapariyāpanno, suttaṃ geyyaṃ
veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallanti navasu
satthusāsanaṅgesu yathāsambhavaṃ gāthaṅgaveyyākaraṇaṅgadvayasaṅgahito.
             "dvāsīti buddhato gaṇhiṃ    dve sahassāni bhikkhuto
             caturāsītisahassāni        ye me dhammā pavattino"ti 2-
@Footnote: 1 Ma....ñāṇobhāsena  2 khu.thera. 26/1027/399
Dhammabhaṇḍāgārikattherena pañcasu ṭhānesu etadaggaṃ āropitena paṭiññātānaṃ
caturāsītiyā dhammakkhandhasahassānaṃ bhikkhuto gahitesu dvīsu dhammakkhandhasahassesu
anekasatadhammakkhandhasaṅgahito. Tassa dve vaggā aṭṭhakavaggo pārāyanavaggo
khaggavisāṇasuttañca, ekekasmiṃ vagge soḷasa soḷasa katvā khaggavisāṇasuttañcāti
tettiṃsa suttāni kāmasuttādikhaggavisāṇasuttapariyosānāni. Evaṃ anekadhā
vavatthāpitassa imassa mahāniddesassa anupubbapadatthavaṇṇanaṃ karissāmi. Ayañhi
mahāniddeso pāṭhato atthato ca uddisantena niddisantena ca sakkaccaṃ uddisitabbo
niddisitabbo ca, uggaṇhantenāpi sakkaccaṃ uggaṇhitabbo dhāretabbo ca, taṃ
kissa hetu? gambhīrattā imassa mahāniddesassa lokahitāya loke ciraṭṭhitatthaṃ. 1-
  2- Tattha kāmasuttaṃ ādi. Tasmimpi kāmaṃ kāmayamānassāti gāthā ādi. Sā
uddesaniddesapaṭiniddesavasena tidhā ṭhitā. 2-
                       ------------------
@Footnote: 1 cha.Ma. ciraṭṭhitatthanti  2-2 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti
                             Aṭṭhakavagga
                       1. Kāmasuttaniddesavaṇṇanā
    tattha kāmasuttaṃ ādi. Tasmimpi "kāmaṃ kāmayamānassā"ti gāthā ādi.
Sā uddesaniddesapaṭiniddesavasena tidhā ṭhitā. "kāmaṃ kāmayamānassā"ti evamādi
uddeso. "kāmāti uddānato dve kāmā vatthukāmā ca kilesakāmā cā"ti
niddeso. "katame vatthukāmā, manāpikā rūpā"ti evamādi paṭiniddeso.
    [1] Tattha kāmanti manāpiyarūpāditebhūmakadhammasaṅkhātaṃ vatthukāmaṃ. Kāmayamānassāti
icchamānassa. Tassa cetaṃ samijjhatīti tassa kāmayamānassa sattassa taṃ kāmasaṅkhātaṃ
vatthu samijjhati ce, sace so taṃ labhatīti vuttaṃ hoti. Addhā pītimano hotīti
ekaṃsaṃ tuṭṭhacitto hoti. Laddhāti labhitvā. Maccoti satto. Yadicchatīti
yaṃ icchati. Idaṃ pana saṅkhepato padatthasambandhamattameva, vitthāro pana upari pāḷiyaṃ
āgatanayeneva veditabbo. Yathā ca imasmiṃ, evaṃ ito paraṃ sabbesupīti.
    Kāmāti uddisitabbapadaṃ. Uddānatoti niddisitabbapadaṃ. Uddānatoti vaggavasena
"macchuddānaṃ kineyyā"tiādīsu 1- viya. Atha vā uparūpari dānato uddānaṃ, uddhaṃ
uddhaṃsodhanato byavadānaṭṭhena vodānaṃ viya. Vitthārakaraṇabhāvena vā. Kāmāiti
pāṭhasesaṃ katvā vattabbaṃ. Dveti gaṇanaparicchedo, na ekaṃ, na tayo. Vatthukāmā
cāti manāpiyarūpādivatthukāmā ca. Upatāpanaṭṭhena vibādhanaṭṭhena ca kilesakāmā
ca. Tesu vatthukāmo pariññeyyo, kilesakāmo pahātabbo. Tattha vatthukāmo
kilesakāmena patthayitabboti kāmīyatīti kāmo. Kilesakāmo vatthukāmānaṃ paccāsiṃsanassa
kāraṇabhāvena kāmīyate anenāti kāmo. Tattha rūpādikkhandhe saṅgahito vatthukāmo,
saṅkhārakkhandhe saṅgahito kilesakāmo. Chahi viññāṇehi vijānitabbo vatthukāmo,
@Footnote: 1 Sī. "paccādānaṃ kiṇeyyā"ti
Manoviññāṇena jānitabbo kilesakāmo. Kilesānaṃ patiṭṭhaṭṭhena kāraṇaṭṭhena
ārammaṇaṭṭhena ca vatthukāmo.
                   "nete kāmā yāni citrāni loke
                   saṅkapparāgo purisassa kāmo
                   tiṭṭhanti citrāni tatheva loke
                   athettha dhīrā vinayanti chandan"ti. 1-
    Nandamāṇavakasoreyyaseṭṭhiputtādīnaṃ 3- vatthūni cettha nidassanaṃ. Kilesakāmo
tāpanaṭṭhena bādhanaṭṭhena ca sayaṃ kāmetīti kāmo. Vuttampi cetaṃ "ratto kho
brāhmaṇa rāgena abhibhūto pariyādinnacitto attabyābādhāyapi ceteti,
parabyābādhāyapi ceteti, ubhayabyābādhāyapi cetetī"ti 4- ca "ratto kho brāhmaṇa
pāṇampi hanati, adinnampi ādiyati, paradārampi gacchati, musāpi bhaṇatī"ti ca
evamādi nidassanaṃ.
    Tameva paṭiniddesavasena vitthāretvā vattukāmo "katame vatthukāmā"tiādimāha. Tattha
katameti kathetukamyatāpucchā. Pañcavidhā hi pucchā, tāsaṃ vibhāgo upari pāḷiyaṃyeva
āvibhavissati. Tāsu ayaṃ kathetukamyatāpucchā. Tattha manāpikāti manaṃ appāyanti
vaḍḍhentīti manāpā, manāpā eva manāpikā. Rūpāti kammacittautuāhārasamuṭṭhānavasena
catusamuṭṭhānikā rūpārammaṇā rūpayantīti rūpā, vaṇṇavikāraṃ āpajjamānā hadayaṅgatabhāvaṃ
pakāsentīti attho.
    Tattha kenaṭṭhena rūpanti? ruppanaṭṭhena. Vuttañhetaṃ bhagavatā:-
         "kiñca bhikkhave rūpaṃ vadetha? ruppatīti kho bhikkhave tasmā `rūpan'ti
       Vuccati. Kena ruppati? sītenapi ruppati, uṇhenapi ruppati, jighacchāyapi
@Footnote: 1 aṅ.chakka. 22/334/460 (syā)  2 khu.dha. 25/31/17, dha.A. 1/105 (syā)
@3 khu.dha. 25/43/24  4 aṅ.tika. 20/54/152
      Ruppati, pipāsāyapi ruppati, ḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassenapi ruppati.
      Ruppatīti kho bhikkhave tasmā `rūpan'ti vuccatī"ti. 1-
    Tattha ruppatīti kuppati ghaṭṭīyati pīḷīyati, bhijjatīti attho. Sītena tāva
ruppanaṃ lokantarikaniraye pākaṭaṃ. Mahiṃsakaraṭṭhādīsupi himapātasītesu padesesu etaṃ
pākaṭameva. Tattha hi sattā sītena bhinnachinnasarīrā jīvitakkhayampi pāpuṇanti.
    Uṇhena ruppanaṃ avīcimahāniraye 2- pākaṭaṃ. Tattha hi tattāya lohapaṭhaviyā
nipajjāpetvā pañcavidhabandhanādikaraṇakāle sattā mahādukkhaṃ anubhavanti.
    Jighacchāya ruppanaṃ pettivisaye ceva dubbhikkhakāle ca pākaṭaṃ. Pettivisayasmiṃ
hi sattā dve tīṇi buddhantarāni kiñcideva āmisaṃ hatthena gahetvā mukhe
pakkhipantā nāma na honti, antoudaraṃ ādittasusirarukkho viya hoti. Dubbhikkhe
kañjikamattampi alabhitvā maraṇasattānaṃ pamāṇaṃ natthi.
    Pipāsāya ruppanaṃ kālakañjikādīsu pākaṭaṃ. Tattha hi sattā dve tīṇi
buddhantarāni hadayatemanamattaṃ vā jivhātemanamattaṃ vā udakabindumpi laddhuṃ na
sakkonti. "pānīyaṃ pivissāmā"ti nadiṃ gatānaṃ jalaṃ vālikātalaṃ sampajjati. Mahāsamuddaṃ
pakkhantānampi 3- samuddo piṭṭhipāsāṇoyeva hoti. Te sussantā balavadukkhapīḷitā
viravanti. 4- Ḍaṃsādīhi ruppanaṃ ḍaṃsamakkhikādibahulesu padesesu pākaṭaṃ. Taṃ pana
"katamantaṃ rūpaṃ? sanidassanaṃ sappaṭighan"tiādinā nayena abhidhamme 5- vitthāritameva.
    Sappantīti saddā, 6- udāharīyantīti attho. Utucittavasena dvisamuṭṭhānikā
saddā. Gandhayantīti gandhā, attano vatthūni sūcayantīti attho. Rasanti te sattāti
rasā, assādentīti attho. Phusīyantīti phoṭṭhabbā, ete gandhādayo
catusamuṭṭhānikāva. Tesaṃ vibhāgo abhidhamme 7- vitthāritoyeva.
@Footnote: 1 saṃ.kha. 17/79/71  2 ka. lokantaniraye  3 Ma. pakkhandānampi  4 Ma. vicaranti
@5 abhi.saṅ. 34/586/176-7  6 Sī.,ka. saddīyantīti saddā  7 abhi.saṅ. 34/621-3/191
    Tamevatthaṃ vitthāravasena dassento "attharaṇā pāvuraṇā"tiādimāha. Tattha
attharitvā nipajjīyantīti attharaṇā. Sarīraṃ veṭhetvā pārupīyantīti pāvuraṇā.
Antojātādayo cattāro dāsī ca dāsā ca dāsīdāsā. Khettaṃ nāma yasmiṃ
pubbaṇṇaṃ ruhati. Vatthu nāma yasmiṃ aparaṇṇaṃ ruhati. Yattha vā ubhayampi ruhati,
taṃ khettaṃ. Tadatthāya katabhūmibhāgo vatthu. Khettavatthusīsena cettha vāpītaḷākādīnipi
saṅgahitāni. Hiraññanti kahāpaṇo. Suvaṇṇanti jātarūpaṃ. Tesaṃ gahaṇena lohamāsako
jatumāsako dārumāsakoti sabbepi saṅgahaṃ gacchanti. Gāmanigamarājadhāniyoti ekakuṭikādi
gāmo. Āpaṇayutto nigamo. Ekassa rañño āṇāpavattiṭṭhānaṃ rājadhānī. Raṭṭhanti
janapadekadesaṃ. Janapadoti kāsīkosalādi janapado. Kosoti catubbidho koso hatthī asso ratho
patti. Koṭṭhāgāranti tividhaṃ koṭṭhāgāraṃ dhanakoṭṭhāgāraṃ dhaññakoṭṭhāgāraṃ
vatthakoṭṭhāgāraṃ. Yaṃ kiñcīti anavasesapariyādānavacanaṃ. Rajanīyanti rañjetuṃ yuttaṭṭhena.
    Ito paraṃ tikavasena dassetuṃ atītattikaajjhattattikahīnattikaokāsattikapayogattika-
kāmāvacarattikavasena 1- chattike āha. Tattha atītattike tāva attano sabhāvaṃ
uppādādikkhaṇaṃ vā patvā atikkantāti atītā. Tadubhayampi na āgatāti anāgatā.
Taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppannāti paccuppannā. Idaṃ bhavena paricchannaṃ.
Paṭisandhito hi paṭṭhāya atītabhavesu nibbattā anantarabhave vā nibbattā hontu
kappakoṭisatasahassamatthake vā, sabbe atītāyeva nāma. Cutito paṭṭhāya anāgatabhavesu
nibbattanakā kāmā anantarabhave vā nibbattantu kappakoṭisatasahassamatthake vā,
sabbe anāgatāyeva nāma. Cutipaṭisandhiantare pavattā kāmā paccuppannā nāma.
    Ajjhattattike "evaṃ pavattamānā mayaṃ attāti gahaṇaṃ gamissāmā"ti iminā
viya adhippāyena attānaṃ adhikāraṃ katvā pavattā attano santāne pavattā
@Footnote: 1 cha.Ma....saṃyogattika...
Pāṭipuggalikā kāmā ajjhattā kāmā nāma. Tato bahibhūtā pana indriyabaddhā
vā anindriyabaddhā vā bahiddhā nāma. Tatiyapadaṃ tadubhayavasena vuttaṃ.
    Hīnattike hīnāti lāmakā. Majjhimāti hīnapaṇītānaṃ majjhe bhavāti majjhimā.
Avasesā uttamaṭṭhena paṇītā. Api ca upādāyupādāya hīnamajjhimapaṇītatā veditabbā.
Nerayikānaṃ hi kāmā koṭippattā hīnā nāma. Te upādāya tiracchānesu
nāgasupaṇṇānaṃ kāmā paṇītā nāma. Sesatiracchānagatānaṃ kāmā majjhimā nāma.
Tesampi kāmā hīnā. Te upādāya mahesakkhapetānaṃ kāmā paṇītā nāma. Avasesānaṃ
kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya jānapadānaṃ kāmā paṇītā
nāma. Paccantavāsīnaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya
gāmabhojakānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi
hīnā. Te upādāya janapadasāmikānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ
kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya padesarājūnaṃ kāmā paṇītā
nāma. Tesaṃ amaccānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya
cakkavattirañño kāmā paṇītā nāma. Tassa amaccānaṃ kāmā majjhimā nāma.
Tassapi hīnā. Te upādāya bhummadevānaṃ kāmā paṇītā nāma. Tesaṃ paricārikānaṃ
devānaṃ kāmā majjhimā nāma. Tesampi hīnā. Te upādāya cātumahārājikadevānaṃ
kāmā paṇītātiādinā nayena yāva akaniṭṭhadevānaṃ kāmā matthakappattā paṇītā
nāma. Evaṃ upādāyupādāya hīnamajjhimapaṇītatā veditabbā.
    Okāsattike āpāyikā kāmāti avuḍḍhisaṅkhātesu 1- apagataayesu catūsu apāyesu
nibbattakāmā āpāyikā. Manussesu nibbattakāmā mānusikā. Devesu nibbattakāmā
dibbā.
@Footnote: 1 cha.Ma. avaḍḍhisaṅkhātesu
    Payogattike 1- paccupaṭṭhitānaṃ kāmānaṃ paribhuñjanato ṭhapetvā nerayike
sesaapāyasattānaṃ manussānaṃ cātumahārājike deve upādāya yāva tusitakāyikānañca devānaṃ
kāmā paccupaṭṭhitā kāmā nāma. Pakatipaṭiyattārammaṇato atirekena ramitukāmatākāle
yathārucitaṃ ārammaṇaṃ nimminitvā nimminitvā ramantīti nimmānaratīnaṃ devānaṃ
kāmā nimmitā kāmā nāma. Attano ajjhāsayaṃ ñatvā parehi nimmite
ārammaṇe sevantīti paranimmitavasavattīnaṃ kāmā paranimmitā kāmā nāma. Pariggahitāti
"mayhaṃ etan"ti gahitā kāmā. Apariggahitāti tathā apariggahitā uttarakurukānaṃ
kāmā. Mamāyitāti taṇhāvasena "mama etan"ti gahitā. Amamāyitāti vuttapaṭipakkhā.
    Sabbepi kāmāvacarā dhammāti "heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā"tiādinā 2-
nayena vuttesu kāmāvacaradhammesu pariyāpannā. Tatrāyaṃ vacanattho:- uddānato
dve kāmā vatthukāmo ca kilesakāmo cāti. Tattha kilesakāmo atthato chandarāgo.
Vatthukāmo tebhūmakavaṭṭaṃ. Kilesakāmo cettha kāmetīti kāmo. Itaro kāmīyatīti.
Yasmiṃ pana padese duvidhopeso kāmo pavattivasena avacarati, so ca catunnaṃ apāyānaṃ
manussānaṃ channañca devalokānaṃ vasena ekādasavidho padeso kāmo ettha avacaratīti
kāmāvacaro. Tattha pariyāpannadhamme sandhāya "sabbepi kāmāvacarā dhammā"ti vuttaṃ.
Attano sabhāvaṃ dhārentīti dhammā. Rūpāvacarā dhammāti "heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ
karitvā uparito akaniṭṭhe deve antokaritvā"tiādinā 3- nayena vuttānaṃ
rūpāvacaradhammānaṃ vasena sabbepi dhammā rūpāvacaRā. Arūpāvacarā dhammāti "heṭṭhato
ākāsānañcāyatanupage deve pariyantaṃ karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanupage
deve antokaritvā"tiādinā 4- nayena vuttā sabbepi arūpāvacarā dhammā. Tattha
rūpe avacarantīti rūpāvacaRā. Arūpe avacarantīti arūpāvacaRā. Taṇhāvatthukāti
patiṭṭhaṭṭhena ca kāraṇaṭṭhena ca taṇhāya vatthubhūtā. Taṇhārammaṇāti te ālambitvāva 5-
@Footnote: 1 cha.Ma. saṃyogattike  2 abhi.saṅ. 34/1287/294  3 abhi.saṅ. 34/1289/294
@4 abhi.saṅ. 34/1291/294
Taṇhāpavattivasena taṇhāya ārammaṇabhūtā. Kāmanīyaṭṭhenāti paccāsiṃsitabbaṭṭhena.
Rajanīyaṭṭhenāti rañjetuṃ yuttaṭṭhena. Madanīyaṭṭhenāti kulamadādimadaṃ uppādanīyaṭṭhena.
    Tattha "katame vatthukāmā manāpikā rūpā"tiādiṃ katvā "yaṃ kiñci rajanīyaṃ vatthun"ti
pariyosānaṃ saviññāṇakaaviññāṇakavasena vuttaṃ. Avasesaṃ ekacatukkādhikachattikanti
veditabbaṃ.
    Evaṃ vatthukāmaṃ dassetvā kilesakāmaṃ dassetuṃ "katame kilesakāmā"tiādimāha.
Tattha chandoti dubbalarāgo. Rāgoti tato balavataro. Upari tayopi rāgā imehi
balavataRā. Kāmesūti pañcasu kāmaguṇesu. Kāmacchandoti kāmasaṅkhāto chando, na
kattakamyatāchando, na dhammacchando. Kāmanavasena rajjanavasena ca kāmoyeva rāgo
kāmarāgo. Kāmanavasena nandanavasena ca kāmoyeva nandī kāmanandī. Evaṃ sabbattha
kāmatthaṃ viditvā taṇhāyanaṭṭhena kāmataṇhā. Sinehanaṭṭhena kāmasneho.
Pariḍayhanaṭṭhena kāmapariḷāho. Mucchanaṭṭhena kāmamucchā. Gilitvā pariniṭṭhāpanaṭṭhena
kāmajjhosānaṃ. Vaṭṭasmiṃ oghehi 1- osīdāpetīti kāmogho. Vaṭṭasmiṃ yojetīti
kāmayogo. Daḷhavasena taṇhādiṭṭhiggahaṇaṃ upādānaṃ. Cittaṃ nīvarati pariyonandhatīti
nīvaraṇaṃ.
    Addasanti addakkhiṃ. Kāmāti ālapanaṃ. Teti tava. Mūlanti patiṭṭhaṃ. Saṅkappāti
parikappena. Na taṃ saṅkappayissāmīti taṃ parikappanaṃ na karissāmi. Na hehisīti 2-
na bhavissasi.
    Icchamānassāti paccāsiṃsantassa. Sādiyamānassāti assādiyamānassa.
Patthayamānassāti patthanaṃ uppādentassa. Pihayamānassāti pāpuṇituṃ icchaṃ
uppādentassa. Abhijappamānassāti taṇhāvasena tittiṃ uppādentassa. 3- Atha vā
abhivadantassa.
@Footnote: 1 Sī.,ka. ogheti  2 cha.Ma. hohisīti  3 Ma.,ka. na uppādentassa
    Khattiyassa vātiādi catujjātivasena vuttaṃ. Gahaṭṭhassa vā pabbajitassa vāti
liṅgavasena vuttaṃ. Devassa vā manussassa vāti upapattivasena vuttaṃ. Ijjhatīti
nipphajjati. Samijjhatīti sammā nipphajjati, ijjhati visesarūpapaṭilābhavasena. Labhati
dassanīyarūpapaṭilābhavasena. Paṭilabhati pasādanīyarūpapaṭilābhavasena. Adhigacchati
saṇṭhānarūpapaṭilābhavasena. Vindati chavippasādarūpapaṭilābhavasena. Atha vā puññamahattena 1-
ijjhati. Jātimahattena labhati. Issariyamahattena paṭilabhati. Sukhamahattena adhigacchati.
Sampattimahattena vindatīti.
    Ekaṃsavacananti ekakoṭṭhāsavacanaṃ. "ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā, 2- ekaṃsabyākaraṇīyo
pañho"tiādīsu 3- viya anekaṃsagahaṇapaṭikkhePo. Nissaṃsayavacananti saṃsayavirahitavacanaṃ,
sandehapaṭikkhepavacananti attho. Nikkaṅkhāvacananti "kathamidaṃ kathamidan"ti kaṅkhā
paṭikkhepavacanaṃ. Advejjhavacananti dvidhābhāvaṃ dvejjhaṃ, tadabhāvena 4- advejjhavacanaṃ.
Dvidhābhāvavirahitaṃ "advejjhavacanā buddhā"tiādīsu 5- viya vimatipaṭikkhePo.
Adveḷhakavacananti dvihadayābhāvena adveḷhakaṃ. "itihāsā"ti 6-
dveḷhakapaṭikkhepavacanaṃ. Niyogavacananti ekasmiṃ atthe dve na yujjantīti niyogavacanaṃ
dvidhāpathapaṭikkhePo. Aññattha pana "niyogā anāgatārammaṇā natthī"ti āgataṃ.
Apaṇṇakavacananti sallāparahitaṃ 7- sāravacanaṃ aviraddhakāraṇaṃ "apaṇṇakaṃ ṭhānameke"tiādīsu 8-
viya, apaṇṇakamaṇi 9- viya sappatiṭṭhavacanaṃ. Avatthāpanavacanametanti etaṃ vacanaṃ otaritvā
patiṭṭhitaṃ santiṭṭhāpanaṃ ṭhapanaṃ.
    Yāni imasmiṃ mahāniddese vibhattiṃ āropitāni padāni, tāni vibhattiṃ
gacchantāni tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti, nānā hontāni catūhi kāraṇehi
nānā bhavanti. Aparadīpanā panettha dve ṭhānāni gacchanti. Kathaṃ? tāni hi
@Footnote: 1 ka. subhaggamahattena  2 vi.mahāvi. 1/349,367/264,278, vi.mahāvi. 2/463/3
@3 dī.pā. 11/312/204, aṅ.catukka. 21/42/51  4 cha.Ma. taṃabhāvena  5 khu.buddha.
@33/109/458  6 cha.Ma. itihāsa, itihāsāti  7 cha.Ma. palāsarahitaṃ  8 khu.jā. 27/1/1
@9 ka. apaṇṇakakammakaraṇī
Byañjanavasena upasaggavasena atthavasena cāti imehi tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti.
Tattha "kodho kujjhanā kujjhitattaṃ, doso dūsanā dūsitattan"ti 1- evaṃ byañjanavasena
vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Ettha 2- hi ekova kodho byañjanavasena evaṃ vibhattiṃ labhati.
3- "ijjhati samijjhati labhati paṭilabhati gacchati adhigacchatī"ti evaṃ pana upasaggavasena
vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. "paṇḍiccaṃ kosallaṃ nepuññaṃ 4- vebhabyā cintā
upaparikkhā"ti 5- evaṃ atthavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ.
    Tesu pītipadaniddese tāva imā tisso vibhattiyo labbhanti. Pīti pāmojjanti
hi byañjanavasena vibhattigamanaṃ hoti. Āmodanā pamodanā hāso pahāsoti
upasaggavasena. Vitti tuṭṭhi odagyaṃ attamanatāti atthavasena. Iminā nayena
sabbapadaniddesesu vibhattigamanaṃ veditabbaṃ.
    Nānā hontānipi nāmanānattena lakkhaṇanānattena kiccanānattena
paṭikkhepanānattenāti imehi catūhi kāraṇehi nānā honti. Tattha "katamo tasmiṃ samaye
byāpādo hoti? yo tasmiṃ samaye doso dūsanā"ti 6- ettha byāpādoti vā
dosoti vā dvepi ete kodho eva, nāmena pana nānattaṃ gatāti evaṃ
nāmanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.
    Rāsaṭṭhena ca pañcapi khandhā ekova khandho hoti. Ettha pana rūpaṃ ruppanalakkhaṇaṃ,
vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā,
viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇanti iminā lakkhaṇanānattena pañcakkhandhā honti. Evaṃ
lakkhaṇanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.
    "cattāro sammappadhānā:- idha bhikkhu anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ
dhammānaṃ anuppādāya .pe. Cittaṃ paggaṇhāti padahatī"ti 7- ekameva vīriyaṃ
kiccanānattena catūsu ṭhānesu āgataṃ. Evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.
@Footnote: 1 abhi.saṅ. 34/1237/284  2 cha.Ma. tattha  3 ka. gato  4 ka. nepaññaṃ  5 abhi.saṅ.
@34/79/34  6 abhi.saṅ. 34/1237/284  7 dī.mahā. 10/402/267, abhi.vi. 35/390/249
    "cattāro asaddhammā kodhagarutā, na saddhammagarutā, makkhagarutā, na saddhammagarutā,
lābhagarutā, na saddhammagarutā, sakkāragarutā, na saddhammagarutā"ti evamādīsu 1-
pana paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ.
