ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 17 : PALI ROMAN Khuddaka.A. (paramatthajo.)

                         6. Ratanasuttavannana
                           nikkhepappayojanam
         idani yanidha bhutaniti evamadina mangalasuttanantaram nikkhittassa
ratanasuttassa atthavannakkamo anuppatto.  tassa idha nikkhepappayojanam vatva
tato param suparisuddhena titthena naditalakadisu salilajjhogahanamiva suparisuddhena
nidanena imassa suttassa atthajjhogahanam 1- dassetum:-
               yena vuttam yada yattha,        yasma cetam imam nayam.
               Pakasayitvana 2- etassa,     karissamatthavannanam.
         Tattha yasma mangalasuttena attarakkha akalyanakaranakalyanakaranapaccayananca
asavanam patighato dassito, imanca suttam pararakkham 3- amanussadipaccayananca
asavanam patighatam sadheti, tasma tadanantaram nikkhittam siyati.
                    Idam tavassa idha nikkhepappayojanam.
                        ----------------
                            Vesalivatthu
         idani "yena vuttam yada yattha, yasma cetan"ti etthaha "kena
panetam suttam vuttam, kada kattha kasma ca vuttan"ti. Vuccate:- idam hi bhagavata
eva vuttam, na savakadihi. Tanca yada dubbhikkhadihi upaddavehi upaddutaya
vesaliya licchavihi rajagahato yacitva bhagava vesalim anito, tada vesaliyam
tesam upaddavanam patighatatthaya vuttanti. Ayameva 4- tesam panhanam sankhepavisajjana.
Vittharato pana vesalivatthutoppabhuti 5- poranehi vanniyati.
         Tatrayam vannana:- baranasiranno kira aggamahesina ucchimhi
gabbho santhati, 6- sa gabbhasanthitam natva 7- ranno nivedesi, raja gabbhapariharam
adasi, sa samma parihariyamanagabbha gabbhaparipakakale vijayanagharam pavisi.
Punnavantinam paccusasamaye gabbhavutthanam hoti, sa ca tasam annatara, tena
@Footnote: 1 cha.Ma.....gahanam  2 cha.Ma. pakasetvana  3 cha.Ma. pararakkham  4 cha.Ma.,i. ayam
@5 cha.Ma.....vatthuto pabhuti evamuparipi  6 cha.Ma. santhasi  7 cha.Ma. sa tam katva,
@i. sa natva
Paccusamaye allattakapatalabandhujivakapupphasadisam mamsapesim vijayi. Tato "anna deviyo
suvannabimbasadise putte vijayanti, aggamahesi mamsapesinti ranno purato mama
avanno uppajjeyya"ti  cintetva tena avannabhayena tam mamsapesim ekasmim
bhajane pakkhipitva annatarena bhajanena 1- patikujjhitva rajamuddikaya lancetva 2-
gangaya sote pakkhipapesi. Manussehi chadditamatte devata rakkham samvidahimsu.
Suvannapatikancettha 3- jatihingulakena "baranasiranno aggamahesiya paja"ti
likkhitva bandhimsu. Tato tam bhajanam ummibhayadihi anupaddutam gangaya sotena payasi.
         Tena ca samayena annataro tapaso gopalakulam nissaya gangatire
vasati, 4- so patova gangam otinno 5- tam bhajanam agacchantam disva pamsukulasannaya
aggahesi. Tato tattha tam akkharapatikam 6- rajamuddikaya lancananca 7- disva
muncitva tam mamsapesim addasa, disvanassa etadahosi "siya gabbho, tatha
hissa duggandhaputibhavo natthi"ti. Tam assamam netva suddhe okase thapesi. Atha
addhamasaccayena dve mamsapesiyo ahesum, tapaso tam disva sadhutaram thapesi, tato
puna addhamasaccayena ekamekissa mamsapesiya hatthapadasisanamatthaya panca panca
pilaka utthahimsu. Tapaso disva puna sadhutaram thapesi. Atha tato addhamasaccayena
eka mamsapesi suvannabimbasadiso darako eka darika ahosi. Tesu tapasassa
puttasineho uppajjati. Angutthakato cassa khiram nibbatti,  tato pabhuti ca khirabhattam
labhati, so bhattam bhunjitva khiram darakanam mukhe asincati. Tesam yam yam udare 8-
pavittham, tam sabbam manibhajanagatam viya dissati. Evam nicchavi 9- ahesum. Apare
panahu "sibbitva 10- thapita viya nesam annamannam linacchavi ahosi"ti. Evante
nicchavitaya va linacchavitaya va licchaviti pannayimsu.
         Tapaso darake posento ussure gamam bhikkhaya 11- pavisati, atidiva
patikkamati. Tassa tam byaparam natva gopalaka ahamsu "bhante pabbajitanam
darakaposanam palibodho, amhakam darake detha, mayam posissama, 12- tumhe attano
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam saddo na dissati  2 cha.Ma. lanchitva, i. lanchetva
@3 cha.Ma. suvannapattakancettha  4 cha.Ma., i. viharati  5 cha.Ma. otaranto  6 cha.Ma.,
@akkharapattakam, i. akkharapattikam  7 cha.Ma., i. rajamudikalanchananca  8 cha.Ma. udaram
@9 cha.Ma. licchavi  10 cha.Ma., i. sibbetva  11 cha.Ma., i. pindaya
@12  cha.Ma. posessama
Kammam karotha"ti. Tapaso "sadhu"ti patisuni. Gopalaka dutiyadivase maggam samam
katva pupphehi okiritva dhajapatakani 1- ussapetva turiyehi vajjamanehi
assamam  agata. Tapaso "bhane 2- mahapunna daraka, appamadeneva vaddhetha,
vaddhetva ca annamannam avahavivaham karotha, pancagorasena rajanam tosetva
bhumibhagam gahetva nagaram mapetha, tattha kumaram abhisincetha"ti 3- vatva darake
adasi. Te "sadhu"ti patisunitva darake netva posesum.
         Daraka vuddhimanvaya kilanta vivadatthanesu anne gopaladarake
hatthenapi padenapi paharanti, te rodanti. "kissa rodatha"ti evam 4- matapituhi
puttha 4- "ime nimmatapitika tapasaposita amhe ativa paharanti"ti vadanti
tato tesam matapitaro "ime daraka anne darake vihethenti 5- dukkhapenti,
na ime sangahetabba, ime vajjitabba"ti ahamsu. Tato pabhuti kira so padeso
"vajji"ti vuccati, yojanasataparimanena. 6- Atha nam padesam gopalaka rajanam
tosetva aggahesum. Tattha pana 7- nagaram mapetva solasavassuddesikam kumaram
abhisincitva rajanam akamsu. Taya cassa darikaya saddhim vareyyam katva katikam
akamsu "na bahirato darika anetabba, ito darika na kassaci databba"ti.
Tesam pathamasamvasena dve daraka jata dhita ca putto ca, evam solasakkhattum
dve dve jata, tato tesam darakanam yathakkamam vaddhentanam 8-
aramuyyananivasanatthanaparivarasampattim gahetum appahontam tam nagaram tikkhattum
gavuttantarena gavuttantarena pakarena parikkhipimsu, tassa punappunam visalikatatta
vesalitveva namam jatam. Idam vesalivatthu.
                           Bhagavato nimantanam
         ayampana vesali bhagavato uppannakale iddha vepullappatta ahosi.
Tattha hi rajunamyeva satta sahassani satta satani satta ca rajano ahesum. Tatha
yuvarajasenapatibhandagarikappabhutinam. Yathaha:-
@Footnote: 1 cha.Ma. dhajapatakam, i. dhajapataka  2 cha.Ma., i. ayam saddo na dissati 3 cha.Ma.,
@i. abhisincatha...  4-4 cha.Ma., i. ca matapituhi vutta  5 i. vinasenti 6 cha.Ma.,
@i. tiyojanasatam parimanena  7 cha.Ma. tattheva nagaram mapetva, i. tattha
@ca...  8 cha.Ma. vaddhantanam
         "tena kho pana samayena vesali iddha ceva hoti phita ca bahujana
    ca akinnamanussa ca subhikkha ca, satta ca pasadasahassani satta ca
    pasadasatani satta ca pasada, satta ca kutagarasahassani satta ca
    kutagarasatani satta ca kutagarani, satta ca aramasahassani satta ca
    aramasatani satta ca arama, satta ca pokkharanisahassani satta ca
    pokkharanisatani satta ca pokkharaniyo"ti. 1-
         Sa aparena samayena dubbhikkha ahosi dubbutthika dussassa. Pathamam
duggatamanussa maranti, te bahiddha chaddenti. Matamanussanam kunapagandhena
amanussa nagaram pavisimsu, tato bahutara miyyanti. 2- Taya patikulyataya 3- ca
sattanam ahivatakarogo uppajji. Iti tihi dubbhikkhaamanussarogabhayehi upaddutaya
vesaliya nagaravasino upasankamitva rajanamahamsu "maharaja imasmim nagare tividham
bhayam uppannam, ito pubbe yava sattama rajakulaparivatta evarupam anuppannapubbam,
tumhakam manne adhammikattenetarahi 4- uppannan"ti. Raja sabbe santhagare
sannipatapetva "mayham adhammikabhavam vicinatha"ti aha. Te sabbam pavenim
vicinanta na kinci addasamsu.
         Tato ranno dosam adisva "idam bhayam amhakam katham vupasameyya"ti
cintayimsu. Tattha ekacce cha satthare apadisimsu "etehi okkantamatte
vupasamessati"ti. Ekacce ahamsu "buddho kira idha loke uppanno, so bhagava
sabbasattahitaya dhammam deseti mahiddhiko mahanubhavo, tena okkamantamatte 5-
sabbabhayani vupasameyyun"ti. Tena te attamana hutva "kahampana so bhagava
etarahi viharati, amhehi pesite agaccheyya"ti 6- ahamsu. Athapare ahamsu
"buddha nama anukampaka, kissa nagaccheyyum so pana bhagava etarahi
rajagahe viharati, raja ca bimbisaro 7- upatthahati, kadaci 8- so agantum na
@Footnote: 1 vinaYu. maha. 5/326/123 civarakkhandhaka  2 cha.Ma. maranti  3 cha.Ma. patikulataya
@4 cha.Ma. adhammikattena tam etarahi  5 cha.Ma. okkantamatte
@6 cha.Ma. amhehi pesito na agaccheyyati  7 cha.Ma. raja bimbisaro tam..., i. raja
@ca nam bimbisaro  8 cha.Ma. ayam saddo na dissati
Dadeyya"ti. 1- "tenahi rajanam sannapetva anessama"ti 2- dve licchavirajano
mahata balakayena pahutam pannakaram datva ranno santikam pesesum 3- "bimbisaram
sannapetva bhagavantam anetha"ti. Te gantva ranno pannakaram datva tam
pavattim nivedetva "maharaja bhagavantam amhakam nagaram pesehi"ti ahamsu. Raja
na sampaticchi, "tumheyeva janatha"ti aha. Te "sadhu"ti 4- bhagavantam upasankamitva
vanditva evamahamsu "bhante amhakam nagare tini bhayani uppannani, sace bhagava
agaccheyya, sotthi no bhaveyya"ti. Tato 5- bhagava avajjitva 6- "vesaliyam
ratanasutte vutte sa rakkha kotisatasahassanam cakkavalanam 7- pharissati,
suttapariyosane caturasitiya panasahassanam dhammabhisamayo bhavissati"ti adhivasesi. Atha
raja bimbisaro bhagavato adhivasanam sutva "bhagavata  vesaligamanam adhivasitan"ti
nagare ugghosanam 8- karapetva bhagavantam upasankamitva aha "kim bhante
sampaticchatha vesaligamanan"ti. Ama maharajati. Tenahi bhante tava agametha,
yava maggam patiyademiti.