    Imāni pana cattāri nānattāni na pītiyāyeva labbhanti, sabbesupi yathālābhavasena
labbhanti. Pītiyā hi pītīti nāmaṃ, cittassa cittanti nāmaṃ. Pīti ca pharaṇalakkhaṇā,
vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā,
viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇaṃ.
    Tathā pīti pharaṇakiccā, vedanā anubhavanakiccā, saññā sañjānanakiccā,
cetanā cetayitakiccā, viññāṇaṃ vijānanakiccanti evaṃ kiccanānattena nānattaṃ
veditabbaṃ. Paṭikkhepanānattaṃ pītipade natthi.
    Alobhādiniddese pana "alobho alubbhanā alubbhitattan"tiādinā 2- nayena
labbhatīti evaṃ paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu
labbhamānavasena catubbidhampi nānattaṃ veditabbaṃ.
    Aparadīpanā pana padatthuti vā hoti daḷhīkammaṃ vāti evaṃ dve ṭhānāni
gacchati. Yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya hi sakimeva "pītī"ti vutte etaṃ padaṃ
phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma na hoti, punappunaṃ byañjanavasena, upasaggavasena, atthavasena
"pīti pāmojjaṃ āmodanā pamodanā hāso pahāso vittī"ti 3- vutte
phullitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma hoti. Yathā hi daharakumāraṃ nhāpetvā manoramaṃ vatthaṃ
paridahāpetvā pupphāni piḷandhāpetvā akkhīni añjetvā athassa nalāṭe ekameva
manosilābinduṃ kareyya, na tassa ettāvatā cittatilako nāma hoti, nānāvaṇṇehi
pana parivāretvā bindūsu katesu cittatilako nāma hoti. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ.
Ayaṃ padatthuti nāma.
@Footnote: 1 aṅ.catukka. 21/43-4/52-3  2 abhi.saṅ. 34/104/38  3 abhi.saṅ. 34/9/22-3
    Byañjanavasena pana upasaggavasena atthavasena ca punappunaṃ bhaṇanameva daḷhīkammaṃ
nāma. Yathā hi "āvuso"ti vā "bhante"ti vā "yakkho"ti vā "sappo"ti vā
vutte daḷhīkammaṃ nāma na hoti, "āvuso āvuso, bhante bhante, yakkho yakkho,
sappo sappo"ti vutte pana daḷhīkammaṃ nāma hoti, evameva sakiṃdeva yaṭṭhikoṭiyā
uppīḷentena viya "pītī"ti vuttamatte daḷhīkammaṃ nāma na hoti, punappunaṃ
byañjanavasena upasaggavasena atthavasena "pīti pāmojjaṃ āmodanā pamodanā hāso pahāso
vittī"ti vutteyeva daḷhīkammaṃ nāma hotīti evaṃ aparadīpanā dve ṭhānāni gacchati.
Etissāpi vasena labbhamānakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo.
    Tattha pīṇayatīti pīti. Sā sampiyāyanalakkhaṇā, kāyacittapīṇanarasā, pharaṇarasā
vā, odagyapaccupaṭṭhānā. Yā pañcakāmaguṇapaṭisaṃyuttāti yā rūpādipañcakāma-
koṭṭhāsapaṭisaṃyuttā pīti, sā pīṇayatīti pīti, idaṃ sabhāvapadaṃ. Pamuditassa bhāvo
pāmojjaṃ. Āmodanākāro āmodanā. Pamodanākāro pamodanā. Yathā vā
bhesajjānaṃ vā telānaṃ vā uṇhodakasītodakānaṃ vā ekato karaṇaṃ "modanā"ti
vuccati, evamayampi pītidhammānaṃ ekato karaṇena modanā. Upasaggavasena pana
maṇḍetvā "āmodanā pamodanā"ti vuttā.
    Hāsetīti hāso. Pahāsetīti pahāso, haṭṭhappahaṭṭhākārānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Vittīti
vittaṃ, dhanassetaṃ nāmaṃ. Ayaṃ pana somanassapaccayattā vittisarikkhatāya vitti.
Yathā hi dhanino dhanaṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, evaṃ pītimatopi pītiṃ paṭicca
somanassaṃ uppajjati. Tasmā "vittī"ti vuttā. Tuṭṭhīti sabhāvasaṇṭhitāya pītiyā
etaṃ nāmaṃ. Pītimā pana puggalo kāyacittānaṃ uggatattā abbhuggatattā "udaggo"ti
vuccati, udaggassa bhāvo odagyaṃ.
    Attano manatā attamanatā. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadaṭṭhānattā na
attano mano nāma hoti, abhiraddhassa sukhapadaṭṭhānattā attano mano nāma
Hoti, iti attano manatā attamanatā, sakamanatā, sakamanassa bhāvoti attho.
Sā pana yasmā na aññassa kassaci attano manatā, cittasseva pana sobhanabhāvo 1-
cetasiko dhammo, tasmā "attamanatā cittassā"ti vuttā.
    Cittavicittatāya cittaṃ. Ārammaṇaṃ manati 2- jānātīti mano. Mānasanti mano
eva, "antalikkhacaro pāso, yvāyaṃ carati mānaso"ti 3- hi ettha manasampayuttakadhammo
"mānaso"ti vutto.
            "kathaṃ hi bhagavā tuyhaṃ       sāvako sāsane rato
            appattamānaso sekkho 4-  kālaṃ kayirā janesutā"ti 5-
ettha arahattaṃ "mānasan"ti vuttaṃ. Idha pana mano eva mānasaṃ, byañjanavasena
hetaṃ padaṃ vaḍḍhitaṃ.
    Hadayanti cittaṃ. "cittaṃ vā te khipissāmi, hadayaṃ vā te phālessāmī"ti 6- ettha
uro "hadayan"ti vuttaṃ. "hadayā hadayaṃ maññe aññāya tacchatī"ti 7- ettha cittaṃ.
"vakkaṃ hadayan"ti 8- ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraṭṭhena "hadayan"ti
vuttaṃ. Tameva parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃ, bhavaṅgaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yathāha "pabhassaramidaṃ
bhikkhave cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭhan"ti. 9-
Tato nikkhantattā pana kusalampi gaṅgāya nikkhantā nadī gaṅgā viya godhāvarito
nikkhantā godhāvarī viya ca "paṇḍaran"tveva vuttaṃ.
    Mano manāyatananti idha pana manogahaṇaṃ manasseva āyatanabhāvadīpanatthaṃ.
Tenetaṃ dīpeti "nayidaṃ devāyatanaṃ viya manassa āyatanattā manāyatanaṃ, atha kho
mano eva āyatanaṃ manāyatanan"ti. Ettha 10- nivāsanaṭṭhānaṭṭhena ākaraṭṭhena
@Footnote: 1 cha.Ma. panesā bhāvo  2 Sī.,cha.Ma. minamānaṃ  3 vi.mahā. 4/33/28, saṃ.sa. 15/151/135
@4 Sī. sekho  5 saṃ.sa. 15/159/146  6 khu.su. 25/-/369, saṃ.sa. 15/237/249  7 Ma.mū.
@12/63/41  8 khu.khu. 25/-/2, dī.mahā. 10/377/251, Ma.mū. 12/110/79  9 aṅ.ekaka.
@20/51/9  10 cha.Ma. tattha
Samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke
"issarāyatanaṃ, devāyatanan"tiādīsu 1- nivāsanaṭṭhānaṃ "āyatanan"ti vuccati.
"suvaṇṇāyatanaṃ, rajatāyatanan"tiādīsu ākaro. Sāsane pana "manorame āyatane, sevanti
naṃ vihaṅgamā"tiādīsu 2- samosaraṇaṭṭhānaṃ. "dakkhiṇāpatho gunnamāyatanan"tiādīsu
sañjātideso. "tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati sati āyatane"tiādīsu 3-
kāraṇaṃ. Idha pana sañjātidesaṭṭhena, samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena, kāraṇaṭṭhenāti tidhāpi vattati.
    Phassādayo hi dhammā ettha sañjāyantīti sañjātidesaṭṭhenapi etaṃ āyatanaṃ. Bahiddhā
rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbā ārammaṇabhāvenettha osarantīti samosaraṇaṭṭhānaṭṭhenapi āyatanaṃ.
Phassādīnaṃ pana sahajātādipaccayaṭṭhena kāraṇattā kāraṇaṭṭhenapi āyatananti veditabbaṃ.
Tadeva mananalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, mano eva indriyaṃ manindriyaṃ.
    Vijānātīti viññāṇaṃ. Viññāṇameva khandho viññāṇakkhandho. Tassa rāsiādivasena
attho veditabbo. "mahāudakakkhandhotveva saṅkhaṃ gacchatī"ti 4- ettha hi rāsaṭṭhena
khandho vutto. "sīlakkhandho samādhikkhandho"tiādīsu 5- guṇaṭṭhena. "addasā kho bhagavā
mahantaṃ dārukkhandhan"ti 6- ettha paṇṇattimattaṭṭhena. Idha pana rūḷhito khandho
vutto. Rāsaṭṭhena hi viññāṇakkhandhassa ekadeso ekaṃ viññāṇaṃ. Tasmā yathā rukkhassa
ekadesaṃ chindanto "rukkhaṃ chindatī"ti vuccati, evameva viññāṇakkhandhassa
ekadesabhūtaṃ ekampi viññāṇaṃ rūḷhito "viññāṇakkhandho"ti vuttaṃ.
    Tajjā manoviññāṇadhātūti tesaṃ phassādīnaṃ dhammānaṃ anucchavikā manoviññāṇadhātu.
Imasmiñhi pade ekameva cittaṃ mananaṭṭhena mano. Vijānanaṭṭhena viññāṇaṃ.
@Footnote: 1 Sī.,cha.Ma. vāsudevāyatananti  2 aṅ.pañcaka. 22/38/46 (syā)
@3 aṅ.tika. 20/102/248-50, aṅ.pañcaka. 22/23/18 (syā), Ma.u. 14/158/144
@4 aṅ.catukka. 21/51/62  5 dī.pā. 11/355/251  6 saṃ.saḷā. 18/322/223 (syā)
Sabhāvaṭṭhena nissattaṭṭhena vā dhātūti tīhi nāmehi vuttaṃ. Sahagatoti avijahito.
Sahajātoti saddhiṃ niggato. Saṃsaṭṭhoti saṃsaggo hutvā ṭhito. Sampayuttoti samaṃ
pakārehi yutto. Katamehi pakārehīti? ekuppādādīhi. Natthi keci dhammā kehici
dhammehi sampayuttāti. Āmantā. 1- Iti hi imassa pañhassa paṭikkhepe "nanu atthi
keci dhammā kehici dhammehi sahagatā sahajātā saṃsaṭṭhā ekuppādā ekanirodhā
ekavatthukā ekārammaṇā"ti 2- evaṃ ekuppādatādīnaṃ vasena sampayogattho vutto.
Iti imehi ekuppādatādīhi samaṃ pakārehi yutto sampayutto. Ekuppādoti ekato
uppanno, na vināti attho. Ekanirodhoti ekato nirodho. Ekavatthukoti
hadayavatthuvasena ekavatthuko. Ekārammaṇoti rūpādivasena ekārammaṇo.
    Ettha sahagatasaddo tabbhāve, vokiṇṇe, ārammaṇe, nissaye, saṃsaṭṭheti pañcasu
atthesu dissati jinavacane. "yāyaṃ taṇhā ponobbhavikā nandirāgasahagatā"ti 3- ettha
tabbhāve veditabbo, nandirāgabhūtāti attho. "yā bhikkhave vīmaṃsā kosajjasahagatā
kosajjasampayuttā"ti 4- ettha vokiṇṇe, antarantarā uppajjamānena kosajjena
vokiṇṇāti ayamettha attho. "lābhī hoti rūpasahagatānaṃ vā samāpattīnaṃ arūpasahagatānaṃ
vā samāpattīnan"ti 5- ettha ārammaṇe, rūpārammaṇānaṃ arūpārammaṇānanti attho.
"aṭṭhikasaññāsahagataṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāvetī"ti 6- ettha nissaye, aṭṭhikasaññaṃ
nissāya aṭṭhikasaññaṃ bhāvetvā paṭiladdhanti attho. "idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ
hoti sahajātaṃ sampayuttan"ti 7- ettha saṃsaṭṭhe, sammissanti attho. Imasmimpi
ṭhāne saṃsaṭṭhe āgato.
    Sahajātasaddo "sahajātaṃ purejātaṃ pacchājātan"ti 8- ettha viya sahajāte.
Saṃsaṭṭhasaddo "gihīhi saṃsaṭṭho"ti 9- ca, "evaṃ saṃsaṭṭho bhante"ti cāti evamādīsu
@Footnote: 1 abhi.ka. 37/471/284  2 abhi.ka. 37/473/285-6
@3 vi.mahā. 4/14/14, abhi.vi. 35/203/120, Ma.u. 14/374/319, saṃ.mahā. 19/1081/367
@4 saṃ.mahā. 19/832/245  5 abhi.ka. 36/3/118  6 saṃ.mahā. 19/238/114
@7 abhi.vi. 35/578/312  8 abhi.pa. 40/435/150  9 saṃ.kha. 17/3/9
Saṃsagge. "kise thūle vivajjetvā saṃsaṭṭhā yojitā hayā"ti 1- ettha sadise.
            "pucimandaparivāro         ambo te dadhivāhana
            mūlaṃ mūlena saṃsaṭṭhaṃ         sākhā sākhā nisevare"ti 2-
ettha upacite. "cittasaṃsaṭṭhā dhammā"ti 3- ettha cittasampayuttadhamme. Idha pana yo
phalappadāne aviyogadhammo 4- viya vinibbhogaṃ akatvā ekuppādādidhammo hutvā
"sampayutto"ti vuccati. Taṃvisayo. Atha vā "sahagato"ti vatvā pacchato pacchato
āgatasuttena viya so na hotīti dassetuṃ "sahajāto"ti vuttaṃ. Ekato uppannarūpārūpaṃ
viya sopi na hotīti dassetuṃ "saṃsaṭṭho"ti vuttaṃ.
    Khīrodakaṃ viya ca sopi na hotīti dassetuṃ "sampayutto"ti vuttaṃ. Vinibbhogaṃ
kātuṃ asakkuṇeyyaṭṭhena hi sahuppannā dhammā sampayuttāpi atthi khīratelaṃ viya.
Tathā vippayuttāpi khīrato apanītaṃ navanītaṃ viya. Evaṃ lakkhaṇasampayutto
ekuppādādilakkhaṇoyeva hotīti dassetuṃ "ekuppādo"tiādi vuttaṃ. Ettha
ekuppādasahajātānaṃ kiṃ nānattaṃ? uppāde antaravirahito ekuppādo.
Khīrakālamuttassāpi dadhino mathane mathane 5- pākaṭaṃ navanītaṃ viya purebhattapacchābhattavasena
ekadivasameva jāto viya so na hotīti dassetuṃ ekakkhaṇe nibbattoti sahajāto.
Ekavatthukoti patiṭṭhaṭṭhena ekaparicchedena ekavatthuko, dvinnaṃ bhikkhūnaṃ
ekavatthukatā viya ṭhānantaravirahito. Ekārammaṇoti aniyatekārammaṇo na cakkhuviññāṇaṃ
viyāti evameke vaṇṇayanti.
    Maccoti mūlapadaṃ. Rūpādīsu satto laggo laggitoti satto. Vuttañhetaṃ "satto
sattoti bhante vuccati, kittāvatā nu kho bhante `satto'ti vuccatīti? rūpe
kho rādha yo chando yo rāgo yā nandī yā taṇhā, tatra satto tatra visatto,
tasmā `satto'ti vuccatī"ti. 6- Sattayogena vā satto. Sugatiduggatiṃ naratīti
@Footnote: 1 khu.jā. 28/70/133  2 khu.jā. 27/72/51  3 abhi.saṅ. 34/59/12
@4 Ma.,ka. aviyogadhammā  5 Ma. mathante mathante  6 saṃ.kha. 17/161/153, khu.mahā. 29/31/26
@(syā)
Naro. 1- Manuno puttoti mānavo. Upakaraṇena sayaṃ posayatīti poso. Puṃ vuccati nirayo,
taṃ galatīti puggalo. Jīvitindriyaṃ dhāretīti jīvo. Cutito jātiṃ gacchatīti jāgu.
Jiyatīti jantu. Indriyena gacchatīti indagu. Atha vā indriyabhūtena kammunā
gacchatīti indagu. "hindagū"tipi pāḷi. Hindanti maraṇaṃ, taṃ gacchatīti hindagu.
Manuto jātoti manujo. Yaṃ sādiyatīti yaṃ rūpādiṃ assādiyati. Sesaṃ vuttanayameva. Ito
paraṃ vuttamatthaṃ nigamento tenāha bhagavā:-
         "kāmaṃ kāmayamānassa .pe. Laddhā macco yadicchatī"ti.
    Ito paraṃ ettakampi avatvā visesamattameva vakkhāma.
    [2] Tassa ce kāmayamānassāti tassa puggalassa kāme icchamānassa,
kāmena vā yāyamānassa. Chandajātassāti jātataṇhassa. Jantunoti sattassa. Te
kāmā parihāyantīti te kāmā parihāyanti ce. Sallaviddhova ruppatīti atha so
ayomayādinā sallena viddho viya pīḷīyati. Ito paraṃ vuttaṃ vajjetvā avuttesu
yaṃ yaṃ anuttānaṃ, taṃ tadeva kathayissāmi.
    Cakkhupīṇanaṃ ārammaṇaṃ pāpuṇanavasena yāyati gacchati. Dassanīyavasena piyattaṃ
ārammaṇavasena appāpetīti niyyati. Savanīyaṃ hutvā kaṇṇasotapīṇanaṃ ārammaṇavasena
parikaḍḍhatīti vuyhati. Saritabbaṃ hutvā cittapīṇanaṃ ārammaṇavasena gahetvā
upasaṃharīyatīti saṃharīyati. Yathāti opammatthe nipāto. Hatthinā yāyati gacchatīti
hatthiyānena vā, vāiti vikappatthe. Assena yāyati gacchatīti assayānena vā.
Goyuttavayhādiyānaṃ goyānaṃ, tena goyānena. Ajayānādīsupi eseva nayo.
Iṭṭhavasena jāto sañjāto.
@Footnote: 1 Ma. nayatīti naro
    Ārammaṇapiyattavasena nibbatto abhinibbatto. Ārammaṇamanāpabhāvena
pātubhūto. Atha vā kāmarāgavasena jāto sañjāto. Kāmanandivasena nibbatto
abhinibbatto. Kāmataṇhāvasena kāmasinehavasena kāmacchandavasena kāmapariḷāhavasena
ca pātubhūtoti veditabbo.
    Te vā kāmā parihāyantīti te vatthukāmādayo parihāyanti vigacchanti. So vā
kāmehi parihāyatīti eso khattiyādipuggalo vatthukāmādikāmehi parihāyati vigacchati
"pubbeva maccaṃ vijahanti bhogā, macco dhane pubbataraṃ jahātī"ti evamādīsu 1- viya.
Kathanti kena pakārena. Tiṭṭhantassevāti dharantasseva. Te bhogeti te vatthukāmādayo
bhoge. Rājāno vāti paṭhabyādirājāno. Harantīti gahetvā gacchanti,
apaharanti vā. Corā vāti sandhicchedādikā. Aggi vāti dāvaggiādi. Ḍahatīti
jhāpeti bhasmaṃ karoti. Udakaṃ vāti oghādiudakaṃ. Vahatīti gahetvā mahāsamuddaṃ
pāpeti. Appiyā vāti akantā amanāpā. Dāyādā harantīti dāyajjavirahitā
assāmikā haranti. Nihitaṃ vāti nidhānaṃ katvā ṭhapitaṃ. Nādhigacchatīti na vindati
na paṭilabhati, na passatīti attho. Duppayuttāti visamappayogena yojitā
kasivāṇijjādikammantā. Bhijjantīti bhedaṃ pāpuṇanti, nappavattantīti attho.
"bhañjanti rathaṃ ayānakā"tiādīsu 2- sambhavo veditabbo.
    Kule vā kulajjhāpako 3- uppajjatīti khattiyādikule kulajhāpako 4- kule
antimapuriso nibbattati. "kule vā kulaṅgāro"tipi 5- pāḷi. Yo te bhoge
vikiratīti yo eso kule pacchimako te hiraññādibhoge khepeti. Vidhamatīti viyogaṃ
karoti, dūre khipati. Viddhaṃsetīti vināseti adassanaṃ gameti. Atha vā itthīdhutto
hutvā vikirati. Surādhutto hutvā vidhamati. Akkhadhutto hutvā viddhaṃseti.
Vikirati vā uppannaṃ āyaṃ ajānanena. Vidhamati vissajjanamukhaṃ ajānanena. Viddhaṃseti
ṭhapitaṭṭhāne ārakkhaṃ asaṃvidhānenāti evamādinā yojetabbaṃ.
@Footnote: 1 khu.jā. 27/1/124  2 khu.jā. 28/296/95  3 cha.Ma. kulaṅgāro. evamuparipi
@4 Sī. kulaghātako, Ma. kulajhāmako  5 cha.Ma. kulaṅkarotipi
    Aniccatāyeva aṭṭhamīti vināsabhāvo eva aṭṭhamo. Hāyantīti adassanaṃ yanti.
Parihāyantīti na puna paññāyanti. Paridhaṃsentīti ṭhānato apagacchanti. Pariccajanti 1-
paggharanti. Antaradhāyantīti antaradhānaṃ adassanaṃ gacchanti. Vippalujjantīti
cuṇṇavicuṇṇā hutvā apagacchanti.
    Tiṭṭhanteva te bhogāti tesaṃ bhogānaṃ ṭhitakāle "tiṭṭhante nibbute vā"ti
evamādīsu 2- viya. Soti so bhogasāmiko puggalo. Cavati devalokato. Marati manussalokato.
Vippalujjati nāgasupaṇṇādilokato. Atha vā hāyati dhaññakoṭṭhāgāravasena. Parihāyati
dhanakoṭṭhāgāravasena. Paridhaṃsati balibaddahatthiassādivasena. Paripatati dāsīdāsavasena.
Antaradhāyati dārābharaṇavasena. Nassati udakādivasenāti eke vaṇṇayanti.
    Ayomayenāti kāḷalohādinibbattena. Sallenāti kaṇḍena. Aṭṭhimayenāti
manussaṭṭhiṃ ṭhapetvā avasesena. Dantamayenāti hatthidantādinā. Visāṇamayenāti
govisāṇādinā. Kaṭṭhamayenāti veḷukaṭṭhādinā. Viddhoti vuttappakārasallānaṃ
aññataraññatarena pahaṭo. Ruppatīti vikirati, vikāraṃ āpajjati. Kuppatīti calati, kodhaṃ
3- uppādeti. Ghaṭṭīyatīti ghaṭṭito hoti. Pīḷīyatīti pīḷito hoti. Laddhappahāro
kuppati. "tatiyadivase salākaṃ pavesetvā dhovanakāle ghaṭṭīyati. Khārappadāne
pīḷīyati. Pahāradhovane vā ruppati. Tasmiṃ dukkhuppādane kuppati. Salākappavesane
pīḷīyati. Khārappadāne ghaṭṭīyatī"ti evameke vaṇṇayanti.
    Byādhitoti laddhappahāro hutvā pīḷito. Domanassitoti domanassappatto.
Vipariṇāmaññathābhāvāti pakatibhāvaṃ jahitvā aññathābhāvaṃ upanītena, antososādi
soko ca vācāvippalāpo paridevo ca kāyapīḷanādi dukkhañca cittapīḷanādi
domanassañca bhuso āyāso upāyāso ca. Ete vuttappakārā sokādayo
uppajjanti samudācāraṃ gacchanti.
@Footnote: 1 cha.Ma. paripatanti  2 khu.vi. 26/806/80  3 cha.Ma. kopaṃ
    [3] Tatiyagāthāyaṃ saṅkhepattho:- yo pana ime kāme tattha chandarāgavikkhambhanena
vā samucchedena vā attano pādena sappassa siraṃ viya parivajjeti, so
bhikkhu sabbalokaṃ vipphāretvā 1- ṭhitattā loke visattikāsaṅkhātaṃ taṇhaṃ sato
hutvā samativattatīti.
    Yoti vibhajitabbaṃ padaṃ. Yo yādisotiādīni tassa vibhajanapadāni. Ettha ca
yasmā yoti atthapadaṃ, tañca aniyamena puggalaṃ dīpeti. Tasmā tassa atthaṃ dassento
aniyamena puggaladīpakaṃ yosaddameva āha. Tasmā ettha evamattho veditabbo. Yoti
yo kocīti. Yasmā yo koci nāma, so avassaṃ yathāliṅgayathāyuttayathāvihitayathāp-
pakārayaṃṭhānappattayaṃdhammasamannāgatavasena ekenākārena paññāyati, tasmā taṃ tattha
ñāpetuṃ taṃ pabhedaṃ 2- pakāsento "yādiso"tiādimāha. Tattha yādisoti liṅgavasena
yādiso vā tādiso vā hotu, dīgho vā rasso vā kāḷo vā odāto
vā maṅguracchavi vā kiso vā thūlo vāti attho.
    Yathāyuttoti yogavasena yena vā tena vā yutto hotu, navakammayutto
vā uddesayutto vā vāsadhurayutto vāti attho. Yathāvihitoti yathāṭhapito
navakammādhiṭṭhāyikādivasena. Yathāpakāroti yathāpakārena patiṭṭhito padīpanāyakādivasena. 3-
Yaṃṭhānappattoti yaṃ ṭhānantaraṃ patto senāpatiseṭṭhiṭṭhānādivasena. Yaṃdhammasamannāgatoti
yena dhammena upāgato dhutaṅgādivasena.
    Vikkhambhanato vāti upacārappanāsamādhīhi kilesānaṃ dūrīkaraṇato vā ghaṭappahārena
sevālānaṃ viya. Samucchedato vāti puna appavattiṃ katvā accantato maggena kilesānaṃ
ucchinnamūlato pahānavasena samucchedato vā. Aṭṭhikaṅkalūpamā kāmātiādīni
ekādasapadāni vipassanāvasena vuttāni.
@Footnote: 1 ka. visaritvā  2 cha.Ma. bhedaṃ  3 Sī.,ka. parisanāyakādivasena
    Buddhānussatiṃ bhāventopītiādīni cha padāni maraṇānussatiṃ bhāventopi.