         Athakho raja bimbisaro rajagahassa ca gangaya ca antare 9-
pancayojanam bhumim samam katva yojane yojane vihare 10- mapetva bhagavato
gamanakalam pativedesi. Bhagava pancahi bhikkhusatehi parivuto payasi. Raja
pancayojanamaggam pancavannehi pupphehi janumattam okirapetva dhajapatakapunnaghatakaddali-
adini ussapetva bhagavato dve setacchattani ekamekassa ca bhikkhussa
ekamekam ukkhipapetva saddhim attano parivarena pupphagandhadihi pujam karonto
ekamekasmim vihare bhagavantam vasapetva mahadanani datva pancahi divasehi
gangatiram nesi. Tattha sabbalankarehi navam alankaronto vesalikanam lekham 11-
pesesi "agato bhagava, maggam patiyadetva sabbe bhagavato paccuggamanam
@Footnote: 1 i.na deyYu... 2 cha.Ma. aneyyaMa...  3 cha.Ma. pesimsu  4 cha.Ma., i.ayam saddo na
@dissati  5 cha.Ma., i. ayam saddo na dissati  6 cha.Ma., i. avajjetva
@7 cha.Ma. kotisatasahassam cakkavalanam, i. kotisatasahassacakkavale,
@Ma. kotisatasahassacakkavalanam  8 cha.Ma., i. ghosanam  9 cha.Ma., i. antara  10 cha.Ma.,
@i. viharam 11 cha.Ma. sasanam
Karotha"ti. Te "digunam pujam karissama"ti vesaliya ca gangaya ca antare 1-
tiyojanam bhumim samam katva bhagavato cattari 2- cattari 2- ekamekassa ca bhikkhussa
dve dve setacchattani sajjitva 3- pujam kurumana gangatiram agantva atthamsu.
         Atha bimbisaro dve navayo samghatteva 4- mandapam katva
pupphadamadihi alankaritva tattha sattaratanamayam 5- buddhasanam pannapesi, bhagava
tasmim 6- nisidi. Pancasata bhikkhupi navam abhiruhitva 7- yathanurupam nisidimsu. Raja
bhagavantam anugacchanto galappamanam udakam orohitva 8- "yava bhante bhagava
agacchati, tavaham idheva gangatire vasissami"ti vatva nivatto. Upari
devata yava akanitthabhavanam 9- pujamakamsu. Hettha ganganivasino kambalassataradayo
nagarajano pujamakamsu. Evam mahatiya pujaya bhagava yojanamattam addhanam gangaya
gantva vesalikanam simantaram pavittho.
         Tato licchavirajano tena bimbisarena katapujaya digunam karonta
galappamane udake bhagavantam paccuggacchimsu. Teneva khanena tena muhuttena
vijjuppabhavinaddhandhakaravisatakuto galagalayanto catusu disasu mahamegho vutthasi.
Atha bhagavata pathamapade gangaya tire nikkhittamatte pokkharavassam vassi. Ye
temitukama, 10- te eva tementi, ye atemitukama, te na tementi. Sabbattha
jannukamattam 11- urumattam katimattam galappamanam udakam vahati, sabbakunapani udakena
gangaya 12- pavesitani, parisuddho bhumibhago ahosi.
         Licchavirajano bhagavantam antara yojane yojane vasapetva 13-
mahadanani datva 14- tihi divasehi digunam pujam karonta vesalim nayimsu. Vesalim
sampatte bhagavati sakko devanamindo devasanghapurakkhito 15- agacchi. Mahesakkhanam
devanam sannipatena amanussa yebhuyyena palayimsu. Bhagava nagaradvare thatva
anandattheram amantesi "imam ananda ratanasuttam uggahetva balikammupakaranani
@Footnote: 1 cha.Ma., i. antara evamuparipi  2-2 cha.Ma., i. cattari  3 cha.Ma., i. sajjetva,
@i mapetva  4 cha.Ma. samghatetva  5 cha.Ma., i. sabbaratanamayam  6 cha.Ma. tattha
@7 cha.Ma. aruhitva  8 cha.Ma. ogahetva  9 cha.Ma., i. akanitthabhavana
@10 cha.Ma. temetukama  11 cha.Ma. janumattam  12 cha.Ma. gangam
@13 cha.Ma. vasapetva, i. vasetva  14 i. katva  15 cha.Ma., i. devasanghapurakkhato
Gahetva licchavirajakumarehi saddhim vesaliya tipakarantare vicaranto parittam
karohi"ti ratanasuttam abhasi. Evam "kena panetam suttam vuttam, kada kattha
kasma ca vuttan"ti etesam panhanam visajjana vittharena vesalivatthuto pabhuti
poranehi vanniyati.
         Evam bhagavato vesalim anuppattadivaseyeva vesalinagaradvare tesam
upaddavanam patighatatthaya vuttamidam ratanasuttam uggahetva ayasma anando
parittatthaya bhasamano bhagavato pattena udakamadaya sabbam nagaram abbhukkiranto
anuvicari. Yam kinciti vuttamatteyeva pana therena ye pubbe apalata
sankarakutabhittipadesadinissita amanussa, te catuhi dvarehi palayimsu, dvarani
anokasani ahesum. Tato ekacce dvaresu okasam alabhamana pakaram bhinditva
palata. Amanussesu gatesu 1- manussanam gattesu rogo vupasamanto, 2- te
nikkhamitva sabbagandhapupphadihi theram pujesum. Mahajano nagaramajjhe santhagaram
sabbagandhehi vilimpitva 3- ratanakhacitam vitanam katva sabbalankarehi alankaritva
tattha buddhasanam pannapetva bhagavantam anesi.
         Bhagava santhagaram pavisitva pannatte asane nisidi. Bhikkhusamghopi kho
rajano manussa ca patirupe patirupe okase 4- nisidimsu. Sakkopi devanamindo
dvisu devalokesu devaparisaya saddhim upanisidati anne ca deva, anandattheropi
sabbam vesalimanuvicaranto rakkham katva vesalinagaravasihi saddhim agantva
ekamantam nisidi. Tattha bhagava sabbesam tadeva ratanasuttam abhasiti.
         Ettavata ca ya sa 5- "yena vuttam yada yattha, yasma cetam imam
nayam pakasetvana"ti matika nikkhitta, sa sabbappakarena vittharita hoti.
                        Yanidhati gathavannana
         [1] Idani "etassa karissamatthavannanan"ti vuttatta atthavannana
arabhiyate. 6- Apare pana vadanti "adito panceva gatha bhagavata vutta, sesa
@Footnote: 1 cha.Ma. gatamattesu  2 cha.Ma. vupasanto  3 cha.Ma., i. limpitva
@4 cha.Ma. asane  5 cha.Ma. sasaddo na dissati  6 cha.Ma. arabbhate
Parittakaranasamaye anandattherena"ti. Yatha va tatha va hotu kinno imaya
aparikkhaya 1- parittaya, 2- sabbatthapi etassa ratanasuttassa karissamatthavannanam.
         Yanidha bhutaniti pathamagatha. Tattha yaniti yadisani appesakkhani
va mahesakkhani va. Idhati imasmim padese, tasmim khane sannipatatthanam
sandhayaha. Bhutaniti kincapi bhutasaddo "bhutasmim pacittiyan"ti evamadisu 3-
vijjamanam. 4- "bhutamidanti bhikkhave samanupassatha"ti evamadisu 5- khandhapancakam. 6-
"cattaro kho bhikkhave mahabhuta hetu"ti evamadisu 7- catubbidhe pathavidhatvadirupe.
"yo ca kalaghaso bhuto"ti evamadisu 8- khinasavam 9- "sabbeva nikkhipissanti, bhuta
loke samussayan"ti evamadisu 10- sabbasatte. "bhutagamapatabyataya"ti evamadisu 11-
rukkhadike. "bhutam bhutato sanjanati"ti evamadisu 12- catummaharajikanam hettha
sattanikayam upadaya vattati. Idha pana avisesato amanussesu datthabbo.
         Samagataniti sannipatitani. Bhummaniti bhumiyam nibbattani. Vaiti
vikappane. Tena yanidha bhummani va bhutani samagataniti imamekam vikappam katva
puna dutiyam vikappam katum "yani va antalikkhe"ti aha. Antalikkhe va yani
bhutani nibbattani, tani sabbani idha samagataniti attho. Ettha ca yamato
yava akanittham, tava nibbattani bhutani akase patubhutavimane nibbattatta
"antalikkhe bhutani"ti veditabbani. Tato hettha sineruto pabhuti yava bhumiyam
rukkhalatadisu adhivatthani bhumiyanca nibbattani bhutani, tani sabbani bhumiyam
patibaddhesu ca rukkhalatapabbatadisu nibbattatta "bhummani bhutani"ti veditabbani.
         Evam bhagava sabbaneva amanussabhutani "bhummani va yaniva
antalikkhe"ti davihi padehi vikappetva puna ekena padena pariggahetva dassetum
@Footnote: 1 cha.Ma. parikkhaya, i. parikkhanaya Ma. aparikkhataya parikkhataya  2 cha.Ma., i. ayam saddo
@na dissati  3 vinaYu. mahavi. 2/69/143 pacittiyakanda  4 cha.Ma. vijjamane
@5 Ma.mu. 12/401/358 mahatanhakkhayasutta  6 cha.Ma. khandhapancake
@7 Ma. upari. 14/86/68 mahapunnamasutta  8 khu.ja. duka. 27/340/95 mulapariyayajataka
@9 cha.Ma. khinasave  10 di. maha. 10/220/137 parinibbutakatha
@11 vinaYu. mahavi. 2/90/160  12 Ma.mu. 12/3, 7/2, 5 mulapariyayasutta
"sabbeva bhuta sumana bhavantu"ti aha. Sabbeti anavasesa. Evati avadharane,
ekampi anapanetvati adhippayo. Bhutati amanussa. Sumana bhavantuti sukhitamana
pitisomanassajata bhavantu. Athopiti kiccantarasanniyojanattham vakyopadane
nipatadvayam. Sakkaccam sunantu bhasitanti atthikatva 1- manasikatva sabbacetaso 2-
samannaharitva dibbasampattilokuttarasukhavaham mama desanam sunantu.
         Evamettha bhagava "yanidha bhutani samagatani"ti aniyamitavacanena
bhutani pariggahetva puna "bhummani va yaniva antalikkhe"ti dvidha vikappetva
tato "sabbeva bhuta"ti puna ekajjham katva "sumana bhavantu"ti imina vacanena
asayasampattiyam niyojento "sakkacca sunantu bhasitan"ti payogasampattiyam, tatha
yonisomanasikarasampattiyam paratoghosasampattiyanca, tatha attasammapanidhisappurisupa-
nissayasampattisu samadhipannahetusampattisu ca niyojento gatham samapesi. 3-
                        Tasma hiti gathavannana
         [2] Tasma hi bhutati dutiyagatha. Tattha tasmati karanavacanam.
Bhutati amantanavacanam. Nisamethati sunatha. Sabbeti anavasesa. Kim vuttam hoti?
Yasma tumhe dibbatthanani tattha upabhogaparibhogasampadanca pahaya dhammassavanattham
idha samagata, na nattanatakadidassanattham, 4- tasma hi bhuta nisametha sabbe. 5-
Athava "sumana bhavantu, sakkacca sunantu"ti vacanena tesam sumanabhavam sakkaccasotukamyatanca
disva aha "yasma tumhe sumanabhavena attasammapanidhiyonisomanasikarasayasuddhihi
ca yutta 6- sakkaccasotukamyataya sappurisupanissayaparatoghosapadatthanato
payogasuddhihi ca yutta, tasma hi bhuta nisametha sabbe"ti. Alava yam purimagathaya
ante "bhasitan"ti vuttam, tam karanabhavena apadisanto aha "yasma mama bhasitam
nama atidullabham sabbakkhanaparivajjitassa 7-  khanassa dullabhatta, anekanisamsanca
@Footnote: 1 cha.Ma. atthim katva  2 cha.Ma. sabbam cetasa  3 Ma. samadapesi
@4 cha.Ma. natanaccanadidassanattham, i. natanattakadi..., Ma. natakadi...  5 cha.Ma. sabbeti
@6 cha.Ma. yutta-iti patho na dissati  7 cha.Ma. atthakkhanaparivajjitassa
Pannakarunadigunena 1- pavattatta, tancaham vattukamo `sunantu bhasitan'ti avocam,
tasma hi bhuta nisametha sabbe"ti. Idam imina gathapadena vuttam hoti.
         Evametam karanam niropento attano bhasitanisamane niyojetva
nisametabbam vattumaraddho "mettam karotha manusiya pajaya"ti. Tassattho:-
yayam tihi upaddavehi upadduta manusi paja, tassa manusiya pajaya mettam
mitatabhavam hitajjhasayatam paccupatthapethati. Keci pana "manusikan"ti 2- pathanti,
tam bhummatthasambhava na yujjati. Yampi canne 3- attham vannayanti, sopi
na yujjati. Adhippayo panettha:- naham buddhoti issariyabalena vadami, apica
pana yam tumhakanca imissa ca manusiya pajaya hitattham vadami "mettam karotha
manusiya pajaya"ti. Ettha ca:-
                   "ye sattasandam pathavim vijetva, *-
                    rajisayo yajamananupariyaga.