Upasamānussatiṃ bhāventopīti imāni ca upacārajjhānavasena vuttāni. Ānāpānassatiṃ
bhāventopi. Kāyagatāsatiṃ bhāventopi. Paṭhamajjhānaṃ bhāventopītiādīni
nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ bhāventopīti pariyosānāni appanājjhānavasena vuttāni.
Tattha aṭṭhikaṅkalūpamā kāmāti sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ
aṭṭhikaṅkalaṃ upamā etesaṃ kāmānanti aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā. Appassādaṭṭhenāti
"appaṃ parittaṃ sukhassādaṃ ādīnavo ettha bhiyyo"ti dassanaṭṭhena. Passantoti
"yāvadeva pana so kukkuro kilamathassa vighātassa bhāgī assā"ti ñāṇacakkhunā passanto.
Parivajjetīti dūraṃ gameti. Vuttañhetaṃ bhagavatā:-
            seyyathāpi gahapati kukkuro jighacchādubbalyapareto goghātakasūnaṃ
      paccupaṭṭhito assa, tamenaṃ dakkho goghātako vā goghātakantevāsī vā
      aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ upasumbheyya. 1-
      Taṃ kiṃ maññasi gahapati? api nu kho so kukkuro amuṃ aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ
      nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ palehanto jighacchādubbalyaṃ paṭivineyyāti.
      No hetaṃ bhante. Taṃ kissa hetu? aduṃ hi bhante aṭṭhikaṅkalaṃ sunikkantaṃ
      Nikkantaṃ nimmaṃsaṃ lohitamakkhitaṃ, yāvadeva pana so kukkuro kilamathassa
      vighātassa bhāgī assāti. Evameva kho gahapati ariyasāvako iti paṭisañcikkhati
      "aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā vuttā bhagavatā bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo
      ettha bhiyyo"ti. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā yāyaṃ upekkhā
      nānattā nānattasitā, taṃ abhinivajjetvā yāyaṃ upekkhā ekattā
      ekattasitā, yattha sabbaso lokāmisupādānā aparisesā nirujjhanti, tameva
      upekkhaṃ bhāvetīti. 2-
@Footnote: 1 ka. paccupaṭṭheyya  2 Ma.Ma. 13/42/29
    Gijjhādīhi sādhāraṇā maṃsapesi upamā etesanti maṃsapesūpamā. Bahunnaṃ
sādhāraṇaṭṭhena bahusādhāraṇā. Ādittaṃ tiṇukkaṃ upamā etesanti tiṇukkūpamā.
Anudahanaṭṭhenāti hatthādijjhāpanaṭṭhena. Sādhikaporisappamāṇā vītacchikānaṃ vītadhūmānaṃ
aṅgārānaṃ pūrā aṅgārakāsu upamā etesanti aṅgārakāsūpamā. Mahāpariḷāhaṭṭhenāti
mahantaparitāpanaṭṭhena. Ārāmarāmaṇeyyādikaṃ supinaṃ upamā etesanti supinakūpamā.
Ittarapaccupaṭṭhānaṭṭhenāti 1- appatvā, na upagantavā tiṭṭhanaṭṭhena. Yācitena laddhaṃ
yānādibhaṇḍaṃ upamā etesanti yācitakūpamā. Tāvakālikaṭṭhenāti anibandhanaṭṭhena.
Sampannaphalarukkho upamā etesanti rukkhaphalūpamā. Sambhañjanaparibhañjanaṭṭhenāti
sākhābhañjanaṭṭhena ceva samantato bhañjitvā rukkhapātanaṭṭhena ca. Asi ca sūnā ca
upamā etesanti asisūnūpamā. Adhikuṭṭanaṭṭhenāti chindanaṭṭhena. Sattisūlaṃ upamā
etesanti sattisūlūpamā. Vinivijjhanaṭṭhenāti nipatetvā 2- gamanaṭṭhena. Bhayajananaṭṭhena
sappasiraṃ upamā etesanti sappasirūpamā. Sappaṭibhayaṭṭhenāti saha abhimukhe bhayaṭṭhena.
Dukkhajananaṃ aggikkhandhaṃ upamā etesanti aggikkhandhūpamā. Mahābhitāpanaṭṭhenāti
mahantaabhitāpakāyapīḷāuppādanaṭṭhenāti kāmaṃ parivajjetīti. Vuttañhetaṃ:-
         seyyathāpi gahapati gijjho vā kaṅko vā kulalo vā maṃsapesiṃ
    ādāya uḍḍīyeyya, tamenaṃ gijjhāpi kaṅkāpi kulalāpi anupatitvā
    anupatitvā vitaccheyyuṃ vissajjeyyuṃ. Taṃ kiṃ maññasi gahapati? sace so
    gijjho vā kaṅko vā kulalo vā taṃ maṃsapesiṃ na khippameva paṭinissajjeyya.
    So tatonidānaṃ maraṇaṃ vā nigaccheyya, maraṇamattaṃ vā dukkhanti. Evaṃ
    bhante. Evameva kho gahapati ariyasāvako iti paṭisañcikkhati "maṃsapesūpamā
    kāmā vuttā bhagavatā .pe. Tameva upekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi gahapati
    puriso ādittaṃ tiṇukkaṃ ādāya paṭivātaṃ gaccheyya. Taṃ kiṃ maññasi
    gahapati? sace so puriso taṃ ādittaṃ tiṇukkaṃ na khippameva paṭinissajjeyya.
@Footnote: khu.mahā. 29/12/7 (syā)  2 Sī. nibbaṭṭetvā
    Tassa sā ādittā tiṇukkā hatthaṃ vā ḍaheyya, bāhaṃ vā ḍaheyya,
    aññataraṃ vā aññataraṃ vā aṅgappaccaṅgaṃ ḍaheyya, so tatonidānaṃ maraṇaṃ
    vā nigaccheyya, maraṇamattaṃ vā dukkhanti. Evaṃ bhante. Evameva kho
    gahapati ariyasāvako iti paṭisañcikkhati "tiṇukkūpamā kāmā vuttā bhagavatā
    bahudukkhā bahupāyāsā .pe. Tameva upekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi gahapati
    aṅgārakāsu sādhikaporisā pūrā aṅgārānaṃ vītacchikānaṃ vītadhūmānaṃ. Atha
    puriso āgaccheyya jīvitukāmo amaritukāmo sukhakāmo dukkhapaṭikūlo, tamenaṃ
    dve balavanto purisā nānābāhāsu gahetvā aṅgārakāsuṃ upakaḍḍheyyuṃ.
    Taṃ kiṃ maññasi gahapati? api nu so puriso iti citi ceva kāyaṃ
    Sannāmeyyāti. Evaṃ bhante. Taṃ kissahetu? viditaṃ hi bhante tassa
    Purisassa "imañca ahaṃ aṅgārakāsuṃ papatissāmi, tatonidānaṃ maraṇaṃ vā
    nigacchissāmi maraṇamattaṃ vā dukkhan"ti. Evameva kho gahapati ariyasāko
    iti paṭisañcikkhati "aṅgārakāsūpamā kāmā vuttā bhagavatā .pe. Tameva
    upekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi gahapati puriso supinakaṃ passeyya
    ārāmarāmaṇeyyakaṃ vanarāmaṇeyyakaṃ bhūmirāmaṇeyyakaṃ pokkharaṇirāmaṇeyyakaṃ, so
    paṭibuddho na kiñci paṭipasseyya. Evameva kho gahapati ariyasāvako iti
    paṭisañcikkhati "supinakūpamā kāmā vuttā bhagavatā .pe. Tameva upekkhaṃ
    bhāveti. Seyyathāpi gahapati puriso yācitakaṃ bhogaṃ yācitvā yānaṃ vā
    poriseyyaṃ pavaramaṇikuṇḍalaṃ. So tehi yācitakehi bhogehi purakkhato parivuto
    antarāpaṇaṃ paṭipajjeyya. Tamenaṃ jano disvā evaṃ vadeyya "bhogī vata
    bho puriso, evaṃ kira bhogino bhogāni bhuñjantī"ti. Tamenaṃ sāmikā
    yattha yattheva tāni passeyyuṃ, tattha tattheva tāni hareyyuṃ. Taṃ kiṃ
    maññasi gahapati? alaṃ nu kho tassa purisassa aññathattāyāti. Evaṃ
    bhante. Taṃ kissahetu? sāmino hi bhante tāni harantīti. Evameva
    Kho gahapati ariyasāvako iti paṭisañcikkhati "yācitakūpamā kāmā vuttā
    bhagavatā .pe. Tameva upekkhaṃ bhāveti. Seyyathāpi gahapati gāmassa vā
    nigamassa vā avidūre tibbo vanasaṇḍo, tatrassa rukkho sampannaphalo
    ca upapannaphalo ca. Na cassu kānici phalāni bhūmiyaṃ patitāni. Atha puriso
    āgaccheyya phalatthiko phalagavesī phalapariyesanaṃ caramāno. So taṃ vanasaṇḍaṃ
    ajjhogāhetvā taṃ rukkhaṃ passeyya sampannaphalañca upapannaphalañca. Tassa
    evamassa "ayaṃ kho rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca, natthi ca
    kānici phalāni bhūmiyaṃ patitāni, jānāmi kho panāhaṃ rukkhaṃ āropituṃ.
    Yannūnāhaṃ imaṃ rukkhaṃ ārohitvā yāvadatthañca khādeyyaṃ, ucchaṅgañca
    pūreyyan"ti. So taṃ rukkhaṃ ārohitvā yāvadatthañca khādeyya, ucchaṅgañca
    pūreyya. Atha dutiyo puriso āgaccheyya phalatthiko phalagavesī phalapariyesanaṃ
    caramāno tiṇhaṃ kuṭhāriṃ ādāya, so taṃ vanasaṇḍaṃ ajjhogāhetvā
    taṃ rukkhaṃ passeyya sampannaphalañca upapannaphalañca. Tassa evamassa "ayaṃ
    kho rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca, natthi ca kānici phalāni
    bhūmiyaṃ patitāni, na kho panāhaṃ jānāmi rukkhaṃ ārohituṃ. Yannūnāhaṃ
    imaṃ rukkhaṃ mūlato chetvā yāvadatthañca khādeyyaṃ, uccaṅgañca pūreyyan"ti.
    So taṃ rukkhaṃ mūlatova chindeyya. Taṃ kiṃ maññasi gahapati? amuko so
    Puriso paṭhamaṃ rukkhaṃ ārūḷho. Sace so na khippameva oroheyya. Tassa
    so rukkho papatanto hatthaṃ vā bhañjeyya pādaṃ vā bhañjeyya aññataraṃ
    vā aññataraṃ vā aṅgapaccaṅgaṃ bhañjeyya. So tatonidānaṃ maraṇaṃ vā
    nigaccheyya maraṇamattaṃ vā dukkhanti. Evaṃ bhante. Evameva kho gahapati
    ariyasāvako iti paṭisañcikkhati "rukkhaphalūpamā kāmā vuttā bhagavatā
    bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyo"ti. Evametaṃ yathābhūtaṃ
    sammappaññāya disvā yāyaṃ upekkhā nānattā nānattasitā, taṃ abhinivajjetvā
         Yāyaṃ upekkhā ekattā ekattasitā. Yattha sabbaso lokāmisūpādānā
         aparisesā nirujjhanti. Tameva upekkhaṃ bhāvetīti. 1-
    Evaṃ aṭṭhikaṅkalādikaaggikkhandhūpamapariyosānato vipassanaṃ dassetvā idāni
    upacārasamādhiṃ dassento "buddhānussatiṃ bhāvento"tiādimāha.
    Tattha punappunaṃ uppajjanato sati eva anussati. Pavattitabbaṭṭhānamhiyeva
ca pavattattā saddhāpabbajitassa kulaputtassa anurūpā satītipi anussati. Buddhaṃ
ārabbha uppannā anussati buddhānussati. Arahattādibuddhaguṇārammaṇāya satiyā
etaṃ adhivacanaṃ, taṃ buddhānussatiṃ. Bhāventoti vaḍḍhento brūhento. Dhammaṃ ārabbha
uppannā anussati dhammānussatiṃ, svākkhātatādidhammaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ
adhivacanaṃ. Saṃghaṃ ārabbha uppannā anussati saṃghānussati, supaṭipannatādisaṃgha-
guṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Sīlaṃ ārabbha uppannā anussati sīlānussati,
attano akhaṇḍatādisīlaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Cāgaṃ ārabbha uppannā
anussati cāgānussati, attano muttacāgatādicāgaguṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ.
Devatā ārabbha uppannā anussati devatānussati, devatā sakkhiṭṭhāne ṭhapetvā
attano saddhādiguṇārammaṇāya 2- satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Ānāpāne ārabbha
uppannā sati ānāpānassati, ānāpānanimittārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ.
Maraṇaṃ ārabbha uppannā sati maraṇassati, ekabhavapariyāpannajīvitindriyupaccheda-
saṅkhātamaraṇārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ.
    Kucchitānaṃ kesādīnaṃ paṭikūlānaṃ āyattā ākarattā kāyoti saṅkhyaṃ gate
sarīre gatā pavattā sati kāyagatāsati, tādisaṃ vā kāyaṃ gatā sati "kāyagatasatī"ti
vattabbe rassaṃ akatvā "kāyagatāsatī"ti vuttaṃ. Kesādikesu kāyakoṭṭhāsesu
@Footnote: 1 Ma.Ma. 13/43-48/29  2 Ma. muttacāgatādicāgārammaṇāya
Paṭikūlanimittārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ. Upasamaṃ ārabbha uppannā anussati
upasamānussati, sabbadukkhūpasamārammaṇāya satiyā etaṃ adhivacanaṃ.
    Vitakkavicārapītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ paṭhamajjhānaṃ bhāvento.
Pītisukhacittekaggatāsampayuttaṃ dutiyajjhānaṃ bhāvento. Sukhacittekaggatāsampayuttaṃ
tatiyajjhānaṃ bhāvento. Upekkhācittekaggatāsampayuttaṃ catutthajjhānaṃ bhāvento .pe.
Nevasaññānāsaññāyatanaṃ bhāventopi kāme parivajjetīti.
    Vikkhambhanappahānaṃ dassetvā idāni samucchedena kāmānaṃ pahānaṃ dassetuṃ
"sotāpattimaggaṃ bhāventopī"tiādimāha. Tattha maggasotassa āpajjanaṃ sotāpatti,
sotāpattiyā maggo sotāpattimaggo. Apāyagamanīye kāmeti ye hi apāyaṃ gacchanti,
te apāyagamanīye kāme samucchedato sotāpattimaggaṃ bhāvento parivajjeti.
Paṭisandhivasena sakiṃyeva imaṃ lokaṃ āgacchatīti sakadāgāmī, tassa maggo sakadāgāmimaggo.
Taṃ maggaṃ bhāvento. Oḷāriketi pariḷāhappatte. Paṭisandhivaseneva kāmabhavaṃ
nāgacchatīti anāgāmī, tassa maggo anāgāmimaggo. Taṃ maggaṃ bhāvento. Aṇusahagateti
sukhumabhāvappatte. Kilesehi ārakattā, kilesārīnaṃ hatattā, saṃsāracakkassa arānaṃ
hatattā, pāpakaraṇe rahābhāvā, paccayādīnaṃ arahattā ca arahaṃ, arahato bhāvo
arahattaṃ. Kintaṃ? arahattaphalaṃ. Arahattassa maggo arahattamaggo. Taṃ arahattamaggaṃ
bhāvento. Sabbena sabbanti sabbenākārena sabbaṃ. Sabbathā sabbanti sabbappakārena
sabbaṃ. Asesaṃ nissesanti niravasesaṃ gandhamattampi aṭṭhapetvā. Atha vā
sabbena sabbaṃ mūlavasena. Sabbathā sabbaṃ ākāranippadesavasena. Asesaṃ nissesaṃ
bhāvanānippadesavasena. Tathā purimena duccaritābhāvena. Dutiyena pariyuṭṭhānābhāvena.
Tatiyena anusayābhāvena evameke vaṇṇayanti.
    Sappo vuccati ahīti yo koci saranto gacchati. Kenaṭṭhenāti kena atthena.
Saṃsappanto gacchatīti yasmā sammā saṃsaranto 1- gacchatīti sapPo. Bhujantoti
vaṅkavaṅko
@Footnote: 1 Ma. saṅkanto
Hutvā. Pannasiroti nipannasīso hutvā. Sirena supatīti sīsaṃ bhogantare katvā
supanabhāvena sirasā supatīti sarīsaPo. Bile sayatīti bilāsayo. "bilasayo"tipi
pāḷi, taṃ sundaraṃ. Guhāyaṃ setīti guhāsayo. Dāṭhā tassa āvudhoti tassa sappassa
duve dāṭhā paharaṇasatthasaṅkhāto āvudho. Visaṃ tassa ghoranti tassa sappassa
byāpakasaṅkhātaṃ visaṃ dāruṇaṃ kakkhaḷaṃ. Jivhā tassa duvidhāti tassa sappassa dvedhā
jivhā. Dvīhi jivhāhi rasaṃ sāyatīti duvidhāhi jivhāhi rasaṃ jānāti assādaṃ
vindati sādiyatīti. Jīvituṃ kāmayatīti jīvitukāmo. Amarituṃ kāmayatīti amaritukāmo. Sakhaṃ
kāmayatīti sukhakāmo. Dukkhapaṭikūloti dukkhaṃ anicchamāno. Pādenāti attano pādena.
Sappasiranti sappassa sīsaṃ. Vajjeyyāti dūrato vajjeyya. Vivajjeyyāti tassa
pamāṇena. Parivajjeyyāti samantato. Abhinivajjeyyāti catutthappamāṇena. 1- Atha
vā purimena sīsato. Dutiyatatiyena dvīhi passehi. Catutthena pacchato.
"kāme pana appattassa pariyesanamūladukkhavatthubhāvena vajjeyya. Pattassa
ārakkhamūladukkhavatthubhāvena vivajjeyya. Aññāṇapariḷāhadukkhavatthubhāvena parivajjeyya.
Vināsamukhe piyavippayogadukkhavatthubhāvena abhinivajjeyyā"ti evameke vaṇṇayanti.
    Rañjanavasena rāgo. Balavarañjanaṭṭhena sārāgo. Visaye sattānaṃ anu anu
nayanato anunayo. Anurujjhatīti anurodho, kāmetīti attho. Yattha katthaci bhave
sattā etāya nandantīti nandī, sayaṃ vā nandatīti nandī. Nandī ca sā rañjanaṭṭhena
rāgo cāti nandirāgo. Tattha ekasmiṃ ārammaṇe sakiṃ uppannā taṇhā nandī,
punappunaṃ uppajjamānā nandirāgoti vuccati. Cittassa sārāgoti yo heṭṭhā
"balavarañjanaṭṭhena sārāgo"ti vutto, so na sattassa, cittasseva sārāgoti
attho.
    Icchanti etāya ārammaṇānīti icchā. Bahalakilesabhāvena mucchanti etāya
pāṇinoti mucchā. Gilitvā pariniṭṭhapetvā gahaṇavasena ajjhosānaṃ. Iminā sattā
@Footnote: 1 Sī. catuhatthappamāṇena
Gijjhanti gedhaṃ āpajjantīti gedho. Bahalaṭṭhena vā gedho. "gedhaṃ vā pana
pavanasaṇḍan"ti 1- hi bahalaṭṭheneva vuttaṃ. Anantarapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ, sabbato
bhāgena vā gedhoti paligedho. Sajjanti etenāti saṅgo. Lagganaṭṭhena vā saṅgo.
Osīdanaṭṭhena paṅko. Ākaḍḍhanavasena ejā. "ejā imaṃ purisaṃ parikaḍḍhati tassa tasseva
bhavassa abhinibbattiyā"ti hi vuttaṃ. Vañcanaṭṭhena māyā. Vaṭṭasmiṃ sattānaṃ jananaṭṭhena
janikā. "taṇhā janeti purisaṃ, cittamassa vidhāvatī"ti 2- hi vuttaṃ. Vaṭṭasmiṃ satte
dukkhena saṃyojayamānā janetīti sañjananī. Ghaṭanaṭṭhena sibbinī. Ayaṃ hi vaṭṭasmiṃ satte
cutipaṭisandhivasena sibbati ghaṭeti tunnakāro viya pilotikāya pilotikaṃ, tasmā
"ghaṭanaṭṭhena sibbinī"ti vuttā. Anekappakāraṃ visayajālaṃ taṇhāvipphanditanivesasaṅkhātaṃ
vā jālamassā atthīti jālinī.
    Ākaḍḍhanaṭṭhena sīghasotā saritā viyāti saritā. Allaṭṭhena vā saritā. Vuttañhetaṃ
"saritāni sinehitāni ca somanassāni bhavanti jantuno"ti. 3- Allāni ceva siniddhāni
cāti ayaṃ hettha attho. Anayabyasanāpādanaṭṭhena kummānubandhasuttakaṃ viyāti
suttaṃ. Vuttañhetaṃ "suttakanti kho bhikkhave nandirāgassetaṃ adhivacanan"ti. 4-
Rūpādīsu vitthataṭṭhena visaṭā. Tassa tassa paṭilābhatthāya satte āyūhāpetīti
āyūhinī. Ukkaṇṭhituṃ apadānato sahāyaṭṭhena dutiyā. Ayaṃ hi sattānaṃ vaṭṭasmiṃ
ukkaṇṭhituṃ na deti, gatagataṭṭhāne piyasahāyo viya abhiramāpeti. Teneva vuttaṃ:-
            "taṇhādutiyo puriso       dīghamaddhānasaṃsaraṃ
            itthabhāvaññathābhāvaṃ        saṃsāraṃ nātivattatī"ti. 5-
    Paṇidhānakavasena paṇidhi. Bhavanettīti bhavarajju. Etāya hi sattā rajjuyā
gīvāyaṃ baddhā goṇā viya icchiticchitaṭṭhānaṃ niyyanti. Taṃ taṃ ārammaṇaṃ vanati
@Footnote: 1 Sī. gedhānaṃ saṇḍanti  2 saṃ.sa. 15/55/42  3 khu.dha. 25/341/75  4 saṃ.ni.
@16/159/218  5 khu.iti. 25/15/241,105/324, aṅ.catukka 21/9/11, khu.mahā.
@29/891/558 (syā), khu.cuḷa. 30/595/291 (syā)
Bhajati allīyatīti vanaṃ, vanati yācatīti vā vanaṃ. Vanathoti byañjanena padaṃ vaḍḍhitaṃ.
Anatthadukkhānaṃ vā samuṭṭhāpanaṭṭhena gahanaṭṭhena ca vanaṃ viyāti vanaṃ. Balavataṇhāyetaṃ
nāmaṃ. Gahanataraṭṭhena pana tato balavatarā vanatho nāma. Tena vuttaṃ:-
            "vanaṃ chindatha mā rukkhaṃ      vanato jāyate bhayaṃ
            chetvā vanañca vanathañca     nibbanā hotha bhikkhavo"ti. 1-
    Santhavanavasena santhavo, saṃsaggoti attho. So duvidho taṇhāsanthavo mittasanthavo
ca. Tesu idha taṇhāsanthavo adhippeto. Sinehavasena sneho. Ālayakaraṇavasena kampamānā
apekkhatīti apekkhā. Vuttampi cetaṃ "imāni te deva caturāsītinagarasahassāni
kusāvatīrājadhānippamukhāni, ettha deva chandaṃ janehi, jīvite apekkhaṃ karohī"ti. 2-
Ālayaṃ karohīti ayaṃ hettha attho. Pāṭiyekke pāṭiyekke ārammaṇe bandhatīti
paṭibandhu, ñātakaṭṭhena vā pāṭiyekko bandhūtipi paṭibandhu. Niccasannissitaṭṭhenapi
sattānaṃ taṇhāsamo bandhu nāma natthi. Ārammaṇānaṃ asanato āsā, ajjhottharaṇato
ceva tittiṃ anugantvāva paribhuñjanato cāti attho. Āsīsanavasena āsīsanā. Āsīsitassa
bhāvo āsīsitattaṃ.
    Idāni tassā pavattiṭṭhānaṃ dassetuṃ "rūpāsā"tiādi vuttaṃ. Tattha āsīsanavasena
āsāti āsāya atthaṃ gahetvā rūpe āsā rūpāsā. Evaṃ navapi padāni veditabbāni.
Ettha ca purimāni pañca pañcakāmaguṇavasena vuttāni, parikkhāralobhavasena chaṭṭhaṃ.
Taṃ visesato pabbajitānaṃ, tato parāni tīṇi atittiyavatthuvasena gahaṭṭhānaṃ.
Na hi tesaṃ dhanaputtajīvitehi aññaṃ piyataraṃ atthi. "idaṃ mayhaṃ, idaṃ mayhan"ti
vā "asukena me idaṃ dinnaṃ, idaṃ dinnan"ti vā evaṃ satte jappāpetīti
jappā. Parato dve padāni upasaggena vaḍḍhitāni, tato paraṃ aññenākārena
@Footnote: 1 khu.dha. 25/283/65  2 dī.mahā. 10/266/165
Vibhajituṃ āraddhattā puna "jappā"ti vuttaṃ. Jappanākāro jappanā. Jappitassa
bhāvo jappitattaṃ. Punappunaṃ visaye lumpati ākaḍḍhatīti lolupo, lolupassa bhāvo
loluppaṃ. Loluppanākāro loluppāyanā. Loluppasamaṅgino bhāvo loluppāyitattaṃ.
    Pucchañjikatāti yāya taṇhāya lābhaṭṭhānesu pucchaṃ  cālayamānā sunakhā viya
kampamānā vicaranti, taṃ tassā kampanataṇhāya nāmaṃ. Sādhu manāpamanāpe visaye
kāmetīti sādhukāmo, tassa bhāvo sādhukamyatā. Mātāmātucchātiādike ayuttaṭṭhāne
rāgoti adhammarāgo. Yuttaṭṭhānepi balavā hutvā uppannalobho visamalobho. "rāgo
visaman"tiādivacanato 1- yuttaṭṭhāne vā ayuttaṭṭhāne vā uppanno chandarāgo
adhammaṭṭhena adhammarāgo. Visamaṭṭhena visamalobhoti veditabbo. Ārammaṇānaṃ nikāmanavasena
nikanti. Nikāmanākāro nikāmanā. Patthanavasena 2- patthanā. Pihāyanavasena
pihanā. Suṭṭhu patthanā sampatthanā. Pañcasu kāmaguṇesu taṇhā kāmataṇhā.
Rūpārūpabhavesu taṇhā  bhavataṇhā. Ucchedasaṅkhāte vibhave taṇhā vibhavataṇhā. Suddhe
rūpabhavasmiṃyeva taṇhā rūpataṇhā. Arūpabhave taṇhā arūpataṇhā. Ucchedadiṭṭhisahagato
rāgo, nirodhe taṇhā nirodhataṇhā. Rūpe taṇhā rūpataṇhā. Sadde taṇhā
saddataṇhā. Gandhataṇhādīsupi eseva nayo. Oghādayo vuttatthāva.
    Kusaladhamme āvaratīti āvaraṇaṃ. Chādanavasena chadanaṃ. Satte vaṭṭasmiṃ bandhatīti bandhanaṃ.
Cittaṃ upahantvā kilissati saṃkiliṭṭhaṃ karotīti upakkileso. Thāmagataṭṭhena anu
anu setīti anusayo. Uppajjamānaṃ cittaṃ pariyuṭṭhātīti pariyuṭṭhānaṃ, uppajjituṃ
apadānena kusalācāraṃ 3- gaṇhātīti attho. "corā magge pariyuṭṭhiṃsu, dhuttā
magge pariyuṭṭhiṃsū"tiādīsu 4- hi maggaṃ gaṇhiṃsūti attho. Evamidhāpi gahaṇaṭṭhena
pariyuṭṭhāna veditabbaṃ. Paliveṭhanaṭṭhena latā viyāti latā. "latā ubbhijja 5-
tiṭṭhatī"ti 6- āgataṭṭhānepi ayaṃ taṇhā latāva vuttā. Vividhāni vatthūni icchatīti
vevicchaṃ. Vaṭṭadukkhassa mūlanti
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/924/449  2 abhi.A. 1/1065/424, cha.Ma. patthayanavasena, ka. vatthussa
@paṭṭhanavasena  3 cha.Ma. kusalavāraṃ  4 vi.cūḷa. 7/430/263  5 cha.Ma. uppajja  6 khu.dha.
@25/340/75
Dukkhamūlaṃ. Tasseva dukkhassa nidānanti dukkhanidānaṃ. Taṃ dukkhaṃ ito pabhavatīti
dukkhappabhavo. Bandhanaṭṭhena pāso viyāti pāso, mārassa pāso mārapāso.
Duruggilanaṭṭhena baḷisaṃ viyāti baḷisaṃ, mārassa baḷisaṃ mārabaḷisaṃ. Taṇhābhibhūtā
mārassa visayaṃ nātikkamanti, tesaṃ upari māro vasaṃ vattetīti iminā pariyāyena
mārassa visayoti māravisayo. Sandanaṭṭhena taṇhāva nadī taṇhānadī.
Ajjhottharaṇaṭṭhena taṇhāva jālaṃ taṇhājālaṃ. Yathā sunakhā gaddūlabaddhā yadicchakaṃ
niyyanti, evaṃ taṇhābaddhā sattāti daḷhabandhanaṭṭhena gaddūlaṃ viyāti gaddūlaṃ,
taṇhāva gaddūlaṃ taṇhāgaddūlaṃ. Duppūraṇaṭṭhena taṇhāva samuddo taṇhāsamuddo.
Abhijjhāyanaṭṭhena abhijjhā. Lubbhanti etena, sayaṃ vā lubbhati, lubbhanamattameva
vā tanti lobho. Sampayuttakānaṃ akusalānaṃ patiṭṭhaṭṭhena mūlaṃ.
    Visattikātīti visattikā iti. Kenatthenāti kena sabhāvena. Visatāti patthatā 1-
rūpādīsu. Visālāti vipulā. Visaṭāti tebhūmakabyāpakavasena visaṭā. Purimavacanameva
takārassa ṭakāraṃ katvā byañjanavibhāgaṃ katvā vuttaṃ. Visakkatīti parisappati sahati
vā. Ratto hi rāgavatthunā pādena tāḷiyamānopi sahati. Osakkanaṃ vipphandanaṃ
vā "visakkanan"tipi vadanti. "kusalākusalānaṃ patī"ti keci vaṇṇayanti. Visaṃharatīti
tathā tathā kāmesu ānisaṃsaṃ passantī vividhehi ākārehi nekkhammābhimukhappavattito
cittaṃ saṃharati saṃkhipati, visaṃ vā dukkhaṃ, taṃ harati, vahatīti attho. Visaṃvādikāti
aniccādiṃ niccādito gaṇhantī visaṃvādikā hoti. Dukkhanibbattakassa kammassa
hetubhāvato visamūlā, visaṃ vā dukkhadukkhādibhūtā vedanā mūlaṃ etissāti visamūlā.
Dukkhasamudayattā visaṃ phalaṃ etissāti visaphalā. Yāya taṇhāya rūpādikassa dukkhasseva
paribhogo hoti, na amatassāti sā "visaparibhogā"ti vuttā. Sabbattha niruttivasena
padasiddhi veditabbā.
@Footnote: 1 cha.Ma. vitthaṭā
    Tassā visayaṃ dassetukāmo "visālā vā pana sā rūpe taṇhā"tiādimāha.
Tattha visālā vā panāti mahantī eva taṇhāyanaṭṭhena taṇhā, rūpādayo pañca
pañcakāmaguṇikarāgavasena vuttā. Kule gaṇetiādīni ekādasa padāni loluppādavasena
vuttāni. Kāmadhātuttiko kammavaṭṭavasena vibhatto, kāmabhavattiko vipākavaṭṭavasena
vibhatto, saññābhavattiko saññāvasena vibhatto, ekavokārabhavattiko khandhavasena
vibhatto. Atītattiko kālavasena, diṭṭhacatukko ārammaṇavasena, apāyattiko
okāsavasena, khandhattiko nissattanijjīvavasena vibhattoti ñātabbaṃ. Tatrāyaṃ saṅkhepena
atthadīpanā atthavibhāvanā 1- ca:-
    "tattha katamā kāmadhātu? heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā uparito
paranimmitavasavattideve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha
pariyāpannā khandhadhātuāyatanā rūpaṃ vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ, ayaṃ
vuccati kāmadhātu. "2-
    "tattha katamā rūpadhātu? heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito
akaniṭṭhadeve antokaritvā yaṃ  etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā
samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā,
ayaṃ vuccati rūpadhātu. "3-
    "tattha katamā arūpadhātu? heṭṭhato ākāsānañcāyatanupage deve pariyantaṃ
karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanupage deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare
etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa
vā cittacetasikā dhammā, ayaṃ vuccati arūpadhātū"ti. 4- Aṭṭhakathāyampana "kāmadhātūti
kāmabhavo, pañcakkhandhā labbhanti. Rūpadhātūti rūpabhavo, pañcakkhandhā labbhanti.
Arūpadhātūti arūpabhavo, cattāro khandhā labbhantī"ti vuttaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. vibhāvanā  2 abhi.saṅ. 34/1287/294  3 abhi.saṅ. 34/1289/294  4 abhi.saṅ.
@34/1291/294
    Atha vā kāmarāgasaṅkhātena kāmena yuttā dhātu kāmadhātu, kāmasaṅkhātā
vā dhātu kāmadhātu. Kāmaṃ pahāya rūpena yuttā dhātu rūpadhātu, rūpasaṅkhātā
vā dhātu rūpadhātu. Kāmañca rūpañca pahāya arūpena yuttā dhātu arūpadhātu,
arūpasaṅkhātā vā dhātu arūpadhātu. Tā eva dhātuyo puna bhavapariyāyena vuttā.
Bhavantīti hi bhavāti vuccanti. Saññāya yutto bhavo, saññābhavo, 1- saññāvataṃ
vā bhavo, saññā vā ettha bhave atthīti saññābhavo. So kāmabhavo ca
asaññābhavamutto rūpabhavo ca nevasaññānāsaññābhavamutto arūpabhavo ca hoti.
    Na saññābhavo asaññābhavo, so rūpabhavekadeso. Oḷārikattābhāvato
nevasaññā, sukhumattena sabhāvato nāsaññāti nevasaññānāsaññā, tāya yutto
bhavo nevasaññānāsaññābhavo. Atha vā oḷārikāya saññāya abhāvā sukhumāya
ca abhāvā nevasaññānāsaññā asmiṃ bhaveti nevasaññānāsaññābhavo, so
arūpabhavekadeso. Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo, eko vā vokāro, assa
bhavassāti ekavokārabhavo, so asaññābhavova. Catūhi arūpakkhandhehi vokiṇṇo bhavo,
cattāro vā vokārā assa bhavassāti catuvokārabhavo, so arūpabhavo eva. Pañcahi
khandhehi vokiṇṇo bhavo, pañca vā vokārā assa bhavassāti pañcavokārabhavo,
so kāmabhavo ca rūpabhavekadeso ca hoti. Atītattiko heṭṭhā vuttanayova. Diṭṭhanti
catussamuṭṭhānikaṃ rūpārammaṇaṃ. Sutanti dvisamuṭṭhānikaṃ saddārammaṇaṃ. Mutanti
munitvā 2- gahetabbāni catussamuṭṭhānikāni gandharasaphoṭṭhabbārammaṇāni. Viññātabbaṃ
nāma manasā jānitabbaṃ dhammārammaṇaṃ. Tesu diṭṭhasutamutaviññātabbesu dhammesu. Visaṭā
vitthatāti mahantā patthaṭā.
    Apāyaloketi vuḍḍhisaṅkhātassa ayassa abhāvena apāyo, tasmiṃ apāyaloke.
Khandhaloketi rāsaṭṭhena rūpādayo pañcakkhandhā eva loko. Dhātuloketi suññataṭṭhena
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  2 cha.Ma. phusitvā
Cakkhudhātuādayo aṭṭhārasa dhātuyo eva loko. Āyatanaloketi āyatanādīhi kāraṇehi
dvādasa āyatanāni eva loko. Sabbepi lujjanapalujjanaṭṭhena loko, vuttappakāre
loke visaṭā vitthaṭāti visattikā. Satoti saratīti sato, puggalena sati vuttā.
    Tattha saraṇalakkhaṇā sati. Saranti tāya, sayaṃ vā sarati, saraṇamattameva vā esāti sati.
Sā panesā apilāpanalakkhaṇā, asammosanarasā, ārakkhapaccupaṭṭhānā vā,
visayābhimukhabhāvapaccupaṭṭhānā, thirasaññāpadaṭṭhānā, kāyādisatipaṭṭhānapadaṭṭhānā vā.
Ārammaṇe daḷhapatiṭṭhitattā pana esikā viya cakkhudvārādirakkhaṇato dovāriko viya ca
daṭṭhabbā.
    Tassā pavattiṭṭhānaṃ dassento "kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento
sato"tiādinā nayena catubbidhaṃ satipaṭṭhānamāha. Tattha kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo
hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca dhammānaṃ samūhaṭṭhena hatthikāyarathakāyādayo
viya "kāyo"ti adhippeto. Yathā ca samūhaṭṭhena, evaṃ kucchitānaṃ āyaṭṭhena. Kucchitānaṃ
hi paramajegucchānaṃ so āyotipi kāyo. Āyoti uppattideso. Tatrāyaṃ
vacanattho:- āyanti tatoti āyo. Ke āyantīti? kucchitā kesādayo. Iti
kucchitānaṃ kesādīnaṃ āyoti kāyo.
    Kāyānupassanāti kāyassa anupassanā, kāyaṃ vā anupassanā, "kāye"ti ca vatvāpi puna
"kāyānupassanā"ti dutiyaṃ kāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghanavinibbhogādidassanatthaṃ
katanti veditabbaṃ.
    Tena na kāye vedanānupassanā cittadhammānupassanā vā, atha kho
kāyānupassanāyevāti kāyasaṅkhāte vatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva dassanena
asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti, tathā na kāye aṅgapaccaṅgavinimuttā
ekadhammānupassanā, nāpi kesalomādivinimuttā itthipurisānupassanā. Yopi cettha
Kesalomādiko bhūtupādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, tatthāpi na bhūtupādāyavinimuttā
ekadhammānupassanā, atha kho rathasambhārānupassakassa viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassanā,
nagarāvayavānupassakassa viya kesalomādisamūhānupassanā, kadalikkhandhapattavaṭṭi-
vinibbhujanakassa viya rittamuṭṭhiviniveṭhakassa viya ca bhūtupādāyasamūhānupassanāyevāti
samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa vatthuno nānappakārato dassentena ghanavinibbhogo
dassito hoti. Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā itthī vā puriso
vā añño vā koci dhammo dissati, yathāvuttadhammasamūhamatteyeva pana tathā tathā
sattā micchābhinivesaṃ karonti. Tenāhu porāṇā:-
             "yaṃ passati na taṃ diṭṭhaṃ      yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passati
             apassaṃ bajjhate mūḷho      bajjhamāno na muccatī"ti. 1-
    Ghanavinibbhogādidassanatthanti vuttaṃ. Ādisaddena cettha ayampi attho
veditabbo. Ayañhi etasmiṃ kāye kāyānupassanāyeva, na aññā dhammānupassanā.
2- Kiṃ vuttaṃ hoti. 2- Yathā anudakabhūtāyapi marīciyā udakānupassanā hoti, na evaṃ
aniccadukkhānattāsubhabhūteyeva imasmiṃ kāye niccasukhattasubhabhāvānupassanā, atha kho
kāyānupassanā aniccadukkhānattāsubhākārasamūhānupassanāyevāti vuttaṃ hoti.
    Atha vā yvāyaṃ mahāsatipaṭṭhāne "idha bhikkhave bhikkhu araññagato vā .pe. So satova
assasatī"tiādinā 3- nayena assāsapassāsādicuṇṇikajāto aṭṭhikapariyosāno
kāyo vutto, yo ca paṭisambhidāyaṃ satipaṭṭhānakathāyaṃ "idhekacco paṭhavīkāyaṃ
aniccato anupassati. Āpokāyaṃ. Tejokāyaṃ. Vāyokāyaṃ. Kesakāyaṃ. Lomakāyaṃ. Chavikāyaṃ.
Cammakāyaṃ. Maṃsakāyaṃ. Ruhirakāyaṃ. Nhārukāyaṃ. Aṭṭhikāyaṃ. Aṭṭhimiñjakāyan"ti 4-
kāyo vutto, tassa sabbassa imasmiṃyeva kāye anupassanato kāye kāyānupassanāti
evampi attho daṭṭhabbo.
@Footnote: 1 dī.A. 2/371, Ma.A. 1/257  2-2 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti
@3 dī.mahā. 10/374/248, Ma.mū. 12/107/77  4 khu.paṭi. 31/35/441
    Atha vā kāye "ahan"ti vā "maman"ti vā evaṃ gahetabbassa yassa
kassaci anupassanato tassa tasseva pana kesalomādikassa nānādhammasamūhassa
anupassanato kāye kesādisamūhasaṅkhātakāyānupassanāti evamattho daṭṭhabbo. Api
ca "imasmiṃ kāye aniccato anupassati, no niccato"tiādinā 1- anukkamena
paṭisambhidāyaṃ āgatanayassa sabbasseva aniccalakkhaṇādino ākārasamūhasaṅkhātassa kāyassa
anupassanatopi kāye kāyānupassanāti evampi attho daṭṭhabbo. Ayampana
catussatipaṭṭhānasādhāraṇo attho.
    Satipaṭṭhānanti tayo satipaṭṭhānā satigocaropi, tidhā paṭipannesu sāvakesu
satthuno paṭighānunayavītivattatāpi, satipi. "catunnaṃ bhikkhave satipaṭṭhānānaṃ samudayañca
atthaṅgamañca desissāmi, taṃ suṇātha sādhukaṃ manasi karotha .pe. Ko ca bhikkhave
kāyassa samudayo? āhārasamudayā kāyasamudayo"tiādīsu 2- hi satigocaro
"satipaṭṭhānan"ti vuccati. Tathā "kāyo upaṭṭhānaṃ, no sati, sati upaṭṭhānañceva
sati cā"tiādīsupi. 1- Tassattho:- patiṭṭhāti asminti paṭṭhānaṃ. Kā patiṭṭhāti?
sati. Satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ, padhānaṭṭhānanti vā paṭṭhānaṃ, satiyā paṭṭhānaṃ
satipaṭṭhānaṃ, hatthiṭṭhānaassaṭṭhānādīni viya.
    "tayo satipaṭṭhānā yadariyo sevati, yadariyo 3- sevamāno satthā gaṇamanusāsitumarahatī"ti
4- ettha tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatā
"satipaṭṭhānan"ti vuttā. Tassattho:- paṭṭhapetabbato paṭṭhānaṃ, pavattayitabbatoti
attho. Kena paṭṭhapetabboti? satiyā, satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānanti. "cattāro
satipaṭṭhānā bhāvitā bahulīkatā satta bojjhaṅge paripūrentī"tiādīsu 5- ca pana
satiyeva "satipaṭṭhānan"ti vuccati. Tassattho:- patiṭṭhātīti paṭṭhānaṃ, upaṭṭhāti
okkanditvā 6- pakkhanditvā pavattatīti attho. Satiyeva paṭṭhānanti satipaṭṭhānaṃ.
@Footnote: 1 khu.paṭi. 31/35/441  2 saṃ.mahā. 19/408/161  3 Ma. tadariyo
@4 Ma.u. 14/304/279  5 Ma.u. 14/150/133  6 cha.Ma. okkantitvā
Atha vā saraṇaṭṭhena sati, upaṭṭhānaṭṭhena paṭṭhānaṃ. Iti sati ca sā paṭṭhānañcātipi
satipaṭṭhānaṃ. Idamidha adhippetaṃ. Taṃ satipaṭṭhānaṃ. Bhāventoti vaḍḍhento. Ettha
ca yaṃ tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatā "satipaṭṭhānan"ti
vuttaṃ, taṃ iminā suttena gahetabbaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā:-
         "tayo satipaṭṭhānā yadariyo sevati, yadariyo sevamāno satthā
    gaṇamanusāsitumarahatī"ti iti kho panetaṃ vuttaṃ, kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ. Idha
    bhikkhave satthā sāvakānaṃ dhammaṃ deseti anukampako hitesī anukampaṃ
    upādāya "idaṃ vo hitāya idaṃ vo sukhāyā"ti. Tassa sāvakā na
    sussūsanti, na sotamodahanti, nāññā cittaṃ upaṭṭhapenti, vokkamma
    ca satthu sāsanā vattanti. Tatra bhikkhave tathāgato na ceva anattamano
    hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno.
    Idaṃ bhikkhave paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ. Yadariyo .pe. Marahati.
         Puna caparaṃ bhikkhave satthā .pe. Idaṃ vo sukhāyāti. Tassa ekacce
    sāvakā na sussūsanti .pe. Vattanti. Ekacce sāvakā sussūsanti .pe.
    Na ca vokkamma satthu sāsanā vattanti. Tatra bhikkhave tathāgato na
    ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, na ca attamano
    hoti, na ca attamanataṃ paṭisaṃvedeti. Attamanatañca anattamanatañca tadubhayaṃ
    abhinivajjetvā upekkhako viharati sato sampajāno. Idaṃ vuccati bhikkhave
    dutiyaṃ .pe.
         Puna caparaṃ .pe. Idaṃ vo sukhāyāti. Tassa sāvakā sussūsanti
    .pe. Vattanti. Tatra bhikkhave tathāgato attamano ceva hoti, attamanatañca
    paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ bhikkhave
    tatiyan"ti. 1-
@Footnote: 1 Ma.u. 14/311/285
    Evaṃ paṭighānunayehi anavassutatā niccaṃ upaṭṭhitasatitāya tadubhayaṃ vītivattatā
"satipaṭṭhānan"ti vuttā. Buddhānameva kira niccaṃ upaṭṭhitasatitā hoti, na
paccekabuddhādīnanti.
    Vedanāsu vedanānupassanāsatipaṭṭhānādīsu ca 1- vedanādīnaṃ puna vacane payojanaṃ
kāyānupassanāyaṃ vuttanayeneva yathāyogaṃ anupassanaṃ 2- yojetvā veditabbaṃ. Ayampi
sādhāraṇattho. Sukhādīsu anekappabhedāsu vedanāsu visuṃ visuṃ aniccādito
ekekavedanānupassanā. Sarāgādike soḷasappabhede citte visuṃ visuṃ aniccādito
ekekacittānupassanā. Kāyavedanācittāni ṭhapetvā sesesu tebhūmakadhammesu visuṃ
visuṃ aniccādito ekekadhammānupassanā satipaṭṭhānasuttante 3- vuttanayena
nīvaraṇādidhammānupassanāti. Ettha ca kāyeti ekavacanaṃ, sarīrassa ekattā. Citteti
ekavacanaṃ, cittassa sabhāvabhedābhāvato jātiggahaṇena katanti veditabbaṃ. Yathā ca vedanādayo
anupassitabbā, tathā anupassanā 4- vedanāsu vedanānupassanā, citte cittānupassanā,
dhammesu dhammānupassanāti veditabbā. Kathañca vedanā anupassitabbā? sukhā
tāva vedanā dukkhato, dukkhā vedanā sallato, adukkhamasukhā aniccato anupassitabbā.
Yathāha:-
             "yo sukhaṃ dukkhatoddakkhi 5-  dukkhamaddakkhi sallato
             adukkhamasukhaṃ santaṃ          addakkhi naṃ aniccato
             sa ve sammaddaso bhikkhu     parijānāti vedanā"ti. 6-
    Sabbā eva ca tā 7- dukkhatopi anupassitabbā. Vuttañhetaṃ "yaṃ kiñci vedayitaṃ,
sabbantaṃ 8- dukkhasminti vadāmī"ti. 9- Sukhā dukkhatopi anupassitabbā. Yathāha
"sukhā vedanā ṭhitisukhā, vipariṇāmadukkhā. Dukkhā vedanā ṭhitidukkhā, vipariṇāmasukhā.
@Footnote: 1 cha.Ma. vedanānupassanātiādīsu  2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  3 dī.mahā. 10/-/248,
@Ma.mū. 12/-/77  4 cha.Ma. tathānupassanto  5 cha.Ma. dukkhato adda  6 saṃ.saḷā.
@18/368/257 (syā)  7 cha.Ma. cetā  8 cha.Ma. taṃ  9 saṃ.saḷā. 18/391/268 (syā)
Adukkhamasukhā vedanā ñāṇasukhā, aññāṇadukkhā"ti 1- api ca aniccādisattānupassanā-
vasenāpi anupassitabbā. Cittadhammesupi cittantāva ārammaṇādhipatisahajātabhūmikamma-
vipākakiriyādinānattabhedānaṃ aniccādisattānupassanānaṃ sarāgādisoḷasabhedānañca
vasena anupassitabbaṃ. Dhammā salakkhaṇasāmaññalakkhaṇānaṃ suññatadhammassa aniccādi-
sattānupassanānaṃ santāsantādīnañca vasena anupassitabbā.
    Ime cattāro satipaṭṭhānā pubbabhāge nānācittesu labbhanti. Aññeneva
hi cittena kāyaṃ pariggaṇhāti, aññena vedanā, 2- aññena cittaṃ, aññena dhamme
pariggaṇhāti, lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhantīti. Ādito hi kāyaṃ
pariggaṇhitvā āgatassa vipassanāsampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya
satiyā samannāgato puggalo kāyānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ
pattassa maggakkhaṇe maggasampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya satiyā
samannāgato puggalo kāyānupassī nāma.
    Vedanā pariggaṇhitvā cittaṃ pariggaṇhitvā dhamme pariggaṇhitvā āgatassa
vipassanāsampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo
dhammānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ pattassa maggakkhaṇe
maggasampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo
dhammānupassī nāma, evaṃ tāva desanā puggale tiṭṭhati, kāye pana "subhan"ti
vipallāsappahānā kāyapariggāhikā sati maggena samijjhatīti kāyānupassanā nāma. Vedanāya
"sukhan"ti vipallāsappahānā vedanāpariggāhikā sati maggena samijjhatīti vedanānupassanā
nāma. Citte "niccan"ti vipallāsappahānā cittapariggāhikā sati maggena
samijjhatīti cittānupassanā nāma. Dhammesu "attā"ti vipallāsappahānā
dhammapariggāhikā sati maggena samijjhatīti dhammānupassanā nāma. Iti ekāva
@Footnote: 1 Ma.mū. 12/465/414  2 cha.Ma. vedanaṃ. evamuparipi
Maggasampayuttā sati catukiccasādhakaṭṭhena cattāri nāmāni labhati. Tena vuttaṃ
"lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhantī"ti.
    Puna upakāravasena ca aparihīnavasena ca guṇavasena 1- ca apare tayo catukkā
vuttā. Tattha asatiparivajjanāyāti na sati asati, sati ettha natthīti vā
asati, muṭṭhassatiyā etaṃ adhivacanaṃ. Parivajjanāyāti samantato vajjanena.
Bhattanikkhittakākasadisamuṭṭhassatipuggalaparivajjanena upaṭṭhitassatipuggalasevanena
ṭhānanisajjādīsu satisamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittatāya ca sati uppajjati.
Satikaraṇīyānaṃ dhammānanti satiyā kātabbānaṃ dhammānaṃ. Katattāti katabhāvena. Catunnaṃ
maggānaṃ katattā, bhāvitattāti attho. Satipaṭipakkhānaṃ 2- dhammānaṃ hatattāti
kāmacchandādīnaṃ nāsitabhāvena. Satinimittānaṃ dhammānaṃ apamuṭṭhattāti satiyā kāraṇānaṃ
kāyādiārammaṇānaṃ anaṭṭhabhāvena.
    Satiyā samannāgatattāti satiyā dhammānaṃ 3- āgatattā aparihīnattā ca.
Vasitattāti 4- vasibhāvappattena. Pāguññatāyāti paguṇabhāvena. Apaccorohaṇatāyāti
anivattanabhāvena 5- apaccosakkanabhāvena.
    Satattāti 6- sabhāvena vijjamānattā. Santattāti nibbutasabhāvattā. Samitattāti
kilesānaṃ vūpasamitabhāvattā. Santadhammasamannāgatattāti sappurisadhammehi aparihīnattā.
Buddhānussatiādayo heṭṭhā vuttanayā eva. Saraṇakavasena sati, idaṃ satiyā sabhāvapadaṃ.