                    Assamedham purisamedham sammapasam,
                    vajapeyyam niragagalam.
                    Mettassa cittassa subhavitassa,
                    kalampi te nanubhavanti solasim.
                    Ekampi ce panamadutthacitto,
                    mettayati kusalo tena hoti.
                    Sabbe ca pane manasanukampam
                    pahutamariyo pakaroti punnan"ti 4-
evamaninam suttanam ekadasanisamsananca vasena ye mettam karonti, tesam 5-
metta hitati veditabba.
                   "devatanukampito poso
                    sada bhadrani passati"ti 6-
@Footnote: 1 cha.Ma., i. pannakarunagunena  2 cha.Ma. manusikam pajanti  3 na.Ma. yampi anne
@* pali. cha.Ma. vijitva (khu.iti.), sya. jinitva (an. atthaka.)
@4 khu. iti. 25/27/251, an. atthaka. 23/91/152  5 cha.Ma. etesam
@6 khu.u. 25/76/224 pataligamiyasutta, vinaYu. maha. 5/636/64
Evamadinam sattanam vasena yesu kayiranti, 1- tesampi hitati veditabba. Evam
ubhayesampi hitati veditabba. 2-
         Evam ubhayesampi hitabhavam dassento "mettam karotha manusiya
pajaya"ti vatva idani upakaram 3- dassento aha "diva ca ratto ca haranti
ye balim, tasma hi ne rakkhatha appamatta"ti.
         Tassattho:- ye manussa cittakammakatthakammadihipi devata katva
cetiyarukkhadini ca upasankamitva devata uddissa diva ca balim karonti,
kalapakkhadisu ca rattim balim karonti, salakabhattadini va datva arakkhadevata
upadaya yava brahmadevatanam 4- pattidananiyyatanena diva balim karonti,
chattaropanadipamalaya sabbarattim dhammassavanadini karapetva pattidananiyyatanena
ca rattim balim karonti, te katham na rakkhitabba. Yato evam diva ca ratto
ca tumhe uddissa karonti ye balim, tasma hi ne rakkhathati, tasma
balikammakaranapi ne manusse rakkhatha gopatha, 5- ahitanca nesam apanetha, hitam
upanetha appamatta hutva tam katannubhavam hadaye katva niccamanussarantati.
                        Yam kinciti gathavannana
         [3] Evam devatasu manussanam upakarabhavam 6- dassetva tesam
upaddavavupasamanattham buddhadigunappakasanena ca devamanussanam dhammasavanattham "yam kinci
vittan"ti adina nayena saccavacanam payunjitumaraddho. Tattha yam kinciti
aniyamitavasena anavasesam pariyadiyati yamkinci tattha tattha voharupagam. Vittanti dhanam.
Tanhi vittim janetiti vittam. Idha vati manussalokam niddissati 7- huram vati tato
param avasesalokam, tena ca thapetva manusse sabbalokagahane sampatte 8- "saggesu
vati parato vuttatta thapetva manusse ca sagge ca avasesanam nagasupannadinam
gahanam veditabbam.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. kayirati  2 cha.Ma., i. evam .pe. veditabba patho na dissati
@3 cha.Ma. upakarampi  4 i. brahmadevanam  5 cha.Ma., i. gopayatha
@6 cha.Ma., i. upakarakakavam  7 cha.Ma., i. niddisati  8 cha.Ma., i. patte
         Evamimehi dvihi padehi yam manussanam voharupagam alankara-
paribhogupabhoganca 1- jataruparajatamuttamaniveluriyapavalalohitankamasaragalladikam, yanca
muttamanivalukatthataya bhumiya ratanamayavimanesu anekayojanasatavitthatesu bhavanesu
uppannanam nagasupannadinam vittam, tam niddittham hoti. Saggesu vati kamavacara-
rupavacaradevalokesu. Te hi sobhanena kammena iriyanti gammantiti  2- sagga.
Sutthu va aggatipi sagga. Yanti yam sassamikam va assamikam va. Ratananti
ratim nayati vahati janeti 3- vaddhetiti ratanam. Yamkinci cittikatam mahaggham atulam
dullabhadassanam anomasattaparibhoganca, tassetam adhivacanam. Yathaha:-
                "cittikatam mahagghanca      atulam  dullabhadassanam
                 anomasattaparibhogam      ratanantena vuccati"ti.
         Panitanti uttamam settha anappakam 4- manapam. Evam imina gathapadena
yam saggesu anekayojanasatappamanasabbaratanamayavimanasudhammavejayantappabhutisu sassamikam,
yanca buddhuppadavirahena apayameva paripurentesu saggesu 5- sunnavimanapatibaddham
assamikam, yam va panannampi pathavimahasamuddahimavantadinissitamassamikam ratanam, tam
niddittham hoti.
         Na no samam atthi tathagatenati naiti patisedhe. Noiti
avadharane. Samanti tulyam. Atthiti vijjati. Tathagatenati buddhena. Kim vuttam
hoti? yam etam vittanca ratananca pakasitam, ettha ekampi buddharatanasadisam ratanam
nevatthi. Yampi hi tam vittam cittikatatthena ratanam. Seyyathidam? ranno cakkavattissa
cakkaratanam maniratananca, yamhi uppanne mahajano na annattha cittikaram karoti,
na koci pupphagandhadini gahetva yakkhatthanam va bhutatthanam va gacchati, sabbopi
jano cakkaratanam maniratanameva cittim karoti 6- pujeti, tam tam varam pattheti,
patthitapatthitancassa ekaccam samijjhati, tampi ratanam buddharatanena samam natthi. Yadi hi
cittikatatthena ratanam, tathagatova ratanam. Tathagate hi uppanne yekeci mahesakkha
devamanussa na te annatra cittikaram karonti, na kinci annam pujenti. Tatha
@Footnote: 1 cha.Ma. alankaraparibhogupaganca  2 cha.Ma. ajiyantiti  3 cha.Ma., i. janayati
@4 cha.Ma. atappakam  5 cha.Ma. sattesu  6 cha.Ma. cittikaram karoti, i. cittikaroti
Hi brahma sahampati sinerumattena ratanadamena tathagatam pujesi, yathabalanca
anne deva manussa ca bimbisarakosalarajaanathapindikadayo. Parinibbutampi
bhagavantam uddissa channavutikotidhanam visajjetva asokamaharaja sakalajambudipe
caturasiti viharasahassani patitthapesi, ko pana vado annesam cittikaranam.
Apica kassapassa 1- parinibbutassapi jatibodhidhammacakkappavattanaparinibbanatthanani
patimacetiyadini va uddissa evam cittikaragarukaro pavattati yatha bhagavato. Evam
cittikatthenapi tathagatasamam ratanam natthi.
         Tatha yampi tam mahagghatthena ratanam. Seyyathapi? 2- kasikavattham. Yathaha
"jinnampi bhikkhave kasikavattham vannavantanceva hoti sukhasamphassanca mahagghanca"ti
3-, tampi buddharatanena samam natthi. Yadi hi mahagghatthena ratanam, tathagatova ratanam.
Tathagato hi yesam pamsukulampi 4- patigganhati, tesantam hoti. Mahapphalam mahanisamsam
seyyathapi asokassa ranno, idamassa mahagghataya. Evam mahagghatthenapi
tathagatasamam ratanam natthi evam mahagghataya vacanena 6- cettha dosabhavasadhakam idam
suttapadam veditabbam:-
         "yesam yo pana 7- patigganhati civarapindapatasenasanagilanapaccaya-
    bhesajjaparikkharam, tesantam mahapphalam hoti mahanisamsam. Idamassa mahagghataya
    vadami. Seyyathapi tam bhikkhave kasikavattham mahaggham, tathupamaham bhikkhave
    imam puggalam vadami"ti. 8-
Evam mahagghatthenapi tathagatasamam ratanam natthi.
         Tatha yampi tam atulatthena ratanam. Seyyathidam? ranno cakkavattissa
Cakkaratanam uppajjati indanilamanimayanabhi sattaratanamayasahassaram pavalamayanemi
rattasuvannamayasandhi, yassa dassanam dassanam 9- aranamupari ekam mundaram 10- hoti
vatam gahetva saddakaranattham, yena kato saddo sukusalappatalitapancangikaturiyasaddo
@Footnote: 1 cha.Ma. kassannassa  2 cha.Ma. seyyathidam  3 an. tika. 20/100/241 potthakasutta
@4 cha.Ma. pamsukampi  5-5 ime patha na dissati  6 cha.Ma. mahagghatavacanena
@i. mahagghatavacane  7 cha.Ma. yesam kho pana so, i. yesam kho pana  8 an. tika. 20/100/242
@9 cha.Ma., i. dasannam dasannam  10 Si., i. muddharam
Viya hoti, yassa nabhiya ubhosu passesu 1- dve sihamukhani honti, abbhantaram
sakatacakkasseva susiram. Tassa katta va kareta va natthi, kammapaccayena utuna 2-
samutthati. Yam raja dasavidham cakkavattivattam puretva tadahuposathe punnamidivase
sisanhato uposathiko uparipasadavaragato silani visodhento nisinno punnacandam
viya suriyam viya ca utthentam passati, yassa dvadasayojanato pabhuti saddo suyyati,
tiyojanato vanno dissati, yam mahajanena "dutiyo manne cando va suriyo va
utthito"ti ativiya kotuhalajatena dissamanam nagarassa upari agantva ranno
antepurassa pacinapasse natiuccam natinicam hutva mahajanassa gandhapupphadihi
pujitum yuttatthane akkhahatam viya titthati.
         Tadeva anubandhamanam hatthiratanam uppajjati, sabbaseto rattapado
sattappatittho iddhima vehasangamo uposathakula va chaddantakula va agacchati,
uposathakula ce agacchanto sabbajetthako agacchati, ce chaddantakula
sabbakanittho sikkhitasikkho damathupeto, so dvadasayojanam parisam gahetva
sakalajambudipam anusamyayitva pure patarasameva sakam rajadhanim agacchati.
         Tampi anubandhamanam assaratanam agacchati, 3- sabbaseto rattapado
kakasiso  4- munjakeso valahakassarajakula agacchati. Sesamettha hatthiratanasadisameva.
         Tampi anubandhamanam maniratanam uppajjati. So hoti mani veluriyo
subho jatima atthamso suparikammakato ayamato lagganabhisadiso, 5- vepullapabbata
agacchati, so caturangasamannagatepi andhakare ranno dhajaggato yojanam
obhaseti, yassobhasena manussa "diva"ti mannamana kammante payojenti,
antamaso kunthakipillikampi upadaya passanti.
         Tampi anubandhamanam itthiratanam uppajjati, pakatiaggamahesi va hoti,
uttarakuruto va agacchati maddarajakulato va, atidighadichadosavivajjita 6-
atikkanta manusikavannam 7- appatta dibbavannam, yassa ranno sitakale
@Footnote: 1 Si.Ma. ubhatopasse  2 cha.Ma. ututo  3 cha.Ma. uppajjati
@4 cha.Ma. kalasiso  5 cha.Ma. cakkanabhi...  6 cha.Ma. atidighatadi
@7 cha.Ma. atikkanta manusavannam. i. atikkanta manusam vannam
Unhani gattani honti, unhakale sitani, sattadha 1- positatulapicuno 2-
viya samphassova hoti, kayato candanagandho vayati, mukhato upalagandho,
pubbutthayikadianekagunasamannagata 3- ca hoti.
         Tampi anubandhamanam gahapatiratanam uppajjati, ranno pakatikammakaro
setthi, 4- yassa cakkaratane uppannamatte dibbacakkhum patubhavati, yena samannagato
samantato yojanamatte nidhim passati sassamikampi assamikampi, so rajanam
upasankamitva pavareti "appossukko tvam deva hohi, ahante dhanena
dhanakaraniyam karissami"ti.
         Tampi anubandhamanam parinayakaratanam uppajjati ranno pakatijetthaputto,
cakkaratane uppannamatte atirekapannaveyyattiyena samannagato hoti, so
dvadasayojanaya parisaya cetasa cittam parijanitva niggahapaggahakaranasamattho
hoti, so ca rajanam upasankamitva pavareti "appossukko tvam deva hohi,
ahante rajjam anusasissami"ti. Yam va panannampi evarupam atulatthena ratanam,
yassa na sakka tulayitva tirayitva aggho katum "satam va sahassam va agghati
kotim va"ti. Tattha ekam ratanampi buddharatanena samam natthi. Yadi hi atulatthena
ratanam, tathagatova ratanam. Tathagato hi na sakka silato va samadhito va
pannadinam annatarato va kenaci tulayitva tirayitva "ettaka guna sama va 5-
sappatibhago va"ti paricchinditum. Evam atulatthenapi tathagatasamam ratanam natthi.