Punappunaṃ saraṇato anussaraṇavasena anussati. Abhimukhaṃ gantvā viya saraṇato paṭisaraṇavasena
paṭissati. Upasaggavasena vā vaḍḍhitamattametaṃ. 7- Saraṇākāro saraṇatā. Yasmā
pana saraṇatāti tiṇṇaṃ saraṇānampi nāmaṃ, tasmā taṃ paṭisedhetuṃ puna satiggahaṇaṃ
kataṃ. Sati saṅkhātā saraṇatāti ayaṃ hettha attho. Sutapariyattassa dhāraṇabhāvato
@Footnote: 1 Sī. paguṇavasena  2 cha.Ma. satiparibandhānaṃ  3 cha.Ma. sammā  4 Sī. vasittāti
@5 Sī. aparivattanabhāvena  6 cha.Ma. sattattāti  7 cha.Ma. vaḍḍhitamattameva
Dhāraṇatā. Anupavisanasaṅkhātena ogāhanaṭṭhena apilāpanabhāvo apilāpanatā. Yathā
hi udake lābukaṭāhādīni palavanti, na anupavisanti, na tathā ārammaṇe sati.
Ārammaṇaṃ hi esā anupavisati, tasmā "apilāpanatā"ti vuttā. Cirakatacirabhāsitānaṃ
na pamussanabhāvato apamussanatā. 1- Upaṭṭhānalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti 2- indriyaṃ,
satisaṅkhātaṃ indriyaṃ satindriyaṃ. Pamāde na kampatīti satibalaṃ. Yāthāvasati nīyānasati
kusalasatīti sammāsati. Bujjhanakassa aṅgoti bojjhaṅgo, pasaṭṭho sundaro vā
bojjhaṅgo sambojjhaṅgo, satiyeva sambojjhaṅgo satisambojjhaṅgo.
    Ekāyanamaggoti ekamaggo, ayaṃ maggo na dvedhāpathabhūtoti evamattho daṭṭhabbo.
Atha vā ekena ayitabboti ekāyano. Ekenāti gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya vivekaṭṭhena
pavivittena. 3- Ayitabbo paṭipajjitabbo, ayanti vā etenāti ayano, saṃsārato
nibbānaṃ gacchatīti attho. Ekassa ayano ekāyano. Ekassāti seṭṭhassa. Sabbasattānaṃ
seṭṭhova bhagavā, tasmā "bhagavato"ti vuttaṃ hoti. Kiñcāpi hi tena aññepi
ayanti, evaṃ santepi bhagavatova so ayano tena uppāditattā. Yathāha "so
hi brāhmaṇa bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā"tiādi. 4- Ayatīti vā ayano,
gacchati pavattatīti attho. Ekasmiṃ ayano ekāyano. Imasmiṃyeva dhammavinaye pavattati,
na aññatthāti vuttaṃ hoti. Yathāha "imasmiṃ kho subhadda dhammavinaye ariyo aṭṭhaṅgiko
maggo upalabbhatī"ti. 5- Desanābhedoyeva heso, atthato pana ekova. Api ca ekaṃ
ayatīti ekāyano. Pubbabhāge nānāmukhabhāvanānayena pavattopi aparabhāge ekaṃ
nibbānameva gacchatīti vuttaṃ hoti. Yathāha brahmā sahampati:-
                    ekāyanaṃ jātikhayantadassī
                    maggaṃ pajānāti hitānukampī
                    etena maggena tariṃsu pubbe
                    tarissare ceva taranti coghanti. 6-
@Footnote: 1 cha.Ma. sammussanabhāvato asammussanatā  2 Sī. karotīti  3 cha.Ma. pahāya vūpakaṭṭhena
@pavivittacittena  4 Ma.u. 14/79/59  5 dī.mahā. 10/214/133  6 cha.Ma. tarissanti ye
@ca taranti oghanti
    Maggoti kenaṭṭhena maggo? nibbānaṃ gamanaṭṭhena, nibbānatthikehi
magganīyaṭṭhena ca. Upetoti āsannaṃ gato. Samupetoti tato āsannataraṃ gato.
Ubhayenāpi satiyā aparihīnoti attho. Upagatoti upagantvā ṭhito. Samupagatoti
saṃyutto hutvā ṭhito. "upāgato samupāgato"tipi pāḷi. Ubhayenāpi satisamīpaṃ āgatoti
attho. Upapannoti aviyogo. 1- Samupapannoti paripuṇṇo. Samannāgatoti avekallo 2-
vijjamāno. "upeto samupetoti dvīhi padehi pavattaṃ kathitaṃ. Upagato samupagatoti
dvīhi padehi paṭivedho. Upapanno samupapanno samannāgatoti tīhi padehi paṭilābho
kathito"ti evameke vaṇṇayanti.
    Loke vesā visattikāti yā esā anekappakārena vuttā visattikā, sā
khandhaloke eva, na aññatra khandhehi pavattatīti attho. Loke vetaṃ visattikanti
khandhaloke eva pavattaṃ etaṃ visattikasaṅkhātaṃ taṇhaṃ. Tarati kāme parivajjento.
Uttarati kilese pajahanto. Patarati tesaṃ patiṭṭhāhetuṃ chindanto. Samatikkamati saṃsāraṃ
atikkamanto. Vītivattati paṭisandhiabhabbuppattikaṃ karonto. Atha vā tarati uttarati
kāyānupassanena. Patarati vedanānupassanena. Samatikkamati cittānupassanena. 3- Sabbehi
vītivattati dhammānupassanena. 3- Atha vā tarati sīlena. Uttarati samādhinā. Patarati
vipassanāya. Samatikkamati maggena. Vītivattati phalenāti evamādinā yojetabbaṃ.
    [4] Catutthagāthāya ayaṃ saṅkhepattho:- yo ekaṃ sālikkhettādikhettaṃ vā
gharavatthādivatthuṃ vā kahāpaṇasaṅkhātaṃ hiraññaṃ vā goassādibhedaṃ gavāssaṃ vā
antojātādidāse vā bhatakādikammakare vā itthisaññitā thiyo vā ñātibandhavādibandhū
vā aññe vā manāpiyarūpādike puthukāme anugijjhatīti. Sālikkhettanti yattha
sāliyo viruhanti. Vīhikkhettādīsupi eseva nayo. Vīhīti avasesavīhayo. Modayatīti
muggo. Gharavatthunti gharapatiṭṭhāpanatthaṃ katākatabhūmibhāgo. Koṭṭhakavatthādīsupi eseva
@Footnote: 1 cha.Ma. aviyogāpanno  2 cha.Ma. avikalo  3-3 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti
Nayo. Koṭṭhakoti dvārakoṭṭhādi. Pureti gharassa purato. Pacchāti gharassa pacchato.
Ettha ārāmenti cittaṃ tosentīti ārāmo. Pupphenapi phalenapi chāyāyapi dakenapi
ramantīti attho.
    Pasukādayoti eḷakādayo. Antojātakoti antogharadāsiyā kucchismiṃ jāto.
Dhanakkītakoti dhanena kīṇitvā parivattetvā gahito. Sāmaṃ vāti sayaṃ vā. Dāsabyanti
dāsassa bhāvo dāsabyaṃ, taṃ dāsabyaṃ. Upetīti upagacchati. Akāmako vāti attano
aruciyā vā karamarānīto.
    Te cattāropi puna dassetuṃ "āmāya dāsāpi bhavanti heke"ti āha. Āmāya
dāsāti antojātadāsā. "yattha dāso āmajāto ṭhito thullāni bhajjatī"ti 1- etthāpi
eteva vuttā. Dhanena kītāti dhanadāsā. Sāmañca eketi sayaṃ dāsā. Bhayāpanuṇṇāti
akāmadāsā. Bhayena panuṇṇā khipitā.
    Bhatakāti bhatiyā jīvanakā. Kasikammādikammaṃ karontīti kammakaRā. Upajīvinoti
sammantanādinā upagantvā nissayaṃ katvā jīvantīti upajīvino.
    Itthīti thiyati etissaṃ gabbhoti itthī. Pariggahoti sahāyī sassāmikā.
Mātāpitibandhavāpi ñātibandhu. Sagotto gottabandhu. Ekācariyakule vā ekajātimantaṃ
vā uggahitamanto mantabandhu. Dhanusippādisaddhiṃ uggahitako sippabandhu.
"mittabandhavātipi bandhū"ti katthaci potthake pāṭho dissati.
    Gijjhatīti kilesakāmena pattheti. Anugijjhatīti anu anu gijjhati punappunaṃ
pattheti. Paligijjhatīti samantato pattheti. Palibajjhatīti visesena pattheti.
"oḷārikattena nimittaggāhavasena gijjhati, anugijjhati, anubyañjanaggāhavasena
paligijjhati, palibajjhatī"ti evameke vaṇṇayanti.
@Footnote: 1 Sī. gajjatīti
    [5] Pañcamagāthāya ayaṃ saṅkhepattho:- taṃ puggalaṃ abalattā 1- kilesā balīyanti
sahanti maddanti. Saddhābalādivirahena vā abalaṃ taṃ puggalaṃ abalakilesā balīyanti,
abalattā balīyantīti attho. Atha vā taṃ kāmagiddhaṃ kāmarakkhantaṃ 2- kāmapariyesantañca
sīhādayo ca pākaṭaparissayā, kāyaduccaritādayo ca apākaṭaparissayā maddanti.
Tato apākaṭaparissayehi abhibhūtaṃ taṃ puggalaṃ jātiādidukkhaṃ bhinnanāvaṃ udakaṃ viya
anveti.
    Abalāti natthi etesaṃ balanti abalā, balavirahitā. Dubbalāti mandappayogābalena
kattabbakiccavirahitā. Appabalāti appaṃ parittaṃ etesaṃ balanti appabalā,
yuñjituṃ 3- asamatthā. Appathāmakāti appo paritto thāmo etesaṃ vāyāmo ussāhoti
appathāmakā. Hīnā nihīnā parihīnā 4- payogahīnena. Omakā thāmahīnena. Lāmakā
paccayahīnena. Chatukkā ajjhāsayahīnena. Parittā satihīnena. 5- Sahantīti maddanti
ghaṭṭanaṃ uppādenti. Parisahantīti sabbato maddanti. Abhibhavantīti aparāparaṃ
uppattivasena. Ajjhottharantīti punappunaṃ uppattivasena. Pariyādiyantīti
sussosetvā ṭhānena. Maddantīti kusaluppattinivāraṇena.
    Saddhābalanti saddahanti etāya, sayaṃ vā saddahati, saddahanamattameva vā
esāti saddhā. Sā saddahanalakkhaṇā, okappanalakkhaṇā vā, sampasādanarasā
udakappasādakamaṇi viya. Pakkhandanarasā vā oghuttaraṇo viya. Akālussiyapaccupaṭṭhānā
adhimuttipaccupaṭṭhānā vā. Saddheyyavatthupadaṭṭhānā, sotāpattiyaṅgapadaṭṭhānā vā.
Hatthavittabījāni viya 6- daṭṭhabbā. Assaddhiye na kampatīti saddhābalaṃ. Vīriyabalanti
vīrassa bhāvo vīriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ vīriyaṃ, vidhinā vā nayena upāyena īrayitabbaṃ
pavattayitabbanti vīriyaṃ. Taṃ panetaṃ upatthambhanalakkhaṇañca paggahaṇalakkhaṇañca vīriyaṃ,
sahajātānaṃ upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, "saṃviggo yoniso
@Footnote: 1 cha.Ma. abalakhyā  2 Sī.,cha.Ma. kāmarattaṃ  3 cha.Ma. yujjhituṃ  4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na
@dissati  5 Sī. sattihīnena, cha.Ma. pattihīnena  6 Sī. sambhāvitabījāni, cha.Ma. sā
@hatthavittabījāni viya
Padahatī"ti vacanato 1- saṃvegapadaṭṭhānaṃ, vīriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ vā. Sammā āraddhaṃ
sabbasampattīnaṃ mūlanti daṭṭhabbaṃ. Kosajje na kampatīti vīriyabalaṃ. Satiyā lakkhaṇādīni
vuttāneva.
    Muṭṭhassacce na kampatīti satibalaṃ. Sahajātāni sammā ādhīyati ṭhapetīti samādhi.
So pāmokkhalakkhaṇo avikkhepalakkhaṇo vā, avisāraṇalakkhaṇo vā 2- sahajātānaṃ
dhammānaṃ ārammaṇe sampiṇaḍanaraso nhāniyacuṇṇānaṃ udakaṃ viya, upasamapaccupaṭṭhāno,
ñāṇapaccupaṭṭhāno vā. "samāhito yathābhūtaṃ pajānāti passatī"ti hi vuttaṃ. Visesato
sukhapadaṭṭhāno nivāte padīpaccīnaṃ ṭhiti viya cetaso ṭhitīti daṭṭhabbo. Uddhacce
na kampatīti samādhibalaṃ. Pajānātīti paññā. Kiṃ pajānāti? "idaṃ dukkhan"tiādinā 3-
nayena ariyasaccāni. Sā yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā
kusalissāsakkhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasā padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānā
araññagatasuddesiko 4- viya. Avijjāya na kampatīti paññābalaṃ. Hiribalaṃ ottappabalanti
ahirike na kampatīti hiribalaṃ. Anottappe na kampatīti ottappabalaṃ. Ayaṃ ubhayapadavasena
atthavaṇṇanā hoti. Kāyaduccaritādīhi hirīyatīti hirī, lajjāyetaṃ adhivacanaṃ. Tehi
eva ottappatīti ottappaṃ, pāpato ubbegassetaṃ adhivacanaṃ.
    Tesaṃ nānākaraṇadīpanatthaṃ samuṭṭhānaṃ, adhipati, lajjādilakkhaṇena cāti imaṃ mātikaṃ
ṭhapetvā ayaṃ vitthārakathā vuttā:- ajjhattasamuṭṭhānā hirī nāma, bahiddhāsamuṭṭhānaṃ
ottappaṃ nāma. Attādhipati hirī nāma, lokādhipati ottappaṃ nāma. Lajjāsabhāvasaṇṭhitā
hirī nāma, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappaṃ nāma. Sappatissavalakkhaṇā hirī nāma,
vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ nāma.
@Footnote: 1 aṅ.catukka.  21/113/132  2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
@3 vi.mahā. 4/15/14  4 Sī. araññapathasudesako, cha.Ma. araññagatasudesako
    Tattha ajjhattasamuṭṭhānaṃ hiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti:- jātiṃ paccavekkhitvā
vayaṃ paccavekkhitvā sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā bāhusaccaṃ paccavekkhitvā. Kathaṃ?
"pāpakaraṇaṃ nāmetaṃ na jātisampannānaṃ kammaṃ, hīnajaccānaṃ kevaṭṭādīnaṃ idaṃ kammaṃ,
tādisassa 1- jātisampannassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yuttan"ti evaṃ tāva jātiṃ
paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā "pāpakaraṇaṃ
nāmetaṃ daharehi kattabbakammaṃ, tādisassa vaye ṭhitassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yuttan"ti
evaṃ vayaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā
"pāpakammaṃ nāmetaṃ dubbalajātikānaṃ kammaṃ, tādisassa sūrabhāvasampannassa idaṃ kammaṃ
kātuṃ na yuttan"ti evaṃ sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto
hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā "pāpakammaṃ nāmetaṃ andhabālānaṃ kammaṃ, na paṇḍitānaṃ.
Tādisassa paṇḍitassa bahussutassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yuttan"ti evaṃ bāhusaccaṃ
paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Evaṃ
ajjhattasamuṭṭhānaṃ hiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti. Samuṭṭhāpetvā ca pana attano
citte hiriṃ pavesetvā pāpakammaṃ na karoti. Evaṃ ajjhattasamuṭṭhānā hirī nāma hoti.
Kathaṃ bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma? sace tvaṃ pāpakammaṃ karissasi, catūsu
Parisāsu garahappatto bhavissasi.
             "garahissanti taṃ viññū       asuciṃ nāgariko yathā
             vajjito sīlavantehi        kathaṃ bhikkhu karissasī"ti 2-
evaṃ paccavekkhanto hi bahiddhāsamuṭṭhitena ottappena pāpakammaṃ na karoti, evaṃ
bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma hoti.
    Kathaṃ attādhipati hirī nāma? idhekacco kulaputto attānaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ
Katvā "tādisassa saddhāpabbajitassa bahussutassa dhutaṅgadharassa 3- na yuttaṃ pāpakammaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. mādisassa. evamuparipi  2 abhi.A. 1/175  3 Ma. dhutavādassa
Kātun"ti pāpaṃ  na karoti. Evaṃ attādhipati hirī nāma hoti. Tenāha bhagavā
"so attānaṃyeva adhipatiṃ katvā akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati,
anavajjaṃ bhāveti, suddhamattānaṃ pariharatī"ti. 1-
    Kathaṃ lokādhipati ottappaṃ nāma? idhekacco kulaputto lokaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ
katvā pāpakammaṃ na karoti. Yathāha:-
         "mahā kho panāyaṃ lokasannivāso, mahantasmiṃ kho pana lokasannivāse
      santi samaṇabrāhmaṇā iddhimanto dibbacakkhukā paracittaviduno, te dūratopi
      passanti, āsannā na dissanti, cetasāpi cittaṃ pajānanti, 2- tepi maṃ
      evaṃ   jāneyyuṃ `passatha bho imaṃ kulaputtaṃ saddhāya agārasmā anagāriyaṃ
      pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi dhammehī'ti.
      Devatāpi kho santi iddhimantiniyo dibbacakkhukā paracittaviduniyo, tā
      dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti. Cetasāpi cittaṃ pajānanti,
      tāpi maṃ evaṃ jāneyyuṃ `passatha bho imaṃ kulaputtaṃ saddhāya agārasmā
      anagāriyaṃ pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi
      dhammehī'ti. So iti paṭisañcikkhati `āraddhaṃ kho pana me vīriyaṃ bhavissati
      asallīnaṃ, upaṭṭhitā sati asammuṭṭhā, passaddho kāyo asāraddho, samāhitaṃ
      cittaṃ ekaggan'ti. So lokaṃyeva adhipatiṃ karitvā akusalaṃ pajahati, kusalaṃ
      bhāveti, sāvajjaṃ pajahati, anavajjaṃ bhāveti, suddhaṃ attānaṃ pariharatī"ti. 1-
    Evaṃ lokādhipati ottappaṃ nāma hoti. "lajjāsabhāvasaṇṭhitā hirī, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ
ottappan"ti ettha pana lajjāti lajjanākāro, tena sabhāvena saṇṭhitā hirī.
Bhayanti apāyabhayaṃ, tena sabhāvena saṇṭhitaṃ ottappaṃ. Tadubhayampi pāpaparivajjane
pākaṭaṃ hoti. Ekacco hi yathā nāma eko kulaputto uccārapassāvādīni karonto
@Footnote: 1 aṅ.tika. 20/40/142  2 cha.Ma. jānanti. evamuparipi
Lajjitabbayuttakaṃ ekaṃ disvā lajjanākārappatto bhaveyya viniḷito 1- lajjito, 2-
evameva ajjhattaṃ lajjīdhammaṃ okkamitvā pāpakammaṃ na karoti. Ekacco apāyabhayabhīto
hutvā pāpakammaṃ na karoti.
    Tatridaṃ opammaṃ:- yathā hi dvīsu ayoguḷesu eko sītalo bhaveyya gūthamakkhito,
eko uṇho āditto. Tattha paṇḍito sītalaṃ gūthamakkhitattā jigucchanto na gaṇhāti,
itaraṃ dāhabhayena, 3- tattha sītalassa gūthamakkhanajigucchāya agaṇhaṇaṃ viya ajjhattaṃ
lajjīdhammaṃ okkamitvā pāpassa akaraṇaṃ, uṇhassa dāhabhayena agaṇhaṇaṃ viya apāyabhayena
pāpassa akaraṇaṃ veditabbaṃ.
    "sappatissavalakkhaṇā hirī, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappan"ti idampi
dvayaṃ pāpaparivajjane eva pākaṭaṃ hoti. Ekacco hi jātimahattapaccavekkhaṇā
satthumahattapaccavekkhaṇā dāyajjamahattapaccavekkhaṇā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇāti
catūhi kāraṇehi sappatissavalakkhaṇaṃ hiriṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti. Ekacco
attānuvādabhayaṃ parānuvādabhayaṃ daṇḍabhayaṃ duggatibhayanti catūhākārehi
vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti. Tattha
jātimahattapaccavekkhaṇādīni ceva attānuvādabhayādīni ca vitthāretvā kathetabbāni.
Evaṃ vuttaṃ sattavidhaṃ balaṃ yassa puggalassa natthi, te kilesā taṃ puggalaṃ sahanti
.pe. Pariyādiyanti maddantīti.
    Dve parissayāti pākaṭāpākaṭavasena dve eva upaddavā, na ekaṃ, na
tīṇi, te vibhāgato dassetuṃ "katame pākaṭaparissayā"tiādimāha. Tattha kokāti
kekā. 4- Ayameva vā pāṭho. Corāti coriyakammehi yuttā. Māṇavāti sāhasikakammehi
yuttā. Katakammāti sandhicchedādikatacorikakammā. Akatakammāti taṃ kammaṃ kātuṃ
@Footnote: 1 Sī. vidalito, cha.Ma. hīḷito  2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  3 cha.Ma. ḍāhabhayena.
@evamuparipi  4 Ma. koṅkā
Nikkhantā. Ettha assūti bhaveyyunti attho. Cakkhurogoti cakkhusmiṃ
uppannarogo, rujatīti rogo. Cakkhurogotiādayo vatthuvasena veditabbā.
Nibbattitapasādānaṃ hi rogo nāma natthi. Kaṇṇarogoti bahikaṇṇe rogo. Mukharogoti mukhe
uppannarogo. Dantarogoti dantasūlaṃ. Kāsoti khayarogo. Sāsoti svāso uggārarogo.
Pināsoti bahināsikāya rogo. Ḍahoti 1- abbhantare uppajjanako uṇho. Mucchāti
sativissajjanako. 2- Pakkhandikāti lohitapakkhandikā atisāro. Sūlāti āmasūlā
kucchirogo. 3- Visūcikāti mahanto virecanako. Kilāsoti savalo. Sosoti sukkhanako
sosabyādhi. Apamāroti amanussaggāho veriyakkhābādho. Daddūti daddupīḷakā. Kaṇḍūti
khuddakapīḷakā. Kacchūti mahākacchu. Rajasāti 4- nakhehi vilikhitaṭṭhānarogo. "nakhasā"tipi
pāḷi. Vitacchikāti hatthatalapādatalesu hīraṃ hīraṃ katvā phālento uppajjanakarogo.
Lohitapittanti soṇitapittaṃ, rattapittanti vuttaṃ hoti. Madhumehoti sarīrabbhantare
ukkaṭṭharogo. Vuttañhetaṃ "api ca madhumeho ābādho ukkaṭṭho"ti.
    Aṃsāti arisarogo. Pīḷakāti lohitapīḷakā. Bhagaṃ dālayatīti bhagandalā, vaccamaggaṃ
phāletīti attho. Pittasamuṭṭhānāti pittena samuṭṭhānaṃ uppatti etesanti
pittasamuṭṭhānā. Te kira dvattiṃsa honti. Semhasamuṭṭhānādīsupi eseva nayo.
Sannipātikāti vātapittasemhānaṃ sannipātena ekībhāvena uppannā. Ābādhanaṭṭhena 5-
ābādhā. Utupariṇāmajāti utupariṇāmena. Accuṇhāti sītena uppajjanakarogā.
Visamaparihārajāti atiṭṭhānanisajjanādinā visamaparihārena jātā. Opakkamikāti
vadhabandhanādinā upakkamena jātā. Kammavipākajāti balavakammavipākasambhūtā. Sītaṃ uṇhaṃ
.pe. Samphassoti ime pākaṭā eva. Iti vāti evaṃ vā. Ime vuccantīti
nigamento āha.
@Footnote: 1 cha.Ma. ḍāhoti  2 cha.Ma. sativissajjanakā  3 cha.Ma. kucchivāto
@4 cha.Ma. rakhasāti  5 cha.Ma. ābādhaṭṭhena
    Katame paṭicchannaparissayāti apākaṭā acchāditaupaddavā katameti pucchati.
Tattha kāyaduccaritanti pāṇātipātaadinnādānamicchācāracetanā veditabbā.
Vacīduccaritanti musāvādapisuṇavācāpharusavācāsamphappalāpacetanā veditabbā.
Manoduccaritanti abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyo veditabbā. Kāye pavattaṃ, kāyato vā
pavattaṃ, duṭṭhu caritaṃ, kilesapūtikattā vā duṭṭhu caritanti kāyaduccaritaṃ.
Vacīduccaritādīsupi 1- eseva nayo.
    Kāmīyantīti kāmā, pañca kāmaguṇā. Kāmesu chando kāmacchando. Kāmayatīti vā kāmo,
kāmo eva chando, kāmacchando na kattukamyatāchandoti. 2- Kāmataṇhāva evaṃnāmikā.
Kusaladhamme nīvaratīti nīvaraṇaṃ, kāmacchando eva nīvaraṇaṃ kāmacchandanīvaraṇaṃ. Evaṃ
sesesupi. Byāpajjati tena cittaṃ pūtibhāvaṃ upagacchati, byāpādayati vā
vinayācārasampattiṃ nāseti hitasukhādīnīti 3- vā byāpādo. Thīnatā thīnaṃ. 4- Middhanatā
middhaṃ, anussahanatā sampattivighāto 5- cāti attho. Thīnañca middhañca thīnamiddhaṃ.
Tattha thīnaṃ anussahanalakkhaṇaṃ, 6- vīriyavinodanarasaṃ, 7- saṃsīdanapaccupaṭṭhānaṃ.
Middhaṃ akammaññatālakkhaṇaṃ, osādanarasaṃ, 8- līnatāpaccupaṭṭhānaṃ, 9-
pacalāyikāniddāpaccupaṭṭhānaṃ vā, ubhayampi aratitandīvijamhitādīsu 10-
ayonisomanasikārapadaṭṭhānanti.    uddhatassa bhāvo uddhaccaṃ. Taṃ avūpasamalakkhaṇaṃ
vātābhighātacalajalaṃ viya, anavaṭṭhārasaṃ vātābhighātacaladhajapaṭākaṃ viya, bhantattapaccupaṭṭhānaṃ
pāsāṇābhighātasamuddhaṭabhasmaṃ viya, cetaso avūpasamo ayonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ.
Cittavikkhepoti daṭṭhabbaṃ. Kucchitaṃ kataṃ kukataṃ, tassa bhāvo kukkuccaṃ. Taṃ
pacchānutāpalakkhaṇaṃ, katākatānusocanarasaṃ, vippaṭisārapaccupaṭṭhānaṃ, katākatapadaṭṭhānaṃ
dāsabyaṃ viya daṭṭhabbaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. vacīmanoduccaritesupi  2 cha.Ma. na kattukamyatāchando, na dhammacchando vā
@3 Sī. vinayācārarūpaṃ, Ma. vinayācārasampattiṃ nāseti hitasukhānīti, cha.
@vinayācārarūpasampattihitasukhādīnīti  4 cha.Ma. thinanatā thinaṃ  5 cha.Ma. anussāhasaṃhananatā
@asattivighātatā  6 cha.Ma. anussāhanalakkhaṇaṃ  7 Sī. viriyapaññāvinodanarasaṃ, Ma.
@vīriyapanodanarasaṃ  8 cha.Ma. onahanarasaṃ  9 cha.Ma. līnabhāvapaccupaṭṭhānaṃ  10 cha.Ma.
@aratitandīvijambhitādīsu
Uddhaccakukkuccaṃ. 1- Vigatā cikicchāti vicikicchā, sabhāvaṃ vā vicinanto etāya
kicchati kilamatīti vicikicchā, sā saṃsayalakkhaṇā, saṃsappanarasā, anicchayapaccupaṭṭhānā,
anekaṃsaggāhapaccupaṭṭhānā vā, vicikicchā 2- ayonisomanasikārapadaṭṭhānā.
Paṭipattiantarāyakarāti daṭṭhabbā.
    Rañjanalakkhaṇo 3- rāgo. Dussanalakkhaṇo doso. Muyhanalakkhaṇo moho. Kujjhanalakkhaṇo
kodho, caṇḍikkalakkhaṇo vā, āghātakaraṇaraso, dūsanapaccupaṭṭhāno. Upanandanalakkhaṇo
upanāho, veraappaṭinissajjanaraso, kodhānubandhabhāvapaccupaṭṭhāno. Vuttañcetaṃ
"pubbakālaṃ kodho, aparakālaṃ upanāho"tiādi. 4-
    Paraguṇamakkhanalakkhaṇo makkho, tesaṃ vināsanaraso, tadacchādanapaccupaṭṭhāno.
Yugaggāhalakkhaṇo palāso, 5- paraguṇehi attano guṇānaṃ samīkaraṇaraso, paresaṃ
guṇappamāṇena uddhānapaccupaṭṭhāno. 6-
    Parasampattikhīyanalakkhaṇā issā, tassā 7- akkhamanalakkhaṇā 8- vā, tattha anabhiratirasā,
tato vimukhabhāvapaccupaṭṭhānā. Attano sampattinigūhaṇalakkhaṇaṃ maccheraṃ, attano
sampattiyā parehi sādhāraṇabhāvaakkhamanarasaṃ, 9- saṅkocanapaccupaṭṭhānaṃ.
    Katapāpapaṭicchādanalakkhaṇā māyā, tassa nigūhaṇarasā, tadāvaraṇapaccupaṭṭhānā.
Attano avijjamānaguṇappakāsanalakkhaṇaṃ sāṭheyyaṃ, tesaṃ samudāharaṇarasaṃ, sarīrākārehipi 10-
tesaṃ vibhūtakaraṇapaccupaṭṭhānaṃ.
    Cittassa uddhumātabhāvalakkhaṇo thambho, appatissavavuttiraso, amaddavapaccupaṭṭhāno.
Karaṇuttariyalakkhaṇo sārambho, vipaccanīkatāraso, agāravapaccupaṭṭhāno.
@Footnote: 1 cha.Ma. uddhaccañca kukkuccañca uddhaccakukkuccaṃ  2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
@3 cha.Ma. rajjanalakkhaṇo  4 abhi.vi. 35/891/437  5 cha.Ma. paḷāso  6 cha.Ma.
@upaṭṭhānapaccupaṭṭhāno  7 cha.Ma. tassa  8 Ma. anassādaanattamanalakkhaṇā  9...asukhāyanarasaṃ
@(Ma.A. 1/115)  10 Ma. pariyākārehipi
    Uṇṇatilakkhaṇo māno, ahaṅkāraraso, uddhumātabhāvapaccupaṭṭhāno. Abbhuṇṇatilakkhaṇo
atimāno, ativiya ahaṅkāraraso, accuddhumātabhāvapaccupaṭṭhāno.
    Mattabhāvalakkhaṇo mado, madaggahaṇaraso, ummādapaccupaṭṭhāno. Pañcasu kāmaguṇesu
cittassa vossaggalakkhaṇo pamādo, vossaggānuppadānaraso, sativippavāsapaccupaṭṭhānoti
evaṃ imesaṃ dhammānaṃ lakkhaṇādīni veditabbāni. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana
"tattha katamo kodho"tiādinā 1- vibhaṅge vuttanayeneva veditabbo.
    Visesato cettha āmisagiddho 2- attanā alabhanto aññassa lābhino kujjhati,
tassa sakiṃ uppanno kodhoyeva. 3- Taduttari uppanno 4- upanāho. So evaṃ kuddho
upanayhanto ca santampi 5- aññassa lābhino guṇaṃ makkheti "ahampi tādiso"ti
ca yugaggāhaṃ gaṇhāti. Ayamassa makkho ca palāso ca, so evaṃ makkhī palāsī
parassa 6- lābhasakkārādīsu "kiṃ imassa iminā"ti issati padussati, ayamassa issā.
Sace panassa kāci sampatti hoti, tassā tena sādhāraṇabhāvaṃ na sahati, idamassa
maccheraṃ. Lābhahetu kho pana attano santepi dose paṭicchādeti, ayamassa māyā.
Asantepi guṇe pakāseti, idamassa sāṭheyyaṃ. So evaṃ paṭipanno sace pana
yathādhippāyaṃ lābhaṃ labhati, tena thaddho hoti amuducitto "na idaṃ evaṃ kātabban"ti
ovadituṃ asakkuṇeyyo, ayamassa thambho. Sace pana naṃ koci kiñci vadati "na
idaṃ evaṃ kātabban"ti, tena sāraddhacitto hoti, bhākuṭikamukho "ko me tvan"ti
pasayhabhāṇī, ayamassa sārambho. Tato thambhena "ahameva seyyo"ti attānaṃ maññanto
mānī hoti. Sārambhena "ke ime"ti pare atimaññanto atimānī, ayamassa māno
ca atimāno ca. So tehi mānātimānehi jātimadādianekarūpaṃ madaṃ janeti, matto
samāno kāmaguṇādibhedesu vatthūsu pamajjati, ayamassa mado ca pamādo cāti
veditabbaṃ.
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/891/437  2 āmisadāyādo (Ma.A. 1/116)  3 cha.Ma. uppanno kodho
@kodhoyeva  4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  5 cha.Ma. santepi  6 cha.Ma. tassa
    Sabbe kilesāti sabbepi akusalā dhammā upatāpanaṭṭhena vibādhanaṭṭhena ca kilesā.
Kilesadūsikattā 1- duccaritā. Darathakaraṇaṭṭhena 2- darathā. Antoḍāhādikaraṇaṭṭhena
pariḷāhā. Sadā tāpanaṭṭhena santāpā. Akosallasambhūtaṭṭhena abhisaṅkharaṇaṭṭhena ca
sabbe akusalābhisaṅkhāRā.
    Kenaṭṭhenāti kena atthena. Abhibhavanāditividhaṃ atthaṃ dassetuṃ "parisahantīti
parissayā"tiādimāha. Parisahantīti dukkhaṃ uppādenti abhibhavanti. Parihānāya
saṃvattantīti kusalānaṃ dhammānaṃ pariccajanāya pavattanti. 3- Tatrāsayāti tasmiṃ sarīre
akusalā dhammā āsayanti nivasanti uppajjantīti attho. Te parissayāti
kāyaduccaritādayo upaddavā. Kusalānaṃ dhammānaṃ antarāyāyāti upari vattabbānaṃ
sammāpaṭipadādikosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ antaradhānāya adassanatthāya saṃvattanti.
Sammāpaṭipadāyāti sundarāya, pasaṭṭhāya vā paṭipadāya, na micchāpaṭipadāya.
Anulomapaṭipadāyāti aviruddhapaṭipadāya, na paṭilomapaṭipadāya. Apaccanīkapaṭipadāyāti
na paccanīkapaṭipadāya, apaccatthikapaṭipadāya. Anvatthapaṭipadāyāti atthaṃ anugatāya
paṭipadāya, uparūpari vaḍḍhitāya paṭipadāya, yathā attho, tathā paṭipajjitabbāya
paṭipadāyāti vuttaṃ hoti. "attatthapaṭipadāyā"tipi pāḷi, taṃ na sundaraṃ.
Dhammānudhammapaṭipadāyāti dhammo nāma navalokuttaradhammo. Anudhammo nāma vipassanādi.
Tassa dhammassa anurūpā dhammapaṭipadā dhammānudhammapaṭipadā, tassā
dhammānudhammapaṭipadāya.
    Sīlesu paripūrikāritāyāti pātimokkhasīlesu pāripūriṃ katvā ṭhitatāya.
Indriyesu guttadvāratāyāti "cakkhunā rūpaṃ disvā"tiādinā 4- nayena vuttesu
manacchaṭṭhesu indriyesu sugopitadvāratāya. 5- Bhojane mattaññutāyāti
paṭiggahaṇādīsu pamāṇayuttatāya. Alaṃsāṭakādiṃ muñcitvā mitabhojanatāya.
@Footnote: 1 cha.Ma. kilesapūtikattā  2 cha.Ma. kilesadarathakaraṇaṭṭhena  3 cha.Ma. saṃvattanti  4 dī.Sī.
@9/213/70, aṅ.tika. 20/16/108, Ma.Ma. 13/24/18, khu.cūḷa. 30/148/71 (syā)  5 cha.Ma.
@sugopitadvārabhāvassa
    Jāgariyānuyogassāti "divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehī"ti 1-
evamādinā nayena pañca jāgaraṇadhamme anuyogassa. Satisampajaññassāti
sabbakammaṭṭhānabhāvanānuyuttānaṃ sabbayogīnaṃ sabbadā upakārakassa satisampajaññassa.
    Satipaṭṭhānānanti ārammaṇesu okkanditvā 2- pakkanditvā upaṭṭhānato
paṭṭhānaṃ, 3- satiyeva paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ. Kāyavedanācittadhammesu panassa 4-
asubhadukkhāniccānattākāraggahaṇavasena subhasukhaniccattasaññāpahānakiccasādhanavasena ca
pavattito catudhā pabhedo hoti, tesaṃ catunnaṃ satipaṭṭhānānaṃ.
    Catunnaṃ sammappadhānānanti padahanti etenāti padhānaṃ, sobhanaṃ padhānaṃ 5-
sammā vā padahanti etenāti sammappadhānaṃ, sobhanaṃ vā taṃ kilesavirūpattavirahato,
padhānañca hitasukhanipphādakaṭṭhena seṭṭhabhāvāvahanato, padhānabhāvakaraṇato cāti sammappadhānaṃ,
vīriyassetaṃ adhivacanaṃ. Uppannuppannānaṃ anuppannuppannānaṃ ca catunnaṃ
akusalakusalānaṃ pahānānuppattiuppādaṭhitikiccasādhanavasena pavattito panassa catudhā
pabhedo hoti, tesaṃ catunnaṃ sammappadhānānaṃ.
    Catunnaṃ iddhipādānanti ettha chandavīriyacittavīmaṃsāsu ekeko 6- ijjhatīti
iddhi, samijjhati nipphajjatīti attho. Ijjhanti vā etāya sattā iddhā vuddhā
ukkaṃsagatā hontīti iddhi. Paṭhamenatthena iddhiyeva pādoti iddhipādo,
iddhikoṭṭhāsoti attho. Dutiyenatthena iddhiyā pādoti iddhipādo pādoti patiṭṭhā
adhigamupāyoti attho. Tena hi yasmā uparūparivisesasaṅkhātaṃ iddhiṃ uppādenti 7-
pāpuṇanti, tasmā pādoti vuccati. Tesaṃ catunnaṃ iddhipādānaṃ.
    Sattannaṃ bojjhaṅgānanti bodhiyā, bodhissa vā aṅgāti bojjhaṅgā. Idaṃ
vuttaṃ hoti, yā esā dhammasāmaggī yāya lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya
@Footnote: 1 aṅ.tika. 20/16/109, Ma.Ma. 13/24/19  2 cha.Ma. okkantitvā, okkhanditvā
@(paṭisaṃ.A. 1/106)  3 Sī. upaṭṭhānaṃ  4 cha.Ma. panassā  5 cha.Ma. padhānaṃ sammappadhānaṃ
@6 Sī.,Ma. ekekā  7 cha.Ma. pajjanti
Līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ
upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayavīriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya
dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā "bodhī"ti vuccati, bujjhatīti
kilesasantānaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva
vā sacchikaroti, tassā dhammasāmaggisaṅkhātāya bodhiyā aṅgātipi bojjhaṅgā
jhānaṅgamaggaṅgādīni viya. Yopesa 1- yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā
bujjhatīti katvā ariyasāvako "bodhī"ti vuccati, tassa bodhissa aṅgātipi bojjhaṅgā
senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā "bujjhanakassa puggalassa aṅgāti
bojjhaṅgā"ti. Tesaṃ sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ.
    Ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassāti ariyoti taṃtaṃmaggavajjhakilesehi ārakattā
ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyoti. 2- Aṭṭhaṅgāni assāti aṭṭhaṅgiko.
Svāyaṃ caturaṅginī viya senā, pañcaṅgikaṃ viya ca turiyaṃ aṅgamattameva hoti,
aṅgavinimutto natthi. Nibbānaṃ maggati, kileseva 3- mārento gacchatīti maggo,
tassa ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa bhāvanānuyogassa. Imesaṃ kusalānaṃ dhammānanti
vuttappakārānaṃ lokuttarakusaladhammānaṃ. 4- Antarāyāyāti lokuttarakusaladhammānaṃ
antarāyāya antaradhānāya lokiyalokuttarakusaladhammānaṃ 5- pariccāgāya.
    Tesu lokuttaradhammānaṃ 6- uppajjituṃ appadānaṭṭhena parissayā nāma. Te hi
uppajjitvā nirujjhamānā upaddavaṃ nāvahanti. Tattheteti tasmiṃ attabhāve ete.
Pāpakāti lāmakā. Attabhāvasannissayāti attabhāvaṃ upanissāya ārammaṇaṃ katvā
uppajjantīti attabhāvasannissayā parissayāti. 7- Daketi udake.
    Vuttañhetanti kathitaṃ hi etaṃ. Sāntevāsikoti antevāsikasaṅkhātena kilesena
saha vasatīti sāntevāsiko. Samudācaraṇasaṅkhātena 8- kilesena saha vasatīti sācariyako.
@Footnote: 1 cha.Ma. yo panesa  2 cha.Ma. ariyo  3 cha.Ma. kilese vā  4 cha.Ma. lokiyalokuttara...
@5 cha.Ma. lokiyakusala...  6 cha.Ma. lokuttarakusala...  7 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
@8 cha.Ma. sācariyakoti  samudācaraṇa...
    Cakkhunā rūpaṃ disvāti cakkhuviññāṇena rūpaṃ passitvā. Upari sotena saddaṃ
sutvātiādīsupi eseva nayo. Uppajjantīti samudācaranti. Sarasaṅkappāti
nānārammaṇe saṃsaraṇavasena uppannā parikappā. Saññojanīyāti ārammaṇabhāvaṃ upagantvā
saññojanasaṃvaḍḍhanena 1- saññojanānaṃ hitā. Tyassāti te pāpakā assa puggalassa. Anto
vasantīti abbhantare citte nivasanti. Anvāsavantīti kilesasantānaṃ anugantvā
bhusaṃ savanti anubandhanti. Te nanti taṃ puggalaṃ ete akusalā dhammā. Samudācarantīti
sammā ācaranti pavattantīti attho.
    Kilissanaṭṭhena malā. Sattuatthena amittā. Veriatthena sapattā. Hananaṭṭhena
vadhakā. Paccāmittaṭṭhena paccatthikā. Atha vā malā sūriyassa upakkilesā balāhakā
viya. Amittā sūriyassa dhūmaṃ viya. Sapattā sūriyassa himaṃ viya. Vadhakā sūriyassa rajaṃ
viya. Paccatthikā sūriyassa rāhu viya. "malā suvaṇṇassa malaṃ viya cittappabhānāsakā.
Amittā kāḷalohamalaṃ viya citte siniddhabhāvanāsakā, sapattā yuganaddhaṃ
yujjhantā sapattā viya citte patiṭṭhitadhammadhaṃsakā. Vadhakā manussaghātakā viya
dhammaghātakā. Paccatthikā raññā upagatassa vināso viya mokkhamaggassa paṭisedhakā"ti
evameke vaṇṇayanti.
    Anatthajananoti na atthaṃ anatthaṃ, taṃ anatthaṃ uppādetīti anatthajanano. Ko
so? lobho. Cittappakopanoti cittassa pakopano dhaṃsano 2-, kusalaṃ nivāretvā cittaṃ
rundhatīti attho. Bhayamantarato jātanti anekavidhaṃ bhayaṃ 3- abbhantare attano citteyeva
jātaṃ, anatthajananādibhayahetu. Taṃ jano nāvabujjhatīti taṃ bhayaṃ bālamahājano avagantvā
otaritvā na jānāti. Atthanti luddho puggalo lokiyalokuttaraṃ atthaṃ na jānāti.
Dhammanti tassa hetuṃ. Andhatamanti bahalandhakāraṃ. Yanti yasmā, yaṃ naraṃ vā.
Sahateti abhibhavati.
@Footnote: 1 cha.Ma....sambandhanena  2 Sī.,cha.Ma. calano  3 cha.Ma. anekavidhaṃ bhayanti ime pāṭhā na
@dissanti
    Ajjhattanti sakasantāne. Uppajjamānā uppajjantīti pubbantato uddhaṃ
uppajjamānā ahitāya uppajjanti dukkhāya. Tadubhayena aphāsuvihārāya. Ahitāyāti
cetasikadukkhatthāya. Dukkhāyāti kāyikadukkhatthāya. Aphāsuvihārāyāti tadubhayena na
sukhavihāratthāya. Atha vā "uppajjamānā uppajjantīti bhavaṅgacalanato paṭṭhāya yāva
voṭṭhabbanā, tāva uppajjamānā nāma. Voṭṭhabbanaṃ pana patvā anivattanabhāve 1-
uppajjanti nāmā"ti evameke vaṇṇayanti.
    Tacasāraṃva samphalanti attano phalena nāsitaṃ tacasārasaṅkhātaṃ veḷu viya. Aratīti
kusalesu dhammesu ukkaṇṭhitatā. Ratīti pañcakāmaguṇe abhirati. Lomahaṃsoti kaṇṭakasadiso
hutvā uddhaggalomo. Itonidānāti ayaṃ attabhāvo nidānaṃ paccayo etesanti
itonidānā. Ito jātāti 2- ito attabhāvato jātā. Ito samuṭṭhāya manovitakkāti
yathā dīghasuttakena pāde baddhakākaṃ kumārakā tassa suttassa pariyante aṅguliṃ
veṭhetvā ossajjanti, so dūraṃ gantvāpi puna tesaṃ pādamūleyeva patati, evameva
ito attabhāvato samuṭṭhāya pāpavitakkā cittaṃ ossajjanti.
    "sāntevāsiko"tiādikaṃ paṭhamasuttaṃ kilesena sahavāsaṃ sandhāya vuttaṃ. "tayome
bhikkhave antarā malā"tiādikaṃ dutiyaṃ kusaladhammalīnakaraṇavasena atthānatthassa ajānanavasena
ca. "tayo kho mahārāja purisassa dhammā ajjhattaṃ uppajjamānā"tiādikaṃ
tatiyaṃ attano nissayaghātanavasena. "rāgo ca doso ca itonidānā"tiādikaṃ catutthaṃ
kilesānaṃ patiṭṭhādassanavasena vuttanti ñātabbaṃ.
    Tato tato parissayatoti tasmā tasmā upaddavā. Taṃ puggalanti vuttappakāraṃ
kilesasamaṅgipuggalaṃ. Dukkhaṃ anvetīti dukkhaṃ anu eti mātu pacchato khīrapivako viya.
Anugacchatīti samīpaṃ gacchati coraghātako viya vajjhappattassa. Anvāyikaṃ hotīti sampattaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. anivattanabhāvena  2 cha.Ma. ito jāti
Hoti dhammaganthikāya 1- paricchedo viya. Jātidukkhanti jātisaddassa tāva aneke atthā
paveditā. Yathā:-
          bhavo kulaṃ nikāyo ca       sīlaṃ paññatti lakkhaṇaṃ
          pasūti sandhi cevāti        jātiatthā paveditāti.
    Tathā hissa "ekampi jātiṃ dvepi jātiyo"tiādīsu 2- bhavo attho. "akkhitto
anupakkuṭṭho jātivādenā"ti 3- ettha kulaṃ. "atthi visākhe nigaṇṭhā nāma
samaṇajātī"ti 4- ettha nikāyo. "yatohaṃ bhagini ariyāya jātiyā jāto nābhijānāmī"ti 5-
ettha ariyasīlaṃ. "tiriyā nāma tiṇajāti nābhiyā uggantvā nabhaṃ āhacca ṭhitā
ahosī"ti 6- ettha paññatti. "jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā"ti 7- ettha
saṅkhatalakkhaṇaṃ. "sampatijāto ānanda bodhisatto"ti 8- ettha pasūti. "bhavapaccayā
jātī"ti 9- ca, "jātipi dukkhā"ti 10- ca ettha pariyāyato paṭisandhikkhaṇo,
nippariyāyato pana tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ
tesaṃ paṭhamapātubhāvo jāti nāma.
    Kasmā panesā jāti dukkhāti ce? anekesaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvato. Anekāni
Hi dukkhāni. Seyyathīdaṃ? dukkhadukkhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ saṅkhāradukkhaṃ
Paṭicchannadukkhaṃ appaṭicchannadukkhaṃ pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti.
    Ettha kāyikacetasikā dukkhā vedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā
"dukkhadukkhan"ti vuccati.
@Footnote: 1 Sī. dhammagaṇṭhikāya  2 vi.mahāvi. 1/12/5, dī.Sī. 9/31/14, Ma.Ma. 13/257/231
@3 dī.Sī. 9/303/112  4 aṅ.tika. 20/71/200  5 Ma.Ma. 13/351/335  6 aṅ.pañcaka.
@22/196/267 (syā)  7 abhi.dhā. 36/71/13  8 dī.mahā. 10/31/13, Ma.u. 14/207/173
@9 vi.mahā. 4/1/1, khu.u. 25/1/1, Ma.mū. 12/402/360, saṃ.nidāna. 16/20/25, abhi.vi.
@35/225/161, abhi.ka. 37/450/273  10 vi.mahā. 4/14/14, abhi.vi. 35/190/117,
@dī.mahā. 10/387/260, Ma.u. 14/373/317, saṃ.mahā. 19/1081/367, khu.paṭi. 31/30/358
    Sukhā vedanā vipariṇāmena dukkhuppattihetuto vipariṇāmadukkhaṃ. Upekkhā vedanā
ceva avasesā ca tebhūmakasaṅkhārā udayabbayapaṭipīḷitattā 1- saṅkhāradukkhaṃ.
    Kaṇṇasūlaṃ dantasūlaṃ rāgajapariḷāho dosamohajapariḷāhoti 2- kāyikacetasiko
ābādho pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato paṭicchannadukkhaṃ.
Apākaṭadukkhantipi vuccati.
    Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa
ca pākaṭabhāvato appaṭicchannadukkhaṃ. Pākaṭadukkhantipi  vuccati.
    Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesaṃ dukkhasaccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa
dukkhassa vatthubhāvato pariyāyadukkhaṃ. Dukkhadukkhaṃ pana nippariyāyadukkhanti vuccati.
    Tatrāyaṃ jāti yantaṃ bālapaṇḍitasuttādīsu 3- bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ
āpāyikaṃ dukkhaṃ, yañca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ
uppajjati, tassa vatthubhāvato dukkhā.
    Tatridaṃ gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ:- ayaṃ hi satto mātukucchimhi
nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarikādīsu nibbattati, atha kho heṭṭhā āmāsayassa
upari pakkāsayassa udarapaṭalapiṭṭhikaṇṭakānaṃ vemajjhe paramasambādhe tibbandhakāre
nānākuṇapagandhaparibhāvitaasuciparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese
pūtimacchapūtikummāsacandanikādīsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa
māse mātukucchisambhavena usmanā 4- puṭapākaṃ viya paccamāno piṭṭhapiṇḍi viya
sediyamāno samiñjanapasāraṇādivirahito adhimattaṃ dukkhamanubhotīti, 5- idantāva
gabbhokkantimūlakaṃ dukkhaṃ.
@Footnote: 1 Sī....paripīḷitattā, cha.Ma....pīḷitattā  2 cha.Ma.
@kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosamohajapariḷāhādi  3 Ma.u. 14/246/283  4 ka. usmānā
@5 cha.Ma. dukkhaṃ paccanubhotīti
    Yampana so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanavuṭṭhānaparivattanādīsu surādhuttahatthagato
eḷako viya ahituṇḍikahatthagato sappapotako viya ca ākaḍḍhanaparikaḍḍhanaodhunananiddhunanādinā
upakkamena adhimattaṃ dukkhaṃ anubhavati, yañca mātu sītūdakapānakāle sītanarakupapanno
viya uṇhayāgubhattādiajjhoharaṇakāle aṅgāravuṭṭhisamparikiṇṇo viya
loṇambilādiajjhoharaṇakāle khārāvatacchakādikammakāraṇappatto 1- viya tibbaṃ
dukkhamanubhoti, idaṃ gabbhapariharaṇamūlakaṃ dukkhaṃ.
    Yampanassa mūḷhagabbhāya mātuyā mittāmaccasuhajjādīhipi adassanārahe
dukkhuppattiṭṭhāne chedanaphālanādīhi dukkhaṃ uppajjati, idaṃ gabbhavipattimūlakaṃ
dukkhaṃ.