         Tatha yampi tam dullabhadassanatthena ratanam, seyyathapi 6- dullabhapatubhavo 7-
raja cakkavatti, cakkadini ca tassa ratanani, tampi buddharatanena samam
natthi. Yadi hi dullabhadassanatthena ratanam, tathagatova ratanam, kuto cakkavattiadinam
ratanatyam tani hi ekasmimyeva kappe anekani uppajajnti. Yasma pana asankheyyepi
@Footnote: 1 cha.Ma., i. satadha  2 Ma. pothita..., cha.Ma., i. photita...
@3 cha.Ma. pubutthayinitadi... i. pubbutthayitadi... 4 cha.Ma. pakatikammakaro setthi
@5 cha.Ma. ettakaguno va imina samo va sampatibhagova"ti i. ettakaguno imina
@samodhanetva...  6 cha.Ma. seyyathidam  7 Si., i. dullabhapatubhavato
Kappe tathagatasunno loko hoti, tasma tathagato eva kadaci karahaci
uppajjanato dullabhadassano. Vuttancetam 1- bhagavata parinibbanasamaye:-
         "devata ananda ujjhayanti `dura ca vatamha agata tathagatam
    dassanaya, kadaci karahaci tathagata loke uppajjanti arahanto
    sammasambuddha, ajjeva rattiya paccusasamaye 2- tathagatassa parinibbanam
    bhavissati, ayanca mahesakkho bhikkhu bhagavato purato thito nivarento, 3-
    na mayam labhama pacchime kale tathagatam dassanaya"ti. 4-
Evam dullabhadassanatthenapi tathagatasamam ratanam natthi.
         Tatha yampi tam anomasattaparibhogatthena ratanam. Seyyathidam? ranno
Cakkavattissa cakkaratanadi. Tanhi kotisatasahassadhananampi sattabhumipasadavaratale
nivasantanampi 5- candalavenanesadarathakarapukkusadinam nicakulikanam omakapurisanam
supinantenapi 6- paribhogatthaya na nibbattati. Ubhato sujatassa pana ranno
cakkavattisseva 7- paripuritadasavidhacakkavattivattassa paribhogatthaya nibbattanato
anomasattaparibhogamyeva hoti tampi buddharatanasamam natthi. Yadi hi anomasattaparibhogatthena
ratanam, tathagatova ratanam. Tathagato hi loke omakasattasammatanampi
anupanissayasampannanam viparitadassananam puranakassapadinam channam sattharanam
annesanca evarupanam supinantenapi 8- aparibhogo. Upanissayasampannananca pana
catuppadayapi gathaya pariyosane arahattamadhigantum samatthanam nibbedhikannana-
dassananam bahiyadaruciriyappabhutinam annesanca mahakulappasutanam mahasavakanam
paribhogo, te hi tam dassananuttariyasavananuttariyaparicariyanuttariyadini sadhenta
tathagatam paribhunjanti. Evam anomasattaparibhogatthenapi tathagatasamam ratanam natthi.
         Yampi tam avisesato ratijananatthena ratanam. Seyyathapi? 9- ranno
Cakkavattissa cakkaratanam. Tam hi disvava raja cakkavatti attamano hoti,
evampi tam ranno ratim janeti. Puna ca param raja cakkavatti vamena hatthena
@Footnote: 1 cha.Ma. vuttampi cetam  2 cha.Ma. pacchime yame  3 cha.Ma., i. ovarento
@4 di. maha. 10/200/122  5 cha.Ma. vasantanampi  6 cha.Ma., i. supinantepi
@7 cha.Ma. khattiyasseva  8 cha.Ma. supinantepi  9 cha.Ma. seyyathidam
Suvannabhingaram 1- gahetva dakkhinena hatthena cakkaratanam abbhukkirati "pavattatu bhavam
cakkaratanam, abhivijinatu bhavam cakkaratanan"ti. Tato cakkatanam pancangikaturiyam viya 2-
madhurassaram niccharantam akasena puratthimadisam gacchati, anvadeva raja cakkavatti
cakkanubhavena dvadasayojanavitthinnaya caturanginiya senaya natiuccam natinicam
uccarukkhanam hetthabhagena nicarukkhanam uparibhagena rukkhesu pupphaphala-
pallavadipannakaram gahetva agatanam hatthano pannakaranca ganhanto "ehi kho
maharaja"ti evamadina paramanipaccakarena agate patirajano "pano na
hantabbo"ti adina nayena anusasanto gacchati. Yattha pana raja bhunjitukamo
va diva seyyam va kappetukamo hotu tattha cakkaratanam akasato orohitva 3-
udakadisabbakiccakkhame same bhumibhage akkhahatam viya titthati. Puna ranno
gamanacitte uppanne purimanayeneva saddam karontam gacchati, yam 4- sutva
dvadasayojanikapi parisa akasena  gacchati. Cakkaratanam anupubbena puritthimasamuddam
ajjhogahati, tasmim ajjhogahante udakam yojanappamanam apagantva  bhittikatam viya
titthati. Mahajano yathakamam satta ratanani ganhati. Puna raja suvannabhingaram 5-
gahetva "ito patthaya mama rajjan"ti udakena abbhukkiritva nivattati. Sena
purato hoti, cakkaratanam pacchato, raja majjhe. Cakkaratanena osakkitosakkitatthanam
udakam paripurati. Eteneva upayena dakkhinapacchimuttarepi samudde gacchati.
         Evam catuddisam anusamyayitva cakkaratanam tiyojanasatappamanam 6- akasam
arohati. Tattha thito raja cakkaratananubhavena attana vijitavijayo
pancasataparittadipapatimanditam sattayojanasahassaparimandalam pubbavideham, tatha
atthayojanasahassaparimandalam uttarakurum, sattayojanasahassaparimandalamyeva amaragoyanam 7-
dasayojanasahassaparimandalam  jambudipancati evam catumahadipadvisahassaparittadipa-
patimanditam ekam cakkavalam suphullapundarikavanam viya oloketi. Evam olokayato cassa
anappaka 8- rati uppajjati. Evampi tam cakkaratanam ranno ratim janeti, tampi
@Footnote: 1 cha.Ma. suvannabhinkaram  2 cha.Ma. pancangikam viya turiyam  3 i. otaritva
@4 cha.Ma. tam  5 cha.Ma. suvannabhinkaram, i. bhinkaram evamuparipi  6 cha.Ma.,
@i. tiyojanappamanam  7 cha.Ma., i. aparagoyanam  8 Si., i. anappika
Buddharatanasamam natthi. Yadi hi ratijananatthena ratanam, tathagatova ratanam, kim karissati
etam chavam 1- cakkaratanam. Tathagato hi yassa dibbaya ratiya cakkaratanadihi
sabbehipi janita cakkavattirati sankhampi kalampi kalabhagampi na upeti, tatopi
ratito uttaritaranca panitataranca attano ovadapatikaranam asankheyyanampi
devamanussanam pathamajjhanaratim, dutiyatatiyacatutthapancamajjhanaratim, akasanancayatanaratim,
vinnanancayatanaakincannayatananevasannanasannayatanaratim, sotapattimaggaratim,
sotapattiphalaratim, sakadagamianagamiarahattamaggaphalaratinca janeti. Evam
ratijananatthenapi tathagatasamam ratanam natthiti.
         Apica ratanannametam dubbidham hoti savinnanakanca avinnanakanca.
Tattha avinnanakam cakkaratanam maniratananca, yam va panannampi anindriyabaddham
suvannarajatadi, savinnanakam hatthiratanadi parinayakaratanapariyosanam, yam va
panannampi evarupam indriyabaddham. Evam dubbidhe cettha savinnanakaratanam
aggamakhayati. Kasma? yasma avinnanakam suvannarajatamanimuttadiratanam savinnanakanam
hatthiratanadinam alankaratthaya upaniyati.
         Savinnanakaratanampi dubbidham tiracchanagataratanam manussaratananca. Tattha
manussaratanam aggamakkhayati. Kasma? yasma tiracchanagataratanam manussaratanassa
upaguyham 2- hoti. Manussaratanampi dubbidham itthiratanam purisaratananca. Tattha purisa-
ratanam aggamakkhayati. Kasma? yasma itthiratanam purisaratanassa paricarikattam apajjati.
Purisaratanampi dubbidham agarikaratanam anagarikaratananca 3- tattha anagarikaratanam
aggamakkhayati. Kasma?  yasma agarikaratanesu aggo cakkavattipi siladi-
gunayuttam 4- anagarikaratanam pancapatitthitena vanditva upatthahitva payirupasitva
ca 5- dibbamanusika ca 5- sampattiyo papunitva ante nibbanasampattim
papunati.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam saddo na dissati  2 cha.Ma. opavayham, i. opavuyham
@3 cha.Ma. agarika...anagarika... evamuparipi  4 Ma. pancasiladigunayuttam
@5-5 cha.Ma. ca-saddo na dissati
         Evam anagarikaratanampi dubbidham ariyaputhujjanavasena. Ariyaratanampi
dubbidham sekkhasekkhavasena. 1- Asekkharatanampi dubbidham sukkhavipassakasamathayanikavasena.
Samathayanikaratanampi dubbidham savakaparamippattamappattanca. Tattha savakaparamippattam
aggamakkhayati. Kasma? gunamahantataya. Savakaparamippattaratanatopi paccekabuddharatanam
aggamakkhayati. Kasma? gunamahantataya. Sariputtamoggallanasadisapi hi anekasata
savaka ekassa paccekasambuddhassa 2- gunanam 3- neva sankham na kalam na kalabhagampi
upenti. 3- Paccekasambuddharatanatopi 4- sammasambuddharatanampi aggamakkhayati.
Kasma? gunamahantataya. Yadi 5- hi sakalampi 5- jambudipam puretva pallankena pallankam
Ghatenta nisinnapi paccekasambuddha 6- ekassa sammasambuddhassa gunanam neva
sankham na kalam na kalabhagam upenti. Vuttampi cetam bhagavata "yavata bhikkhave
satta apada va dipada va .pe. Tathagato tesam aggamakkhayati"ti adi. 7-
Evam kenaci pariyayena tathagataratanasamam 8- ratanam natthi. Tenaha bhagava "na no
samam atthi tathagatena"ti.
         Evam bhagava buddharatanassa annehi ratanehi asamatam vatva idani
tesam sattanam uppannupaddavavupasamanattham 9- neva jatim na gottam na kolaputtiyam na
vannapokkharatadini 10- nissaya, apica kho avicimupadaya bhavaggapariyante loke
silasamadhikkhandhadihi gunehi buddharatanassa asadisabhavam nissaya saccavacanam payunjati
"idampi buddhe ratanam panitam, etena saccena suvatthi hotu"ti.
         Tassattho:- idampi idha va huram va saggesu va yamkinci atthi
vittam va ratanam va, tena saddhim tehi tehi gunehi asamattam 11- buddhe ratanam
panitam. Yadi 12- etam saccam, atha etena saccena imesam paninam sotthi 13- hotu.
Sobhananam atthita hotu arogata nirupaddavatati. Ettha ca yatha "cakkhum 14-
@Footnote: 1 cha.Ma. sekhasekhavasena  2 cha.Ma., i. paccekabuddhassa
@3-3 cha.Ma., i. gunanam satabhagampi na upenti  4 cha.Ma., i. paccekabuddharatanatopi
@5-5 cha.Ma. sakalampi hi  6 cha.Ma. paccekabuddha evamuparipi
@7 an. catukka. 21/34/39, an. pancaka. 22/32/37 (sya.)