    Yaṃ vijāyamānāya mātuyā kammajehi vātehi parivattetvā narakappapātaṃ viya
atibhayānakaṃ yonimaggaṃ paṭipātiyamānassa 2- paramasambādhena ca yonimukhena tālacchiggaḷena
viya nikkaḍḍhiyamānassa mahānāgassa 3- narakasattassa viya ca saṅghātapabbatehi
vicuṇṇiyamānassa dukkhaṃ uppajjati, idaṃ vijāyanamūlakaṃ dukkhaṃ.
    Yampana jātassa taruṇavaṇasadisasukhumālasarīrassa hatthaggahaṇanhāpanadhovanacoḷa-
parimajjanādikāle sūcimukhakhuradhārāhi vijjhanaphālanasadisaṃ dukkhamuppajjati, idaṃ
mātukucchito bahinikkhamanamūlakaṃ dukkhaṃ.
    Yampana tato paraṃ pavattiyaṃ attanāva attānaṃ vadhentassa acelakavatādivasena
ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa kodhavasena abhuñjantassa ubbandhantassa ca dukkhaṃ
hoti, idaṃ attūpakkamamūlakaṃ dukkhaṃ.
    Yampana parato vadhabandhanādīni anubhavantassa dukkhaṃ uppajjati, idaṃ parūpakkamamūlakaṃ
dukkhaṃ. 4-
@Footnote: 1 Sī. khārāpatacchikādi..., cha.Ma. khārāpaṭicchakādi...  2 Ma. paṭipādiyamānassa
@3 cha.Ma. mahānāgassa nikaḍḍhiyamānassa  4 cha.Ma. dukkhanti
    Iti imassa sabbassāpi dukkhassa ayaṃ jāti vatthumeva hoti, idaṃ jātidukkhaṃ
anveti.
    Jarādukkhanti duvidhā jarā saṅkhatalakkhaṇañca khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ
ekabhavapariyāpannakkhandhapurāṇabhāvo ca, sā idha adhippetā. Sā panesā
dukkhā saṅkhāradukkhabhāvato ceva dukkhavatthuto ca. Yaṃ hidaṃ aṅgapaccaṅgasithilabhāvato
indriyavikāravirūpatā yobbanavināsabalūpaghātasatimativippavāsaparaparibhavādianekapaccayaṃ
kāyikacetasikaṃ dukkhamuppajjati, jarā tassa vatthu. Tenetaṃ vuccati:-
          "aṅgānaṃ sithilabhāvā       indriyānaṃ vikārato
          yobbanassa vināsena       balassa upaghātato.
          Vippavāsā satādīnaṃ        puttadārehi attano
          appasādanīyato ceva       bhiyyo bālattapattiyā.
          Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco     kāyikaṃ mānasaṃ tathā
          sabbametaṃ jarāhetu        yasmā tasmā jarā dukhā"ti. 1-
    Idaṃ jarādukkhaṃ anvetīti sambandho. Byādhīti vividhaṃ dukkhaṃ āvahatīti 2-
byādhi. Byādhayati tāpayati 3- kampayatīti vā byādhi.
    Maraṇadukkhanti etthāpi duvidhaṃ maraṇaṃ saṅkhatalakkhaṇañca, yaṃ sandhāya vuttaṃ "jarāmaraṇaṃ
dvīhi khandhehi saṅgahitan"ti. 4- Ekabhavapariyāpannajīvitindriyappabandhavicchedo
ca, yaṃ sandhāya vuttaṃ "niccaṃ maraṇato bhayan"ti. 5- Taṃ idha adhippetaṃ. Jātipaccayā
maraṇaṃ parūpakkamamaraṇaṃ 6- sarasamaraṇaṃ āyukkhayamaraṇaṃ puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ.
Puna khaṇikamaraṇaṃ sammutimaraṇaṃ samucchedamaraṇanti ayampi bhedo veditabbo. Pavatte
@Footnote: 1 abhi.A. 2/107, visuddhi. 3/87 2 Sī. ādadhāti āvahatīti, cha.Ma. ādahati vidahatīti
@3 Sī. adukkhaṃ bādhayati  4 abhi.dhā. 36/71/13  5 khu.jā. 27/88/248, khu.su.
@25/582/451  6 cha.Ma. upakkamamaraṇaṃ
Rūpārūpadhammānaṃ bhedo khaṇikamaraṇaṃ nāma. Tisso mato phusso matoti idaṃ paramatthato
sattassa abhāvā, sassaṃ mataṃ, rukkho matoti idampi jīvitindriyassa abhāvā
sammutimaraṇaṃ nāma. Khīṇāsavassa appaṭisandhikā kālakiriyā samucchedamaraṇaṃ nāma. Bāhiraṃ
sammutimaraṇaṃ ṭhapetvā itaraṃ sammutimaraṇaṃ ca idha yathāvuttappabandhavicchedanabhāvena
saṅgahitaṃ, dukkhassa pana vatthubhāvato dukkhaṃ. Tenetaṃ vuccati:-
          "pāpassa pāpakammādi-     nimittamanupassato
          bhaddassāpasahantassa        viyogaṃ piyavatthukaṃ
          mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ        mānasaṃ avisesato.
          Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-     bandhanacchedanādikaṃ
          vitujjamānamammānaṃ 1-      hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ.
          Asayhamappatikāraṃ          dukkhassetassidaṃ yato
          maraṇaṃ vatthu tenedaṃ 2-     dukkhamicceva bhāsitan"ti. 3-
    Sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadukkhanti ettha sokādīsu soko nāma
ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa antonijjhānaṃ lakkhaṇato 4- cittasantāPo. Dukkho panassa
dukkhadukkhattā ceva dukkhassa ca vatthubhāvato. Tenetaṃ vuccati:-
          "sattānaṃ hadayaṃ soko      visasallaṃva tujjati 5-
          aggitattova nārāco      bhusañca ḍahate puna.
          Samāvahati ca byādhi-       jarāmaraṇabhedanaṃ
          dukkhampi vividhaṃ yasmā       tasmā dukkhoti vuccatī"ti. 6-
@Footnote: 1 Ma. vilujjamānasammānaṃ  2 cha.Ma. tenetaṃ  3 abhi.A. 2/108-109, visuddhi. 3/88
@4 cha.Ma. antonijjhānalakkhaṇo  5 cha.Ma. sallaṃ viya vitujjati  6 abhi.A. 2/111,
@visuddhi. 3/89
    Paridevo nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa vacīpalāPo. Dukkho panassa saṃsāradukkhabhāvato
dukkhavatthuto ca. Tenetaṃ vuccati:-
                 "yaṃ sokasallavihato paridevamāno
                 kaṇṭhoṭṭhatālugalasosajamappasayhaṃ 1-
                 bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaṃ
                 dukkhoti tena bhagavā paridevamāhā"ti. 2-
    Dukkhaṃ nāma kāyapīḷanalakkhaṇaṃ kāyikaṃ dukkhaṃ. Dukkhaṃ panassa dukkhadukkhattā
kāyikadukkhāvahanato ceva mānasadukkhāvahanato ca. Tenetaṃ vuccati:-
          "pīḷeti kāyikamidaṃ         dukkhañca mānasaṃ bhiyyo
          janayati yasmā tasmā       dukkhanti visesato vuttan"ti. 3-
    Domanassaṃ nāma cittapīḷanalakkhaṇaṃ mānasaṃ dukkhaṃ. Dukkhaṃ panassa dukkhadukkhattā 4-
ceva kāyikadukkhāvahanato ca. Cetodukkhasamappitā hi kese pakiriya uraṃ 5- paṭipiṃsanti,
āvaṭṭanti, vivaṭṭanti, chinnapapātaṃ 6- papatanti, satthaṃ āharanti, visaṃ khādanti,
rajjuyā ubbandhanti, aggiṃ pavisanti, nānappakāraṃ dukkhaṃ anubhavanti. Tenetaṃ
vuccati:-
          "pīḷeti ca yato cittaṃ      kāyassa ca papīḷanaṃ 7-
          samāvahati 8- dukkhanti 8-   domanassaṃ tato ahū"ti. 9-
    Upāyāso nāma ñātibyasanādīhi phuṭṭhassa adhimattacetodukkhappabhāvito
āyāsoyeva. 10- Saṅkhārakkhandhapariyāpanno eko dhammoti eke. Dukkho panassa
saṅkhāradukkhabhāvato cittaparidahanato kāyavisādanato 11- ca. Tenetaṃ vuccati:-
@Footnote: 1 cha.Ma....tālutala...  2 abhi.A. 2/112, visuddhi. 3/89  3 abhi.A. 2/113, visuddhi.
@3/89  4 cha.Ma....dukkhatā  5 cha.Ma. pakiriya kandanti, urāni  6 Ma. uddhaṃpādaṃ
@7 cha.Ma. pīḷanaṃ samāvahati  8-8 cha.Ma. dukkhanti domanassampi  9 abhi.A. 2/113  10 cha.Ma.
@dosoyeva  11 cha.Ma. kāyassa vihananato
          "cittassa paridahanā        kāyassa visādanā ca
          adhimattaṃ yaṃ dukkhaṃ upāyāso  janeti dukkho tato vutto"ti. 1-
    Ettha ca mandagginā antobhājane pāko viya soko, tikkhagginā paccamānassa bhājanato
bahi nikkhamanaṃ viya paridevo, bahi nikkhantāvasesassa nikkhamitumpi appahontassa
antobhājaneyeva yāva parikkhayā pāko viya upāyāso daṭṭhabbo.
    Nerayikadukkhanti niraye pañcavidhabandhanādikaṃ dukkhaṃ anveti, taṃ devadūtasuttena
dīpetabbaṃ. Tenetaṃ vuccati:-
                 "jāyetha no ce narakesu satto
                 tatthaggidāhādikamappasayhaṃ
                 labhetha dukkhaṃ nu kuhiṃ patiṭṭhaṃ
                 iccāha dukkhāti munīdha jātin"ti. 2-
    Tiracchānayonikadukkhanti tiracchānesu kasāpatodatāḷanavijjhanādikaṃ anekavidhaṃ
dukkhaṃ anveti, taṃ bālapaṇḍitasuttato gahetabbaṃ. Tenetaṃ vuccati:-
                 "dukkhaṃ tiracchesu kasāpatoda-
                 daṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ
                 yantaṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ
                 vinā tahiṃ jāti  tatopi dukkhā"ti. 2-
    Pettivisayikadukkhanti petesu pana khuppipāsavātātapādinibbattaṃ dukkhañca
lokantare tibbandhakāre asayhasītādidukkhañca anveti. Tenetaṃ vuccati:-
@Footnote: 1 abhi.A. 2/114  2 abhi.A. 2/104
                 "petesu dukkhaṃ pana khuppipāsā-
                 vātātapādippabhavaṃ vicittaṃ
                 yasmā ajātassa na tattha atthi
                 tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.
                 Tibbandhakāre ca asayhasīte
                 lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ
                 na taṃ bhave tattha na cassa jāti
                 yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā"ti. 1-
    Mānusikadukkhanti manussesu vadhabandhanādikaṃ dukkhaṃ. Gabbhokkantimūlakadukkhanti
"ayaṃ hi satto mātukucchimhi nibbattamāno na uppalapadumapuṇḍarikādīsu
nibbattatī"tiādinā nayena yaṃ jātidukkhaṃ vuttaṃ, idaṃ tāva gabbhokkantimūlakadukkhaṃ
anveti. Gabbhe ṭhitimūlakadukkhanti yaṃ pana "so mātu sahasā upakkhalanagamananisīdanavuṭṭhāna-
parivattanādīsū"tiādinā nayena 2- yaṃ tibbaṃ dukkhaṃ vuttaṃ, idaṃ gabbhe ṭhitimūlakaṃ
dukkhaṃ anveti. Gabbhavuṭṭhānamūlakadukkhanti "yaṃ panassa mūḷhagabbhāya mātuyā
mittāmaccasuhajjādīhi adassanārahe dukkhuppattiṭṭhāne"tiādinā nayena yaṃ dukkhaṃ
vuttaṃ, idaṃ mātukucchito bahi nikkhantamūlakaṃ dukkhaṃ anveti. Tenetaṃ vuccati:-
                 "yañcāpi gūthanarake viya mātugabbhe
                 satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamanañca
                 pappoti dukkhamatighoramidampi natthi
                 jātiṃ vinā itipi jāti ayaṃ hi 3- dukkhā.
                 Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci
                 atthīdha kiñcidapi 4- dukkhamidaṃ kadāci
@Footnote: 1 abhi.A. 2/104  2 cha.Ma. upakkhalanagamananisīdanātiādinā
@3 jātirayaṃ hi (abhi.A. 2/104)  4 cha.Ma. kiñcirapi
                 Nevatthi jātivirahe yadato mahesi
                 dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jātin"ti. 1-
    Jātassupanibandhakadukkhanti jātassa upanibandhanaṃ nhānalepanakhādanapivanādijaggana-
dukkhaṃ anveti. Jātassa parādheyyakadukkhanti parassa aññassa āyattaṃ issariyadukkhaṃ
anveti. "sabbaṃ paravasaṃ dukkhan"ti hi vuttaṃ. Attūpakkamadukkhanti yaṃ attanāva
attānaṃ vadhentassa acelakavatādivasena ātāpanaparitāpanānuyogamanuyuttassa kodhavasena
abhuñjantassa ubbandhantassa ca dukkhaṃ hoti, idaṃ attupakkamadukkhaṃ anveti.
Parūpakkamadukkhanti yaṃ parato vadhabandhanādīni anubhavantassa uppajjati, idaṃ
parūpakkamadukkhaṃ anveti. Dukkhadukkhanti kāyikacetasikā dukkhā vedanā sabhāvato ca
nāmato ca dukkhattā dukkhadukkhanti vuccati, idaṃ dukkhadukkhaṃ anveti.
Saṅkhāradukkhanti upekkhāvedanā ceva avasesā ca tebhūmakasaṅkhārā udayabbayapaṭipīḷitattā
saṅkhāradukkhaṃ, idaṃ saṅkhāradukkhaṃ anveti. Vipariṇāmadukkhanti sukhā vedanā
vipariṇāme dukkhassa hetuto vipariṇāmadukkhaṃ, idaṃ ca 2- vipariṇāmadukkhaṃ anveti.
    Mātumaraṇanti mātuyā maraṇaṃ. Pitumaraṇanti pituno maraṇaṃ. Bhātumaraṇanti
jeṭṭhakaniṭṭhabhātumaraṇaṃ. Bhaginimaraṇanti jeṭṭhakaniṭṭhabhaginimaraṇaṃ. Puttamaraṇanti puttānaṃ
maraṇaṃ. Dhītumaraṇanti dhītūnaṃ maraṇaṃ. Ñātibyasanadukkhanti ñātīnaṃ byasanaṃ ñātibyasanaṃ, 3-
corarogabhayādīhi ñātikkhayo, ñātivināsoti attho. Tena ñātibyasanena phuṭṭhassa
ajjhotthaṭassa abhibhūtassa uppannadukkhaṃ ñātibyasanadukkhaṃ, taṃ ñātibyasanaṃ dukkhaṃ
anveti sesesupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso:- bhogānaṃ byasanaṃ bhogabyasanaṃ,
rājacorādivasena bhogakkhayo, bhogavināsoti attho. Vuttanayena taṃ bhogabyasanaṃ dukkhaṃ
anveti. Rogabyasananti rogo eva byasanaṃ rogabyasanaṃ. Rogo hi ārogyaṃ byasati
vināsetīti byasanaṃ, vuttanayena taṃ rogabyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Sīlabyasanadukkhanti
@Footnote: 1 visudadhi. 3/86  2 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati  3 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
Sīlassa byasanaṃ sīlabyasanaṃ, dussīlyassetaṃ nāmaṃ. Vuttanayena taṃ sīlabyasanaṃ dukkhaṃ
anveti. Sammādiṭṭhiṃ vināsayamānā uppannā diṭṭhiyeva byasanaṃ diṭṭhibyasanaṃ,
vuttanayena taṃ diṭṭhibyasanaṃ dukkhaṃ anveti. Ettha ca purimāni dve anipphannāni,
pacchimāni tīṇi nipphannāni tilakkhaṇāhatāni. Purimāni ca tīṇi neva kusalāni
nākusalāni. Sīladiṭṭhibyasanadvayaṃ akusalaṃ.
    Yathāti opamme. Bhinnaṃ nāvanti sithilabandhanaṃ nāvaṃ jajjarībhūtaṃ vā, padarugghāṭimaṃ
vā. Dīpesinti 1- udakadāyiṃ udakappavesaniṃ. 2- Tato tato udakaṃ anvetīti tato tato
bhinnaṭṭhānato udakaṃ pavisati. Puratopīti nāvāya purimabhāgatopi. Pacchatopīti tassā
pacchimabhāgatopi. Heṭṭhatopīti adhobhāgatopi. Passatopīti ubhayapassatopi. Yaṃ
antarantarā na vuttaṃ, taṃ pāṭhānusārena veditabbaṃ.
    Tasmā kāyagatāsatiādibhāvanāya jantu sadā sato hutvā vikkhambhanasamucchedavasena
rūpādīsu vatthukāmesu sabbapakārampi kilesakāmaṃ parivajjento kāmāni
parivajjeyya. Evante kāme pahāya tappahānakaramaggeneva catubbidhampi oghaṃ tareyya
tarituṃ sakkuṇeyya. Tato yathā puriso garukaṃ nāvaṃ udakaṃ siñcitvā lahukāya nāvāya
appakasireneva pāragū bhaveyya pāraṃ gaccheyya, evamevaṃ attabhāvanāvaṃ kilesūdakagarukaṃ
siñcitvā lahukena attabhāvena pāragū bhaveyya. Sabbadhammapāraṃ nibbānaṃ gato
bhaveyya arahattappattiyā gaccheyya anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbānenāti
arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi.
    Tasmāti yasmā jātiādikaṃ dukkhaṃ etaṃ puggalaṃ anveti, tasmā. Taṃkāraṇā
taṃhetūtiādīsupi eseva nayo. Yasmā vuttappakāraṃ dukkhaṃ etaṃ anveti, taṃhetu,
yasmā anveti tappaccayā, yasmā anveti taṃnidānanti evaṃ padayojanā kātabbā.
@Footnote: 1 cha.Ma. dakamesinti  2 Sī. ivodakanti udakadāyi udakappavesaṃva
Hetūtiādīni kāraṇavevacanāni. Kāraṇañhi tena tassa phalaṃ hinoti pavattatīti hetu.
Taṃ taṃ paṭicca phalaṃ eti pavattatīti paccayo. "handa naṃ gaṇhathā"ti dassentaṃ
viya attano phalaṃ nidetīti nidānaṃ.
    "taṃkāraṇāti akāraṇanikkāraṇapaṭisedho. Taṃhetūti ahetumahābhūtahetupaṭisedho.
Tappaccayāti appaccayena saddhiṃ asādhāraṇapaccayapaṭisedho. Taṃnidānāti anidānena saha
āgamādhigame nidānapaṭisedho"ti evameke vaṇṇayanti. Etaṃ ādīnavaṃ sampassamānoti
etaṃ vuttappakāraṃ upaddavaṃ vipassanāñāṇena sammā passamāno dakkhamāno.
    Sadāti mūlapadaṃ. Puna sadāti atthapadaṃ. Sadāti sabbadivase. Sabbadāti sabbasmiṃ
kāle. Sabbakālanti pubbaṇhādisabbakālaṃ. Niccakālanti divase divase. Dhuvakālan ti
abbocchinnakālaṃ. Satatanti nirantaraṃ. Samitanti ekībhūtaṃ. Abbokkiṇṇanti aññena
asammissaṃ. Poṅkhānupoṅkhanti paṭipāṭiyā ghaṭitaṃ "poṅkhānupoṅkhaṃ avirādhitaṃ
upaṭṭhātī"tiādīsu 1- viya. Udakummikajātanti nibbattaudakaummitaraṅgaṃ viya.
Avīcīti aviraḷaṃ. Santatīti anupacchinnaṃ. Sahitanti ghaṭitaṃ ekībhūtaṃ vā "sahitaṃ me,
asahitante"tiādīsu 2- viya. Phassitanti phusitaṃ "nivāte phusitaggale"tiādīsu viya.
Purebhattaṃ pacchābhattanti dve padāni divākālavibhāgavasena. 3- Purimayāmaṃ majjhimayāmaṃ
pacchimayāmanti tīṇi rattivibhāgavasena. Kāḷe juṇheti aḍḍhamāsavasena. Vasse .pe.
Gimheti tīṇi utuvasena. Purime vayokhandhe .pe. Pacchime vayokhandheti tīṇi
vayovibhāgavasena vuttānīti ñātabbaṃ.
    Satoti catūhi kāraṇehi sato. "kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento
sato"tiādīni "evaṃ samucchedato kāme parivajjeyyā"ti pariyosānāni vuttatthāneva.
Api ca sattattā satoti tīsu vatthūsu sattabhāvena vā 4- tayo kilese paṭikkamāpetuṃ
@Footnote: 1 saṃ.mahā. 19/1115/394  2 dī.Sī. 9/202/67  3 Sī. kālavikālavasena  4 Ma. satatabhāvena
@vā
Sattibhāvena vā satattā sato. Santattāti kilesopakkilese palāpetvā ṭhānena ca
ārammaṇena ca pamocetvā santattā sato. Samitattāti iṭṭhaphaladāyakapuññena ca
aniṭṭhaphaladāyakapāpena ca samitattā sato. Santadhammasamannāgatattāti sappurisadhamme
bhajanato buddhādiariyapuggale sevanato santadhammasamannāgatattā sato.
    Vatthukāme parijānitvāti ete vuttappakāre tebhūmake vatthukāme tīraṇapariññāya
jānitvā. Pahāyāti kilesakāme pahānapariññāya pariccajitvā. Pajahitvāti
chaḍḍetvā. Kiṃ kacavaraṃ viya piṭakenāti? na hi, api ca kho taṃ vinodetvā taritvā 1-
nīharitvā. Kiṃ kūṭabalibaddamiva 2- patodenāti? na hi, atha kho taṃ byantīkaritvā
vigatantaṃ karitvā. Yathāyaṃ 3- antopi nāvasissati, antamaso bhaṅgamattampi, tathā taṃ
karitvā. Kathaṃ pana taṃ tathā katanti? anabhāvaṅgametvā. 4- Samucchedappahānena yathā
samucchinnā hoti, tathā karitvāti vuttaṃ hoti. Esa nayo kāmacchandanīvaraṇādīsu.
    Kāmoghantiādīsu pañcakāmaguṇikarāgo avasīdanaṭṭhena 5- "kāmogho"ti vuccati.
Bhavoghoti rūpārūpabhavesu chandarāgo jhānanikanti ca. Diṭṭhoghoti sassatadiṭṭhādisahagatābhave
patthanā eva, diṭṭhogho bhavoghe eva samodhānaṃ gacchati. Avijjogho
catūsu saccesu aññāṇaṃ. Tattha kāmaguṇe assādato manasikaroto anuppanno
ca kāmogho uppajjati, uppanno ca kāmogho saṃvaḍḍhati. 6- Mahaggatadhamme assādato
manasikaroto anuppanno ca bhavogho uppajjati, uppanno ca bhavogho 7- saṃvaḍḍhati.
Tebhūmakadhammesu catuvipallāsapadaṭṭhānabhāvena anuppanno ca 8- kāmoghaṃ paṭicca 8-
avijjogho uppajjati, uppanno ca avijjogho 7- saṃvaḍḍhatīti veditabbo.
Vuttanayapaccanīkato sukkapakkho vitthāretabbo.
@Footnote: 1 Sī. cajitvā, cha.Ma. taritvā vijjhitvā  2 cha.Ma. balibaddamiva  3 cha.Ma. yathāssa
@4 cha.Ma. anabhāvaṃ gahetvā anu bhāvaṃ gametvā  5 Ma. avattharaṇaṭṭhena  6 Sī.,Ma. pavaḍḍhati
@7 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  8-8 Sī.,cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti
    Appaṇihitavimokkhaṃ paṭipanno kāmoghaṃ, animittavimokkhaṃ paṭipanno bhavoghaṃ,
suññatavimokkhaṃ paṭipanno avijjoghaṃ tareyya. Paṭhamamaggavasena tareyya, dutiyamaggavasena
uttareyya, tatiyamaggavasena patareyya, catutthamaggavasena samatikkameyya, phalavasena
vītivatteyyāti. Atha vā "kāmoghavasena tareyya, bhavoghavasena uttareyya, diṭṭhoghavasena
patareyya, avijjoghavasena samatikkameyya, sabboghavasena vītivatteyyā"ti evameke
vaṇṇayanti.
    Garukanti na sallahukaṃ. Bhārikanti bhāraṃ bhaṇḍaṃ ettha santīti 1- bhārikaṃ. Udakaṃ
sitvāti udakaṃ siñcitvā. Osiñcitvāti atirekena siñcitvā. Chaḍḍetvāti
pātetvā. Lahukāyāti sallahukāya. Khippanti sīghaṃ. Lahunti taṃkhaṇaṃ. Appakasirenevāti
niddukkheneva. Pāraṃ vuccati amataṃ nibbānanti sakkāyaorato pārabhūtaṃ pāraṃ.
Taṇhāvānato nikkhantaṃ nibbānaṃ kathiyati. Yosoti yo eso. Sabbasaṅkhārasamathotiādi
sabbaṃ nibbānameva. Yasmā hi taṃ āgamma 2- sabbasaṅkhāraiñjitāni sabbasaṅkhāracalanāni
2- sabbasaṅkhāravipphanditāni samanti vūpasamanti, tasmā "sabbasaṅkhārasamatho"ti vuccati.
Yasmā cetaṃ āgamma sabbe upadhayo paṭinissaṭṭhā honti, sabbā taṇhā khīyanti, sabbe
kilesarajjā virajjanti, sabbaṃ dukkhaṃ nirujjhati, tasmā "sabbūpadhipaṭinissaggo,
taṇhakkhayo, virāgo, nirodho"ti vuccati. Yā panesā taṇhā bhavena bhavaṃ, phalena
vā saddhiṃ kammaṃ vinati saṃsibbatīti katvā vānanti vuccati, tato nikkhantaṃ vānatoti
nibbānaṃ. Pāraṃ gaccheyya nimittavasena ekato vuṭṭhānagotrabhuñāṇena nibbānapāraṃ
pāpuṇeyya. Adhigaccheyya nimittappavattehi ubhato vuṭṭhānamaggañāṇena nibbānapāraṃ
visesena pāpuṇeyya. Phuseyya nibbānārammaṇaphalacittavasena nibbānapāraṃ phuseyya.
Sacchikareyyāti guṇavasena phusitvā paccavekkhaṇañāṇena nibbānapāraṃ paccakkhaṃ kareyya.
Atha vā "paṭhamamaggena pāraṃ gaccheyya, dutiyena adhigaccheyya, tatiyena phuseyya,
@Footnote: 1 Sī.,cha.Ma. ṭhapayanatīti  2-2 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti
Catutthena sacchikareyyā"ti evameke vaṇṇayanti. Yopi pāraṃ gantukāmoti yo koci
vipassanāñāṇe ṭhito puggalo nibbānapāraṃ gantukāmo, sopi avassaṃ tattha gamissatīti
pāragū. Vuttañhetaṃ:- "otiṇṇomhi jātiyā jarāya maraṇena sokehi paridevehi
dukkhehi domanassehi upāyāsehī"tiādi. Pubbabhāge ajjhāsayavasena vipassanāyogena
ca, sopi pāragū nāma. Yopi pāraṃ gacchatīti yopi maggasamaṅgī nibbānapāraṃ
gacchati, sopi pāragū nāma. Yopi pāraṃ gatoti yopi maggena kiccaṃ niṭṭhāpetvā
phale ṭhito nibbānapāraṃ gato, sopi pāragū nāma.
    Taṃ jinavacanena dassetuṃ "vuttañhetaṃ bhagavatā tiṇṇo pāraṅgato thale tiṭṭhati
brāhmaṇo"tiādimāha. Abhiññāpāragūti adhigatena ñāṇena ñātapariññāya nibbānapāraṃ
gantukāmo gacchati, gatoti pāragū. Pariññāpāragūti sabbadhammānaṃ tīraṇapariññāya
samatikkamitvā vuttanayena pāragū. Pahānapāragūti samudayapakkhikānaṃ kilesānaṃ
pahānapariññāya samatikkamitvā vuttanayena pāragū. Yo hi sabbadhammaṃ parijānāti, so
tīhi pariññāhi parijānāti ñātapariññāya tīraṇapariññāya pahānapariññāyāti.
Tattha katamā ñātapariññā? sabbadhammaṃ jānāti "ime ajjhattikā, ime bāhirā,
Idamassa lakkhaṇaṃ, imāni rasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānī"ti, ayaṃ ñātapariññā. Katamā
tīraṇapariññā? evaṃ ñātaṃ katvā labbhamānavasena sabbadhammaṃ tīreti "aniccato
dukkhato rogato"tiādinā, 1- ayaṃ tīraṇapariññā. Katamā pahānapariññā? evaṃ tīrayitvā
aggamaggena sabbadhammesu chandarāgaṃ pajahati, ayaṃ pahānapariññāti. Imā pariññāyo
sandhāya "so abhiññāpāragū pariññāpāragū pahānapāragū"ti āha.
    Bhāvanāpāragūti bhāvanāya koṭiṃ patvā maggavasena nibbānapāraṃ gato.
Sacchikiriyāpāragūti phalanibbānavasena sacchikiriyāphalanibbānapāraṃ gato. Samāpattipāragūti
aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ pāraṃ gato. Sabbadhammānanti pañcakkhandhādisabbadhammānaṃ.
@Footnote: 1 saṃ.khandha. 17/122/132
Sabbadukkhānanti jātidukkhādisabbadukkhānaṃ. Sabbakilesānanti kāyaduccaritādisabba-
kilesānaṃ. Ariyamaggānanti sotāpattimaggādīnaṃ catunnaṃ ariyamaggānaṃ. Nirodhassāti
nibbānassa. Sabbasamāpattīnanti sabbāsaṃ aṭṭhannaṃ rūpārūpasamāpattīnaṃ. Soti so
ariyo. Vasippattoti vasībhāvappatto. Atha vā kantabhāvaṃ issariyabhāvaṃ nipphannabhāvaṃ 1-
patto. Pāramippattoti pāramīti avasānaṃ niṭṭhānaṃ, uttamabhāvaṃ vā taṃ patto. Kattha
pattoti āha "ariyasmiṃ sīlasmin"tiādi. Tattha ariyasmiṃ sīlasminti niddose
sīlasmiṃ. Ariyasmiṃ samādhisminti niddose samādhimhi. Ariyāya paññāyāti niddosāya
paññāya. Ariyāya vimuttiyāti niddosāya phalavimuttiyā. Purimena vācākammantājīvā
gahitā, dutiyena vāyāmasatisamādhayo gahitā, tatiyena vitakkasammādiṭṭhiyo gahitā,
catutthena taṃsampayuttā sesadhammā gahitāti veditabbā.
    Antagatoti maggena saṅkhāralokantaṃ gato. Antappattoti tameva lokantaṃ
phalena patto. Koṭigatoti maggena saṅkhārakoṭiṃ gato. Koṭippattoti tameva koṭiṃ
phalena patto. Pariyantagatoti maggena khandhāyatanādilokapariyantaṃ paricchedaṃ parivaṭumaṃ
katvā gato. Pariyantappattoti tameva lokaṃ phalena pariyantaṃ katvā patto. Vosānagatoti
maggena avasānaṃ gato. Vosānappattoti phalena avasānaṃ patto. Tāṇagatoti maggena
tāyanaṃ gato. Tāṇappattoti phalena tāyanaṃ patto. Leṇagatoti maggena nilīyanaṃ
gato. Leṇappattoti taṃ phalena nilīyanaṃ patto. Saraṇagatoti maggena patiṭṭhaṃ gato.
Saraṇappattoti phalena saraṇaṃ patto. Abhayagatoti maggena nibbhayaṃ gato. Abhayappattoti
phalena nibbhayaṃ nibbānaṃ patto. Accutigatoti cutivirahitaṃ nibbānaṃ maggena gato.
Accutippattoti taṃ phalena patto. Amatagatoti maraṇarahitaṃ nibbānaṃ maggena gato.
Amatappattoti taṃ phalena patto. Nibbānagatoti taṇhāvānato nikkhantaṃ nibbānaṃ
maggena gato. Nibbānappattoti tameva phalena patto. So vuṭṭhavāsoti so arahā
@Footnote: 1 Sī. nipphandabhāvaṃ, Ma. nibbānabhāvaṃ
Dasasu ariyavāsesu vasi parivasi vuṭṭhoti 1- vuṭṭhavāso. Ciṇṇacaraṇoti sīlena saha aṭṭhasu
samāpattīsu ciṇṇavasīti ciṇṇacaraṇo. Gataddhoti saṃsāraddhānaṃ atikkanto. Gatadisoti
supinantenapi agatapubbaṃ nibbānadisaṃ gato. Gatakoṭikoti anupādisesanibbānakoṭiṃ
gato hutvā ṭhito. Pālitabrahmacariyoti rakkhitabrahmacariyo. Uttamadiṭṭhippattoti
uttamaṃ sammādiṭṭhiṃ patto. Paṭividdhākuppoti akuppaṃ acalanaṃ arahattaphalaṃ
paṭivijjhitvā ṭhito. Sacchikatanirodhoti nirodhaṃ nibbānaṃ sacchikatvā ṭhito.
    Dukkhaṃ tassa pariññātanti tividhaṃ dukkhaṃ tena samatikkamitvā paricchinnaṃ.
Abhiññeyyanti sabhāvalakkhaṇāvabodhavasena sobhanena ākārena jānitabbaṃ.
Abhiññātanti adhikena ñāṇena ñātaṃ. Pariññeyyanti sāmaññalakkhaṇāvabodhavasena
kiccasamāpannavasena ca byāpitvā parijānitabbaṃ. Pariññātanti samantato ñātaṃ.
Bhāvetabbanti vaḍḍhetabbaṃ. Sacchikātabbanti paccakkhaṃ kātabbaṃ. Duvidhā hi
sacchikiriyā paṭilābhasacchikiriyā ārammaṇasacchikiriyā cāti.
    Ukkhittapalighoti ettha palighoti vaṭṭamūlikā avijjā. Ayaṃ hi dukkhipanaṭṭhena
"paligho"ti vuccati. Tenesa tassā ukkhittattā "ukkhittapaligho"ti vutto.
Saṅkiṇṇaparikhoti parikhā vuccati punabbhavadāyako bhavesu jāyanavasena ceva saṃsaraṇavasena
ca "jātisaṃsāro"ti laddhanāmānaṃ punabbhavakkhandhānaṃ paccayo kammābhisaṅkhāro. So
hi punappunaṃ uppattikaraṇavasena parikkhipitvā ṭhitattā "parikhā"ti vuccati. Tenesa
tassā saṅkiṇṇattā vikiṇṇattā "saṅkiṇṇaparikho"ti vutto. Abbūḷhesikoti
esikāti vaṭṭamūlikā taṇhā. Ayaṃ hi gambhīrānugataṭṭhena "esikā"ti vuccati.
Tenesa tassā abbūḷhattā luñcitvā chaḍḍitattā "abbūḷhesiko"ti vuccati.
Niraggaḷoti aggaḷaṃ vuccanti orambhajanakāni 2- kāmabhave uppattipaccayāni
orambhāgiyāni. Etāni hi mahākavāṭaṃ viya nagaradvāraṃ cittaṃ pidahitvā ṭhitattā
@Footnote: 1 cha.Ma. vuṭṭho vuṭṭhāti ca  2 cha.Ma. orambhāgajanakāni
"aggaḷan"ti vuccanti. Tenesa tesaṃ niraggaḷattā bhinnattā "niraggaḷo"ti vutto.
Ariyoti nikkileso parisuddho. Pannaddhajoti pātitamānaddhajo. Pannabhāroti
khandhabhārakilesabhāraabhisaṅkhārabhārapañcakāmaguṇabhārā pannā oropitā assāti pannabhāro.
Api ca idha mānabhārasseva oropitattā "pannabhāro"ti adhippeto. Visaṃyuttoti
catūhi yogehi sabbakilesehi ca visaṃyutto. Idha pana mānayogeneva visaṃyuttattā
"visaṃyutto"ti adhippeto.
    Ettāvatā therena maggena kilese khepetvā nirodhasayanavaragatassa khīṇāsavassa
nibbānārammaṇaṃ phalasamāpattiṃ appetvā viharaṇakālo dassito. Yathā hi dve nagarāni
ekaṃ coranagaraṃ, ekaṃ khemanagaraṃ. Atha ekassa mahāyodhassa evaṃ icchā uppajjeyya
"yāvimaṃ coranagaraṃ tiṭṭhati, tāva khemanagaraṃ bhayato na muccati. Coranagaraṃ anagaraṃ
karissāmī"ti sannāhaṃ katvā khaggaṃ gahetvā coranagaraṃ upasaṅkamitvā nagaradvāre
ussāpite esikatthambhe khaggena chinditvā sandhidvārabāhākavāṭaṃ 1- bhinditvā
palighaṃ ukkhipitvā pākāraṃ bhindanto parikhaṃ pakiritvā 2- nagarasobhanatthāya ussāpite
dhaje pātetvā nagaraṃ agginā jhāpetvā khemanagaraṃ pavisitvā uparipāsādamāruyha
ñātigaṇaparivuto surasabhojanaṃ bhuñjeyya, evaṃ coranagaraṃ viya sakkāyo, khemanagaraṃ
viya nibbānaṃ, mahāyodho viya yogāvacaro. Tassevaṃ hoti "yāva sakkāyabandhaṃ bandhati, 3-
tāva dvattiṃsakammakāraṇehi aṭṭhanavutirogehi pañcavīsatimahabbhayehi ca parimuccanaṃ
natthī"ti. So mahāyodho viya sīlasannāhaṃ 4- katvā paññākhaggaṃ gahetvā khaggena
esikatthambhe viya arahattamaggena taṇhesikaṃ chinditvā 5- so yodho sadvārabāhakaṃ
nagarakavāṭaṃ viya pañcorambhāgiyasaññojanaaggaḷaṃ ugghāṭetvā, so yodho palighaṃ viya
avijjāpalighaṃ ukkhipitvā so yodho pākāraṃ bhindanto parikhaṃ viya kammābhisaṅkhāraṃ 6-
bhindanto jātisaṃsāraparikhaṃ pakiritvā so yodho nagarasobhanatthāya ussāpite dhaje
@Footnote: 1 cha.Ma. saddhiṃ dvārabāhāhi kavāṭaṃ  2 cha.Ma. saṃkiritvā. evamuparipi  3 Sī.,cha.Ma.
@sakkāyavaṭṭaṃ vaṭṭati viya sannāhaṃ sīlasannāhaṃ  5 Sī.,Ma. luñcitvā  6 cha.Ma.
@kammābhisaṅkhārapākāraṃ
Viya mānaddhaje pātetvā sakkāyanagaraṃ jhāpetvā so yodho khemanagaraṃ pavisitvā
uparipāsāde surasabhojanaṃ bhuñjanto viya nibbānanagaraṃ pavisitvā amatanirodhārammaṇaṃ
phalasamāpattisukhaṃ anubhavamāno kālaṃ vītināmeti. Vuttañhetaṃ bhagavatā 1-:-
         "kathañca bhikkhave bhikkhu ukkhittapaligho hoti? idha bhikkhave bhikkhuno
    avijjā pahīnā hoti ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṅkatā āyatiṃ
    anuppādadhammā. Evaṃ kho bhikkhave bhikkhu ukkhittapaligho hoti.
         Kathañca bhikkhave bhikkhu saṅkiṇṇaparikho hoti? idha bhikkhave bhikkhuno
    Ponobbhaviko jātisaṃsāro pahīno hoti .pe. Evaṃ kho bhikkhave bhikkhu
    saṅkiṇṇaparikho hoti.
         Kathañca bhikkhave bhikkhu abbūḷhesiko hoti? idha bhikkhave bhikkhuno
    Taṇhā pahīnā hoti .pe. Evaṃ kho bhikkhave bhikkhu abbūḷhesiko
    hoti.
         Kathañca bhikkhave bhikkhu niraggaḷo hoti? idha bhikkhave bhikkhuno
    Pañcorambhāgiyāni saññojanāni pahīnāni honti .pe. Evaṃ kho bhikkhave
    bhikkhu niraggaḷo hoti.
         Kathañca bhikkhave bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabhāro visaṃyutto
    hoti? idha bhikkhave bhikkhuno asmimāno pahīno hoti ucchinnamūlo
    tālāvatthukato anabhāvaṅkato āyatiṃ anuppādadhammo. Evaṃ kho bhikkhave
    bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabhāro visaṃyutto hoti.
         Evaṃ vimuttacittaṃ kho bhikkhave bhikkhuṃ saindā devā sabrahmakā
    sapajāpatikā anvesantā nādhigacchanti `idaṃ nissitaṃ tathāgatassa
    viññāṇan'ti. "2-
@Footnote: 1 aṅ.pañcaka. 22/71/96 (syā)  2 Ma.mū. 12/245/247
    Pañcaṅgavippahīnoti kāmacchandādipañcaṅgāni vividhehi upāyehi pajahitvā ṭhito.
Vuttañhetaṃ 1-:-
         "kathañca bhikkhavo 2- bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti? idha bhikkhave 3-
      bhikkhuno kāmacchando pahīno hoti, byāpādo pahīno hoti, thinamiddhaṃ
      pahīnaṃ hoti, uddhaccakukkuccaṃ pahīnaṃ hoti, vicikicchā pahīnā hoti. Evaṃ
      kho bhikkhave bhikkhu pañcaṅgavippahīno hotī"ti.
    Chaḷaṅgasamannāgatoti channaṃ aṅgānaṃ pūretvā chasu dvāresu rūpādiārammaṇe 4-
paṭighānunayaṃ vajjetvā upekkhāvasena sato sampajāno hutvā viharaṇavasena chaḷaṅgāni
pūretvā ṭhitattā 5- "../../bdpicture/chaḷaṅgasamannāgato"ti vutto. Vuttañhetaṃ 6-:-
         "kathañca bhikkhave bhikkhu chaḷaṅgasamannāgato hoti? idha bhikkhave
      bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā neva sumano hoti na dummano, upekkhako
      viharati sato sampajāno. Sotena saddaṃ sutvā .pe. Ghānena gandhaṃ
      ghāyitvā. Jivhāya rasaṃ sāyitvā. Kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā. Manasā
      dhammaṃ viññāya neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato
      sampajāno. Evaṃ kho bhikkhave bhikkhu chaḷaṅgasamannāgato hotī"ti.
    Ekārakkhoti satiārakkhena eko uttamo ārakkho assāti ekārakkho.
Vuttañhetaṃ 7-:-
         "kathañca bhikkhave bhikkhu ekārakkho hoti? idha bhikkhave bhikkhu
      satārakkhena cetasā samannāgato viharati. Evaṃ kho bhikkhave bhikkhu ekārakkho
      hotī"ti.
@Footnote: 1 dī.pā. 11/348/238,279  2 cha.Ma. kathañcāvuso. evamuparipi  3 cha.Ma. idhāvuso.
@evamuparipi  4 Ma. rūpādiārammaṇaṃ  5 cha.Ma. pūretvā paripuṇṇaṃ katvā ṭhitattā
@6 dī.pā. 11/348,360/238,279  7 dī.pā. 11/348,360/239,279
    Caturāpassenoti paññāya paṭisevanaparivajjanavinodanapajahanānaṃ vasena catunnaṃ
apassayānaṃ ito cito ca aparivattamānānaṃ vasena caturāpasseno, tesaṃ pāpuṇitvā
ṭhito. Vuttañhetaṃ 1-:-
         "kathañca bhikkhave bhikkhu caturāpasseno hoti? idha bhikkhave bhikkhu
      saṅkhāyekaṃ paṭisevati, saṅkhāyekaṃ parivajjeti. Saṅkhāyekaṃ vinodeti, saṅkhāyekaṃ
      pajahatī"tiādinā nayena vitthāretabbaṃ.
    Panuṇṇapaccekasaccoti "idameva dassanaṃ saccaṃ, idameva saccan"ti evaṃ pāṭiekkaṃ
gahitattā paccekasaṅkhātāni diṭṭhisaccāni panuṇṇāni nihaṭāni pahīnāni assāti
panuṇṇapaccekasacco.
    Samavayasaṭṭhesanoti ettha avayāti anūnā. Saṭṭhāti vissaṭṭhā. Sammā avayā saṭṭhā
esanā assāti samavayasaṭṭhesano. Sammā vissaṭṭhasabbaesanoti attho. Kevalīti
paripuṇṇo. Vusitavāti vusitabrahmacariyo, yogānurūpavāse 2- ariyamaggepi dasasu
ariyavāsesupi vusitavanto. Uttamapurisoti khīṇakilesattā visesapuriso ājaññapuriso.
Paramapurisoti uttamapuriso, paramatthapaṭilābhappattattā 3- paramappattippatto 4-
uttamaṃ pattabbaṃ arahattapaṭilābhaṃ patto anuttarapuññakkhettabhūto uttamapuriso
tenevatthena paramapuriso. Anuttaraṃ samāpattiṃ samāpajjituṃ amatapaṭilābhaṃ pattattā
paramappattippatto. Atha vā "gharāvāse ādīnavaṃ sañjānitvā sāsanapavisanavasena
uttamapuriso. Attabhāve ādīnavaṃ sañjānitvā vipassanāpavisanavasena paramapuriso. Kilese
ādīnavaṃ sañjānitvā ariyabhūmiṃ 5- paviṭṭho paramapattippattoti evameke vaṇṇayanti.
    Neva ācinātīti 6- kusalākusalānaṃ pahīnattā tesaṃ vipākaṃ na vaḍḍheti. 7- Na
apacinātīti phale ṭhitattā na viddhaṃseti. Apacinitvā ṭhitoti paṭipassaddhippahāne
@Footnote: 1 dī.pā. 11/348,360/239,279  2 Sī.,cha.Ma. garusaṃvāse  3 cha.Ma. paramaṃ vā paṭilābhaṃ
@pattattā  4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati  5 Sī.,cha.Ma. ariyabhūmantaraṃ  6 cha.Ma.
@nevācinatīti  7 Sī. cinoti
Ṭhitattā kilesānaṃ binduṃ sosetvā 1- ṭhito. Ito paraṃ tīhi padehi maggaphalavaseneva
yojetabbaṃ. Neva pajahatīti pahātabbābhāvena kilese na pajahati. Na upādiyatīti
taṇhāmānadiṭṭhīhi gahetabbābhāvato tehi na gaṇhāti. Pajahitvā ṭhitoti vijahitvā 2-
ṭhito. Neva visinetīti 3- taṇhāvasena neva saṃsibbati. Na ussinetīti mānavasena
na ukkaṃsati. Visinetvā ṭhitoti taṇhāsaṃsīvanaṃ akatvā ṭhitoti evameke vaṇṇayanti.
Neva vidhūpetīti kilesaggiṃ na nibbāpeti. Na sandhūpetīti kilesaggiṃ na jālāpeti.
Vidhūpetvā ṭhitoti taṃ nibbāpetvā ṭhito.
    Asekkhena sīlakkhandhenāti sikkhitabbābhāvena asekkhena vācākammantājīva-
sīlakkhandhena sīlarāsinā 4- samannāgatattā ṭhito, aparihīnabhāvena ṭhito.
Samādhikkhandhenāti vāyāmasatīhi sampayuttena samādhinā. Vimuttikkhandhenāti
phalavimuttisampayuttakkhandhena. Vimuttiñāṇadassanakkhandhenāti paccavekkhaṇañāṇena.
Saccaṃ paṭipādayitvāti 5- caturāriyasaccaṃ sabhāvavasena sakasantāne sampādayitvā
paṭivijjhitvā ṭhito. Evaṃ 6- samatikkamitvāti kampanataṇhaṃ atikkamitvā.
Kilesagginti rāgādikilesaggiṃ. Pariyādayitvāti khepetvā nibbāpetvā.
Aparigamanatāyāti saṃsāre agamanabhāvena, punāgamanābhāvenāti attho. Kūṭaṃ
samādāyāti jayaggāhaṃ gahetvā. 7- Muttipaṭisevanatāyāti sabbakilesehi muccitvā
rūpādiārammaṇasevanavasena. Atha vā sabbakilesehi vimuttiphalasamāpattisevanavasena 8-.
Mettāya pārisuddhiyāti upakkilesamuttāya parisuddhabhāve ṭhitāya mettāya ṭhito.
Karuṇādīsupi eseva nayo.
    Accantapārisuddhiyāti atikkantaparisuddhabhāvena parisuddhiyā antaṃ pāpuṇitvā
ṭhito. Atammayatāyāti taṇhādiṭṭhimānā "tammayā"ti vuccanti. Tesaṃ abhāvo atammayatā,
tāya taṇhādiṭṭhimānavirahitatāya ṭhito. Vuttañhetaṃ:-
@Footnote: 1 Sī.,cha.Ma. kilese viddhaṃsetvā  2 Sī. vajjetvā, cha.Ma. cajitvā  3 cha.Ma.
@saṃsibbatīti  4 Sī.,Ma. sīlabhāvanā...  5 cha.Ma. sampaṭipādiyitvāti  6 cha.Ma. ejaṃ
@7 Sī. kathaṃ samādāyāti nayaggāhaṃ gahetvā  8 cha.Ma. mutta...
                  "so tādiso lokavidū sumedho
                   sabbesu dhammesu atammayo munī"ti. 1-
Etthāpi taṇhāmānadiṭṭhivirahitoti attho. Vimuttattāti sabbakilesehi muttabhāvena.
Santussitattāti yathālābhayathābalayathāsāruppasantosavasena santuṭṭhabhāvena ṭhito.
    Khandhapariyanteti ekacatupañcakkhandhānaṃ tīhi pariññaggīhi jhāpetvā ante
avasāne ṭhito, natthi etassa antoti vā pariyantaṃ, tasmiṃ pariyante.
Dhātupariyantādīsupi eseva nayo.  ayaṃ pana viseso:- dhātupariyanteti aṭṭhārasannaṃ
dhātūnaṃ pariyante. Āyatanapariyanteti dvādasannaṃ āyatanānaṃ. Gatipariyanteti
nirayādipañcannaṃ gatīnaṃ. Upapattipariyanteti sugatiduggatīsu nibbattiyā.
Paṭisandhipariyanteti kāmarūpārūpabhavesu paṭisandhiyā. Bhavapariyanteti
ekavokāracatupañcasaññāasaññānevasaññānāsaññākāmarūpārūpabhavānaṃ. Saṃsārapariyanteti
khandhadhātuāyatanānaṃ abbocchinnappavattiyā. Vaṭṭapariyanteti kammavipākakilesavaṭṭānaṃ
pariyante. Antimabhaveti avasāne upapatti bhave. Antimasamussaye ṭhitoti avasāne
samussaye sarīre ṭhito. Antimadehadharoti antimaṃ avasānaṃ dehaṃ sarīraṃ dhāretīti
antimadehadharo. Arahāti ārakattā arīnaṃ, arānañca hatattā, paccayādīnaṃ arahattā,
pāpakaraṇe rahābhāvā arahā.
    Tassāyaṃ pacchimakoti tassa khīṇāsavassa ayaṃ  samussayo attabhāvo avasāno.
Carimoti appo mando carimo ālopo, carimaṃ kabalaṃ viya. Puna paṭisandhiyā natthibhāvaṃ 2-
sandhāya "jātimaraṇasaṃsāro, natthi tassa punabbhavo"ti āha. Jananaṃ jāti,
maranti tenāti maraṇaṃ, khandhādīnaṃ abbocchinnā saṃsārappavatti ca tassa khīṇāsavassa
puna natthīti vuttabhāvaṃ 3- nigamento "tenāha bhagavā:- tasmā jantu .pe. Nāvaṃ
sitvāva pāragū"ti āha.
@Footnote: 1 aṅ.tika. 20/40/144  2 Ma. punapaṭisandhinatthibhāvaṃ  3 cha.Ma. vuttaṃ gāthaṃ
    Imasmiṃ sutte yaṃ antarantarā na vuttaṃ, taṃ pāṭhānusārena gahetabbaṃ.
                  Saddhammapajjotikāya mahāniddesaṭṭhakathāya
                     kāmasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
                              Paṭhamaṃ.
                      --------------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 45 page 1-89. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=1              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=1              Contents of The Tipitaka Volume 29 http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]