@khu. iti. 25/90/308 (mahacula.)  8 cha.Ma., i. tathagatasamam  9 cha.Ma....samattham
@evamuparipi  10 cha.Ma., i....pokkharatadim  11 cha.Ma., i. asamatta  12 cha.Ma. yadi hi
@13 cha.Ma. suvatthi  14 cha.Ma. cakkhu evamuparipi
Kho ananda sunnam attena va attaniyena va"ti evamadisu 1- attabhavena va
attaniyabhavena vati attho. Itaratha hi cakkhum attam 2- va attaniyam vati
appatisiddhameva siya. Evam ratanam panitanti ratanattam panitam, ratanabhavo panitoti
ayamattho veditabbo. Itaratha hi buddho neva ratananti sijjheyya. Na hi yattha
ratanam atthi, tam ratananti na sijjhati. Yattha pana cittikatadiatthasankhatam yena
va tena va vidhina sambuddhagatam 3- ratanattam 4- atthi, yasma tam ratanattamupadaya
ratananti pannapiyati, tasma tassa ratanattassa 5- atthitaya ratananti sijjhati.
Athava idampi buddhe ratananti iminapi pakarena buddhova ratananti evamattho
veditabbo. Vuttamattaya ca bhagavata imaya gathaya rajakulassa sotthi
jata, bhayam vupasantam. Imaya 6- gathaya ana kotisatasahassacakkavalesu amanussehi
patiggahitati.
                       Khayam viraganti gathavannana
         [4] Evam buddhagunena saccam vatva idani nibbanadhammagunena
vattumaraddho "khayam viragan"ti. Tattha yasma nibbanasacchikiriyaya ragadayo khina
honti parikkhina, yasma va tantesam anuppadanirodhakkhayapattam, 7- yasma ca tam
ragadivippayuttam sampayogato ca arammanto ca, yasma va tamhi sacchikate
ragadayo accantavirata 8- honti vigata viddhamsita, 9- tasma khayanti ca viraganti
ca vuccati. Yasma panassa na uppado pannayati, na vayo, na thitassa
annathattam, tasma tam na jayati na jiyyati na miyyatiti katva amatanti vuccati.
Uttamatthena pana atappakatthena ca panitanti. Yadajjhagati yam ajjhaga vindi
patilabhi, attano nanabalena sacchakasi. Sakyamuniti sakyakulappasutatta sakyo,
moneyyadhammasamannagatatta muni, sakyo eva muni sakyamuni. Samahitoti
ariyamaggasamadhina samahitacitto. Na tena dhammena samatthi kinciti tena
khayadinamakena sakyamunina adhigatena dhammena samam kinci dhammajatam natthi. Tasma
@Footnote: 1 sam. sala. 18/102/67 channavagga (sya)  2 cha.Ma., i. atta  3 cha.Ma.,
@i. sambandhagatam  4 cha.Ma. ratanam  5 cha.Ma. ratanassa  6 cha.Ma. imissa
@7 cha.Ma., i. nirodhakkhayamattam  8 cha.Ma. accantam viratta  9 cha.Ma., i. viddhasta
Suttantarepi vuttam "yavata bhikkhave dhamma sankhata va asankhata va, virago
tesam aggamakkhayati"tiadi. 1-
         Evam bhagava nibbanadhammassa annehi dhammehi asamatam vatva
idani tesam sattanam uppannupaddavavupasamanattham khayaviragamatapanitatadigunehi
nibbanadhammaratanassa asadisabhavam nissaya saccavacanam payunjati "idampi dhamme ratanam
panitam, etena saccena suvatthi hotu"ti. Tassattho purimagathaya vuttanayeneva
veditabbo. Imissapi gathaya ana kotisatasahassacakkavalesu amanussehi
patiggahitati.
                      Yambuddhasetthoti gathavannana
         [5] Evam nibbanadhammagunena saccam vatva idani maggadhammagunena
vattumaraddho "yambuddhasettho"ti.
         Tattha "bujjhita saccani"ti adina nayena buddho, uttamo pasamsaniyo
cati settho, buddho ca so settho cati buddhasettho. Anubuddha-
paccekabuddhakhyesu 2- va buddhesu setthoti buddhasettho. So buddhasettho yam
parivannayi "atthangiko ca 3- magganam, khemam nibbanapattiya"ti ca 4- "ariyam vo
bhikkhave sammasamadhim desessami saupanisam  saparikkharan"ti ca 5- evamadina nayena
tattha tattha pasamsi pakasayi. Sucinti kilesamalasamucchedakaranato accantavodanam.
Samadhimanantarikannamahuti yanca attano pavattisamanantaram niyameneva phalappadanato
"anantarikasamadhi"ti ahu. Na hi maggasamadhimhi uppanne tassa
phaluppattinisedhako 6- koci antarayo atthi. Yathaha:-
         "ayanca puggalo sotapattiphalasacchikiriyaya patipanno assa, kappassa
    ca uddayhanavela assa, neva tava kappo uddaheyya, yavayam puggalo
@Footnote: 1 an. catukka. 21/34/39, khu. iti. 25/90/308 aggappasadasutta
@2 cha.Ma. anubuddhapaccekabuddhasutabuddhakhyesu, i....paccekabuddhasamkhatesu  3 cha.Ma. va
@4 Ma.Ma. 13/215/191 magandiyasutta.  5 Ma. upari. 14/136/121 mahacattarisakasutta
@6 Ma. phaluppattinibandhako
    Na sotapattiphalam sacchikaroti, ayam vuccati puggalo thitakappi. Sabbepi
    maggasamangino puggala thitakappino"ti. 1-
         Samadhina tena samo na vijjatiti tena buddhasetthaparivannitena
sucina anantarikasamadhina samo rupavacarasamadhi va arupavacarasamadhi va koci na
vijjati. Kasma? tesambhavitatta tattha tattha brahmaloke uppannassapi puna
nirayadisupi upapattisambhavato, imassa ca arahattasamadhissa bhavitatta ariyapuggalassa
sabbupapattisamugghatasambhavato. Tasma suttantarepi vuttam "yavata bhikkhave dhamma
sankhata va asankhata va ariyo atthangiko maggo, tesam aggamakkhayati"ti
adi. 2-
         Evam bhagava anantarikasamadhissa annehi samadhihi asamatam vatva
idani purimanayeneva maggadhammaratanassa asadisabhavam nissaya saccavacanam payunjati
"idampi dhamme pe. Hotu"ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo.
Imissapi gathaya ana kotisatasahassacakkavalesu amanussehi patiggahitati.
                       Ye puggalati gathavannana
         [6] Evam maggadhammagunenapi saccam vatva idani samghagunenapi
vattumaraddho "ye puggala"ti. Tattha yeti aniyametva uddeso. Puggalati
satta. Atthati tesam gananaparicchedo. Te hi cattaro ca patipanna cattaro
ca phaletthitati attha honti. Satam pasatthati sappurisehi buddhapaccekabuddha-
buddhasavakehi annehi ca devamanussehi pasattha. Kasma? sahajatasiladigunayoga. Tesam
hi campakabakulakusumadinam sahajatavannagandhadayo viya sahajata silasamadhiadayo
guna, tena te vannagandhadisampannani viya pupphani devamanussanam satam piya
manapa pasamsaniya ca honti. Tena vuttam "ye puggala atthasatam pasattha"ti.
         Athava yeti aniyametva uddeso. Puggalati satta. Atthasatanti
tesam gananaparicchedo. Te hi ekavijikolamkolasattakhattumparamati 3- tayo sotapanna.
@Footnote: 1 abhi. pu. 36/17/120 ekakapuggalapannatti.  2 an. catukka. 21/34/39,
@khu. iti. 25/90/308  3 cha.Ma. ekabijikolamkolosattakkhattuparamoti
Kamaruparupabhavesu adhigataphala tayo sakadagamino. Te sabbepi catunnam patipadanam vasena
catuvisati. Antaraparinibbayi upahaccaparinibbayi sasankharaparinibbayi
asankharaparinibbayi uddhamsoto akanitthagamiti avihesu panca. Tatha
atappasudassasudassisu. Akanitthesu pana udadhamsotavajja cattaroti catuvisati
anagamino. Sukkhavipassako samathayanikoti dve arahanto. Cattaro maggatthati
catupannasa. Te sabbepi saddhadhurapannadhuranam vasena dviguna hutva atthasatam
honti. Sesam vuttanayameva
         cattari etani yugani hontiti te sabbepi attha va atthasatam
vati vittharavasena uddittha puggala sankhepavasena sotapattimaggattho phalatthoti
ekam yugam, evam yava arahattamaggattho phalatthoti ekekam 1- yuganti cattari yugani
honti. Te dakkhineyyati ettha teti pubbe aniyametva udditthanam
niyametva niddeso. Ye puggala vittharavasena attha va atthasatam va
sankhepavasena pana 2- cattari yugani hontiti vutta, sabbepi te dakkhinam
arahantiti dakkhineyya. Dakkhina nama kammanca kammavipakanca saddahitva me
imam vejjakammam va janghapesaniyam 3- va karissati"ti evamadini anapekkhitva
diyyamano deyyadhammo, tam arahanti nama siladigunayutta puggala, ime ca
tadisa, tena vuccanti "te dakkhineyya"ti.
         Sugatassa savakati bhagava sobhanena gamanena yuttatta, sobhanancatthanam
gatatta, sutthu ca gatatta, sutthuyeva gatatta 4- sugato, tassa sugatassa.
Sabbepi te vacanam sunantiti savaka. Kamanca annepi sunanti, na pana sutva
kattabbakiccam karonti, ime pana sutva kattabbam dhammanudhammapatipattim katva
maggaphalani patta, tasma "savaka"ti vuccanti. Etesu dinnani mahapphalaniti
etesu sugatassa savakesu appakanipi danani dinnani patiggahakato dakkhinanam
visuddhibhavam 5- upagatatta mahapphalani honti. Tasma suttantarepi vuttam:-
@Footnote: 1 cha.Ma. ekam  2 cha.Ma. ayam saddo na dissati  3 cha.Ma. janghapesanikam
@4 cha.Ma. sutthu eva ca gadatta  5 cha.Ma., i. dakkhinavisuddhibhavam
         "yavata bhikkhave samgha va gana va tathagatasavakasamgho, tesam
    aggamakkhayati, yadidam cattari purisayugani attha purisapuggala, esa
    bhagavato savakasamgho .pe. Aggo vipako hoti"ti. 1-
         Evam bhagava sabbesampi maggatthaphalatthanam vasena samgharatanassa gunam
vatva idani tameva gunam nissaya saccavacanam payunjati "idampi samghe"ti.
Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissapi gathaya ana
kotisatasahassacakkavalesu amanussehi patiggahitati.
                      Ye suppayuttati gathavannana
         [7] Evam maggatthaphalatthanam vasena samgharatanassa gunena saccam vatva
idani tato ekaccanam phalasamapattisukhamanubhavantanam khinasavapuggalanamyeva gunena
vattumaraddho "ye suppayutta"ti. Tattha yeti aniyamituddesavacanam. Suppayuttati
sutthu payutta, anekavihitam anesanam pahaya suddhajivitam nissaya vipassanaya attanam
payunjitumaraddhati attho. Athava suppayuttati  2- visuddhakayavacipayogasamannagata,
tena tesam silakkhandham dasseti. Manasa dalhenati dalhena manasa, thirasamadhiyuttena
cetasati attho. Tena tesam samadhikkhandham dasseti. Nikkaminoti kaye
ca jivite ca anapekkha hutva pannadhurena viriyena sabbakilesehi katanikkamana, 3-
tena tesam viriyasampannam pannakkhandham dasseti.
         Gotamasasanamhiti gottato gotamassa tathagatasseva sasanamhi. Tena
ito bahiddha nanappakarampi amaratapam  karontanam suppayogadigunabhavato kilesehi
katanikkamanabhavam 4- dipeti. 5- Teti pubbe udditthanam niddesavacanam.
Pattipattati ettha pattabbati patti, pattabba nama pattum araha, yam patva
accantayogakkhemino honti, arahattaphalassetam adhivacanam, tam pattim pattati
pattipatta. Amatanti nibbanam. Vigayhati arammanavasena vigahitva. Laddhati
labhitva. Mudhati abyayena kakanikamattampi byayam akatva. Nibbutinti
patippassaddhakilesadaratham
@Footnote: 1 an. catukka. 21/34/40, an. pancaka. 22/32/38, khu. iti. 25/90/308
@2 cha.Ma. suvisuddha...  i. parisuddha...  3 Si., i. katanikkhamana
@4 cha.Ma. nikkamanabhavam, i. nikkhamanabhavam  5 cha.Ma. dasseti
Phalasamapattim. Bhunjamanati anubhavamana. Kim vuttam hoti? ye imamhi 1-
gotamasasanamhi silasampannatta suppayutta, samadhisampannatta manasa dalhena,
pannasampannatta nikamino, te imaya sammapatipadaya amatam vigayha mudha
laddha phalasamapattisannitam nibbutim bhunjamana pattipatta nama hontiti.
         Evam bhagava phalasamapattisukhamanubhavantanam khinasavapuggalanamyeva vasena
samgharatanassa gunam vatva idani tameva gunam nissaya saccavacanam payunjati "idampi
samghe"ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissapi gathaya ana
kotisatasahassacakkavalesu amanussehi patiggahitati.
                       Yathindakhiloti gathavannana
         [8] Evam khinasavapuggalanam gunena samghadhitthanam saccam vatva idani
bahujanapaccakkhena sotapannasseva gunena vattumaraddho "yathindakhilo"ti. Tattha
yathati upamavacanam. Indakhiloti nagaradvarasamvaranattham vivaranattham 2- ummarabbhantare
attha va dasa va hatthe pathavim khanitva akotitassa saradarumayathambhassetam adhivacanam.
Pathavinti bhumim. Sitoti anto pathavim 3- pavisitva nissito. Siyati bhaveyya.
Catubbhi vatehiti catuhi disahi agatavatehi. Asampakampiyoti kampetum va caletum
va asakkuneyyo. Tathupamanti tathavidham. 4- Sappurisanti uttamapurisam. Vadamiti
bhanami. Yo ariyasaccani avecca passatiti yo cattari ariyasaccani pannaya
ajjhogahetva 5- passati. Tattha ariyasaccani kumarapanhe 6- ca visudadhimagge ca
vuttanayeneva veditabbaniti.
         Ayampanettha sankhepattho:- yatha ca 7- indakhilo gambhiranemataya pathavim
sito catubbhi vatebhi asampakampiyo siya, imampi sappurisam tathupameva vadami, yo
ariyasaccani evacca passati. Kasma? yasma sopi indakhilo viya catuhi vatehi
sabbatitthiyavadavatehi asampakampiyo hoti, tamha dassana kenaci kampetum va
caletum va asakkuneyyo. Tasma suttantarepi vuttam:-
@Footnote: 1 cha.Ma. imasmim  2 cha.Ma., i. nagaradvaravinivaranattham  3 cha.Ma., i. ayam saddo na
@dissati  4 Ma. tathavidhim  5 cha.Ma. ajjhogahetva  6 ka. visudadhimagge
@7 cha.Ma. hi, i. ayam saddo na dissati
         "seyyathapi bhikkhave ayokhilo va indakhilo va gambhiranemo
    sunikkhato acalo asampakampi, puratthimaya cepi disaya agaccheyya bhusa
    vatavutthi, neva nam sankampeyya na sampakampeyya na sampacaleyya 1- pacchimaya
    .pe. Dakkhinaya, uttaraya cepi .pe. Na sampacaleyya. 2- Tam kissa
    hetu? gambhiratta bhikkhave nemassa, sunikkhatatta indakhilassa. Evameva
    kho bhikkhave yekeci samana va brahmana va `idam dukkhanti .pe.
    Patipada'ti yathabhutam pajananti, te na annassa samanassa va brahmanassa
    va mukham olokenti 3- `ayam nuna bhavam janam janati, passam passati'ti.
    Tam kissa hetu? suditthatta bhikkhave catunnam ariyasaccanan"ti. 4-
         Evam bhagava bahujanapaccakkhassa sotapannasseva vasena samgharatanassa
gunam vatva idani tameva gunam nissaya saccavacanam payunjati "idampi samghe"ti.
Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissapi gathaya ana
kotisatasahassacakkavalesu amanussehi patiggahitati.
                     Ye ariyasaccaniti gathavannana
         [9] Evam avisesato sotapannassa gunena samghadhitthanam saccam vatva
idani ye te tayo sotapanna ekabiji kolamkolo sattakkhattuparamoti. Yathaha:-
         "idhekacco puggalo tinnam samyojananam parikkhaya sotapanno hoti
    .pe. So ekamyeva manusakam bhavam nibbattetva dukkhassantam karoti,
    ayam ekabiji. Tatha dve va tini va kulani sandhavitva samsaritva
    dukkhassantam karonati, ayam kolamkolo. Tatha sattakkhattum deve ca manusse
    ca sandhavitva samsaritva dukkhassantam karoti, ayam sattakkhattuparamo"ti. 5-
         Tesam sabbakanitthassa sattakkhattuparamassa gunena vattumaraddho "ye
ariyasaccani"ti. Tattha ye ariyasaccaniti evam 6- vuttanayameva. Vibhavayantiti
@Footnote: 1 ka. sancaleyya  2 ka. na sancaleyya
@3 Si.Ma. ullokenti  4 sam. maha. 19/1109/387 indakhilasutta
@5 abhi. pug. 36/31/122 ekakapuggalapannatati  6 cha.Ma. etam
Pannaobhasena saccapaticchadakam kilesandhakaram vidhamitva attano pakasani
pakatani karonti. Gambhirapannenati appameyyapannataya sadevakassapi lokassa
nanena alabbhaneyyapatitthapannena, sabbannunati vuttam hoti. Sudesitaniti
samasabyasasakalyavekalyadihi tehi tehi nayehi sutthu desitani. Kincapi te
honti bhusappamattati te vibhavitaariyasacca puggala kincapi
devarajjacakkavattirajjadipamadatthanam agamma bhusappamatta honti, tathapi
sotapattimaggananena abhisankharavinnanassa nirodhena thapetva sattabhave anamatagge
samsare ye uppajjeyyum namanca rupanca, tesam niruddhatta atthangatatta na atthamam
bhavam adiyanti, sattamabhave eva pana vipassanam arabhitva arahattam papunissantiti.
         Evam bhagava sattakkhattuparamavasena samgharatanassa gunam vatva idani
tameva gunam nissaya saccavacanam payunjati "idampi samghe"ti. Tassattho pubbe
vuttanayeneva veditabbo. Imissapi gathaya ana kotisatasahassacakkavalesu
amanussehi patiggahitati.
                       Sahavassati gathavannana
         [10] Evam sattakkhattuparamassa atthamabhavam anadiyagunena 1- samghadhitthanam
saccam vatva idani tasseva satta bhave adiyatopi annehi appahinabhavadanehi
puggalehi visitthena ca gunena vattumaraddho "sahavassa"ti. Tattha sahavati
saddhimyeva. Assati "na te bhavam atthamam adiyanti"ti vuttesu annatarassa.
Dassanasampadayati sotapattimaggasampattiya. Sotapattimaggo hi nibbanam disva
kattabbakiccasampadaya sabbapathamam nibbanadassanato  "dassanan"ti vuccati, tassa
attani patubhavo dassanasampada, taya dassanasampadaya saha eva. Tayassu dhamma
jahita bhavantiti ettha suiti 2- padapuranamatte nipato "idam su me sariputta
mahavikatabhojanasmim hoti"ti evamadisu 3- viya. Yato sahavassa dassanasampadaya tayo
dhamma jahita bhavanti pahina bhavantiti  4- ayamettha attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. anadiyanagunena  2 cha.Ma. assu-iti
@3 Ma.mu. 12/256/121 mahasihanadasutta  4 cha.Ma. hontiti
         Idani jahitadhammassa dassanattham aha "sakkayaditthi vicikicchitanca,
silabbatam vapi yadatthi kinci"ti. Tattha sati kaye vijjamane upadanakkhandha-
pancakakhye kaye visativatthuka ditthi sakkayaditthi, sati va tattha kaye ditthitipi
sakkayaditthi, yathavuttappakare kaye vijjamana ditthiti attho. Satiyeva va kaye
ditthitipi sakkayaditthi, yathavuttappare kaye vijjamane rupadisankhato attati
evampavatta ditthiti attho. Tassa ca pahinatta sabbaditthigatani pahinaniyeva
honti. Sapi 1- nesam mulam. Sabbakilesabyadhivupasamanato panna "cikicchitan"ti
vuccati, tam pannaya cikicchitam ito vigatam, tato va pannacikicchita idam vigatanti
vicikicchitam. "satthari kankhati"tiadina 2- nayena vuttaya atthavatthukaya vimatiya
etam adhivacanam. Tassa ca pahinatta sabbanipi vicikicchitani pahinani honti. Tanhi
tesam mulam. "ito bahiddha samanabrahmananam `silena suddhi, vatena suddhi"ti
evamadisu 3- agatam gosilakukkurasiladikam nanavidham 4- silam govatakukkuravatadikanca
vattam 5- silabbatanti vuccati. Tassa pahinatta sabbampi 6- naggiyamundikadi-
amaratapam 6- pahinam hoti. Tanhi tassa mulam, tena 7- sabbadavasane 8- vuttam
"yadatthi kinci"ti. Dukkhadassanasampadaya cettha sakkayaditthi pahiyati, 9- samudaya-
dassanasampadaya vicikicchitam pahiyati, 9- maggadassananibbanadassanasampadaya silabbatam
pahiyatiti vinnatabbam.
                       Catuhapayehiti gathavannana
         [11] Evamassa kilesavattappahanam dassetva idani tasmim kilesavatte
sati yena vipakavattena bhavitabbam, tappahana tassapi pahanam dipento aha
"catuhapayehi ca vippamutto"ti. Tattha cattaro apaya nama nirayatiracchanagata-
pittivisayaasurakaya. Tehi esa satta bhave upadiyantopi 10- vippamuttoti attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. sa hi  2 abhi. sangani. 34/1008/242, abhi. vibhanga. 35/915/446
@3 abhi. sangani. 34/1222/280, abhi. vibhanga. 35/938/457  4 cha.Ma. ayam saddo na
@dissati  5 cha.Ma., i. vatam  6 cha.Ma. naggiyamundikaamaratapam  7 cha.Ma. teneva
@8 cha.Ma., i. sabbavasane  9-9 cha.Ma., i. ayam na dissati  10 cha.Ma. adiyantopi
         Evamassa vipakavattappahanam dassetva idani yam imassa 1-
vipakavattassa mulabhutam kammavattam, tassapi pahanam dassento aha "../../bdpicture/chaccabhithanani
abhabbo 2- katunti. Tattha abhithananiti olarikatthanani, tani esa cha abhabbo
katum. Tani ca "atthanametam bhikkhave anavakaso, yam ditthisampanno puggalo mataram
jivita voropeyya"ti adina 3- nayena ekakanipate vuttani matughatapitughata-
arahantaghatalohituppadasamghabhedaannasattharuddesakammaniti veditabbani. Tani hi
kincapi ditthisampasno ariyasavako kunthakipillikampi 4- jivita na voropeti,
apica kho pana puthujjanabhavassa vigarahanattham vuttani. Puthujjano hi aditthisampannatta
eva mahasavajjani 5- abhithananipi karoti, dassanasampanno pana abhabbo tani
katunti. Abhabbaggahanancettha bhavantarepi akaranadassanattham. Bhavantarepi hi esa
attano ariyasavakabhavam ajanantopi dhammataya eva etani va cha papakani
panatipatadini 6- va panca verani annasattharuddesena saha chatthanani na
karoti, yani sandhaya ekacce "../../bdpicture/cha cabhithanani"tipi 7- pathanti. Matamacchagahadayo
cettha ariyasavika gamadarika 8- nidassanam.
         Evam bhagava satta bhave adiyatopi ariyasavakassa annehi
appahinabhavadanehi puggalehi visitthagunabhavavasena 9- samgharatanassa gunam vatva idani
tameva gunam nissaya saccavacanam payunjati "idampi samghe"ti. Tassattho pubbe
vuttanayeneva veditabbo. Imissapi gathaya ana kotisatasahassacakkavalesu
amanussehi patiggahitati.
                       Kincapi soti gathavannana
         [12] Evam satta bhave adiyatopi annehi appahinabhavadanehi
puggalehi visitthagunena samghadhitthanam saccam vatva idani na kevalam dassanasampanno
@Footnote: 1 Ma. yamassa  2 cha.Ma. abhabba
@3 an. ekaka. 20/271/28, Ma. upari. 14/128/114, abhi. vibhanga. 35/809/409-500
@4 cha.Ma., i. kuntha... 5 cha.Ma. evammahasavajjani  6 cha.Ma., i. pakatipanatipatadini
@7 cha.Ma. cha chabhithananitipi. 8 cha.Ma. ariyasavakagamadarakanam, i. ariyasavakadaraka
@9 cha.Ma., i. visitthagunavasena
Cha abhithanani abhabbo katum, kintu appamattakampi papakammam katva tassa
paticchadanayapi abhabboti pamadaviharinopi dassanasampannassa katapaticchadanabhavagunena
vattumaraddho "kincapi so kammam karoti papakan"ti.
         Tassattho:- so dassanasampanno kincapi satisammosena pamadaviharam
agamma yantam bhagavata lokavajjam sanciccatikkamanam 1- sandhaya vuttam "yam maya
savakanam sikkhapadam pannattam, tam mama savaka jivitahetupi natikkamanti"ti, 2- tam
thapetva annam kutikarasahaseyyadim va pannattivajjavitikkamasankhatam buddha-
patikutthampi 3- kayena papakammam karoti, padasodhammam uttarichappanacavaca dhammadesanam
samphappalapapharusavacanadim va vacaya uda cetasa va katthaci lobhadosuppadanam
jatarupadisadiyanam civaradiparibhogesu apaccavekkhanadim va papakammam karoti.
Abhabbo so tassa paticchadaya na so tam "idam akappiyam akaraniyan"ti
janitva muhuttampi paticchadeti,  tam khanam  eva pana satthari va vinnusu va
janitva muhuttampi paticchadeti, tam khanam eva pana satthari va vinnusu va
sabrahmacarisu avikatva yathadhammam patikaroti, "na puna karissami"ti evam
samvaritabbam va samvarati. Kasma? yasma abhabbata ditthapadassa vutta,
evarupampi papakammam katva tassa paticchadaya ditthanibbanapadassa
dassanasampannassa puggalassa abhabbata vuttati attho.
    Katham?
         "seyyathapi bhikkhave daharo kumaro mando uttanaseyyako hatthena
    va padena va angaram akkamitva khippameva patisamharati, evameva kho
    bhikkhave dhammata esa ditthisampannassa puggalassa, kincapi tatharupim
    apattim apajjati, yatharupaya apattiya vutthanam pannayati. Athakho nam
    khippameva satthari va vinnusu va sabrahmacarisu va deseti vivarati
    uttanikaroti, desetva vivaritva uttanikaritva 4- ayatim
    samvaramapajjati"ti. 5-
@Footnote: 1 Ma., Si. sanciccanatikkamanam
@2 vinaYu. cula. 7/385/208, an. atthaka. 23/109(19)/203-4(sya),
@khu.i. 25/45/168 uposathasutta  3 cha.Ma. buddhapatikuttham  4 pali. cha.Ma.,
@i. uttanikatva  5 Ma.mu. 12/496/439 kosambiyasutta
         Evam bhagava pamadaviharinopi dassanasampannassa katapaticchadanabhavagunena
samgharatanassa gunam vatva idani ayatim 1- tameva gunam nissaya saccavacanam
payunjati "idampi samghe"ti. Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Imissapi
gathaya ana kotisatasahassacakkavalesu amanussehi patiggahitati.
                       Vanappagumbeti gathavannana
         [13] Evam samghapariyapannanam puggalanam tena tena gunappakarena
samghadhitthanam saccam vatva idani yvayam bhagavata ratanattayagunam dipentena idha
sankhepena annattha ca vittharena pariyattidhammo desito, tena puna 2-
buddhadhitthanam saccam vattumaraddho "vanappagumbe yatha phussitagge"ti. Tattha
asannasannivesavavatthitanam rukkhanam samuho vanam, mulasarapheggutacasakhapalasehi
pabuddho 3- gumbo pagumbo, vane pagumbo 4- vanappagumbo. Svayam "vanappagumbe"ti
vutto, evampi hi vanasandoti 5- vattum labbhati "atthi savitakkasavicarepi, atthi
avitakkaavicaramattepi, sukhe dukkhe jive"tiadisu 6- viya. Yathati upamavacanam. 7-
Phussitani aggani assati phussitaggo, sabbasakhapasakhasu sanjatapupphoti attho.
So  pubbe vuttanayeneva "phussitagge"ti vutto. Gimhanamase pathamasmim gimheti
ye cattaro gimhamasa, 8- tesam catunnam gimhanam 9- ekasmim mase. Katamasmim mase
iti ce? pathamasmim gimhe, citramaseti attho. So hi "pathamagimho"ti ca
"balavassano"ti pavuccati. 10- Tato param padatthato pakatameva.
         Ayampanettha pindattho:- yatha pathamagimhanamake balavassane 11-
nanavidharukkhagahane 12- vane supupphitaggasakho 13- tarunarukkhagacchapariyayanamo pagumbo
ativiya sassiriko hoti, evameva 14- khandhayatanadihi satipatthanasammappadhanadihi
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam saddo na dissati  2 cha.Ma., i. tampi nissaya puna...
@3 cha.Ma., i. pavuddho  4 cha.Ma. vanassa, vane va pagumbo
@5 cha.Ma. ayam saddo na dissati  6 di.Si. 9/174/56, Ma.Ma. 13/228/202
@7 Si. opammavacanam  8 cha.Ma. gimhanam masa
@9 cha.Ma. gimhamasanam  10 balavasantoti ca vuccati  11 balavasante
@12 Ma.Si. nanavidharukkhe gahane vane  13 Ma. suphussitaggasakho  14 Si. evametam
Silasamadhikkhandhadihi va nanappakarehi atthappabhedasupupphehi 1- ativiya
sassirikatta tathupamam nibbanagamimaggadipanato nibbanagamim pariyattidhammavaram neva
labhahetu na sakkaradihetu, kevalantu mahakarunaya abbhussahitamanaso 2- sattanam paramam
hitaya adesayiti. Paramam hitayati ettha ca gathabandhasukhattham anunasiko. Ayam
panattho:- paramahitaya nibbanaya adesayiti.
         Evam bhagava imam supupphitaggavanappagumbasadisam pariyattidhammam vatva idani
tameva gunam 3- nissaya buddhadhitthanam saccavacanam payunjati "idampi buddhe"ti.
Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Kevalantu 4- idampi yathavuttappakara-
pariyattidhammasankhatam buddharatanam 5- panitanti 5- evam yojetabbam. Imissapi gathaya
ana kotisatasahassacakkavalesu amanussehi patiggahitati.
                      Varo  varannuti gathavannana
         [14] Evam bhagava pariyattidhammena buddhadhitthanam saccam vatva
idani lokuttaradhammena vattumaraddho "varo varannu"ti. Tattha varoti
panitadhimuttikehi icchito 6- "aho vata mayampi evarupa assama"ti, varagunayogato
va varo uttamo setthoti attho. Varannuti nibbanannu. Nibbananhi
sabbadhammanam uttamatthena varam, tancesa bodhimule sayam pativijjhitva annasi.
Varadoti pancavaggiyabhaddavaggiyajatiladinam annesanca devamanussanam nibbedhabhagiyam
va vasanabhagiyam va varadhammamadasiti 7- attho. Varaharoti varassa maggassa
aharatta 8- varaharoti vuccati. So hi bhagava dipankaratoppabhuti samatimsa paramiyo
purento pubbakehi sammasambuddhehi anuyatam puranam maggavaramahari, tena
"varaharo"ti vuccati.
         Apica sabbannutananapatilabhena varo, nibbanasacchikiriyaya varannu,
sattanam vimuttisukhadanena varado, uttamapatipadaharanena varaharo, etehi
lokuttaragunehi adhikassa kassaci gunassa abhavato anuttaro.
@Footnote: 1 cha.Ma. atthappabhedappphehi  2 cha.Ma. abbhussahitahadayo
@3 cha.Ma., i. ayam saddo na dissati  4 cha.Ma., i. kevalam pana  5-5 cha.Ma. buddhe ratanam
@panitanti  6 Ma. icchitabbato  7 cha.Ma., i. nibbedhabhagiyavasanabhagiyavaradhammadayiti
@8 cha.Ma., i. ahatatta
         Aparo nayo:- varo upasamadhitthanaparipuranena, varannu pannadhitthanaparipuranena,
varado cagadhitthanaparipuranena, varaharo saccadhitthanaparipuranena,
varam maggasaccamahariti. Tatha varo punnussayena, varannu pannussayena, varado
buddhabhavatthikanam tadupayasampadanena, varaharo paccekabuddhabhavatthikanam
tadupayaharanena, anuttaro tattha tattha asadisataya, attana va anacariyako hutva
paresam va 1- acariyabhavena, dhammavaram adesayi savakabhavatthikanam tadatthaya
svakkhatatadigunayuttassa dhammavarassa desanato. Sesam vuttanayamevati.
         Evam bhagava navavidhena lokuttaradhammena attano gunam vatva idani
tameva gunam nissaya buddhadhitthanam saccavacanam payunjati "idampi buddhe"ti.
Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Kevalantam yam 2- varam lokuttaradhammam esa
annasi, yanca adasi, yanca ahari, yanca adesesi, 3- idampi buddhe ratanam
panitanti evam yojetabbam. Imissapi gathaya ana kotisatasahassacakkavalesu
amanussehi patiggahitati.
                         Khinanti gathavannana
         [15] Evam bhagava pariyattidhammanca navalokuttaradhammanca nissaya
dvihi gathahi buddhadhitthanam saccam vatva idani ye tam pariyattidhammam assosum,
suttanusareneva 4- patipajjitva navappakarampi lokuttaradhammam adhigamimsu, tesam
anupadisesanibbanappattigunam nissaya puna samghadhitthanam saccam vattumaraddho "khinam
puranan"ti. Tattha khinanti parikkhinam samucchinnam va. 5- Purananti puratanam.
Navanti sampatti 6- vattamanam. Natthi sambhavanti avijjamanapatubhavam. Virattacittati
vitaragacitta. Ayatike bhavasminti anagatamaddhanam punabbhave. Teti yesam khinam
puranam navam natthi sambhavam, ye ca ayatike bhavasmim virattacitta, te khinasava bhikkhu
eva. 7- Khinabijati ucchinnabija. Avirulhichandati virulhiya chandavirahita.
Nibbantiti vijjhayanti. Dhirati dhitisampanna. Yathayampadipoti ayam padipo viya.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. va-saddo na dissati  2 cha.Ma. kevalam pana yam  3 cha.Ma. desesi
@4 cha.Ma. sutanusarena ca  5 cha.Ma. khinanti samucchinnam.  6 cha.Ma. sampati
@7 cha.Ma. eva-saddo na dissati
         Kim vuttam hoti? yantam sattanam uppajjitva niruddhampi puranam
atitakalikam kammam tanhasinehassa appahinatta patisandhiaharanasamatthataya 1-
akhinamyeva hoti, tam puranam kammam nesam 2- arahattamaggena tanhasinehassa sositatta
aggina daddhabijamiva ayatim vipakadanasamatthataya khinam. Yanca nesam buddhapujadivasena
idani pavattamanam kammam navanti vuccati, tanca tanhapahaneneva
chinnamulapadapapupphamiva ayatim phaladanasamatthataya yesam natthi sambhavam, ye ca
tanhappahaneneva ayatike bhavasmim virattacitta, te khinasava bhikkhu "kammam
khettam vinnanam bijan"ti 3- ettha vuttapatisandhivinnanassa kammakkhayeneva khinatta
khinabija. Yopi pubbe punabbhavasankhataya virulhaya chando ahosi, tassapi
samudayappahaneneva pahinatta pubbe viya cutikale asambhavena avirulhichanda
dhitisampannatta dhira purimavinnananirodhena 4- yathayampadipo  nibbuto, evam
nibbanti, puna "rupino va arupino va"ti evamadipannattipatham accentiti.
Tasmim kira samaye nagaradevatanam pujanatthaya jalitesu 5- padipesu eko padipo
vijjhayi, tam dassento aha "yathayampadipo"ti.
         Evam bhagava ye tam purimahi dvihi gathahi vuttam pariyattidhammam
assosum, suttanusareneva 6- patipajjitva navappakarampi lokuttaradhammam adhigamimsu,
tesam anupadisesanibbanappattigunam vatta idani tameva gunam nissaya
samghadhitthanam saccavacanam payunjanto desanam samapesi "idampi samghe"ti.
Tassattho pubbe vuttanayeneva veditabbo. Kevalantu 7- idampi yathavuttappakarena
khinasavabhikkhunam nibbanasankhatam samghe ratanam panitanti evam yojetabbam. Imissapi
gathaya ana kotisatasahassacakkavalesu amanussehi patiggahitati.
         Desanapariyosane rajakulassa sotthi ahosi, sabbupaddava vupasamimsu,
caturasitiya panasahassanam dhammabhisamayo ahosi.
@Footnote: 1 Ma. patisandhiarohanasamatthataya  2 cha.Ma. yesam
@3 an. tika. 20/77/217 pathamabhavasutta  4 cha.Ma., i. carimavinnananirodhena
@5 cha.Ma. jalitesu  6 cha.Ma. sutanusarena ca  7 cha.Ma., i. kevalam pana
                       Yanidhati gathattayavannana
         [16] Atha sakko devanamindo "bhagavata ratanattayagunam nissaya
saccavacanam payunjamanena nagarassa sotthi kata, mayapi nagarassa sotthittham 1-
ratanattayagunam nissaya yankinci 2- vattabban"ti cintetva avasane gathattayam
abhasi "yanidha bhutani"ti. Tattha yasma buddho yatha lokahitatthaya ussukkam
apannehi agantabbam, tatha agatato, yatha ca tehi 3- gantabbam, tatha gatato,
yatha ca tehi ajanitabbam. Tatha ajananato, yatha ca janitabbam, tatha
jananato, yanca tatheva hoti, tassa gamanato 4- "tathagato"ti vuccati. Yasma ca
so devamanussehi pupphagandhadinapi 5- bahi nibbattena upakaranena, 6-
dhammanudhammapatipattadina ca attani nibbattena ativiya pujito, tasma sakko
devanamindo sabbam devaparisam attana saddhim sampinditva aha "tathagatam
devamanussapujitam, buddham namassama suvatthi hotu"ti.
         [17] Yasma pana dhamme maggadhammo yatha yuganaddhasamathavipassanabalena 7-
gantabbam kilesapakkhasamucchindanena, 8- tatha gato. 9- Nibbanadhammopi yatha gato 10-
pannaya patividdho sabbadukkhavighataya sampajjati, buddhadihi tatha gato, 11- tasma
"tathagato"ti 12- vuccati. Yasma ca samghopi yatha attahitaya patipannehi
gantabbam tena tena maggena, tatha gatato 13- "tathagato "tveva vuccati. Tasma
avasesagathadvayepi tathagatam dhammam namassama suvatthi hotu, tathagatam samgham
namassama suvatthi hotuti vuttam. Sesam vuttanayamevati.
         Evam sakko devanamindo imam gathattayam bhasitva bhagavantam
padakkhinam katva devapurameva tato saddhim devaparisaya. Bhagava pana tadeva ratanasuttam
dutiyadivasepi desesi, puna caturasitiya panasahassanam dhammabhisamayo ahosi, evam
yava sattamadivase desesi, divase divase tatheva dhammabhisamayo ahosi. Bhagava
@Footnote: 1 Si., i., Ma. sotthattham  2 cha.Ma. kinci  3 i. yatha etehi
@4 cha.Ma. gadanato ca, i. gadanato  5 cha.Ma. pupphagandhadina  6 cha.Ma. upakarakena
@7 cha.Ma. yuganandha...  8 cha.Ma. samucchindantena  9 cha.Ma. tatha gatoti tathagato
@10 Si.,Ma. yathavato  11 cha.Ma. avagato  12 cha.Ma. "tathagato"tveva, i. tatha gato tathagatoti
@13 cha.Ma. gatoti
Addhamasameva vesaliyam viharitva rajunam "gacchama"ti pativedesi, tato rajano
digunena sakkarena puna tihi divasehi bhagavantam gangatiram nayimsu. Gangaya
nibbatta nagarajano cintesum "manussa tathagatassa sakkaram karonti, mayam kim
na karissama"ti suvannarajatamanimaya navayo mapetva suvannarajatamanimaye eva
pallanke pannapetva pancavannapadumasanchannam udakam karitva "amhakam anuggaham
karotha"ti bhagavantam yacimsu. Bhagava adhivasesi. 1- Adhivasetva ratananavamarulho,
panca 2- bhikkhusatani sakam sakam navam aruyhanti. 2- Nagarajano bhagavantam saddhim
bhikkhusamghena nagabhavanam pavesesum. Tatra sudam bhagava sabbarattim nagaparisaya dhammam
desesi, dutiyadivase dibbehi khadaniyabhojaniyehi mahadanam akamsu, bhagava anumoditva
nagabhavana nikkhami.
         Bhummatthadeva "manussa ca naga ca tathagatassa sakkaram karonti,
mayam kim na karissama"ti cintetva vanappagumbarukkhapabbatadisu chattatichattani
ukkhipimsu. Eteneva upayena yava akanitthabrahmabhavanam, tava mahasakkaraviseso
nibbatti. Bimbisaropi licchavihi agatakale katasakkarato dvigunamakasi, pubbe
vuttanayeneva pancahi divasehi bhagavantam rajagaham anesi.
         Rajagahamanuppatte bhagavati pacchabhattam mandalamale sannipatitanam
bhikkhunam ayamantara katha udapadi "aho buddhassa bhagavato anubhavo, yam uddissa
gangaya orato ca parato ca atthayojano bhumibhago ninnanca thalanca samam
katva valikaya okiritva pupphehi sanchanno, yojanappamanam gangaya udakam
nanavannehi padumehi sanchannam, yava akanitthabhavanam, tava chattatichattani
ussitani"ti. Bhagava tam pavattim natva gandhakutito nikkhamitva tamkhananurupena
patihariyena mandalamalam gantva pannatte pavarabuddhasane nisidi. Nisajja kho
bhagava bhikkhu amantesi "kayanuttha bhikkhave etarahi kathaya sannisinna"ti. Bhikkhu
sabbam arocesum. Bhagava etadavoca "na bhikkhave ayam pujaviseso mayham
buddhanubhavena nibbatto, napi 3- nagadevabrahmanubhavena, apica kho pubbe
@Footnote: 1 cha.Ma., i. adhivasesi-saddo na dissati
@2-2 cha.Ma. panca ca bhikkhusatani pancasatam navayo abhirulha.  3 cha.Ma., i. na
Appamattakapariccaganubhavena nibbatto"ti. Bhikkhu ahamsu "na mayam bhante tam
appamattakam pariccagam janama, sadhu no bhagava tatha kathetu, yatha mayam tam
janeyyama"ti.
         Bhagava aha:- bhutapubbam bhikkhave takkasilayam sankho nama brahmano
ahosi, tassa putto susimo 1- nama manavo. So solasavassuddesiko vayena,
ekadivasam pitaram upasankamitva abhivadetva ekamantam atthasi, atha tam pita
aha "kim tata susima"ti. So aha "icchamaham tata baranasim gantva sippam
uggahetun"ti. "tenahi tata susima asuko nama brahmano mama sahayako,
tassa santikam gantva ugganhahi"ti kahapanasahassam adasi. So tam gahetva
matapitaro abhivadetva anupubbena baranasim gantva upacarayuttena vidhina
acariyam upasankamitva abhivadetva  attanam  nivedesi. Acariyo "mama sahayakassa
putto"ti manavam sampaticchitva sabbam pahuneyyamakasi. 2- So addhanakilamatham
pativinodetva 3- tam kahapanasahassam acariyassa padamule thapetva sippam uggahetum
okasam yaci, acariyo okasam katva ugganhapesi.
         So lahunca ganhanto bahunca ganhanto gahitagahitanca suvannabhajane
pakkhittatelamiva avinassamanam dharento dvadasavassikam sippam katipayamaseneva
pariyosapesi. So sajjhayam karonto adimajjhamyeva passati, no pariyosanam. Atha
acariyam upasankamitva aha "imassa sippassa adimajjhameva passami, pariyosanam
na passami"ti. Acariyo aha "ahampi tata evameva"ti. Atha ko acariya
imassa sippassa pariyosanam janatiti. Isipatane tata isayo atthi, te
janeyyunti. Te upasankamitva pucchami acariyati. Puccha  tata yathasukhanti. So
isipatanam gantva paccekabuddhe upasankamitva pucchi "api bhante pariyosanam
janatha"ti. Ama avuso janamati. Tam mampi sikkhapethati. Tena havuso
pabbajjahi, na sakka apabbajitena sikkhitunti. 4- Sadhu bhante pabbajetha mam
@Footnote: 1 cha.Ma. susimo evamuparipi  2 cha.Ma. pahuneyyavattamakasi  3 cha.Ma. vinodetva
@4 cha.Ma. sikkhapetunti
Tatha icchatha, 1- tam katva pariyosanam janapethati. Te tam pabbajetva
kammatthane niyojetum asamattha "evante nivasetabbam, evante 2- parupitabban"ti-
adina nayena abhisamacarikam sikkhapesum. So tattha sikkhanto upanissayasampannatta
nacireneva paccekabodhim abhisambujjhi. Sakalabaranasiyam "susimo paccekabuddho
jato"ti 3- pakato ahosi labhaggayasaggappatto sampannaparivaro. So
appayukasamvattanikassa kammassa katatta nacireneva parinibbayi, tassa paccekabuddha ca
mahajanakayo ca sarirakiccam katva dhatuyo gahetva nagaradvare thupam patitthapesum.
         Atha kho sankho brahmano "putto me ciram gato, tassa 4- pavattim
na janami"ti puttam datthukamo takkasilaya nikkhamitva anupubbena baranasim
patva 5- mahajanakayam sannipatitam disva "addha bahusu janakayesu 6- ekopi me
puttassa pavattim janissatiti cintento tattha 7- upasankamitva pucchi "susimo
nama manavo idha agato atthi, api nu tassa pavattim janatha"ti. Te "ama
brahmana janama, imasmim nagare brahmanassa santike tinnam vedanam paragu
hutva paccekabuddhanam santike pabbajitva paccekabuddho hutva anupadisesaya
nibbanadhatuya parinibbayi, ayamassa thupo patitthapito"ti ahamsu. So bhumim
hatthena paharitva roditva ca paridevitva ca tam cetiyanganam gantva tinani
uddharitva uttarasatakena valikam 8- anetva paccekabuddhacetiyangane
akiritva 9- kamandalutodakena samantato bhumim paripphosetva 10- vanapupphehi pujam
katva uttarasatakena patakam aropetva thupassa upari attano chattam bandhitva
pakkamiti.
         Evam atitam desetva tam jatakam paccuppannena anusamsandhento 11-
bhikkhunam dhammam 12- kathesi "siya kho pana vo bhikkhave evamassa `anno nuna
tena samayena sankho brahmano ahosi'ti, na kho panetam evam datthabbam,
@Footnote: 1 cha.Ma. va mam, yam va icchatha  2 cha.Ma. evam  3 cha.Ma. "susimapaccekabuddho"ti
@4 cha.Ma. cassa  5 cha.Ma. gantva  6 cha.Ma. ayam saddo na dissati
@7 cha.Ma. ayam saddo na dissati  8 cha.Ma. valukam  9 cha.Ma. okiritva
@10 cha.Ma., i. paripphositva  11 cha.Ma., i. anusandhento  12 cha.Ma., i. dhammakatham
Ahantena samayena sankho brahmano ahosim. Maya susimassa paccekabuddhassa
cetiyangane tinani uddharitani, 1- tassa me kammassa nissandena atthayojanamaggam
vihatakhanukantakam 2- katva samam suddhamakamsu. Maya tattha valika 3- okinna, tassa
me nissandena atthayojane magge valikam 4- okirimsu. Maya tattha vanakusumehi
puja kata, tassa me nissandena navayojane magge thale ca udake ca
nanapupphehi pupphasantharam akamsu. Maya tattha kamandaludakena bhumi paripphosita,
tassa me nissandena vesaliyam pokkharavassam vassi. Maya tasmim cetiye pataka
aropita, chattanca bandham, 5- tassa me nissandena yava akanitthabhavana pataka
ca aropita, chattatichattani ca ussitani. Iti kho bhikkhave ayam mayham
pujaviseso neva buddhanubhavena nibbatto, na nagadevabrahmanubhavena, apica
kho appamattakapariccaganubhavena nibbatto"ti dhammakathaya pariyosane imam
gatham abhasi:-
                "mattasukhapariccaga        passe ce vipulam sukham.
                 Caje mattasukham dhiro       sampassam vipulam sukhan"ti. 6-
                       Paramatthajotikaya  khuddakapathatthakathaya
                           ratanasuttavannana. Nitthita.
                               ----------
@Footnote: 1 cha.Ma., i. uddhatani  2 cha.Ma., i. vigatakhanukantakam  3 cha.Ma. valuka
@4 cha.Ma. valukam  5 cha.Ma. baddham  6 khu. dhamMa. 25/290/67 attano pubbakammavatthu



             The Pali Atthakatha in Roman Book 17 page 138-176. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=3641&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=17&A=3641&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=7              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=73              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=78              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=78              Contents of The Tipitaka Volume 25 http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]